z - Santiago

SSTA

In juni dit jaar hebben wij weer een
reis naar SANTIAGO DE COMPOSTELA
Wij hebben ook reizen naar AMERIKA,
THAILAND, MAROKKO en INDONESIE;
in EUROPA naar ZWITSERLAND, IERLAND,
PRAAG enz.; en naar BIJBELSE landen
onder leiding van een theoloog.
BEL: 03438 - l 51 22 h u krijgt
onze reisgids GRATIS toegestuurd.
Fietsen naar Santia
28 augustus - 20 september 1992
Vanaf de Frans/Spaanse grens
naar Santiago de Compostela.
Gemiddelde dagafstand ca 60 km.
Heen/terugreis per bus of trein
Wij verzorgen
het fiets- en bagagevervoer
Reissom: v.a f 1840,-
Folder: 020 - 6 204 304
SINGEL 393 e 1012 WN AMSTERDAM
gidsen & detailkaarten voor bergsport.
voet-, fiets-, kano-, langlauf- en skitochten
SANTIAGO-GANGERS!
SZuu f0.65 aan po&tzeg&
in een envelop en U ent-
vangt onze nieuwe ba2e.L-
gjaZ "SIMT- JACOBSROUTE"
open ma tlm za 11-17
(van 114 tot 3U7 do ook van 17-21)
postorderservice op
schriftelijke bestelling
telefoon 020 - 274455

COLOFON
DE JACOBSSTAF is het
verenigingsblad van het
Nederlands Genootschap
van Sint-Jacob. Het
verschijnt viermaal per
jaar.
Oplage: 825
ISSN 0923- 1 145
Redactie:
Cees Hilberdink,
Peter Jas,
Herman Stokmans,
Frank Claessen.
Mede werkers: R. Conens
H. van Ei1
Redactie-adres:
Grote Noord 3
162 7 KD HOORN telefoon:
(02290) 1 52 10.
@ Nederlands Genoot-
schap van Sint-Jacob.
Niets uit deze uitgave
mag worden verveelvoudigd
en/of openbaar gemaakt
door middel van
druk, fotokopie of op
welke andere wijze dan
ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming
van de uitgever.
Omslag : R. Conens
Druk: NV SDU 's-Gravenhage
INHOUD
nr. 13 jaargang 4 (1 992) maart
Linosnede
Van de redactie
Bij de dertiende Jacobsstaf (Dircksens)
Heilige pelgrims en pelgrimsheiligen IMadou)
St. Jacobus in Bergen op Zoom (van Koppen)
Zoekertjes
Een gevelsteen in Haarlem (van der Werff)
Uit de regio's
Oude Santiago-gangers (Moussault)
IN-DRUK
Geknipt voor u
Voorjaarsvergadering
Oproep
Van onze buitenlandse vrienden
Compostellana's
Agenda
Ons postorderbedrijf
LEDENADMINISTRATIE:
Nico Zijp, Marsdiepstraat 5 12, 1784 AZ Den Helder
telefoon: (022301 3 25 72

LINOSNEDE
De hiernaast staande linosnede is er een uit een serie die Ruud Harmsen uit
Beuningen gemaakt heeft naar aanleiding van zijn tocht naar Santiago de Com-
postela. Het is de bedoeling dat een deel van deze serie zal worden geëxposeerd
tijdens de voorjaarsvergadering in 's-Hertogenbosch.
Het commentaar van de maker bij deze afbeelding luidt als volgt:
"Deze afbeelding heeft geen directe relatie met mijn voettocht of route, dat wil
zeggen, hij is niet aan een bepaalde plaats of gebeurtenis gebonden. Wel heeft
hij een meer algemene betekenis: de mens, als pelgrim, op zijn weg.
De voorstelling toont een pelgrim in wijde mantel met in de hand een wandelstok
met daaraan een kalebas. Op de achtergrond is het Santiagokruis aanwezig.
Boven verschijnt een hand uit de hemel. In de middeleeuwse iconografie is dit
vaak de hand Gods die de mens insprireert, zegent of diens (levenslweg leidt.
In deze kontekst is het de hand van Jacobus. Aan weerszijden is een Grieks
motief, namelijk de "lopende hond", uitgesneden.
Deze afbeelding heeft betrekking op de gehele serie omdat ik onderweg het
gevoel heb gehad dat Jacobus mij voortdreef, leidde of soms ook liet stilstaan".

VAN DE REDACTIE
Een nieuw jaar. (Hartelijk dank voor uw Nieuwjaarswensen) Een nieuwe redactie.
Dat is gelukkig voor JACOBSSTAF en genootschap niet elk jaar het geval ge-
weest. Integendeel zelfs, want het is Annet van Wiechen geweest die de drijven-
de kracht achter "ons blad" is geweest. Rubrieken verzon zij, artikelen schreef
zij, de inspiratiebron voor de huidige presentatie van DE JACOBSSTAF was zij
(en Ruud Conens niet te vergeten) en ook de minder leuke dingen als teksten
verwerken en bewerken, de contacten met de drukker en de verzending ontsnap-
ten niet aan haar aandacht. Als er ooit "een gulden pelgrimssandaal" als blijk van
zeer grote waardering gaat worden uitgereikt dan zal Annet ongetwijfeld de
eerste zijn die hem krijgt. Hulde Annet en bedankt namens ons allemaal.
Het feit dat DE JACOBSSTAF anno 1992 er ongeveer hetzelfde uitziet als voor-
gaande jaren, is het beste bewijs dat de (gedeeltelijk) vernieuwde redactie graag
verder werkt aan datgene dat gebleken is goed te zijn. Een handzaam formaat,
met vaste rubrieken, ruimschoots informatie en bovenal een (geschreven) plat-
vorm voor de leden van het Nederlands Genootschap van Sint Jacob. Want DE
JACOBSSTAF is er niet voor de redactie maar voor de leden en de lezers. En wie
uit deze woorden begrijpt dat er vooral veel moet worden geschreven, veel com-
mentaar moet worden geleverd, opbouwende kritieken moeten worden gegeven,
en ideeën en suggesties moeten worden aangedragen, die heeft het goed begre-
pen (liefst op schijf (WP) en anders bij voorkeur getypt)! Op één voorwaarde: let
steeds op de uiterste verzenddatum voor de kopij, anders komt de verzending in
gevaar.
De nieuwe redactie bestaat voorlopig uit:
Frank Claessen, eindredacteur
Cees Hilberdink, redacteur
Peter Jas, redactiesecretaris
- Herman Stokmans, verzending
In DE volgende JACOBSSTAF stellen zij zich wat uitgebreider aan u voor.
De uiterste inleverdatum van copy voor het volgende nummer
is 11 april
Nieuw redactie-adres: Grote Noord 3, 1621 KD Hoorn

BIJ DE DERTIENDE JACOBSSTAF
In een blad als DE JACOBSSTAF is de actualiteit moeilijk aan te houden. Zo
moet ik u allen, namens het bestuur van het Nederlands Genootschap van Sint-
Jacob, natuurlijk nog een goed 1992 wensen, maar als ik dit tik is het al 28
januari en voordat het u onder ogen komt zitten we al ver in maart. Niettemin,
van harte! Een tweede onderwerp, waaraan de tand des tijds al heeft geknab-
beld, is het internationale congres over het Heilig Jaar (19931, dat op 23 en 24
november in Santiago gehouden werd. Het was georganiseerd door de 'Consel-
leria de Relacións Institucionais e Portavoz do Goberno' van de Xunta de Galicia.
Ik schrijf dat even op, niet alleen om het organiserend comité de lof toe te
zwaaien die het toekomt, maar vooral om die naam. Spreek maar eens hardop
uit! Zelfs als je geen Castiliaans of Galicisch verstaat klinkt die als een lied ....
Maar goed. Behalve talrijke politici en ambtenaren waren er tientallen reisonder-
nemingen uit de hele wereld aanwezig; niet alleen vele Europese landen, maar
ook de Verenigde Staten, Latijns Amerika en zelfs Japan waren vertegenwoor-
digd. Als tegenwicht tegen al dat commerciële en toeristische geweld waren ook
officiële vertegenwoordigers van alle Europese genootschappen (behalve het
Vlaamse) aanwezig. Zij verenigden zich in hun verzet tegen de aanslagen die er
op 'hun' pelgrimsroute gepleegd dreigden te worden. Het ergste plan was intus-
sen van tafel verdwenen: een supermarkt op de Monte del Gozo. Maar ook een
vijfsterren-hotel hoort daar niet te worden gebouwd. En het dichtsmeren van de
route met een drie meter breed asfaltpad kon ook al niet op veel sympathie van
de genootschappen rekenen. Wordt de aantrekkelijkheid van de route immers
niet verhoogd doordat de tocht zelf ons ontberingen doet doorstaan? Het kan
toch niet zijn dat een eeuwenoude pelgrimsroute verwordt tot een soort super-
vierdaagse, een wandeltocht met volop friettenten langs de weg! Het enige waar
wij namens de pelgrims om vragen is voldoende verkeersveiligheid, bijvoorbeeld
door autoverkeer en voetgangers gescheiden te houden.
Voordat verontruste, toeristisch ingestelde leden zich nu gaan afvragen of zij
soms minder welkom zijn op de wegen naar Sint-Jacob dan pelgrims die de
route geheel of gedeeltelijk te voet afleggen, een korte geruststelling: niet alleen
zijn zij even welkom als wie dan ook, ons Genootschap heeft juist steeds uit-
drukkelijk uitgesproken dat er op de wegen naar Santiago plaats móét zijn voor
ieders persoonlijke beleving ervan. In een volgende Jacobsstaf wil ik hierop nog
eens wat dieper ingaan. Koen Dircksens, voorzitter.

HEILIGE PELGRIMS
ASTURIAS
pelgrimsheiligen en heiligdommen langs de weg
Ast ura, het water van de bergen. Dit zou de vroegere naam geweest zijn van de
rivier die thans de Esla heet. Sinds onheuglijke tijden draagt het land, door deze
rivier bespoeld, de naam Asturias. Het is een klein land, tussen Galicië en Canta-
brië gelegen, omsloten door haast ondoordringbare bergen - de Picos de Europa -
maar openliggend naar de oceaan. Geografisch gezien moeilijk toegankelijk en
daardoor relatief geïsoleerd, is Asturië als laatste gewest in Spanje door de Ro-
meinen veroverd en later, onder de visigotische koningen, bleef het een randge-
bied van weinig betekenis. In de zeer ingewikkelde geschiedenis van Spanje na
de Moorse invallen van 71 1 heeft Asturië echter een hoofdrol gespeeld. Daar
immers is de bakermat van de reconquista, het georganizeerde verzet tegen de
vreemde overheerser. Daar vinden we de eerste sporen van de Jacobusverering
en daar ontstaat in de loop van de negende eeuw een kunst die zonder enige
overdrijving schitterend genoemd mag worden. Bovendien bood de hoofdstad
Oviedo aan de Santiagopelgrims de gelegenheid aldaar de goddelijke Zaligmaker,
San Salvador, te vereren, want:

Qui a esté a Saint Jacques
et n'esté a Sainct Salvateur
a visité Ie serviteur
et a laissé /e Seigneur (Pelgrimslied, 1583).
Er zijn dus voldoende redenen om ons, in dit voor Spanje haast magische jaar
1992, met de "Jacobsstaf" terug te trekken in het land waar de rivier Ast ura
vloeit, ver van het feestgewoel van Sevilla of Barcelona, ver van "Granada
1492" en de reis van Columbus, nu precies vijfhonderd jaar geleden.
In vier bijdragen zal achtereenvolgens aandacht besteed worden aan de geschie-
denis van het Asturische rijk en zijn koningen, aan de Asturische kunst en aan
de bedevaart naar San Salvador in Oviedo, een bijzondere etappe op een alterna-
tieve camino de Santiago.
HET VOORSPEL: OPKOMST EN GROEI VAN HET ASTURISCHE RIJK (71 8-791 )
De slag bij de rivier Guadalete op 19 juli 71 1 betekende het einde van ruim an-
derhalve eeuw visigotische heerschappij over Spanje. Innerlijke verdeeldheid en
onophoudelijke twisten hadden dit door Germanen bestuurde rijk ondermijnd,
zodat het een gemakkelijke prooi werd voor de muzelmanse invallen vanuit
Noord-Afrika. De verwarring binnen Spanje was dan ook niet te overzien en het
is moeilijk te achterhalen wat er in de eerste decennia van de achtste eeuw alle-
maal gebeurd is. Geschreven bronnen over deze periode dateren immers uit de
negende eeuw en zijn derhalve reeds gekleurd door een uitgesproken interpreta-
tie van de feiten. De nevelen waarin de oudste geschiedenis van Asturië gehuld
is waren in de negende eeuw reeds verjaagd door het licht van een nieuwe men-
taliteit die alle geloof hechtte aan tradities en legenden. Zo ontstond het verhaal
over de heldhaftige visigotische edelmar! Pelayo die met een ware doodsverach-
ting de strijd tegen de Moren aanbond en zegevierend de leider werd van een
handvol christenen, de harde kern van het verzet tegen de indringer. Met de
mythe van Pelayo begint aldus de historie van het Spanje na Guadalete.
Algemeen wordt aangenomen dat het ruwe Asturische bergland de wijkplaats
was voor vele visigotische vluchtelingen. De Moren volgden hen echter op de
voet en in de plaats Gijón installeerde zich de Moorse gouverneur Munuza. Nie-
mand dacht eraan een opstand tegen de bezetter te ontketenen tot het volgende
gebeurde. Pelayo, een vluchteling als vele anderen, was in dienst getreden van

de Berber Munuza. Deze laatste liet zijn oog vallen op de mooie zuster van Pelay-
o en tegen de zin van het meisje nam hij haar tot vrouw. Hij stuurde Pelayo met
een missie naar Córdoba, maar in 717 slaagde deze erin te vluchten en keerde
terug naar Asturië waar hij zich terugtrok in de vallei van Cangas de Onis. Zijn
persoonlijke wraakgevoelens ten overstaan van Munuza deden hem plannen
smeden tot een opstand. Door handig in te spelen op de vrijheidszin van de As-
turische bergbewoners kon hij hen winnen voor een rebellie tegen Munuza en
diens gevolg. De eerste pogingen om het Moorse juk af te werpen waren dus
niet ingegeven door politieke noch door religieuze motieven!
Berichten over schermutselingen in Asturië tussen de inheemse bevolking en de
bezetter drongen wel door tot in Córdoba, doch wekten aldaar weinig belangstel-
ling. De nieuwe machthebbers hadden de handen vol met de organisatie van hun
territorium en bovendien bereidden de muzelmannen een veldtocht naar Gallië
voor. Op herhaald aandringen van Munuza stuurde men, vermoedelijk in de lente
van 722, een strafexpeditie vanuit al-Andalus naar het Noorden. Bisschop Oppa
van Sevilla, vriend van de Moren, werd met de troepen meegestuurd om met
Pelayo over vrede te onderhandelen.

Bij het vernemen van dit bericht verdeelde Pelayo zijn manschappen over enkele
strategische hoogten in het gebergte en zelf trok hij zich met een kleine groep
strijders terug in de grot van Covadonga, die volgens een niet controleerbare
traditie, toegewijd was aan de heilige Maagd. Covadonga was de cova Domini-
ca, de grot van de Vrouwe. In die grot kreeg Pelayo een visioen: een groot vlam-
mend kruis verscheen hem. Dit teken gaf de leider moed en terstond vervaardig-
de hij een kruis uit eikenhout dat hij als standaard in de komende strijd zou mee-
dragen. Een andere versie van de legende luidt dat Pelayo een eikenhouten kruis
kreeg van een eremiet die in de grot leefde. De heilige man verzekerde Pelayo
dat dit kruis het teken was van de victorie. Op dit kruis zal verder nog terugge-
komen worden.
Intussen naderde het Moorse leger de grot van Covadonga. Oppa riep Pelayo op
om zich over te geven doch kreeg als antwoord dat er met een verrader niet
onderhandeld werd. In woede ontstoken gaf Oppa het bevel tot de aanval. De
christenen hadden een groot vertrouwen in Maria en op mirakuleuze wijze verleende
zij haar tussenkomst. Het regende weldra pijlen en stenen op de grot,
maar alles ketste af op de rotsen en viel terug op de aanvallers. Een uitval van
Pelayo en de zijnen verhoogde nog de paniek die in de vijandelijke linies ontstaan
was en de Moren sloegen op de vlucht. Helaas waren zij niet vertrouwd met het
terrein. Op de bergpaden werden zij bekogeld door rotsblokken en boomstammen.
De wachters die Pelayo op de bergtoppen had uitgezet deden hun werk
goed. In de smalle bergkloven zat de vijand als een muis in de val. Tot overmaat
van ramp brak een vreselijke storm los en een groot deel van het Moorse leger
verdronk in de rivier de Deva. Aldus behaalden de christenen hun eerste overwinning
op 28 mei 722.
Munuza haastte zich uit Gijón te ontkomen maar hij werd onderweg gedood.
Pelayo organiseerde nu een leger dat versterking kreeg uit Galicië en uit Canta-
brië. Hij maakte Cangas de Onis tot hoofdplaats van zijn rijk en de traditie wil
dat sinds de slag bij Covadonga geen enkele moslim het nog waagde naar de
overzijde van de Cantabrische bergen te gaan.
De slag bij Sovadonga was vooral vanuit psychologisch standpunt gezien van
enorme betekenis. Latere kroniekschrijvers maakten van Pelayo een held en
bestempelden hem eenduidig als de man onder wiens leiding Spanje aan een
nieuwe fase van zijn geschiedenis begon. De providentiële tussenkomst in die
eerste veldslag beschouwde men als een argument te meer om te bewijzen dat

het christene Spanje inderdaad geroepen was om tot in lengte van dagen de
muzelmannen te bestrijden. Covadonga groeide uit tot een druk bezocht Maria-
oord van nationale betekenis. In de 19de eeuw bouwde men bij de grot een
indrukwekkende basiliek en Pelayo kreeg er een standbeeld. Zo werd Asturië de
wieg van Spanje. Daar is tenslotte alles begonnen wat tot in 1492 de binnen-
landse politiek van Spanje zou bepalen, namelijk de reconquista. Het zal dan ook
niemand verbazen dat de eretitel van Princpe de Asturias, prins van Asturië,
enkel voorbehouden blijft voor de Spaanse kroonprins.
Doch keren we teri?g naar de geschiedenis.
Nog tijdens het leven van Pelayo, die nog meer gevechten tegen de Moren ge-
voerd zou hebben, had Karel Martel in 732 tussen Tours en Poitiers de legers
van de muzelmannen een verpletterende nederlaag bezorgd. De expansiedrift van
de islam naar het Noorden was hiermede voor goed afgeremd.
Pelayo stierf in 737 in Cangas de Onis en werd begraven in een door hem ge-
sticht kerkje in de buurt van Covadonga. Zijn stoffelijke resten en die van zijn
vrouw Gaudiosa werden tijdens de regering van Alfonso X ( 1252- 1284) overge-
bracht naar de grot van Covadonga en bijgezet in een graf naast het Maria-al-
taar. Het graf is er nu nog te zien.

Pelayo had zijn dochter Ermesinda als bruid gegeven aan Alfonso, de zoon van
de hertog van Cantabrië. Zijn zoon Favila werd tot zijn opvolger gekozen. De
nieuwe heerser liet in Cangas de Onis een kerkje bouwen ter ere van het Heilig
Kruis. Daar bewaarde men het eikenhouten kruis dat Pelayo tijdens zijn veldtoch-
ten als standaard had gebruikt. Dit kerkje werd in 1936 volledig verwoest en
onder het regime van Franco weer opgebouwd. Over het oorspronkelijke uitzicht
van dit oudste monument van Asturische kunst kan men zich geen enkele voor-
stelling meer vormen.
De regering van Favila duurde slechts twee jaar. Hij verongelukte in 739 tijdens
een berenjacht. Aan zij naam zijn geen noemenswaardige politieke noch militaire
feiten verbonden.
Hij werd opgevolgd door zijn zwager, Alfonso van Cantabrië. Deze Alfonso 1 is
de eerste Asturische vorst die de titel van koning zou gedragen hebben. Zijn
regering viel samen met een diepe crisis in het rijk van al-Andalus en zo werd
Alfonso I niet gehinderd bij de uitbreiding van zijn grondgebied over de hele
noordkust van Spanje, over Noord-Portugal, León, Castilië en Alava. Hij stootte
door naar het zuiden tot aan de Duero en geholpen door zijn broer Fruela ont-
volkte hij systematisch vele oude steden en ook de uitgestrekte vruchtbare
graanvlakte, de oude campos góticos. De visigotische bevolking werd naar het
Noorden gekanaliseerd wat leidde tot een dichtere populatie van Asturië en dus
ook tot een groter potentieel aan weerstand tegen eventuele verdere aanvallen
uit ai-Andalus. Het scheppen van dit grote strategische vacuüm ten zuiden van
het kleine christene koninkrijk was een geniale onderneming. Asturië was te klein
om de enorme grenzen te verdedigen en het totaal ontvolkte "niemandsland"
leverde de Moren geen enkel voordeel, daar het gebied verstoken was van elke
mogelijke bevoorrading voor de troepen. Het Asturische rijk was een realiteit
geworden, door de autoriteiten van Córdoba ingeschat als een te duchten tegen-
stander.
Alfonso I, die de bijnaam "de Katholieke" kreeg, stierf te Cangas de Onis in 757
en werd daar ook begraven. Later werd zijn gebeente overgebracht naar de grot
van Covadonga waar hij een graf kreeg naast dat van Pelayo.
Fruela I, naamgenoot van zijn oom, volgde zijn vader Alfonso I op. Van hem zegt
men dat hij een dapper krijgsman was met veel politiek talent, maar buitenge-
woon wreedaardig. Tegen de Moren voerde hij vooral een succesvolle defensieve
politiek. Binnen zijn rijk had hij af te rekenen met opstanden in Galicië en moest

PELAYO
71 8-737
PEDRO
herrog van Cantabrië
r I r i
FAVILA
737-739
l
ERMESINDA x ALFONSO I
739-757
I 1 ,I,
FRUELA I x MUNIA ADOSINDA x SILO MAUREGATO AURELIO BERMUDO I
1
757-768
774-783 783-788 768-774 788-791
(bastaard)
1 l
ALFONSO 11 l
l
i
RAMIRO I GARCIA
843-850
7
ALFONSO I11
866-91 O
hij strijd leveren tegen de Basken. In 761 was hij de toestand de baas. Onder de
Baskische gevangenen koos hij zijn vrouw. Haar naam was Munia en zij werd de
moeder van de latere Alfonso ll. Fruela I stichtte een kleine nederzetting met een
paar kleine kerkjes, waaronder de San Salvador: dit plaatsje Ovetao zal later
uitgroeien tot het belangrijke Oviedo.
Tengevolge van de moord op zijn broer verloor de koning de gunst van het volk
en niettegenstaande zijn pogingen tot verzoening werd hij in 768 te Cangas de
Onis om het leven gebracht.
Tot zijn opvolger koos men zijn neef Aurelio, een vorst die vrede sloot met de
Moren. In 774 stierf hij na een ziekte. Zijn opvolging schiep nogal wat problemen
maar uiteindelijk viel de keuze op Silo, de echtgenoot van Adosinda die zelf een
dochter was van Alfonso I. Silo wist de vrede met de Moren te bewaren maar
binnen zijn eigen rijk moest hij diverse opstanden de kop indrukken. Hij maakte
Pravia tot hoofdstad van Asturië, vermoedelijk omdat hij vanuit deze plaats een
betere controle kon uitoefenen op het lastige Galicië. In de buurt van Pravia
stichtte hij het klooster van Santianes, toegewijd aan Johannes de Evangelist.
De koning stierf kinderloos in 783. Zijn weduwe Adosinda beijverde zich om
Alfonso, de zoon van Fruela en de Baskische Munia op de troon te helpen. De
machtigen van het rijk waren evenwel onderling verdeeld. De enen steunden
Adosinda in haar keuze, de anderen kozen partij voor Mauregato, een bastaard-
zoon van Alfonso I. Mauregato greep de macht en Alfonso vluchtte naar Alava,
bij de familie van zijn moeder. Adosinda nam de sluier in het klooster van Santi-
anes bij Pravia.

Over de persoon van Mauregato is weinig geweten. Hij leefde in vrede met de
Moren, maar de legende wil dat hij in ruil voor die vrede elk jaar honderd christe-
ne meisjes naar Córdoba zou sturen. Het is het bekende verhaal van het tribuut
van de cien doncellas.
De populaire geschiedschrijving is geneigd Mauregato in een ongunstig daglicht
m te stellen omwille van zijn vermeende Moorse sympathieën en heel zeker ook
m -
g
o
omwille van het tribuut van de cien doncellas. Dit laatste is echter een volkse
5 legende uit de twaalfde eeuw en kan Mauregato niet ten laste gelegd worden.
J
2
Wetenschappelijk controleerbare bronnen wijzen in een heel andere richting wat
5
Y
.- a,
v .-
V)
m
n
betreft de persoon van Mauregato. Tijdens zijn regering ontstond de liturgische
hymne O Dei verbum patris waarvan de beginletters van de vijfde en zesde stro-
Q fe de naam van de koning vormen en waarvan de tiende strofe aanvangt met
O
2 een aanroeping tot sint Jacob als "onze machtige beschermer en onze patroon".
.- O
N
. Deze hymne laat toe te besluiten dat, nog vóór de ontdekking van het apostel-
m
o, graf in Compostella, Santiago reeds in Asturië vereerd werd. Het is derhalve
O
moeilijk aan te nemen dat een koning, in een zo nauw verband met Santiago
>
o genoemd, de vijand van de christenen zou gesteund hebben.

Op het kerkelijke vlak rees tijdens de regering van Mauregato het probleem van
het adoptionisme, een taaie ketterij die vooral in Spanje nogal wat aanhangers
kende. De vurigste bestrijder van deze dwaalleer was Beatus van Liébana. In
785 vertoefde deze erudiete en invloedrijke geestelijke in Pravia. Hij was aanwe-
zig bij de kloosterintrede te Santianes van de koningin-weduwe Adosinda. Of hij
bij deze gelegenheid in contact kwam met het hof moet hier in het midden blij-
ven. Of de koning zelf zich met het probleem van het adoptionisme heeft ingela-
ten is evenmin te achterhalen. Wel is het zeker dat Mauregato met de kerkelijke
toestanden begaan was. Hij was de stichter van drie kloosters in Galicië en drie
kloosters in de streek van Liébana.
Na de dood van de koning in 788 koos de adel Bermudo l, broer van Aureiio, tot
zijn opvolger. De man was diaken gewijd maar trad alsnog in het huwelijk en
kreeg twee zonen, Ramiro en Garcia. Hij was een vredelievend vorst die nood-
gedwongen ten strijde moest trekken tegen de oprukkende Moren. In een veld-
slag bij het huidige Villafranca del Bierzo leed hij in 791 de nederlaag. Dit deed
Bermudo besluiten aan de troon te verzaken ten gunste van Aifonso II die nu
eindelijk uit zijn Baskische ballingschap kon terugkeren. Bermudo bleef zijn hele
verdere leven de nieuwe souverein, de eerste in de geschiedenis van Asturië die
tot koning gezalfd werd, trouw bijstaan. Na zijn dood werd hij begraven in Ovie-
do.
Onder Alfonso II, in de geschiedenis bekend als el Casto, de Kuise, breekt de
eerste bloeiperiode aan van de Asturische kunst. Met deze vorst begint ook een
tweede periode in de Asturische geschiedenis: het rijk van Oviedo.
Mireiile Madou

SINT JACOBUS IN BERGEN OP ZOOM
Begin augustus 1975 begonnen in Bergen op Zoom sloopwerkzaamheden aan de
Vismarkt, waarbij restanten werden aangetroffen van de vroegere bebouwing ter
plaatse, waarvan de Sint Jacobskapel het voornaamste bouwwerk vormde. De
verrassende vondst van de funderingen van die kapel bracht als vanzelf de nood-
zaak met zich de geschiedenis ervan en van haar omgeving te onderzoeken.
De grotere steden in de Nederlanden hadden kerken, kapellen of gasthuizen aan
Sint Jacob gewijd. Het is niet duidelijk of het ontstaan van deze godshuizen
verband hield met de pelgrimsweg naar Compostela die in Frankrijk wel is gere-
construeerd, doch waarvan in de Nederlanden nog geen studie is gemaakt. Ber-
gen op Zoom kan op die route gelegen hebben; ten noorden had Steenbergen
Sint Jacob als kerkpatroon, ten zuiden waren er kapellen van deze heilige op
Hoogschoten onder Ekeren, ook te Kapellen, alsmede te Antwerpen zelf. Een
nieuw bedijkte parochie onder het markiezaat van Bergen op Zoom, Fijnaart, had
een zegel met een afbeelding van Sint Jacob en werd ook Sint Jacobsland ge-
noemd. Een Bergen op Zoomse zilversmid vervaardigde nog in 1595 voor de Sint
Jacobsbroeders te Sint Maartensdijk een zilveren beker waarop een beeldje van
de heilige als pelgrim.
Zoals bekend werd de pelgrimstocht naar Compostela dikwijls als boete opgelegd.
Een uitzonderlijk voorbeeld vormde in 1485 het geval van de bastaardkinderen
van Antheunis Hubrecht Danielszoon, alias Coman Thuene, verwekt bij
Cornelie Jacop Lemsdochter. Hij bezat te Bergen op Zoom een huis aan de
Steenbergse poort. Om dit te kunnen erven (bastaarden hadden geen erfrecht)
legden de schepenen van Bergen op Zoom hen de verplichting op een pelgrimage
te doen naar Sint Jacob te Compostela in Galicië en van daar over zee naar Onze
Lieve Vrouw te Finisterre (Bretagne).
Nog in de 17de eeuw getuigden talrijke huisnamen in Bergen op Zoom van de
populariteit van de heilige en deze bleven ondanks de reformatie nog jarenlang
gehandhaafd. Zo had men het huis "Sint Jacobsstaf" en "Sint Jacobsmale".
(onder "male" moeten we hier de reiszak verstaan, waarmee Sint Jacob vaak
werd afgebeeld. Vergelijk het Engelse woord "male", dat postzak betekent). Er
was de "Sint Jacobshoek" en verscheidene huizen droegen gewoon de naam
"Sint Jacob". De overkluizing van de Grebbe heette "Sint Jacobsbrug" en er was
een Jacobspoort.

Het Sint Jacobsgilde
De pelgrims die naar Compostela waren geweest kregen een bijzondere status.
Aangezien hun maatschappelijke contacten vaak voorgoed verbroken waren,
hadden zij bij hun terugkomst materiële ondersteuning nodig en soms - bij het
ontbreken van verwanten en nabestaanden - kost en onderdak. De broeders
sloten zich dan aaneen tot een Sint Jacobsgilde, dat een of meerdere huizen
bezat en meestal werd het voornaamste daarvan het Sint Jacobsgasthuis ge-
noemd. Daar konden ook pelgrims op weg van of naar Santiago de Compostela
een pleisterplaats vinden.
Te Bergen op Zoom werd de Sint Jacobskapel voor het eerst genoemd in 1424,
het gilde in 1444 en het gasthuis in 1470. Het is echter wel aannemelijk dat zij
gelijktijdig ontstonden, wellicht bij de aanleg van de Vismarkt aan het eind van
de 14de eeuw. Dat de broeders een gilde-organisatie kenden wijst erop dat zij de
lekenstatus behielden. Er zijn geen motieven aan te tonen om te veronderstellen
dat zij geestelijke wijdingen ontvingen. De magistraat had het toezicht op de
stoffelijke bezittingen van het gilde. Schout, burgemeester en schepenen heetten
dan ook wel "opperste van der capellen".
Zo nu en dan vermelden de stadsarchieven dan ook financiële transakties van
het gilde. Zonder deze archieven zouden we vrijwel niets van het gilde weten
want het archief van het Sint Jacobshuis is verloren gegaan.
Het bestuur van het gilde bestond uit een deken en een aantal gezworenen, ook
regeerders of gildemeesters genoemd. De inwoners van het huis heetten gilde-
broeders of Sint Jacobsbroeders. In 1651 waren er twee: Pieter Houtman en
Jacob Visch. Door de hervorming werden de goederen van het gilde niet ge-
naast, wel werden zij door prins Maurits bij voorhand toegewezen aan het stede-
lijk gasthuis, doch met liet de broeders in het bezit ervan tot het college zou
uitsterven. Ze hebben het nog meer dan een eeuw weten te rekken. In 1704
noemt Niclaes van Boven zich "eenighste Sint Jacobsbroeder oft jegenwoordige
levende in de Confrerie van die gene dewelcke van hier te Sint Jacob in Galicien
geweest zijn". Op 2 juli 1714 hadden de momboirs (regenten) van het stedelijk
gasthuis de dokumenten en gelden afkomstig van de laatste Sint Jacobsbroeder
overgenomen. De schenkingsakte van Maurits uit 1602 was eindelijk in werking
getreden.
In 1723 verzocht Fr. Heuvelmans "inboorlingh deser stadt" omdat het van "oude
en inmemoriale tijden" door diegenen "die een reijse van hier hadde gedaan na

Sint Jacob" hadden geprofiteerd van "sekere huijsjes opde Vismakt" om hetzelf-
de recht als "bij zijne voorsaten" tevoren was genoten. Dit verzoek werd afge-
wezen. Van 1743 tot 1763 betaalde het gasthuis FL. 26,-- per jaar uit (1 0 stui-
vers per week) aan Jan van de Water, Sint Jacobsbroeder. Als we mogen aan-
nemen dat deze Jan inderdaad nog te Compostela was geweest, dan verliet met
zijn overlijden in 1763 de laatste Sint Jacobsbroeder uit Bergen op Zoom deze
wereld. Aldus is het gilde door de hervorming van 1580 uit de stad verdwenen,
doch geleidelijk op natuurlijke wijze uitgestorven.
De kapel
Die bestond in ieder geval in 1424. Ook uit de gevonden bouwresten is niet
exact op te maken hoe oud de kapel was. De kapel had een altaar en was dus
geen simpele bidkapel. Een buurvrouw kreeg in 1487 vergunning een tralieven-
ster aan te brengen, van waaruit zij de missen in de kapel kon volgen. De hervor-
ming zal ook deze kapel niet ongemoeid hebben gelaten. Details zijn echter niet
bekend. Pas in 1597 blijkt dat de Jacobsbroeders het erf waar de kapel had
gestaan hebben verkocht aan burgemeester Moermans. Wellicht bestonden er
nog resten van de kapel in 1682. In dat jaar verkochten de Sint Jacobsbroeders
een afhang aan een huis dat zich uitstrekte tot aan de "runne" (ruïne) van de
Sint Jacobskapel.

leder die meer wil weten over Sint Jacob in Bergen op Zoom raadplege het boek-
je "De Sint Jacobskapel aan de Vismarkt te Bergen op Zoom", uitgegeven door
de Geschiedkundige Kring Stad en Land van Bergen op Zoom in 1976, in het
bijzonder het artikel van de heer W.A. van Ham, die welwillend toestemming gaf
dit uittreksel te publiceren.
ZOEKERTJES
W.A. van Koppen
In 5 jaarlijkse etappes van 3 weken wil ik naar Santiago
de Compostela lopen. Ik wil medio juni starten. Wil ie-
mand mij vergezellen? Jos Haentjes Dekker, Amsterdam.
tel. 020 - 6 18 98 91 of 6 71 28 1 1
Op 17-8-1991 zongen twee Nederlandse pelgrims (op weg
naar huis) samen met twee anderen in de kapel van EUNATE
een meerstemmig lied. Graag kom ik in het bezit van tekst
en muziek.
Bert Haddink, Boschhoekweg 1 1, 7431 AX Diepenveen

EEN GEVELSTEEN IN HAARLEM
Vanaf de oprichting van ons Genootschap (en allicht ook daarvoor) zijn veel van
onze leden niet slechts bedevaartgangers naar Santiago geweest, maar heeft
ook een aantal zich er op toegelegd om sporen te vinden van een Jacobus-tradi-
tie in Nederland. Op het begin van de Nederlandse weg naar Compostela blijkt
dat eigenlijk niet eens zo gemakkelijk, met als gevolg dat voor de meeaten van,
ons de camino toch eigenlijk pas in Parijs bij de Tour Saint Jacques of in Vézelay
bij de Sainte Madeleine echt begint.
Een studenten-werkgroep heeft in 1986 geprobeerd sporen van een Jacobus-
traditie in de Lage Landen te ontdekken; maar het resultaat daarvan was nogal
mager. Wel bestaan er natuurlijk overal plaatsen met een kerk die aan Santiago
is toegewijd, en ook een aantal beelden en schilderijen kon worden geregi-
streerd, meestal in samenhang met die kerken. Ook in oude Nederlandse hand-
schriften komt zijn afbeelding voor. Hij wordt daarbij meestal afgebeeld als pel-
- grim. Maar dat die naamgevingen en afbeeldingen daarom verband houden met
V>
c
a, de camino kon niet worden vastgesteld.
C
O
o De St. Jacobskapel in Galder (bij Breda), waarnaast wij op 12 november 1988
U
; onze ledenvergadering hielden, kwam daar nog het dichtste bij. Toch werd er
- rx
vanuit onze streken druk gepelgrimeerd. Ik herinner daarbij aan het relaas, dat
C
P>
o, een bezoeker aan Noord-Spanje door zijn notaris liet optekenen naar aanleiding
t-
- v>
van zijn ontmoeting met "de haan en de hen" in de kerk van Santo Domingo de
a,
O
t-
la Calzada'. Die drukke pelgrimage blijkt ook uit het feit, dat er in de latere mid-
,g deleeuwen in de grote steden zogenaamde broederschappen ontstonden, die de
v)
c.'
r pelgrims naar Santiago hulp en onderdak wilden bieden en die hun, na hun terug-
.- O
fl keer, gelegenheid gaven te verhalen van hetgeen zij op hun pelgrimstocht had-
S
0 den beleefd2.

Uit de archieven weten wij, dat zulke broederschappen onder andere bestonden
in Den Bosch, Utrecht, Leiden, Bergen op Zoom, Maastricht en Haarlem. Wat
Haarlem betreft mogen wij aannemen, dat het "Loffelijck en Aloud Gild ende
Orde van StJacob", dat tot op de huidige dag een duidelijke rol speelt in het
culturele leven van de stad, er mede de stoot toe heeft gegeven dat in een akte
uit 1437 voor de Haarlemse rechtbank bij testament werd bepaald, dat een gast-
huis voor arme lieden moest worden opgericht "met bedingh dat het Sinte Ja-
cops Gasthuus soude hietenW3. Uit dit "Gaasthuus", dat oorspronkelijk in het
centrum van de stad was gelegen en dat daar eeuwenlang bekend was onder de
naam "Sint Jacobs-Godshuis", heeft zich in de loop der tijden een complex van
weldadigheid ten behoeve van arme wezen en bejaarden ontwikkeld. In stede
van een gasthuis en pleisterplaats voor pelgrims beheert het Bestuur, na een
bewogen geschiedenis, thans het moderne bejaardenhuis "Sint Jacob in de
Hout" en het verpleeghuis "Boerhave" van de Stichting Pius XII.
Van de oude vestiging aan de Hagestraat zijn nog een aantal aandenkens be-
waard gebleven, Wat daarvan voor ons interessant is, is een oude gevelsteen,
waarop zich schijnbaar een pelgrimsgebeuren afspeelt. Momenteel bevindt zich
deze steen, die ongeveer 98 x 26 cm meet en die uit beigeiroze zandsteen be-
staat, zich in de Regentenkamer van het Bejaardenhuis Sint Jacob in de Hout.
Het beeldhouwwerk is kwalitatief niet zo bijzonder, maar wat er op staat afge-
beeld is dat wel.
De steen is zeer moeilijk te dateren. Tot aan de verhuizing van het bejaardenhuis
van de vestiging in de Hagestraat in de Haarlemse binnenstad sierde hij de gevel
van het oude tehuis. Het is niet bekend wanneer hij daar werd geplaatst. Het
lijkt mij zeker niet de steen waarover Heerkens Thijssen4 spreekt in zijn geschie-
denis van het Jacobsgilde; want die zou daar al in 1436 zijn aangebracht. Als
het al om hetzelfde exemplaar gaat, dan is de onze van veel latere datum. De
steen is namelijk nog tamelijk gaaf, te gaaf om meer dan vijf eeuwen lang weer
en wind te hebben getrotseerd. Ook op stilistische gronden past een datering
van bijvoorbeeld medio 17de eeuw beter.
Verdeeld over de steen zijn vijf scenes afgebeeld. Centraal is daarbij de figuur
van Santiago (C). Zijn rijzige gestalte staat frontaal in het midden.

Hij is in volledig pelgrimsornaat: hoed met schelp, pelgrimsstaf, een wijde man-
tel; onder zijn rechter arm bungelt de scerpe. Zijn linker arm strekt hij uitnodi-
gend uit naar een figuur die naast hem staat (D). Hoewel deze door zijn zwierige
hoed en zijn staf wel zijn best doet om op een pelgrim te gelijken, is de arme
stakker dat toch vermoedelijk niet, want hij heeft een houten been.
Geheel rechts (E) ziet men een deur, die half open staat. Een persoon steekt
voorzichtig zijn hoofd om de hoek. Een pelgrim lijkt hij niet, want zijn kleding
beantwoordt daar niet aan en hij heeft ook verder geen enkel attribuut.
Geheel links zit een gezelschap mannen rond een brandend haardvuur (A). De
vlammen laaien hoog op en verdwijnen in de schoorsteen. Links van het vuur
zitten zes mannen; rechts twee. Een dienstmaagd met sluier op het hoofd komt
iets (voedsel, drank?) aandragen.
C
al
C
O
O De figuur tussen Santiago en het haardvuur tenslotte, is nogal raadselachtig. Een
n
z jonge man in steedse kleding (B), wendt zich tot Sint Jacob. Hij heeft een mand
5
m aan de arm.
3
a
O
m

Met welke intentie werd deze gevelsteen indertijd aangebracht? Naar mijn me-
ning gaat het hier om een "gewone" gevelsteen, want hij bevat geen enkele
verwijzing naar de camino. Door de naam van het Gasthuis dat aan Jacobus was
toegewijd, neemt de figuur van de apostel vanzelfsprekend de centrale plaats in.
Daarom ook is hij groter dan alle andere figuren. Voorts wil men met de voorstel-
ling te kennen geven dat het hier om een gasthuis gaat: Jacobus heet de arme
invalide man (D) met een zwierig gebaar van harte welkom.
Een nieuwe gast (of is het een bezoeker?) (E) dient zich aan. De figuur B, met de
korf aan de arm, stelt de goede behandeling en de overvloed voor, die de patien- z
[r
ten in het gasthuis ervaren. De scene rond het haardvuur (A) is voor tweeërlei T
3
3
uitleg vatbaar: het kunnen de zieken en ouden van dagen zijn, die zich koesteren >
in de liefdevolle warmte van de instelling; het kan, met enige goede wil en veel
fantasie, ook een verre verwijzing zijn naar pelgrims naar Compostela, die uitrus- J_
L
ten van een vermoeiende reisdag en die bezig zijn elkaar hun belevenissen te
vertellen. Dat zou dan overeenstemmen met het doel waartoe het "Gasthuus" in 2
O
V)
het midden van de 15de eeuw werd opgericht door de rijke Lysbeth, de weduwe a;
van Jan Bette, die de zoon was van Heinric.
-
2
I
al
c
O
o
m
2
s
L
2
n
N
al
O

Overigens, indien men de Regentenkamer in "Sint Jacob in de Hout" bezoekt,
wordt men daar ook nog verrast door een groot, gekleurd, vermoedelijk 19de
eeuws beeld van Santiago. Voorts bevindt zich tegen de muur in de tuin een
fraaie, met festoenen versierde schelp (18de eeuws) terwijl buiten tegen de
muur van de kapel een modern Jacobus-beeld is aangebracht, waarop een haan
en een hen nostalgische herinneringen oproepen aan Canto Domingo de la Calza-
da.
C
O ' Zie De Jacobsstaf 1989 (I), pag. 30 en 1989 (21, pag. 62.
U
z H.F. Heerkens Thijssen, De geschiedenis van het Haarlemse
a SintJacobgilde,DenHaag1955,pag.9.
2 B. Speet en H. Bouwknegt, Het Sint Jacobs-Godshuis,
al
2 Haarlem 1987, pag. 13.
a
>
c H.F. Heerkens Thijssen, t.a.p., pag. 16.
-
2 3
Koos van der Werff

UIT DE REGIO'S
REGIO NIJMEGEN
Contactpersoon: Ruud Harmsen, Vizier 5, 6641 HJ Beuningen,
e 08897-7 1 183
Hoewel ondergetekende ongeveer veertig leden aangeschreven heeft, was de
opkomst erg laag; op enkele ziekmeldingen na, in totaal zes leden.
De vraagstelling was: Bestaat er in de regio behoefte om bijeenkomsten te hou-
den en in welke vorm? Bij de aanwezige leden bestaat die behoefte wel en de
wens is om één a twee keer per jaar bij elkaar te komen. Vooral om in kleine
kring ervaringen uit te wisselen en voor diegenen die de tocht nog willen lopen -
het vuur, de animo brandende te houden.
Aktiviteiten als het bezoeken van kerken of kapellen, of wandelingen maken,
behoren ook tot de mogelijkheden.
Van de aanwezige leden hebben vier het plan de tocht naar Santiago te maken.
Vooral de belevenissen van Jeroen Gooskens die in het voorjaar van Groesbeek
tot bijna Ie Puy heeft gelopen, bleken in dit opzicht boeiend en instructief. In het
voorjaar van 1992 loopt hij het gedeelte naar de Pyreneën. Al met al zijn er vele
zaken tijdens de avond aangestipt, die in de volgende bijeenkomst (gepland op
21 maart) wellicht verder uitgediept kunnen worden.
REGIO BOLLENSTREEK - RIJNLAND
Ruud Harmsen
Contactpersoon: C.G. van Tongeren, Pijlkruidstraat 15, 221 5 GE Voorhout,
e 02522-3 1 147
Op zondag 19 januari stond op het regio-programma een bezoek aan een ten-
toonstelling in Leiden.
"Naar Jeruzalem: de dure reis van een middeieeuwse graaf". Nadere informatie
over deze tentoonstelling staat in DE JACOBSSTAF nummer 9, pagina 37; het
mooi uitgegeven boekje en het verhaal van de reis staat ook beschreven in STAF
nummer 12, pagina 172.
Er waren geen convocaties verstuurd, de deelname was beperkt. Doch het is
gebleken dat ook met zo'n klein groepje een bezoek aan een museum over een
onderwerp dat verwant is aan bedevaarten naar Compostela de prettige band
tussen de leden kan versterken en bovendien bijdraagt aan de kennis van de
middeleeuwen.

Volgende bijeenkomst: 7 maart om 10.30 uur - in het Broederhuis "Nieuw
Schoonoord" Leidsestraat 2 Voorhout. Er volgt nog een convocatie met het
programma, noteer alvast de datum.
REGIO MIDDEN NEDERLAND
Contactpersoon: Hanny Pouderoyen, Fazantenkamp 576,
3607 DG Maarsenbroek, 03465-69 133
Bert Roebert
Op 13 januari was er een grote opkomst in Laren. 't Was een geanimeerde
avond mede door de vele nieuwe gezichten.
Volgende bijeenkomst: dinsdag 17-3 a.s. bij Ria Janson, Noolseweg 16, Laren.
REGIO OOST NEDERLAND
Contactpersoon: A. van Gessel, Enschedesestraat 1 1 6, 755 1 ES Hengelo,
e 074-9 1 7879
De volgende bijeenkomst in onze regio vindt plaats op vrijdag 27 maart a.s. om
20.00 uur. De avond staat in het teken van "Muziek rond de Camino". Paul
Schaepman zal deze avond verzorgen. De plaats van samenkomst is afhankelijk
van het aantal deelnemers. Belangstellenden kunnen zich aanmelden op boven-
genoemd adres. Men krijgt dan een uitnodiging toegestuurd.
REGIO 'S-HERTOGENBOSCH - OSS
Ton van Gessel
Contactpersoon: Vera Stassen-Susa, Doornakkerlaan 14, 5282 PS Boxtel,
e 041 16-72793
Zondagmiddag 26 januari 1992: Onze regiogenoot Jan in 't Veld gaat ons wat
vertellen over de ontwikkeling van de Christelijke kerkbouw langs de Jacobsrou-
te. De laatste tien jaar heeft hij veel gezien van de verschillende kerken onder-
weg. Hij bestudeert nu op het ogenblik de verschillende bouwstijlen.
De invloed van het Romeinse Rijk is in heel West-Europa, Noord-Afrika en ten
oosten van de Middellandse Zee merkbaar.
De basilica was een openbaar gebouw, bijvoorbeeld een markt, rechthoekig van
vorm. De kerken kregen ook die vorm, o.a. in Trier. Een apsis naar het oosten
gericht, een zuilengang kwam daar later nog bij. Priesterkoor, zijkapellen en
transepten vormden weer nieuwe uitbreidingen. De prachtige kruisvorm van de
kathedraal van Santiago was duidelijk te zien op de schematische voorstelling.
Een belangrijk punt in het betoog van Jan was ook de verdeling van de druk op

de muren. In de Romaanse kerk werd zowel de druk van boven naar beneden als
de horizontale druk over de hele muur opgevangen. In de Gotische bouwstijl
werd de druk op bepaalde punten opgevangen, zodat er ruimte was voor ramen
en deuren.
Aan de nieuwe bouwstijl werd ook een symboliek toegekend. Het zou het neer-
dalen van het Nieuwe Jeruzalem aanduiden, dat uit de hemel zou neerdalen.
Na de gezellige pauze hebben we een aantal dia's gezien van Vezelay. De voor-
gevel, de nartex, het timpaan en een aantal kapitelen. Er viel heel wat te kijken
en te vertellen en dat niet alleen door Jan. Tot slot vertelde hij ook nog over zijn
opbergsysteem - zeer uitgebreid en heel nauwkeurig op onderwerp.
Omdat ik binnenkort aan mijn voettocht nar Santiago begin, was er een nieuwe
contactpersoon nodig, haar naam ziet u hierboven al vermeld.
De volgende regio bijeenkomst zal waarschijnlijk op 5 april a.s. zijn, maar hier-
over ontvangt u nog nader bericht.
REGIO AMSTERDAM
Annemarie Roebert
Contactpersoon: Janna Baaijers, Geerdinkhof 3 1, 1 103 PP Amsterdam, -
REGIO GRONINGEN
e 020-69961 73
Contactpersoon: Thom Oosterhof, Mozartstraat 31, 9722 EB Groningen,
REGIO FRIESLAND
e 050-255 144
Contactpersoon: C.P.J. Meijer, Mauritsplein 31, 8931 DL Leeuwarden.
REGIO LIMBURG
Contactpersoon: Chr. Janssen, Eurenderweg 107, 641 7 PA Heerlen,
e 045-41 9406
Voor deze regio wordt nog steeds een nieuwe contactpersoon gezocht. Belang-
stellenden kunnen contact opnemen met bovenstaand adres.
REGIO DEN HAAG
Contactpersoon: Geertrui van Traa, Elia Kazanstrook 104, 2726 VG Zoetermeer,
e 079-425344 en
Janneke Kootte-v/d Heuvel, Parkweg 137, 2771 AH Voorburg.

REGIO TILBURG
Contactpersoon: E.C.C.M. van Helmond-van Berkel, "Leyenhorst", Gemullen-
hoekenweg 14C. 5062 CD Oisterwijk, e 02442-1 6582
Ter afsluiting van het oude jaar organiseerde de regio Tilburg op 15 december
een wandeling in het Mastbos, ten zuiden van Breda, waar we de gasten waren
van Matti en Rien Vrencken. Op 10 januari kwam men weer bij elkaar bij Ria
Seveke in Tilburg, die een interessante voordracht met dia's hield over de langs
de pelgrimsweg van Arles naar Toulouse liggende kerken van Saint Guilhem-le-
Désert en Saint Martin-de-Londres. Zij schetste de stamboom en levensloop van
Guillaume de Gellone. Deze trok zich, na een zeer turbulent leven, in Gellone
terug als kluizenaar en stierf daar in 81 1. Na zijn dood werd deze plaats een
pelgrimsoord. Een verre nazaat van hem, Guillaume Ie Pieux was de stichter van
Cluny.
De volgende bijeenkomst is waarschijnlijk bij Ton en Diny van Oss in Loon op
Zand op vrijdag l0 april.
Els van Helmond
REGIO BREDA
Contactpersoon: A. Claessen, Raaimoeren 31, 4824 KA Breda.
REGIO NOORD-HOLLAND BOVEN HET Y
Contactpersoon: Mieneke Jas, Grote Noord 3, 1621 KD Hoorn,
e O2290-152IO

OUDE SANTIAGO-GANGERS
Franciscus van Assisië, pelgrim naar Santiago?
Niet ver van de kathedraal van Santiago; tegenover de abdij van St. Martinus en z
aan de boulevard Johannes XIII, ligt het klooster van de paters Franciscanen. De 2
calle de S. Francesco verbindt dit klooster rechtstreeks met de plazza del Obra-
doiro. Op een pleintje voor dit gebouw werd in 1926, ter gelegenheid van de
C
700 jarige sterfdag van Franciscus, een monument geplaatst, vervaardigd door g
L
de kunstenaar Francesco Asorey. Het is een enorm kruis met de figuren van 2
Christus, Johannes en Maria. Op gelijke hoogte staat v66r het kruis: Franciscus,
beide handen zegenend uitgestrekt richting kathedraal en stad. Bij het zien van z
.-
dit monument en klooster, rijst de vraag: Is Franciscus zelf ooit in Santiago ge- g
m
weest? LL
-
3
-.
V)
3
5
E
h

Wie is Franciscus?
Hij werd in 11 82 in Assisië (Italië) geboren als de oudste zoon van de lakenkoop-
man Pietro Bernadone en diens vrouw Pica. Na een min of meer losbandig leven,
wordt hij door God geroepen om een leven van armoede en afzondering te gaan
leiden. Op 24 jarige leeftijd doet hij ten overstaan van zijn vader en van de bis-
schop van Assisie, afstand van al zijn bezittingen en trekt zich terug in eenzaam-
heid. In steden en dorpen bedelt hij voor zijn levensonderhoud en preekt er het
evangelie. Al spoedig krijgt hij volgelingen en stelt voor hen een levensregel vast.
Het grootste ideaal van Franciscus echter is: De moren bekeren en als martelaar
sterven. Wat ligt meer voor de hand dan dat hij plannen begint te maken om
naar Marokko te gaan en daar zijn ideaal te verwezenlijken.
Naar Spanje
Zeker is dat Franciscus geprobeerd heeft om via Spanje Marokko te bereiken.
Zijn levensbeschrijver, Thomas van Celano, die Franciscus persoonlijk heeft
gekend, zegt in zijn Vita I: 'Toen hij al op weg was (naar Spanje) deed een opge-
lopen ziekte hem terugkeren van zijn reis' Ook Bonaventura, kerkleraar en volge-
ling van Franciscus, zegt later hetzelfde in Legenda Maior: Toen hij Spanje al had
bereikt,. . . . . . werd hij zwaar ziek, waardoor hij zijn plannen niet af kon maken'
In de Fioretti daarentegen, een boekje vol wonderverhalen over Franciscus en
zijn eerste volgelingen, verzameld in de tweede helft van de XIII de eeuw, dus na
zijn dood, lezen wij het volgende: 'In het begin, toen er nog maar weinig broe-
ders waren en ze nog geen vaste woonplaatsen hadden, ging Franciscus op
pelgrimsreis naar Santiago de Compostela. Hij nam enige van zijn broeders mee,
waaronder broeder Bernhard, Toen ze op weg waren, kwamen ze op een zekere
plaats een arme zieke man tegen. Omdat Franciscus medelijden had, zei hij tot
broeder Bernhard: "Dierbare zoon, ik wil dat jij bij deze zieke blijft om hem te
verzorgen". Nederig knielde broeder Bernhard voor Franciscus neer, boog zijn
hoofd en nam gehoorzaam de opdracht aan en bleef op deze plaats achter. Fran-
ciscus en zijn broeders vervolgden hun reis naar Santiago. Toen zij daar 's
nachts zaten te bidden in de kerk van de heilige Jacobus, kreeg Franciscus van
God een openbaring. Hij zou over de hele wereld veel nederzettingen stichten.
Zijn orde zou zich overal verspreiden en het aantal broeders zou geweldig toene-
men. Daarom begon Franciscus al meteen in de omgeving nederzettingen te
stichten. Op zijn thuisreis, waarop hij dezelfde route volgde, vond hij broeder

Bernhard terug daar waar hij hem had achter gelaten. De zieke was weer hele-
maal gezond. Daarom stond Franciscus broeder Bernhard toe om het volgende
jaar naar Santiago te gaan.
Een heel ander getuigenis vinden we in de hal van het Franciscanen klooster in
Santiago zelf. Daar staat het volgende te lezen: Toen onze vader Franciscus de
apostel Jacobus kwam bezoeken, gaf een arrne kolenbrander, Cotolay geheten
en wiens huis naast de kluizenarij van Sint Payo lag, op de helling van de berg
Pedroso, hem onderdak. Van daaruit ging de heilige 's nachts de berg op om te
bidden. De Heer openbaarde hem daar dat Hij wilde dat hij een klooster stichtte
op die plaats, genaamd vallei van God en hel. Franciscus, wetende dat dit gebied
toebehoorde aan de abdij van St Martinus, ging vader abt vragen om hem dit
land te schenken. Als tegenprestatie zou hij hem elk jaar een mandje vis bren-
gen. De abt accepteerde zijn aanbod en ze maakten een contract op dat zij bei-
den ondertekenden. Toen hJ deze plaats eenmaal verworven had, sprak hij tot
Cotolay: God wil dat je voor mij hier een klooster voor mijn orde bouwt". Coro-
lay antwoordde: "Hoe kan een arrne kolenbrander als ik dat doen?" Waarop de
heilige sprak: "Ga naar de bron, daar zal God je tonen waarmee je dat kunt
doen. " Cotolay gehoorzaamde en vond een grote schat waarvan hij het klooster
bouwde, God zegende het huis van Cotolay. Hij trouwde, werd schepen van de
stad en stierf in grote rijkdom.
Er zijn ook nog enige andere oude bronnen die we kunnen raadplegen. Zo staat
er in de kronieken van vele Spaanse kloosters in Catalonië vermeld dat ze door
Franciscus zelf zijn gesticht, zoals van Perpignan, Barcelona, Gerona en Lerida.
Franciscus Ximenez, bisschop van Elna spreekt in zijn eerste boek over het chris-
tendom, hoofdstuk 59, over de stichting van een klooster door Franciscus in
121 1 te Barcelona. En zo zegt een zekere P. Vidal dat, toen de collegekerk van
San Juan te Perpignan gebouwd werd in 121 1, broeder Dominicus en broeder
Franciscus met enige vrome mannen in de stad waren. Ook kloosters in Navarra
menen dat ze door Franciscus persoonlijk zijn gesticht.
Naar Santiago
Dat Franciscus in Spanje is geweest, mag men met vrij grote zekerheid aanne-
men. Vooral de getuigenis van Thomas van Celano is hiervoor van doorslag
gevende betekenis. Voor zijn verblijf in Santiago echter, hebben we maar twee

zeer twijfelachtige getuigenissen, twee verhalen die ons sterk doen vermoeden
dat het maar verhaaltjes of legenden zijn.
Een algemeen bekend gegeven is dat wonderverhalen, die aan een heilige wor-
den toegeschreven, meestal pas jaren na de dood van de persoon ontstaan. In
Cu
die dagen werd er nog weinig schriftelijk vastgelegd, alles werd mondeling over-
.g O
geleverd en daarbij veranderd, vervormd en verfraaid en wel zo dat de heiligheid
van de persoon in kwestie nog beter naar voren kwam.
Helene Nolthenius' zegt het zo: 'Hoe langer de verhalen doorgefluisterd, ver-
5
O
'O brokkeld en verbasterd werden, des te weliger tierden miraculeuse details, die
V)
3
2
hen voor de tgdgenoten geloofwaardiger maakten en voor de historicus onbe-
.-
O
r trou wbaarder,
m
L
In de verhalen die op dergelijke wijze zijn ontstaan, kan men enkele typische
+-'
C
vj elementen terugkennen:

l] DE OPDRACHT - De heilige krijgt een visioen of openbaring. (Franciscus
moet kloosters stichten)
21 HET BEWIJS - Er geschiedt een wonder. (Geld bij de bron, genezing van
de zieke)
31 DE UITVOERING - Het visioen wordt geëffectueerd. (kloosters in Spanje en
Santiago)
41 DE BELONING - (Cotolay wordt rijk en schepen van Santiago, broeder Bernhard
mag naar SantiagoIVindt men dus een dergelijk verloop
van het verhaal, dan mag men met recht aan de historiciteit
ervan gaan twijfelen.
Er zijn evenwel nog andere redenen waarom men kan vermoeden dat Franciscus
nooit in Santiago is geweest: Volgens Th. van Celano is Franciscus maar één
maal in Spanje geweest en wel tussen uiterlijk 121 1 en 121 5 want in 1 21 5 was
hij aanwezig op het Lateraans Concilie. Hij was toen op weg naar Marokko, dan
lijkt het niet voor de hand liggend dat hij via Santiago zou zijn gereisd.
Franciscus kreeg zijn eerste volgelingen pas in het jaar 1208. Het is dus niet erg
aannemelijk dat hij drie jaar later al zoveel broeders zou gehad hebben, dat hij
overal kloosters kon stichten en er broeders achter laten. De getuigenissen van
de kronieken zijn ook allemaal van later datum.
Conclusie
Hoogst waarschijnlijk is Franciscus nooit in Santiago geweest. Toch bewijzen
deze verhalen wat een belangrijke plaats Santiago in die dagen moet zijn ge-
weest. Voor de vereerders van Franciscus heeft het zonder meer zo moeten zijn
dat hun heilige vader die plaats bezocht heeft.
Trouwens welk belang heeft historiciteit voor Compostella als het over St. Jaco-
bus zelf gaat? Je zou misschien zelfs mogen zeggen dat het meer aannemelijk is
dat Franciscus er geweest is dan onze heilige Jacobus.
Uiteindelijk gaat het er niet om of zij er geweest zijn of niet, maar dat wij er
geweest zijn en of het voor ons iets te betekenen heeft gehad voor nu en ons
verdere leven. Al het andere is per slot van rekening maar bijzaak en onbelang-
rijk.
F. Moussault
' Helene Nolthenius: Een man uit het dal van Spoleto, Franciscus tussen zijn
tijdgenoten. E. Querido's Amsterdam 1988.
Literatuur: Fr. Atanso López, 0.f.m. Viaje de San Francisco á España./1274). ex
Archivo Ibero-Americano (1 9 14)

IN-DRUK
Onze vorige opgave was kennelijk heel moeilijk. Er kwam maar een reactie op en
die drukken we hieronder af.
Op zaterdag 30 juli 1988, de zestigste dag van onze voettocht van Den Bosch
naar Santiago, liepen we van Yesa naar Monreal, een afstand van 29 kilometer.
We dronken koffie in Liédena, op 5 kilometer van Sanguesa en 5 kilometer te-
rug, toch 10 kilometer 'extra1, teveel oordeelden wij als voetpelgrims.
Hierdoor misten we echter de kerk van Santa Maria la Real met een van de
mooiste portalen in Spanje. Een lyrische beschrijving hiervan staat op pagina
141 en 142 van het boek 'Vakantie op een pelgrimsroute' van René Brynaert.
Een citaat: 'De slanke zuilvormige figuren links en rechts van het portaal vallen
op door hun sier1l;ke gratie. ' En hij noemt hen: Maria Magdalena, Maria de moe-
der van Jezus en de 'andere' Maria, moeder van Jacobus de Mindere. Die inter-
pretatie is in mijn ogen onjuist.
De foto op pagina 177 van De Jacobsstaf nr. 12 is een van de drie vrouwen-
beelden. voorstellende 'De drie Maria's', volgens de grote W.P., 1973, deel 12,
pagina 631: Maria van Klompas, Maria Magdalena en Maria Salome, die, naast
Maria de moeder van Jezus, de vrouwen zijn die aanwezig waren bij de kruisi-
ging en die na de opstanding het lege graf bezochten.
Dit komt overeen met Markus 15:40 'Ook enige vrouwen stonden van verre toe
te zien; onder anderen, Maria Magdalena, Maria de moeder van Jacobus de
jongere en van Josef en Salome. ' En met Matheus 27:56 'Maria Magdalena,
Maria de moeder van Jacobus en Josef en de moeder van de zonen van
Zebedeus. ' En Markus 1 6: 1 zegt: 'Toen de sabbat voorbij was, kochten Maria
Magdalena, Maria van Jacobus en Salome specerijen om Jezus te gaan balse-
men. '
Op het boek dat de gezochte vrouwenfiguur draagt staat: 'Maria lacobi. ' Maar is
het de moeder van Jacobus de Mindere en Josef, of Maria Salome, echtgenote
van Zebedeus en moeder van Jacobus de Meerdere en Johannes?
Ik neig naar de eerste interpretatie,maar de kunsthistorici onder ons moeten
maar uitsluitsel geven. De 'Drie Maria's' van Sanguesa zijn o.m. te zien op foto's
op pagina 55 van 'EI Camino de Santiago' van Eusebio Goicoechea Arrondo, op
pagina 89 van het gelijknamige, recent verschenen boek van Luis Carandell e.a.
en op afbeelding 232 en vooral 234 van 'Spanien' van Palol/Hirmer - zie bespre-

king op pagina 168 van De Jacobsstaf nr. 12.
Na die dag scheidden ons nog 650 kilometer van Santiago de Compostela, waar
we op 23 augustus aankwamen.
DIT IS NIET ZOMAAR EEN PRIJSVRAAG!
Anneke en Wim Bettonvil
Dit moet een Santiago-ganger bekend voorkomen. Wij willen niet alleen van u
weten waar deze fot gemaakt is en wat het voorstelt, maar ook welke indruk-
ken, herinneringen, en emoties deze afbeelding bij u oproept. Uw reacties worden
dan in het volgende nummer van DE JACOBSSTAF vermeld. Onder de inu;
C
a
zenders verloten we dit keer een foto van 12 x 47 cm, gemaakt van een meer
dan manshoog beeld van de Heilige Jacobus de Meerdere.
0 2
3
Graag ontvangen wij uw reacties op het nieuwe redactie-adres: O
i-
O
Peter Jas, Grote Noord 3, 1621 KD Hoorn 5
3 4
a
. .

GEKNIPT VOOR U
Van verschillende kanten bereikte ons een kranteknipsel van het Brabants Dag-
blad over de vondst van een uniek Jacobsbeeld onder de vloer van een kelder in
Den Bosch. Wij hopen hierop in een volgend nummer uitgebreid terug te kunnen
komen.
Op 11 februari werd bij Capi-Lux Vak, Basisweg 42 in Amsterdam een fototen-
toonstelling geopend van de Amsterdamse fotojournaliste Jutka Rona die in de
afgelopen drie jaar grote delen van de pelgrimsroute meeliep met verschillende
pelgrims, ook leden van ons genootschap. De tentoonstelling loopt tot en met 6
april 1992 en is te bezichtigen op werkdagen van 8.30 - 17.30 uur.
VOORJAARSVERGADERING
Het bestuur deelt u mede dat op 28 maart 1992 een voorjaarsvergadering zal
worden gehouden in het Sint-Janslyceum, Sweelinckplein 3 in 's-Hertogenbosch.
Het programma ziet er als volgt uit:
10.00 - 10.30 Ontvangst met koffie.
10.30 - 12.00 Ledenvergergadering: opening, ingekomen stukken, medede-
lingen, jaarverslagen van penningmeester en secretaris, ver-
slag kascommissie, bestuurssamenstelling, taakverdeling be-
stuur, rondvraag, sluiting.
12.00 - 14.00 Lunchpauze met vanaf 13.00 indeling in lopersgroep en fiet-
sersgroep voor uitwisseling van ervaringen en informatie.
14.00 - 15.00 Lezing door Mireille Madou over Europa 1492-1992 en de
Camino de Santiago.
75.00 - 16.00 Pelgrimsparade en gelegenheid tot het stellen van vragen.
Wie met openbaar vervoer komt, kan gebruik maken van een treintaxi of van een
stadsbus (lijn 1) richting Aawijk. Uitstappen bij het Sweelinckplein.
Het bestuur verzoekt de deelnemers om op de kleding een naamkaartje te dra-
gen. Voor de vergadering ontvangt u nog een schriftelijke uitnodiging met ant-
woordstroo kje.
FC

OPROEP
Het bestuur van het genootschap zoekt leden of een regio die bereid zijn op 7
november 1992 de najaarsvergadering te organiseren. Het bestuur denkt hierbij
aan Haarlem, Zutphen of Deventer, maar andere plaatsen zijn natuurlijk ook
moge1ijk.U kunt zich hiervoor opgeven bij:
de heer J.A. Gigengack, Opaal 15, 1703 CA Heerhugowaard.
VAN ONZE BUITENLANDSE VRIENDEN
en vrienden in het buitenland
Het BULLETIN of the Confraternity of Saint James, nummer 40 meldt dat het
Engelse BBC Everyman t.v.-programma in juni en juli 1992 opnamen wil maken
van pelgrims langs de camino. Indien u daaraan wil meewerken, kunt u uw ge-
schatte reisprogramma opgeven aan Patricia Quaife, 57 Leopold Road, London
N.2 8BG. Het hoofdartikel van J. Sherman Bleakney gaat over de schelp als
symbool van de pelgrimstocht naar Santiago. Verder bevat dit nummer een arti-
kel over het "hospitaal van de Engelsen" in Herrerias. Bij de verslagen van ge-
beurtenissen in de afgelopen tijd vonden we nog een compliment over de organi-
satie van het pelgrimsweekend in Maastricht.
Nummer 41 begint met een opsomming van de aktiviteiten in het nieuwe jaar.
Het grootste deel van dit nummer wordt in beslag genomen door mededelingen
over de door de Confraternity gepromote restauratiewerkzaamheden aan de
refugio van Rabanal. Deze is nu officieel geopend, hetgeen uitgebreid wordt
verslagen. De naam van deze refugio is overigens: Refugio Gaucelmo
LE PECTEN van het Waalse genootschap begint met een weergave van de toe-
spraak die de Waalse voorzitter heeft gehouden in november in Santiago waar
alle Europese genootschappen vertegenwoordigd waren. Daarna volgt een artikel
over wijn en de weg van Sint Jacob alsook een groot uittreksel uit de Legenda
Auria van Jacques de Voragine (eind 13de eeuw) en dan natuurlijk de passage
waar het gaat over Jacobus de Meerdere.
DE PELGRIM van het Vlaams genootschap doet verslag van een tocht over de
Via de Plata, de zuid-noord pelgrimsroute door Spanje van Sevilla naar Astorga
en geeft een vervolg van de beschrijving van de route vanuit Vézelay.
LE BOURDON heet het verbindende tijdschrift van de Jacobusverenigingen in
Aquitanië. Het nummer dat wij ontvingen bevat 67 pagina's op A4-formaat.
Daarin staat het tweede deel van een artikel over Roncevaux door D. Javier
Navarro over de bouw en de geschiedenis van deze belangrijke plaats aan het

egin van de carnino francès. Dan volgen uitgebreide artikelen over de pelgrims-
wegen van Soulac (waar Engelsen en Hollanders aan land kwamen) en van Gra-
dignan naar de Spaanse grens. Clement Urrutibehety schrijft over pelgrimshospi-
talen. Gezien de inhoud en de uitvoering mag dit tijdschrift als een waardevolle
aanvulling op de bestaande reeks bladen beschouwd worden.
PEREGRINO nummer 23 is o.a. gewijd aan de "andere" camino in Navarra en
Aragon en aan de plaats Sanguesa. Ook hier een beschrijving van de Via de la
Plata. Daarnaast twee pagina's over buitenlanders die refugios beheren en een
piepklein stukje over de "vlekkeloze" organisatie van onze bijeenkomst in Maas-
tricht in september 199 1.
In DE JACOBSSTAF nr. 12 (pag. 140) heeft u kunnen lezen over het beschrijven
van een Jacobsweg door het Franstalige gedeelte van België. De heer Schijns
heeft ons laten weten dat het traject Visé - Luik nu af is. Met twee leden van
ons genootschap is hij bezig het resterende stukje Maastricht - Visé te bestu-
deren en uit te zetten.
Van het Frans genootschap vernemen wij dat men bezig is een zeilboottocht
voor veertig passagiers van Bretagne naar Santiago te organiseren. Tevens
houdt men, in verband met het heilig jaar 1993, dit jaar een collecte voor de
restauratie van de "chapelle de la France" in de basiliek van Santiago.
FC
Vlaams Genootschap van Santiago de Compostela Sint Andriesabdij, Zevenker-
ken B-8200 Brugge
Association des Amis de St. Jacques de Compostelle, rue de Marbais, 7 B-1 495
\/illers La Ville.
Société des Amis de Saint Jacques de Compostelle 4, Square du Pont de
Sèvres, F-921 00 Boulogne sur Seine
Deutsche St. Jakobus-Gesellschaft e.v. WilhelmstraBe 50-52, D-5 100 Aachen
Les Amis du Chemin de Saint Jacques, Association Helvétique, Av. du Gros
Chêne 37. CH-1213 Onex
The confraternity of Saint James, 57 Leopold Road, London N.2 8BG, England.

COMPOSTELANA'S
Er zijn weer heel wat pelgrims op weg geweest richting Santiago. In 1991 zijn er
105 pelgrimpassen uitgereikt. Van 40 personen weten we dat zij aangekomen
zijn, zij stuurden ons een afschrift van hun Compostelana. Ongetwijfeld zijn er
meer aangekomen, laat u ons dat nog weten? Hieronder in chronologische volg-
orde de namen, er zijn er een aantal van oudere datum bij. Nico Zijp
H. Romer, Den Helder: 15-6-78; J.J. Dekker, Heerlen:7-7-88;R. Harmsen, Beu-
ningen: 7-1 1-88; 0. Vermeulen, Delft: 4-6-89; W.C.A. Vernooij en K. Verhage,
Hazerswoude: 12-6-89; G. van Dongen: 21-8-89; M. Mannekens, Roosendaal:
21-8-89; P.M. Vriens-van Swaaij, Eindhoven: 13-5-90; H.L.M.A. Dijckhoff,
Overasselt: 28-5-90; A.E.A. Olling, Rosmalen: 31-5-90; A. Feijen en A.J. Feijen-
Renders, Eindhoven: 8-6-90; W. Dodemont, Vlijmen: 16-6-90; M. van Soest,
Den Haag: 21-6-90; A.M. Muller, Geldrop: 8-9-90; S.H. Cruijsberg, Maasstricht:
19-9-90; T. Bussink, Herten: 26-9-90; H.M.J. de Haan, Eindhoven: 28-9-90;
M.M.V. van Rooijen-Windhorst, Eindhoven: 28-9-90; L. Koper, Zierikzee: 21-4-
9 1 ; W. d'Herripon, Tilburg: 13-5-9 1 ; C. Steen-Bommezij, Vlissingen: 15-5-9 1 ;
A. Peters, Huizen: 20-5-9 1 ; P.B.M. Gielen, Nijmegen: 2 1-5-9 1 ; J. C. Orth-Gielen,
Zwijndrecht: 21-5-91; W.A. Jas-Dijkstra, Hoorn: 24-5-91; R. Tulleken, Wasse-
naar: 24-5-91 ; H. Gresnigt, Utrecht: 24-5-9 1 ; 0. Wildeman, Utrecht: 24-5-91 ;
J.W. Radstaak, Amsterdam: 28-5-91; F. Frijns, Eindhoven: 2-6-91; G.J. van
Lent, Grimbergen B.: 2-6-9 1 ; F.F.M. Kolder, Ulvenhout: 1 1-6-9 1 ; W. Dodemont,
Vlijmen: 1 1-6-9 1 ; J.W.A. Wijnhof, Mierlo: 1 1-6-91 ; G. Dik, Alkmaar: 1 1-6-91 ;
A. Dik-Waaijer, Alkmaar: 1 7-6-91 ; F. Plat, Oegstgeest: 1 2-6-9 1 ; F.S.A. Mous-
sault en W.H. Moussault-v/d Velders, Tilburg: 14-6-9 1 ; A.A. Wouter-Mertens,
Bilthoven: 16-6-91 ; M.J. Wienk-Sijbers, Zevenaar: 16-6-9 1 ; J.P. v/d Heuvel,
Mariahout: 24-6-9 1 ; W.J. v/d Heuvel, Valkenswaard: 24-6-9 1 ; F.C. Klaassen,
Nijmegen: 26-6-91; J. Meijssen, Amsterdam: 26-6-91; M.C. van Gils en A.C.
van Gils-Graumans, Dongen: 7-7-91; E.P.C. Ruijs en W.A.L.T. Ruijs-van Everdin-
gen, Woerden: 1 2-7-9 1 ; C. Hulsebosch, Amsterdam: 12-7-9 1 ; H. J.G. Hodes en
C.P. Hodes-Heemskerk, Den Haag: 20-7-91; N. Brokamp, Alphen a/d Rijn: 21-7-
9 1 ; J. Feenstra en E. Feenstra-Roos, Harderwijk: 23-7-9 1 ; J. van Gijn, Hilversum
en H.H. Zomer, Zwolle: 23-7-91; J. v/d Heuvel, Gemert: 27-7-91; T. van Pinxte-
ren, Waalre: 1-8-91; F.G. Willemsen, F.M.A.H. Willemsen en G.F.W. Willemsen-
Wenmeckers, Vlissingen: 4-8-91; P.J.M. Utìien, Hoevelaken: 5-8-91; A. van
Poppel en M.E. van Poppel-van Vorstenbosch, Vught: 10-8-91; H.A. Cooijmans,
Den Dungen: 14-8-91; J. Claveaux, Tilburg: 14-8-91; M.A. de Visser en A. de
Visser-de Bruijn, Lepelstraat: 15-8-9 1 ; A. v/d Hulst. Eindhoven: 17-8-9 1 ; A.
Merckx: 17-8-91 ; J.W.H. Heykers-Verlinden: 20-8-9 1 ; M.Teuwen-Wetemans,
Stramproy: 1-9-9 1 ; A. van Vroenhoven, Best: 3 1 - 10-9 1 ; W. Denekamp. Haren:
31-10-91.
Als u een pelgrimspaspoort wilt hebben voor uw tocht naar
Santiago de Compostela, dan kunt u dat bestellen onder op-
gave van uw paspoortnummer. Gegevens vindt u op pagina 40
van deze JACOBSSTAF. Vraag deze zo TIJDIG MOGELIJK aan.

AGENDA
Vermeld in deze agenda worden de volgende aktiviteiten: (diallezingen, film-,
muziek-uitvoeringen, tentoonstellingen e.d. die door anderen georganiseerd wor-
den en die 'iets' met de pelgrimage naar Santiago de Compostela te maken heb-
ben, (regio)-bijeenkomsten van het Genootschap etc. Vergissingen en wijzigin-
gen zijn altijd mogelijk, controleer daarom de gegevens voor u op pad gaat via
het genoemde adres/telefoonnummer.
7 maart Bijeenkomst regio Bollenstreek - Rijnland in het Broederhuis Nieuw
Schoonoord, Leidsevaart 2, Voorhout.
14 maart Voorjaarsbijeenkomst Vlaams Genootschap
17 maart Regio bijeenkomst Midden-Nederland bij Ria Jansen, Noolseweg
16, Laren
21 maart Bijeenkomst regio Nijmegen, inlichtingen w 08897-71 183.
27 maart Bijeenkomst regio Oost-Nederland, onderwerp 'Muziek rond de
Camino' inlichtingen e 074-91 7879.
29 maart Halle (Westfalen, bij Osnabruck): Santiago de Compostela: muziek
en beeld b4 een pelgrimstocht, diaconcert Ensemble Peregrino en
Conens & van Wiechen. Liederen uit o.a. Codex Calixtinus (12" E),
Cantigas de Sta Maria (1 3" E). Inl. in Nederland: e 01 71 4-1 5386.
31 maart Openbare bibliotheek Zuid-Scharwoude, 20.15 uur dialezing van
Conens & van Wiechen over de pelgrimage naar Santiago de Com-
postela. Inlichtingen 01 71 4-1 5386
2 april Openbare Bibliotheek te Wognum, 20.30 uur, zie 31 maart.
5 april Bijeenkomst regio 's Hertogenbosch - Oss, inlichtingen w 041 16-
72793.
t/m 6 april Tentoonstelling van foto's gemaakt door Jutka Rona langs de peg-
rimsroute. De tentoonstelling wordt gehouden bij Capi-Lux Vak,
Basisweg 42 te Amsterdam. Geopend op werkdagen van 8.30 tot
17.30 uur.
9 april Openbare bibliotheek Anna Paulowna, 20.00 uur, zie 31 maart.
12 april Wandelmarkt in gebouw Marcanti, Jan van Galenstraat 10, Amster-
dam georganiseerd door Op Lemen Voeten en Pied a Terre. Thema
o.a. de weg naar Santiago de Compostela. Inl. e 020-6226990.
18 april Purmerend, het Folkloristisch Danstheater met het programma: Van
de Madonna tot Madonna.
7-10 mei Kalamazoo Medieval Congress onder de titel: 'Pelgrimage and Art:
How do we construe the Pilgrimage Routes now that we've thrown
out Conant and Porter?'.
14 mei Heerhugowaard, 19.30 uur, zie 31 maart.
12-28 juli Culturele busreis naar Santiagc de Compostela verzorgd door Frans
Waltmans, inlichtingen e 045-71 1529.
16 juli Vanaf 16 juli organiseert de Jacobusvereniging van Navarra een
internationale looptocht van Roncesvalles naar Astorga (487 km).
De laatste etappe Astorga - Santiago de Compostela zal in 1993
worden gelopen. Inlichtingen: Amigos del Camino de Santiago en
Navarra, Sierra de Alaiz, no 3-1 O0 izda E-31006 Pamplona.
31 december Begin Año Santo in Santiago de Compostela; opening: Puerta
San ta .

ONS POSTORDERBEDRIJF
Hieronder vindt u een lijst van de verkrijgbare artikelen, elk voorzien van een
nummer en de prijs inclusief verzendkosten.
U voldoet het totaalbedrag door middel van betaling op Postbank-nummer
515.1 1.46 t.n.v. de Penningmeester Nederlands Genootschap van Sint-Jacob te
Heerhugowaard onder vermelding van het (de) nummer(s) van de door u ge-
wenste artikelen.
Na ontvangst van het bedrag door de penningmeester en na controle of de aan-
vrager wel lid is én zijn contributie heeft betaald, wordt het bestelde
toegezonden aan het adres dat op het giro-formulier staat vermeld.
Alleen bij bestelling van een pelqrims~as dient u uw paspoortnummer op te
geven aan het hieronderstaande adres.
Indien u niet per giro betaalt, maar per bank, dient u een lijst van de bestelde
artikelen separaat toe te zenden aan:
J.A.Gigengack, Opaal 15, 1703 CA Heerhugowaard.
ARTIKEL
Alfabetische ledenlijst
Ledenlijst volgens postcode
Gebed van pelgrim
Stickers (20 stuks)
Literatuurlijst
Pelgrimspas
Correspondentiekaart Rustende Pelgrims
Lijst refugio's
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 10
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 11
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 12
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 13
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 14
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 15
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer 1
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer 2
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer 3
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer 4
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1990 nummer 5
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1990 nummer 6
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1990 nummer 7
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1990 nummer 8
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 199 1 nummer 9
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 199 1 nummer 10
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1991 nummer 1 1
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 199 1 nummer 12
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1992 nummer 13
PRIJS
f 3,00
f 3,00
f 2,00
f 5,00
f 2,00
f 7,50
uitverkocht
f 2,00
f 2,00
f 2,00
uitverkocht
f 2,00
f 2,00
f 2,00
uitverkocht
uitverkocht
f 6,00
f 6,00
uitverkocht
f 6,00
f 6,00
f 6.00
uitverkocht
f 6,00
f 6,00
f 6,00
f 6,00