klik hier voor de bijlage bij dit bericht ... - de Aardespiegel

edactioneel
Goethe bewandelde de weg van
de ervaring in de strengste zin,
lees ik in Rudolf Steiners “Hoofdlijnen
van een kennistheorie van
Goethes wereldbeschouwing”. Hij
neemt de te kennen objecten
zoals ze zijn en onderzoekt met
uitsluiting van alle subjectieve
mening de aard ervan. Vervolgens
schept hij de voorwaarden
waaronder de objecten met elkaar
in wisselwerking kunnen
treden en wacht dan af wat er
gebeurt. Goethe wil de natuur de
gelegenheid geven haar wetmatigheden
zelf uit te laten spreken
onder de karakteristieke omstandigheden
die hij tot stand brengt.
Ik vind dit één van de mooiste
karakteriseringen van ‘liefde’.
Want als we onszelf en elkaar
echt willen leren kennen, dan
moeten we de weg van de ervaring
bewandelen in de strengste
zin. We dienen onszelf en elkaar
onvoorwaardelijk te accepteren
zoals we zijn. Alle oordelen, alle
meningen, alles wat we al weten,
houden we terug. Vervolgens
creëren we voorwaarden waaronder
we met elkaar in wisselwerking
kunnen treden en wachten
af wat er gebeurt. We stellen
onszelf en elkaar vragen vanuit
interesse. We geven onszelf en
elkaar de gelegenheid onszelf uit
te spreken.
Het scheppen van die voorwaarden
waaronder wij onszelf en
elkaar kunnen leren kennen als
wezens van goddelijke oorsprong
en bestemming, dat is wat De
Aardespiegel beoogt. Of we vervolgens
met elkaar in wisselwerking
willen treden en onszelf uit
willen spreken, dat is aan ons.
Jac Hielema
Mani-Impuls in de moderne vernieuwing van het
christendom
Roland van Vliet zal in maart 2012 promoveren op het Manicheïsch Christendom aan de Vrije Universiteit in Am-
sterdam. Zijn these is dat deze vorm van het Christendom vanaf de derde eeuw na Christus moet worden be-
schouwd als de tweede hoofdstroom in de toenmalige wereld naast het katholicisme. Zoals bekend heeft eeuwen
lang alleen het katholicisme de Europese cultuur beheerst en is het Manicheïsme langzaam in de vergetelheid
geraakt. De Aardespiegel zal na de promotie van Roland van Vliet dieper ingaan op het Manicheïsme. Hieronder
volgt nu al een korte weergave van de drie basiselementen van het Manicheïsme dat de potentie heeft om het
Christendom voor onze tijd te vernieuwen.
De gulden snede: de menselijke maat
Joris Boermans wil de lezer in beweging brengen om vanuit de Japanse vouwkunst origami de gulden snede op te
zoeken en uit te werken tot de constructie van een vijfhoek. De vijfhoek, met daarin opgesloten de vijfster, werd
door Rudolf Steiner omschreven als het teken waarin de mens de vorm betreedt door het toetreden van de derde
logos of Heilige Geest in de nog voor ons liggende ontwikkelingsfasen.
Kunstspiegel
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
De Japanse meester-kunstenaar Hokusai stierf op hoge leeftijd in 1849. Hij liet de Japanse schilderkunst een
nieuw genre na: Ukiyo-e. Evelien Nijeboer toont hoe Europese schilders lieten inspireren door Hokusai.
Helderziende waarneming (deel 1)
De Aardespiegel wil de actualiteit en de wetenschap belichten vanuit de antroposofie en maakt daarbij vaak ge-
bruik van de helderziende waarnemingen van Rudolf Steiner. Maar gaat het dan nog wel om wetenschap? Is het
mogelijk om verder te gaan dan het weergeven van het nieuws en achtergronden dan bijvoorbeeld de weten-
schapsbijlage van de NRC of Trouw? Stephan Geuljans zal proberen het verloop van een helderziende waarne-
ming te beschrijven en laten zien hoe deze kan aansluiten bij de gewone natuurwetenschap.
En verder:
Column van Werner Govaerts.
In de vraag van een lezer stelt Jac
Hielema vragen aan zichzelf en de
lezers over hun verwachtingen van
het jaar 2012.
De Aardespiegel in cijfers
colofon
www.aardespiegel.nu
donderdag 12 januari 2012
tweede jaargang Nr. 11
"Wat betekent het om inzicht te
hebben in de motieven van zijn
handelen? Men heeft deze vraag
te weinig in acht genomen, omdat
men helaas iedere keer weer in
tweeën heeft gedeeld, wat een
ondeelbare eenheid is: de mens.
Men onderscheidde de handelende
en de kennende mens, terwijl
het er in feite voor alle andere
dingen aankomt op: de vanuit
inzicht handelende mens."
Rudolf Steiner,
Filosofie van de Vrijheid
de volgende De Aardespiegel
1 terug naar boven

De Aardespiegel in cijfers
In totaal hebben 227 mensen
zich aangemeld voor de nieuwsbrief
van De Aardespiegel. Daarvan
schonken 90 mensen tot nu
toe € 3812,50 aan de Stichting
ter bevordering van GeesteswetenschappelijkOnderzoeksjournalistiek.
Nog eens elf mensen of
fondsen schonken € 1577,-- als
bijdrage aan de financiering van
de investeringen.
Inmiddels is er € 1300,-- uitgekeerd
aan alle mensen die prestaties
hebben geleverd bij de
totstandkoming van de eerste
dertien nummers. Veel van hen
hebben hun honorarium door
laten boeken als bijdrage aan de
financiering van de investeringen.
Daarvoor hartelijk dank.
Nu staat er € 2.111,40 op de
spaarrekening van Stichting Goj.
Daarmee kunnen de leningen
voor een flink worden afgelost.
Voor de resterende 15 nummers
van De Aardespiegel tot de zomer
is € 2.510,58 beschikbaar.
Omdat we nog niet weten of we
na de zomer doorgaan, willen we
de lezers vragen om tot de zomer
een bedrag naar eigen inzicht
te schenken. Ook zij die
zich wel hebben aangemeld,
maar tot nu toe nog niets hebben
geschonken, zouden we willen
vragen om een bijdrage naar
eigen inzicht te leveren. Alles is
goed; niets is niet goed.
Want als Aardespiegel streven
we ernaar om de prestaties van
hen die bijdragen leveren zodanig
te vergoeden dat zij opnieuw
dergelijke prestaties kunnen
leveren.
Jac Hielema
De Mani-Impuls in de moderne vernieuwing van
het christendom
door Roland van Vliet
inleiding
Roland van Vliet zal in het voorjaar van 2012 promoveren op het Manicheïsch Christendom aan de Vrije Universi-
teit in Amsterdam. Zijn these is dat deze vorm van het Christendom vanaf de derde eeuw na Christus moet wor-
den beschouwd als de tweede hoofdstroom in de toenmalige wereld naast het katholicisme. Zoals bekend heeft
eeuwen lang alleen het katholicisme de Europese cultuur beheerst en is het Manicheïsme langzaam in de verge-
telheid geraakt. De Aardespiegel zal na de promotie van Roland van Vliet dieper ingaan op het Manicheïsme.
Hieronder volgt een korte weergave van de basiselementen van het Manicheïsme dat de potentie heeft om het
Christendom voor onze tijd te vernieuwen.
vernieuwing van het christendom nodig
Een toenemende materialisering van onze cultuur
heeft er toe geleid dat de geestelijke inhoud van de
traditionele christelijke jaarfeesten verdampt en dat
de schillen ervan gevuld worden met lichamelijke
behoeftebevrediging. De traditie van de overlevering
vraagt een revolutie van geestelijke verjonging.
het schouwen
Een mogelijkheid om het christendom te vernieuwen,
is om ons het oerchristendom terug te herinneren.
De apostel Paulus en de filosoof Dionysius de Areo-
pagiet hadden een eerste christelijke school, waarin
over de negen engel-hiërarchieën gesproken werd,
een ‘anglosophia’ die een innerlijke nerf van het christendom heeft gevormd tot ver voorbij de middeleeuwen.
Rudolf Steiner heeft anders dan in de theosofie, niet alleen de nadruk gelegd op de meesters, maar ook op deze
negen engel-hiërarchieën, die hij schouwen kon.
Dit vermogen om te schouwen, dat ontwikkeld kan worden door een innerlijke scholingsweg te gaan, is een
eerste vorm van vernieuwing van het christendom in onze tijd. Andrew Welburn zegt in “De wortels van het chris-
tendom”, dat de Brief aan de Efeziërs van Paulus geen brief is, maar aanwijzingen voor een innerlijke scholings-
weg; er wordt in deze brief gesproken van de verzegeling door de Heilige Geest*.
andere vormen van vernieuwing
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
In de oergemeenten gold de doop niet als de opname in het kerklichaam, maar als de meer individueel gerichte
verlichting door het pinkstervuur van de Heilige Geest, nadat gewerkt was aan de catharsis, de reiniging van de
link naar de website van
Roland van Vliet: Manisola
* De brief van Paulus aan de
Efeziërs 4 : 25 - 32
“Daarom legt af de leugen en
spreekt de waarheid, ieder met
zijn medemens, omdat wij elkanders
leden zijn. Zondigt niet in
uw toorn; de zon ga niet onder
over uw gramschap; geeft ook de
demon geen ruimte. Wie steelt,
stele niet meer; hij spanne zich
liever in en verwerve met eigen
handen op goede wijze zoveel,
dat hij mee kan delen aan de
behoeftige. Geen woord dat bederf
in zich heeft verlate uw
mond, maar spreekt wel, als ge
een goed woord hebt dat op kan
bouwen waar het nodig is, opdat
het hen die het horen verblijdt.
Vertroebelt niet de werking van
de heilige geest Gods, wiens zegel
in uw wezen is gedrukt voor
de dag der verlossing. Alle bitterheid
en drift en toorn en getier
en lastering wijke van u, en zo
ook alle gemeenheid. Weest onder
elkaar vriendelijk, hartelijk,
vol overgave, zoals ook God in
Christus zichzelf in u geeft.”
Uit de Griekse tekst vertaald door
H.A.P.J. Ogilvie, geestelijke in de
Christengemeenschap
2 terug naar boven

colofon
De Aardespiegel verschijnt elke
twee weken op een donderdag
rond het middaguur.
De deadline voor kopij is de
maandagmiddag ervoor om 13
uur.
De Aardespiegel is een initiatief
van Jac Hielema en wordt uitgegeven
door Stephan Geuljans,
Ferdinand Zanda, Evelien Nijeboer
en Jac Hielema.
De Aardespiegel wordt geleid
door de kernredactie bestaande
uit Stephan Geuljans, Ferdinand
Zanda, Evelien Nijeboer en Jac
Hielema.
Aan dit nummer van De Aardespiegel
werkten mee:
• Roland van Vliet
• Joris Boermans
• Evelien Nijeboer
• Stephan Geuljans
• Werner Govaerts
• Jac Hielema
• en vele vele anderen.
Wilt u voortaan ook De Aardespiegel
ontvangen? Op
www.aardespiegel.nu kunt u zich
aanmelden.
De Aardespiegel is geheel afhankelijk
van donaties.
Schenkingen kunt u storten op
rekeningnummer:
1985.64.546
ter attentie van Stichting
Geesteswetenschappelijke
Onderzoeksjournalistiek te Zwolle
ziel. Precies zo vind je die verzegeling terug in de Tria Signacula van Mani (216 - 276) de grondlegger van het
manicheïsch christendom in de derde eeuw na Christus: de Zegel van de Mond, waarachtigheid en vegetarisch
eten; de Zegel van de Handen, geweldloosheid in iedere handeling; en de Zegel van de Borst, kuisheid, als gelof-
tes die afgelegd werden voordat de Parakleet, de brenger van de Heilige Geest, de verlichting kon brengen om
met de goddelijke substantie van de Liefde, troosten te kunnen. Het manicheïsme staat nu naast de katholieke
kerk bekend als de tweede hoofdstroom van het oerchristendom, waarin ook de idee van karma en reïncarnatie
een plaats had. Augustinus heeft zich van het manicheïsme willen onderscheiden, door de nadruk op genade te
leggen en niet op het menselijk wils-initiatief, niet op zelfverwerkelijking. Ik denk dat het een tweede vorm van
vernieuwing van het christendom is, door op moderne wijze de vrijheid met genade te verbinden in een innerlijke
christelijke ontwikkelingsweg.
Hoe? Door er naar te streven het Ik niet meer afhankelijk te maken van onvrije drijfkrachten en in verwonde-
ring tot levende zelfkennis te komen; door op geheel individuele wijze wijsheid en liefde in zichzelf tot bloei te
brengen, die ook leiden kan tot een daadkracht uit de Geest. Dat daardoor de inspiratie en het liefdelicht van
Christus de mens (verder) kan aanraken.
Dit is in zekere zin inwijdingschristendom te noemen, zonder dat daarmee een kloof mag ontstaan tussen in-
gewijden en niet-ingewijden. Hiermee is alleen gezegd dat een weg van zelfverwerkelijking in Christus mogelijk is
geworden, waardoor ook geestelijke kennis en een hoger bewustzijn vrij kunnen komen.
Een derde vorm van vernieuwing van het christendom in onze tijd, is gelegen in het hart van het manicheïs-
me, en dat is het medelijden.
medelijden
In de Perzische cultuur (5000 - 3000 v. Chr.) stonden in de leer van Zoroaster de goede macht van het licht, Ahu-
ra Mazdao, die zich in de sfeer van de Zon bevond, tegenover de macht van de duisternis, Angra-Manyu. In het
Middel-perzisch wordt deze boze macht ‘Ahriman’ genoemd, de naam die later door Rudolf Steiner is overgeno-
men voor de geest die het geestelijke ontkent. Volgens Zoroaster kwamen goed en kwaad voort uit de ongedeelde
tijd en kwamen eenmaal in de tijdstroom pas tegenover elkaar te staan. Mani verchristelijkte later deze vorm van
denken.
Het fenomenologische wezensmotief van het manicheïsme is de liefde die zich met het kwaad verbindt, zonder
het kwaad te zijn, waardoor het kan worden omgevormd. Deze houding verschilt dus wezenlijk van het katholi-
cisme dat vooral gericht is op het bestrijden van het boze in de wereld. Dit motief van medelijden is in de gehele
kosmologie van Mani terug te vinden als het liefde-offer van de Christus-Oermens, nog vóór Genesis, om de wilde
ahrimanische krachten te temperen, zodat wereld en mensheid geschapen kunnen worden. Dit is een uiterst mo-
dern adagium; er is geen waarachtig therapeutisch handelen mogelijk, zonder met aandacht en liefde het scha-
duwbeeld tegemoet te treden.
In een andere toepassingsvorm van de liefde, spreekt Mani, die zich een Lichtapostel van de Christus noemt,
over liefde voor Jesus Patibilis of de lijdende Wereldziel in mensheid en natuur. Door met werkelijke aandacht met
Christus verbonden door de natuur te lopen, kan de bezieling van de natuur worden vertroost. Dit leidt ook tot
het onzelfzuchtige medelijden: met de vreugde en het verdriet van de andere mens persoonlijk meeleven te kun-
nen.
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
Ik heb een manicheïsche Christusmeditatie ontwikkeld, waarbij je alleen of in gemeenschapsverband met
3 terug naar boven

Christus verbonden liefdelicht kan schenken aan de lijdende Wereldziel, wat je zeker ook in onze tijd als heel no-
dig kan beleven.
Rudolf Steiner noemt op 11 november 1904 Mani de menselijke Manoe (inderdaad, uit teksten blijkt dat Mani
zich noemt de ‘Zegel der profeten’ die een synthese brengt van de aan hem voorafgaande Lichtapostelen, Boed-
dha en Zarathustra) met als opdracht, om in de verre toekomst (na 8000 na Christus) het boze te absorberen in
het goede. Steiner droeg als geen ander bij aan de vernieuwing van het christendom door zijn schouwend onder-
zoek naar de vraag wie Jezus en wie Christus is en hoe de Christusimpuls aarde en mensheid met geestelijke
zonnekrachten doordringen wil tot wat in het Christendom het Nieuwe Jeruzalem* wordt genoemd.
Rudolf Steiner, een manicheeër
Rudolf Steiner vernieuwde het christendom door met de antroposofie aan te sluiten bij Mani in het oerchristen-
dom. Hij noemt zich in nabijheid van de franse filosoof en dichter Eduard Schuré ‘een manicheeër’. Ik denk dat
het kenmerkend voor Rudolf Steiner is, dat hij het boze niet, zoals de Essenen* dit deden door zich van de boze
buitenwereld volledig af te sluiten, van zich afstoten wil, maar dat hij deze tegenstrevers als functioneel noodza-
kelijke wezens ziet die de ontwikkeling van het goede mogelijk maken.
Dat is een manicheïsche gedachte. Mani zei al dat het goede zijn hoogste heiligheid bereikt als het in staat is
in liefde met het boze om te gaan.
Lucifer en Ahriman
Rudolf Steiner benoemt het boze heel concreet: Lucifer en Ahriman*. Het zijn voor hem reële machten. Deze we-
zens vormen de weerstand waaraan wij de vrijheid kunnen ontwikkelen. Ik denk dat Lucifer en Ahriman als kos-
mische éénzijdig-heden zijn te beschouwen die de mens in zichzelf integreren kan in het Christus-midden. Lucifer
wil de ziel groter maken dan de wereld (verantwoordingsloze mystiek, ijdelheid) en Ahriman wil de wereld groter
maken dan de ziel (onderdeel van een georganiseerd systeem, burgerlijkheid)*. Lucifer brengt extreem subjecti-
visme en Ahriman brengt extreem objectivisme; zij werken verleidend in hun eenzijdigheid, het is echter aan de
individuele mens (en dat is zijn vrijheid!) of ze het goede kunnen vormen op het moment dat deze die beide één-
zijdig-heden in zichzelf harmoniseren kan. Ze dragen dan bij aan de deugden in het Christus-midden: vrijgevig-
heid en spaarzaamheid houden elkaar in evenwicht en raken uit balans als de weegschaal doorslaat naar verkwis-
ting (Lucifer) of gierigheid (Ahriman). Dit is werkelijk manicheïsch denken te noemen in een volledig moderne
geesteswetenschappelijke vorm. Deze trinitaire vorm van denken: Christus in de mens als het midden tussen Lu-
cifer en Ahriman overwint het middeleeuws dualisme van God tegenover de boze wereld, want heel vaak was de
gerichtheid op God luciferisch gekleurd (weg van de aarde, memento mori*) en de gerichtheid op de aarde ahri-
manisch.
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
de verschijning Christus in etherische gedaante
Rudolf Steiner verkondigde de wederkeer van Christus, niet in fysieke gedaante, maar in etherische* gedaante.
De verschijning van Christus in de wereldether zou plaatsvinden vanaf 1933 en inderdaad velen hebben hem
sindsdien geschouwd. Iedereen kan tegenwoordig zijn of haar individuele betrekking met de etherische Christus
aangaan en verzorgen. In onze tijd is het dus vooral Christus zelf die het christendom vernieuwt door zich in de
wereldether te openbaren. Ook is de Levensgeest van Christus als een mantel van liefde rondom de aarde ge-
* Het Nieuwe Jeruzalem staat
voor de toekomstige Aarde. Deze
tijd wordt door Rudolf Steiner
ook wel de “Jupiterfase” genoemd.
Zie “Wetenschap van de
geheimen van de ziel”.
* De Essenen hadden verschillende
commune-achtige gemeenschappen
in de eerste eeuw voor
Christus. Er was ook een Essenen
gemeenschap bij Nazareth. Jezus
van Nazareth bezocht deze gemeenschappen
regelmatig en
schouwde daar dat de Essenen
zichzelf weliswaar zuiverden van
demonen, maar die vervolgens
des te heviger huis hielden bij de
niet-Essenen.
* Steiner zet het Goede (Christus)
tegenover een tweeledig boze.
Dus niet alleen Christus tegenover
Angra-Manyu, maar Christus in
het midden tussen Lucifer en
Ahriman. Zo ontstaat een drieledigheid
binnen de tegenstelling
tussen goed en kwaad.
* De occupy-beweging bijvoorbeeld
wil werken aan die vergeestelijking
van de samenleving of
humanisering van de cultuur,
maar vreest voor ideologieën, die
altijd met macht verbonden waren,
en durft daardoor te weinig
de nieuwe geestelijke waarden
filosofisch helder te formuleren.
* memento mori: “herinner je dat
je sterfelijk bent”.
* de mens heeft behalve een fysiek
lichaam ook een zogenoemd
etherlichaam. Dit etherlichaam,
levenslichaam of vormkrachtenlichaam
geeft het fysieke lichaam
vorm en leven.
4 terug naar boven

spreid. De manicheïsche bisschop Faustus zei dat de Parakleet of Heilige Geest als een kosmisch pinkstervuur de
gehele natuur doortrekt, anders was de natuur al gestorven. De exponentieel toenemende materialisering van
onze cultuur zou dan ook begrepen kunnen worden als een poging van de ahrimanische tegenkrachten om de
wereldether te verduisteren.
2012
Hoe kun je de levensgeest van Christus in natuur en stad ontmoeten, zodat deze door de mens sterker werken
kan? Naar mijn ervaring is de ongedeelde aandacht daartoe in staat; dat is een volledig wakkere aandacht, inner-
lijk en uiterlijk. Deze aandacht biedt een krachtige openheid. In die aandacht verschijn je zelf als innerlijke toe-
schouwer die bepaalt om wel of niet te denken, zodat je niet door het denken uit het verleden geregeerd wordt.
Bij Mani is dit aandacht voor Jesus Patibilis, de lijdende wereldziel, en bij Steiner vond ik dit terug als de ‘Auf-
merksamkeit ohne Gegenstand’ (aandacht zonder denkobject). Als je zelf in de drukte van de stad de mensen
ontmoet vanuit ongedeelde aandacht, merk je hoe die bewuste leegte vanuit het Ik gevuld kan worden door een
liefdegloed.
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
Dat is de Christus om je en de Christus in je.
De gulden snede: de menselijke maat
Roland van Vliet
door Joris Boermans
In de geschiedenis van de architectuur vinden we de maatvoering die bekend staat als de gulden snede overal
weer terug. Alle grote bouwwerken zoals de Egyptische piramiden, de Griekse tempels, de Gotische kathedralen
en de Barokke paleizen zijn van deze verhouding doortrokken. In de middeleeuwen werd in west Europa deze
maatvoering meetkundig benaderd. De herleving van de Platonische leer in de school van Chartres door het werk
van Fulbertus, is hiervan een goed voorbeeld. En in het Italië van de renaissance dook de zogenoemde Fibonacci-
reeks vanuit de Arabische wereld op. Deze getallenreeks laat een algebraïsche vorm zien van de gulden snede.
Minder bekend is dat de Islamitische bouwkunst eveneens is doortrokken van deze getalsverhoudingen.
In de Bijbel zijn de maten van de ark van Noach: 50 ellen breed, 30 ellen hoog en 300 ellen lang. De
verhouding van 5 : 8 = 0,625 is een veel gebruikte benadering van de gulden snede. De precieze waarde van de
gulden snede is ½√5 - ½ afgerond 0,618 (zie wiskundig intermezzo). Ook in de moderne tijd is de verhouding
terug te vinden. Zo heeft de Nederlandse architect Berlage zijn beursgebouw in Amsterdam opgebouwd vanuit de
verhoudingen van de zogenaamde Egyptische driehoek, welke bestaat uit een gelijkbenige driehoek met een basis
van 8 en een middelloodlijn van 5. Ook de 3-4-5 driehoek van Pythagoras is hierin terug te vinden. Dat Berlage
hiervan op de hoogte was en dat hij hierdoor werd geïnspireerd laat de volgende uitspraak zien:
“Onderzoeken hebben uitgewezen dat de Egyptische driehoek … zelfs ‘de sleutel van alle verhoudin-
gen, het geheim van alle ware bouwkunst’ moet zijn… De nieuwste onderzoekingen leiden naar de conclusie die
ons vertelt dat er een diepere bedoeling schuil gaat achter de verhoudingen van deze geweldige monumenten
zoals de Egyptische Piramiden, en deze mening wordt daardoor versterkt dat in de koningskamer van de piramide
van Cheops de geweide driehoek van Osiris, Isis en Horus met de verhoudingen van 3:4:5, dus als de Pytha-
5 terug naar boven

gorasdriehoek, teruggevonden werd.”
Vanaf de Barok en zeker in stijlen van de Rococo raken de architectonische verhoudingen onderge-
sneeuwd in een veelheid aan versieringen. Tegelijkertijd worden de gilden steeds minder actief. Daarmee ver-
dwijnt het ambacht waarin de aloude wetten van de bouwkunst en het toepassen van de verhoudingsstelsels hun
gelding deden. Deze oude kennis werd wel opgetekend in zogenaamde ordenboeken welke nageleefd dienden te
worden zodat een echo van de gilden zichtbaar bleef in de bouwkunst van de eerste helft van de negentiende
eeuw.
Aan het begin van de twintigste eeuw begint een nieuw zoeken naar heldere, esthetische vormen. In
de beeldhouwkunst is het werk van Constantin Brancusi in deze welhaast onovertroffen. Zijn beelden waren vaak
zo eenvoudig van vorm dat de Amerikaanse douane in het jaar 1926 zijn werk L'oiseau d'or niet als kunstwerk
beschouwde en hem beschuldigde van metaalsmokkel. De Britse anarchist, poëet en kunsthistoricus Herbart Read
karakteriseerde Brancusi als volgt:
“Sinds de Gotiek is de Europese beeldhouwkunst en architectuur door mos en onkruid overwoekerd
geraakt – door allerlei aan de oppervlakte liggende troep die de vorm volledig verborg. Het was de bijzondere
opdracht van Brancusi om al deze overwoekeringen ter zijde te schuiven en ons wederom vormbewust te maken.
Om dit te bereiken moest hij zich beperken tot zeer eenvoudige en heldere vormen, moest hij zijn beeldwerk juist
rechtlijnig houden, moest hij een eenvoudige vorm tot een wel haast pedante graad van volkomenheid verfijnen
en verder uitwerken.”
Dat Brancusi werd geïnspireerd door de gulden snede, blijkt uit een grote mathematische constructie die opgete-
kend stond op de wand van zijn atelier. Hierin vindt een synthese plaats tussen de constructie van een vijfhoek en
het gebruik van de Pythagoras driehoek. De Duitse kunsthistorica Ina Klein geeft in haar werk ‘Natur Struktur
Skulptur Architectur’ een uitvoerige beschrijving van het gebruik van deze constructie in het werk van de Roe-
meense meester.
Wat een opleving had moeten worden in de architectuur, werd overschaduwd door de tweede wereld-
oorlog waarin met het werk van Albert Speer, door een eenzijdig teruggrijpen op de klassieken, een megalomaan
tegenbeeld van deze vernieuwing werd gecreëerd. Tijdens de oorlogsjaren was het echter de Franse architect Le
Corbusier die in het bezette Parijs een nieuwe mathematische zoektocht ging om na de oorlog te verschijnen met
zijn ‘modulor’ waarin een synthese plaats vindt tussen de gulden snede als architectonische maatvoering en het
natuurlijke voorkomen van de gulden snede in de mens. Zoals in de natuur de gulden snede zijn vanzelfsprekende
en vormgevende plaats heeft zal het voor de toekomst een opgave worden deze maatvoering, die in het verleden
toevertrouwd was aan ingewijden, in toenemende mate met bewustzijn te hanteren. Vele groten zijn ons hierin
voorgegaan.
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
De volgende oefening wil de lezer in beweging brengen om vanuit de Japanse vouwkunst origami de
gulden snede op te zoeken en uit te werken tot de constructie van een vijfhoek. De vijfhoek, met daarin opgeslo-
ten de vijfster, werd door Rudolf Steiner omschreven als het teken waarin de mens de vorm betreedt door het
toetreden van de derde logos of Heilige Geest in de nog voor ons liggende ontwikkelingsfasen.
6 terug naar boven

Figuur 1.
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
Vouw het vierkant eerst in twee gelijke de-
len.
Figuur 2.
Vouw het vierkant vervolgens in vier gelijke
delen.
Figuur 3.
Vouw de bovenste helft in twee gelijke delen,
zodat er vier kleinere rechthoeken ontstaan.
Figuur 4.
Vouw nu (en dit is een moeilijke stap) de
denkbeeldige diagonaal van de linker bene-
den rechthoek van rechtsboven naar linkson-
der over de verticale middellijn. Hierdoor
wordt een gulden snede uitgezet op de on-
derste helft van de verticaal (zie wiskundig
intermezzo).
wiskundig intermezzo
Door de eerste drie vouwlijnen is op de bovenste helft van het papier een indeling ontstaan
in vier gelijke rechthoeken met lange zijde a en korte zijde b met a : b = 1 : ½
(zie figuur 3). De denkbeeldige diagonaal c is van ƒ voor de vouwlijn zoals gemaakt in
figuur 4. Volgens de stelling van Pythagoras heeft de schuine zijde c dan de waarde
√ ((1) 2 + (½) 2 ) = ½√5.
Door de vouw in figuur 4 wordt een gulden snede verhouding uitgezet op de verticaal
van het centraal gevouwen kruis, immers voor lijnstuk MP (zie figuur op de volgende
bladzijde) geldt de waarde ½√5 (diagonaal c) - ½ (zijde b). Het getal ½√5 - ½ heeft als
afronding de waarde 0,618 en staat bekent als de gulden snede (ϕ).
De waarde van ϕ is gedefinieerd als de tweedeling van een willekeurig lijnstuk waarbij
de verhouding van het grootste deel (waarde x) in relatie tot het geheel (hier de waarde
1) gelijk is aan de verhouding van het kleinste deel (waarde y) in relatie tot het grootste
deel (waarde x). Anders geformuleerd:
x : 1 = y : x
met voor y geldt: y = 1 – x en substitutie van deze relatie en kruislings vermenigvuldigen
en op 0 stellen geeft de kwadratische vergelijking:
x 2 + x – 1 = 0 met als oplossing: x = ½√5 - ½ (negatieve waarde vervalt).
In de vouwbewegingen van de figuren 5 en 6 wordt lijnstuk PQ in twee gelijke delen
gevouwen. De verkregen vouwlijn, met punt S als middelpunt, vormt de basis voor de
gewenste regelmatige vijfhoek die met de punt naar boven wordt geconstrueerd. In de
vouwbeweging van figuur 7 wordt lijnstuk MT op de basis gevouwen. Hierbij ontstaat
punt R als linksonder gelegen hoekpunt van de vijfhoek. Er geldt immers MT = MR. Indien
nu de vouwlijn uit figuur 6 de basiszijde van de gewenste vijfhoek is moeten de
volgende twee relaties gelden:
1) MP = RP = ϕ
2) α = 36˚ voor de gelijkbenige Δ MRQ
7 terug naar boven

Figuur 5.
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
De horizontale onderlijn van het grote vier-
kant dient nu tegen de afgezette gulden
snede te worden gevouwen. Ook dit is een
moeilijke stap. Op de foto is dit het punt net
boven de vinger. De vouwlijn wordt eerst
alleen rechts gemaakt...
Figuur 6.
...en nadat de linker ‘vleugel’ weer is open-
gevouwen ook rechts. Zorg ervoor dat het
papier mooi horizontaal blijft. Het vierkant is
nu zo ingedeeld dat een denkbeeldige vijf-
hoek met de punt naar boven zijn horizonta-
le basis heeft op de onderkant.
Figuur 7.
Nu dient het middelpunt van het grote vier-
kant, gemarkeerd door het snijpunt van het
centrale kruis, te worden gefixeerd. Het bo-
veneindpunt van de verticaal (de punt van
de denkbeeldige vijfhoek) wordt nu om het
gefixeerde punt op de horizontale onderlijn
gevouwen. Hierdoor ontstaat onder de basis-
lijn een driehoek met de gewenste afmeting
van 90°-54°-36° (zie intermezzo).
Figuur 8.
De verkregen uitstekende driehoek wordt
met de horizontaal als basis naar boven
gevouwen. Deze naar boven gevouwen drie-
hoek is de gulden driehoek.
Voor lijnstuk RS geldt nu volgens de stelling van Pythagoras:
RS = √((MR) 2 - (MS) 2 )
Door invulling van de bekende waarden geeft dit:
RS = √((1) 2 - (¼+¼√5) 2 ) = √(5/8 - 1/8√5)
Invulling van deze uitkomst samen met de bekende waarde voor PS in de vergelijking
(PR) 2 = (RS) 2 + (PS) 2
moet voor PR wederom de waarde φ opleveren. Bij invulling is dit inderdaad het geval en
hiermee is relatie 1 aangetoond:
RS= √(√(5/8 - 1/8√5)2 + (¾ - ¼√5)2) = √((5/8 - 1/8√5) + (7/8 - 3/8√5)) =√(3/2-1/2√5)
en √(3/2 - 1/2√5) = 1/2√5 - 1/2
beide zijden kwadrateren levert: 3/2 - 1/2√5 = 3/2 - 1/2√5 = Ф 2 = 1 – Ф
Voor de verschillende lijnstukken
in dit figuur gelden de
volgende bekende waarden:
a = 1; b = ½; c = ½ √5
MT = MR = MQ = 1
MP = ϕ = ½ √5 - ½
PQ = 1 – ϕ = 1½- ½ √5
PS = (1 – ϕ)/2 = ¾ - ¼√5
MS = MP + PS =
½√5 - ½ + ¾ - ¼√5 =
¼ + ¼√5
8 terug naar boven

Figuur 9.
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
Het geheel wordt opengevouwen. De gulden
driehoek staat nu rechtsboven op het papier
gevouwen.
Figuur 10.
Het linker deel wordt tegen de gulden drie-
hoek gevouwen. Hierdoor ontstaat een dia-
gonaal van de gewenste vijfhoek.
Figuur 11.
Na openvouwen is de diagonaal op de linker-
helft te zien.
Figuur 12.
Links wordt een gulden driehoek tegen de
diagonaal gevouwen.
Figuur 13.
Na openvouwen is te zien dat de diagonalen
van de beide gulden driehoeken links en
rechts de zijden zullen gaan vormen van de
gewenste vijfhoek.
Figuur 14.
Ook over rechts wordt de diagonaal van de
vijfhoek gevouwen.
Figuur 15.
Na openvouwen is te zien dat de diagonalen
links en rechts een snijpunt vormen met de
basiszijde van de vijfhoek. Hierdoor zijn de
twee hoekpunten afgezet.
Figuur 16.
De horizontale basislijn wordt omgevouwen
en de rechterdiagonaal van de vijfhoek wordt
nogmaals gevouwen. Hierdoor ontstaat on-
der de basiszijde een kleine uitstekende
driehoek.
9 terug naar boven

Figuur 17.
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
Deze kleine uitstekende driehoek wordt naar
boven toe omgevouwen tegen de basiszijde
van de vijfhoek.
Figuur 18.
Het geheel is rechts weer opengevouwen en
over links wordt ook de kleine uitstekende
driehoek tegen de basiszijde gevouwen.
Figuur 19.
De diagonaal over links wordt terug
gevouwen en links en rechts worden de dia-
gonalen van de kleine terug gevouwen drie-
hoeken tegen de diagonalen van de vijfhoek
gevouwen. Hierdoor worden de laatste twee
zijden van de vijfhoek zichtbaar.
Figuur 20.
Ten slotte worden de gulden driehoek links
en rechts weer tegen de diagonalen van de
vijfhoek gevouwen en de gewenste vijfhoek
is klaar.
Figuur 21.
Op deze laatste afbeelding is de vijfhoek
omgedraaid. Door het doorzichtige kalkpa-
pier blijven de onderliggende delen zichtbaar.
vervolg wiskundig intermezzo
In de vijfhoek komt de waarde van Ф voortdurend tot verschijning indien de diagonalen van
de vijfhoek op elkaar worden betrokken. De snijpunten van de diagonalen leveren een tweedeling
op in de verhouding van Ф maar ook de zijden van de vijfhoek staan in een verhouding
van Ф tot de diagonalen.
Voor het vouwen zijn de hoeken die ontstaan door de vouwlijnen van belang. Centraal staat
de Δ ABT (zie figuur op blz 8) met de hoeken 90°-54°-36° welke wordt verkregen als overlap
bij de vouw zoals uitgebeeld in figuur 7. In het centrum is ook een kleine gelijkzijdige driehoek
te zien met de hoeken 36˚-72˚-72˚. Bij deze vouwbeweging vindt de synthese plaats
tussen de constructie vanuit de waarde van Ф en de verkregen waarden van de hoeken. De
goniometrie laat deze verhoudingen zien waarmee relatie 2 wordt aangetoond.
sin a = RS/MR = √(5/8 - 1/8√5) en arcsin (√(5/8 - 1/8√5)) = 36˚
cos a = MS/MR = (Ф + 1-Ф/2) = ¼√5 + ¼ en arccos (¼√5 + ¼) = 36˚
Literatuur
- Bemmelen, D. J. van (1979), Het eerste Goetheanum, Uitgeverij Vrij Geestesleven
- Heyer, K. (1982), Das Wunder von Chartres, Orient-occident Verlag Stuttgart
- Le Corbusier (1951), The Modulor, a harmonious measure to the human scale universally
applicable to architecture and mechanics, Foundation Le Corbusier, Paris
- Kok, A. A. (1946), Amsterdamsche woonhuizen, Allert de Lange, Amsterdam
- Göbel, T. (1982), Die Quellen der Kunst, Philosophisch-Anthroposophischer Verlag Goetheanum,
Dornach Schweiz
- Klein, I. (1994), Constantin Brancusi Natur Structur Skulptur Architectur, Verlag der Buchhandlung
Walther König, Köln
- Steiner, R. (1985), Die Apokalypse des Johannes, Rudolf Steiner Gesamtausgabe GA 104,
Dornach
10 terug naar boven

Kunstspiegel
Hokusai – de Hoganji Tempel in Asakusa
door Evelien Nijeboer
De Japanse meester-kunstenaar Hokusai
stierf op hoge leeftijd in 1849. Hij liet de
Japanse schilderkunst een nieuw genre na:
Ukiyo-e. Dat betekent zoiets als 'the floa-
ting world' – beelden van een wereld die op
het randje van droomachtig lijkt te balance-
ren. Een wereld van ontspanning en vrij-
heid, van natuurbeleving, mode, wijn en
poezie, kortom: het rijk der verbeelding.
Het was een populaire volkskunst – mooi,
rijk en overdadig – en werd niet gewaar-
deerd door de religieuze elite. Ukiyo-e en
Hokusai hebben grote invloed gehad op
kunstenaars als Van Gogh, Toulouse-Lau-
trec, Degas en Monet en daarmee op het
ontstaan van de Westerse moderne kunst.
Rond 1900 hield één vraag de schilders bezig: hoe komen we los, voorbij het realistische afbeelden? Vrij vertaald
– hoe komen we in het rijk der verbeelding. Hokusai toonde hen, hoe je wolken in aarde verandert, of een berg in
een wolk, hoe je van water aarde maakt en hoe een spiegeling de wereld kan dragen. Bij Hokusai is het twee-
dimensionale nooit alleen maar materieel en plat, ze bestaat uit een droomachtige, nog-niet-gedefinieerde ruim-
telijkheid. Als je dat kunt weergeven, kun je op een schilderij alles tevoorschijn halen wat je maar wilt, en terwijl
je het schildert kan het nog van betekenis veranderen. Je kunt ermee leven en bewegen in het ontstaansproces
van het beeld, wat niet alleen heerlijk is om naar te kijken, maar ook om te doen.
Ik moest aan Hokusai denken, en de invloed van zijn kunst op de kunstenaars rond 1900, vanwege
Joris Boermans uitvinding, het origami-project “van 4 naar 5”. Dat is ook een Japans-westers product. Wat de
Westerse tempelbouwers deden met passer en winkelhaak, doen de Japanners vanuit het vlak, met papier. Het is
de Japanse manier van projectieve meetkunde – of tenminste: dat heeft Joris Boermans ervan gemaakt. In Japan
was Origami gewoon een kunstvorm zoals lakwerk of theezetten. Fröbel (van de Fröbelschool) haalde begin 20e
eeuw Origami naar Europa, omdat hij het een geschikte manier vond om kinderen al spelend geometrie te laten
leren.
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
Hokusai was uiterst bescheiden. Kort voordat hij stierf verzuchtte hij: “Als ik vijf jaar langer had mo-
gen leven, was ik een groot kunstenaar geworden”. Op zijn vijfenzeventigste zei hij: “Pas toen ik
11 terug naar boven

zevenenvijftig was, leerde ik een beetje over de werkelijke structuur van de natuur van dieren, planten en bomen,
vogels, vissen en insecten. Daarom zal ik, als ik tachtig ben, nog meer vooruitgang geboekt hebben. Op negentig-
jarige leeftijd zal ik het mysterie van de dingen doordringen; met honderd jaar zal ik zeker een verbazingwekkend
niveau bereikt hebben, en als ik honderdentien ben zal alles wat ik doe, zelfs als het slechts een punt of lijn is,
vervuld zijn van leven.” Was getekend Hokusai, alias Gwakiorojin, 'de oude man gek op tekenen'.
Wat is dat toch, die connectie tussen Japan en het westen? Zowel in de oorlog als in de kunst was er
een Japans-Duits bondgenootschap. De Jugendstil was zonder de Japanse prentkunst waarschijnlijk niet mogelijk
geweest. Ook uit andere culturen is veel 'geleend', om los te komen van het academische realisme. Goethe lever-
de wel een kleurenleer, die hier en daar wel werd toegepast maar zelden een carrière lang (zoals bij Turner),
waarschijnlijk omdat hij nog te rudimentair was. Bij het keren van de tijd, eind 19e eeuw, grepen de kunstenaars
naar allerlei niet-westerse kunstvormen, om te komen tot een lichaamsvrije ofwel 'gegenstandslose' kunst. Antro-
posofie kwam daaraan slechts zijdeling te pas, vaker niet dan wel, en dan alleen de filosofie als inspiratiebron.
Misschien is er gewoon tijd nodig, om een idee middels kunst handen en voeten te geven. Het denken verloopt nu
eenmaal veel sneller dan het gevoel.
Liane Collot-d'Herbois heeft na 1945 een methode ontwikkeld voor het schilderen van een lichaams-
vrije, levende kleur, ofwel een ruimtelijk bewustzijn binnen het tweedimensionale. Hokusai zou er zeer van geno-
ten hebben. Voor het gemak heb ik het maar even niet over het kunstbegrip – veel mensen vinden Collot's werk
cliché en 'geen kunst'. Maar ze vergeten daarbij dat Collot dat genre, dat men ervaart als een antroposofisch
cliché, zelf ontwikkeld heeft. Laat ik er maar meteen een lezersvraag van maken: bestaat antroposofische kunst,
en zo ja: hoe zou je haar definiëren? Of is kunst in de antroposofie meer een instrument, voor therapie, het uit-
dragen van een ideologie, of om onderzoek mee te doen. Reacties zullen worden gebundeld tot een nieuw artikel.
Helderziende waarneming (deel 1)
inleiding
Evelien Nijeboer
door Stephan Geuljans
De Aardespiegel wil de actualiteit en de wetenschap belichten vanuit de antroposofie en maakt daarbij vaak ge-
bruik van de helderziende waarnemingen van Rudolf Steiner. Maar gaat het dan nog wel om wetenschap? Is het
mogelijk om verder te gaan dan het weergeven van het nieuws en achtergronden dan bijvoorbeeld de weten-
schapsbijlage van de NRC of Trouw? Stephan Geuljans zal proberen het verloop van een helderziende waarneming
te beschrijven en laten zien hoe deze kan aansluiten bij de gewone natuurwetenschap.
Exacte helderziendheid
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
De klassieke filosofie richt zich van oudsher op de kosmos en de aarde om deze ideëel te doorgronden. Het den-
ken en het stellen van de juiste vragen zoals we dat bij Socrates vinden staat daarbij centraal. Deze grondhou-
ding waarbij je vanuit het denken tot inzicht wil komen, geldt ook voor de 'exacte helderziendheid' van Rudolf
Steiner. Zijn methode sluit in dit opzicht aan bij Socrates en niet bij het droomachtige schouwen zoals we dit vin-
12 terug naar boven

Plato (427-347 v.Chr) is een van de eerste Griekse filosofen die zich richtte op de wereld van de Ideeën. Hij zag
de aardse zintuiglijke wereld als een afschaduwing daarvan. Voor Plato is een concrete eik slechts de schaduw van
de Idee 'Eik'. De ideële Eik is voor Plato dus reëler dan een eik die tot het aardse bestaan behoort. Ideeën en
begrippen zijn voor hem niet zozeer scheppingen van ons denken, maar worden waargenomen alsof ze van buiten
af komen. Zij bestaan objectief, ook als de mens niet denkt.
De Ideeën waren in hun ware aard alleen te ervaren door inwijdingen op plaatsen zoals we die vinden
in de mysteriescholen van Eleusis, Samothrace en Efese. De toneel- of mysteriespelen die destijds werden opge-
voerd, waren voor de oude Grieken een soort eerste uitnodiging daartoe. Het Platonisme is (eenzijdig bezien)
dualistisch en splits de wereld in idee en stof, geest en lichaam. Interessant is dat ‘Idea’ of 'Eidos' gelaat of aan-
blik betekent. Dit laat zien dat de Idee destijds ook verwees naar de aanblik van een geestelijk wezen of godheid.
De oude Grieken zagen niet alleen de natuur zoals wij die kennen, maar beleefde in de natuur ook de goden zoals
Demeter en Persephoné. In de traditie van Plato spreek je daarom van de idee en niet van een idee. Pas veel later
krijgt de idee het aanzien van onze moderne abstracte betekenis in een idee dat je bedacht of verzonnen hebt.
Aristoteles (384-322 v.Chr) de grote leerling van Plato, ziet de wereld als een geheel. Aristoteles was niet alleen
filosoof maar geldt ook als de eerste bioloog. Zo bezat hij een dierentuin waar hij tot in detail de natuur bestu-
deerde. Hij stelt dat we de Idee Eik alleen kunnen aantreffen in een concrete eik. Wezen en stof vormen een sub-
stantieel geheel. We kunnen nadenken over een concrete eik die voor mij staat. En pas door te denken, vinden
we het algemene begrip 'eik'. Er is maar één werkelijkheid en daarom is de leer van Aristoteles monistisch. Aris-
toteles erkent dat er ook een tijdloze wereld van Ideeën bestaat, maar hij legt volledig de nadruk op de reële
zichtbare wereld. De ideeën vormen een eenheid met de fysiek zintuigelijke wereld.
Het denken wordt ook beweeglijker en wijst tevens naar de toekomst. De eik is actueel een boom,
maar potentieel een tafel of een speer. In de tegenstelling ‘waarnemen – denken’ of wat in feite het zelfde is, in
de tegenstelling ‘ervaren – denken’, doet zich bij Aristoteles een opmerkelijke verschuiving voor. Wij zagen dat bij
Plato de ideeën en de begrippen uit de waarneming komen. Maar bij Aristoteles ontstaan in het concreet waarne-
men van deze boom, de begrippen uit het actieve denken. Begrippen zijn bij Aristoteles iets meer individueel.
Deze zijn niet gerelateerd aan dé Eik, maar verbonden aan deze specifieke eik die ik met mijn eigen ogen aan-
schouw. Tevens zijn de begrippen ontstaan uit een meer scheppend denken. Dit denken zelf is echter nog alge-
meen (“de wereldgeest denkt in mij”). Het algemene of universele karakter van het denken, zien we vooral in de
logica die door Aristoteles is ontwikkeld.
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
Als we een grote sprong maken in de geschiedenis van Europa komen we aan in de 13e eeuw. Hier ligt het hoog-
tepunt van de scholastiek, waar de inhoud van de filosofie door het Christendom wordt bepaald.
Thomas van Aquino (1225-1274)* probeert een brug te slaan tussen de wereld van het Christelijk geloof en de
filosofie. In zijn theologie denkt Thomas na over God, Christus en Engelen met dezelfde exactheid als een moder-
ne fysicus spreekt over massa, kracht of impuls. Thomas en zijn tijdgenoten verbinden na een lange strijd het
denken met het Christendom. Hij verdedigt tegen de Arabische arts en filosoof Averroës (1126-1198) de individu-
ele onsterfelijkheid, zoals die in het Christendom bestaat. In de christelijke hemel of hel blijft de persoonlijkheid
* Thomas kan de scheiding tussen
geloof en wetenschap nog
niet overbruggen. Maar hij verdedigt
wel dat er maar één Waarheid
bestaat. De overlevering
verteld dat Thomas nooit boos
werd, maar de Leer van de dubbele
waarheid van Averroës
maakte hem woest. Volgens Averroës
mag het geloof in strijd zijn
met het denken. Deze kunnen
naast elkaar bestaan ook als ze
elkaar tegenspreken. Voor Thomas
is dit onmogelijk omdat God
en de Waarheid een geheel vormen.
De openbaringen van de
Bijbel zijn voor het denken weliswaar
niet meteen toegankelijk.
Maar openbaringen kunnen uiteindelijk
nooit in strijd zijn met
het denken. Het Thomisme is op
dit punt monistisch.
De Katholieke Kerk hangt vanaf
1879 officieel het Thomisme aan,
maar erkent het bestaan van
twee waarheden: De hoogste
waarheid van het Geloof en daarnaast
de betrekkelijke waarheid
van de wetenschap. Een moderne
poging tot het scheppen van meer
eenheid is God te zien als de
schepper van de Big-Bang. Maar
bij een conflict tussen geloof en
wetenschap, dient de wetenschap
te wijken. Door het denken om te
vormen tot een geestelijk waarnemen,
heeft Steiner de kloof
tussen geloof en wetenschap
overwonnen. Als we een engel uit
de Bijbel concreet kunnen waarnemen,
is zijn bestaan geen geloof
meer, maar wetenschap.
===>
14 terug naar boven

na de dood behouden. Averroës is voor hedendaagse begrippen een zeer moderne filosoof, een voorloper van Da-
niel Dennett, Douglas Hofstadter of Richard Dawkins. Voor hem is het 'ik' of het individu een soort illusie. Na de
dood verdwijnt de persoonlijkheid en gaat deze op in de Al-geest. Averroës ontkent het persoonlijke denken dat in
onze tijd terugkomt in de opvatting ‘niet ik, maar mijn hersenen denken in mij’. De populaire variant is op dit
moment de stelling van Dick Swaab: “Wij zijn ons brein”. Terwijl Thomas de voorloper is van het individuele “Ik
denk”.
Goethe versus Kant
Van belang voor ons onderwerp is dat Thomas in tegenstelling tot de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804)
en de moderne neurologie, stelt dat wij toegang hebben tot het wezen van een paard. Voor Thomas ligt er geen
grens tussen het fysieke paard in het weiland (esse naturale) en het begrip ‘paard’ in mijn denken (esse intentio-
nale). De kunstmatige scheiding die Kant aanbrengt tussen onze binnenwereld en de buitenwereld, is overgeno-
men door de moderne neurologie. Deze gespletenheid ontstaat doordat onze hersenen slechts een ‘elektro-chemi-
sche’ kopie van dit paard zouden maken. Daarom zouden wij geen toegang hebben tot het wezen van het 'echte'
paard. Volgens deze opvatting leiden we aan een vorm van autisme en is voor de huidige Kantiaanse neurologie
niet alleen de waarneming van een Engel, maar ook het zien van een doodnormaal paard onmogelijk.
Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) is op zoek naar de idee die in de natuur organisch actief is. Het
gaat om een levend idee die als vormkracht in plant of dier werkzaam is. Dit noemt hij de oerplant of het oerdier.
In een roos tracht hij door wat hij anschauende Urteilskraft noemt, de wetmatigheid of het type te vinden. Het
type ‘roos’ staat voor Goethe niet voor een abstractie maar voor de idee die in deze specifieke plant als wetma-
tigheid tot uitdrukking komt. We hebben immers in een plant niet met een abstracte, maar met een levende wet-
matigheid te maken. Wezen, idee, type of wetmatigheid zijn in feite hetzelfde. De idee en de fysieke plant vormen
een levend geheel en in dit opzicht staat Goethe in de traditie van Aristoteles. Idee en materie vormen samen een
substantie, de eik. In het door Goethe ontwikkelde begrip organische scheppingskracht van de Idee komt de na-
druk te liggen op de gewone zichtbare wereld en zien we ook een gezond samengaan van Plato en Aristoteles. Het
bestaan van levende ideeën is voor de antroposofie van belang, omdat we hier een aangrijpingspunt vinden tot
het zien van een zuiver geestelijk wezen. We kunnen een Engelwezen zien, niet door ons af te wenden van de
zichtbare natuur zoals je misschien zou verwachten, maar juist door dieper door te dringen in de zichtbare aardse
wereld. Demeter en Persephoné vinden we niet in de Hemelse sferen, maar in de natuur waar we midden in
staan.
conclusie
We kunnen erkennen dat wij in de denk-ervaring de kloof tussen mijn binnenwereld en de wereld buiten mij kun-
nen opheffen. Het tweede punt is dat ideeën in hun wezen geen bedachte abstracties zijn, maar misschien wel
scheppend in de wereld actief zijn. Door het denken te ervaren hebben wij mogelijk een kiem van een geestelijk
zintuig om de scheppende ideeën in de dingen zelf, direct te ervaren. Met rechtstreeks bedoel ik zonder de om-
weg van onze aardse zintuigen.
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
Stephan Geuljans
===> Volgens mij is het visioen
dat Thomas tijdens het opvoeren
van de mis op 6 december 1273
overviel, een eerste helderziende
waarneming van Thomas: Hij
wilde na zijn visioen niet meer
schrijven en zei: “Ik kan het niet;
alles wat ik gezegd heb lijkt wel
stro”.
15 terug naar boven

column door Werner Govaerts
Een stap vooruit in 2012
Eh voilà, de stop is eraf. De feesten zijn gefeest. Het vuurwerk is verschoten. Nu de recepties nog … Mag ik u
misschien een gespreksonderwerp aan de hand doen?
In zowat alle jaaroverzichten van en terugblikken op 2011 komt dat jaar er bijzonder bekaaid af. Het
is het jaar van Fukushima, van hoopgevende maar nadien toch minder democratisch en vredevol verlopende Ara-
bische lentes, van – in België – een vol jaar regeringsformatie, van eurocrisis na eurocrisis, van aangekondigde
en uitgevoerde besparingsoperaties en tot slot ook het jaar waarin Obama op ouderjaarsavond de Indefinite De-
tention Bill ondertekende, waardoor de Verenigde Staten zich wat burgerrechten betreft nu op het niveau van het
prerevolutionaire Libië bevinden …
Voor 2012 wordt niet veel beterschap verwacht: brandstof en energie zullen opnieuw 20% duurder
worden, de Belgische regering zal vallen, Merkel en Sarkozy waarschuwen dat de crisis nog erger zal worden, de
Peruviaanse gletsjers zullen sneller smelten gedacht, op de Zuidpool zal men voor het eerst temperaturen rond
het nulpunt optekenen en de Amerikaanse dictatuur zal zich sluipend en ongemerkt verder over de wereld ver-
spreiden. Je vraagt je af wat er eigenlijk te vieren viel afgelopen weekend!
2011 was echter ook het jaar waarin op talrijke manieren de 150ste geboortedatum van Rudolf Stei-
ner werd gevierd. Het ziet ernaar uit dat deze herdenking in de toekomst niet als een historisch detail geboek-
staafd zal worden. In Duitsland verschenen maar liefst drie biografieën over Rudolf Steiner, geschreven door niet-
antroposofen. Dat laatste is wel degelijk van belang: Steiner is in 2011 relevant geworden voor de academische
en culturele wereld. Peter Sloterdijk incorporeerde Steiners antroposofie zelfs in de filosofie van zijn laatste boek.
De rondreizende grote Steiner-tentoonstelling trekt honderdduizenden bezoekers. En, last but not least, antropo-
sofen als Taja Gut en Christian Grauer verbinden de antroposofie met het postmodernisme en het constructivis-
me. Dat is drie keer opmerkelijk: ten eerste dat het geschreven wordt, ten tweede dat het gepubliceerd wordt en
ten derde dat het getolereerd wordt.
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
Iets heel anders, maar eigenlijk hetzelfde, is dat de krant De Morgen voor het jaarwisselweekeinde
een special had gemaakt vol interviews met jongeren die het verschil gaan maken: muzikanten, stripschrijvers,
architecten, artsen, technici vertellen er wat hen drijft, wat hen motiveert, wat ze voor de mensheid willen bete-
kenen. Op zich is dat natuurlijk iets van alle tijden – jonge mensen van twintig jaar die de wereld in hun handen
houden en de ultieme redding van de planeet in zich dragen. Wat nieuw is, is dat een krant die al jaren een cyni-
sche berichtgeving en dito opiniëring als handelsmerk heeft, een special maakt waarin idealen niet meer belache-
lijk worden gemaakt, maar ongegeneerd mogen worden uitgesproken. De groen-ecologische activist-publicist Dirk
Barrez verwoordt het als volgt: “Zeker even hard nodig als de verontwaardiging, zijn de utopieën die de noodza-
kelijke veranderingen moeten sturen. Dat is de utopie van een rechtvaardige duurzaamheid, van een menselijke
samenleving die duurzaamheid, solidariteit en democratie als bakens heeft.”
Het is als het ware nog maar enkele dagen geleden dat utopieën als absoluut gevaarlijk en dus te
mijden werden beschouwd. In 2012 zijn ze terug nodig. In 2012 is er opnieuw aandacht voor ideeën van mensen
die buiten de lijntjes kleuren. Want binnen de lijntjes functioneert niets meer – het bestaande systeem is immers
failliet. Niemand weet nog hoe het verder moet. De oplossing ligt in geen geval bij het opleuken van oude ideeën-
16 terug naar boven

stelsels. Het is zelfs ten zeerste de vraag of we (nog) mogen spreken van “de” oplossing. Als we dat woord in het
meervoud gebruiken, bevinden we ons meer in de moderniteit en tegelijk schemert door dat meervoud heen de
realiteit door dat “de” oplossing niet als een deux ex machina kan worden verwacht of als manna dat uit de hemel
valt (of het nu van god komt of van de staat), maar dat ieder individu kan of moet bijdragen aan (het vinden
van) één of meerdere oplossingen.
Eén ding blijft voor mij in dit alles overeind, namelijk de hernieuwde opening die er in onze westerse
cultuur is ontstaan voor het niet-materiële en het niet-materialistische. Om het met marketingtermen te zeggen:
dat is een gat in de markt! De kunst zal zijn om tijdig te ontdekken dat al datgene wat in de antroposofie zo lang
gekoesterd moest worden en beschermd tegen een vijandige omgeving, dringend toe is aan herijking, vernieu-
wing en omvorming. En dat dan ook te doen!
Vragen aan lezers:
Werner Govaerts
Het is 2012, een jaar waar naar uitgekeken werd en wordt. Allerlei mensen koesteren allerlei hoop en verwachten
vanuit de meest verschillende geloven en levensbeschouwingen. Het gemeenschappelijke in alle verhalen lijkt een
eindetijdsgevoel te zijn, we leven in een crisis wel of niet als kans, er vindt een omslagpunt plaats, het nieuwe zal
zich openbaren. Google het jaartal 2012 en de zoekmachine vindt in 0,12 seconden 25.270.000.000 resultaten.
Laat ik de eerste drie hits noemen:
Bovenaan de lijst prijkt een advertentie (dat vind ik nou grappig, iemand die er in ieder geval nog
wat geld uit hoopt te slaan): “Het einde is aangebroken | the-end.com”, in 2008 waarschuwde God voor de laat-
ste keer, in 2011 stortte de wereldeconomie in en 2012 is de geprofeteerde eindtijd aangebroken: “Honderden
miljoenen mensen zullen sterven in de ergste tijd van verdrukking die de wereld ooit gekend heeft. U moet hier-
over op de hoogte worden gebracht, zodat uw weet wat u kunt doen.”
Op de tweede plaats staat “Daanspeak”, Maya’s voorspelden al lang geleden: Het jaar 2012 wordt een
omslagpunt. “Allerlei heilige geschriften door de eeuwen heen hebben de gong voor de laatste ronde gehoord.
Opvallend vaak wordt het jaartal 2012 genoemd, zoals bij de Pueblo-indianen, de Zulu's en de Maya's. De Maya's
deden hun voorspellende uitspraken over het moment waarop de gong zal klinken op basis van berekeningen die
vandaag de dag nog steeds standhouden.”
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
Op de derde plaats deelt “Wikipedia” nuchter mee dat het jaar 2012 een jaartal is volgens de christe-
lijke jaartelling en somt vervolgens gebeurtenissen op die dit jaar plaats zullen vinden, zoals de volledige over-
schakeling van de Nederlandse banken voor overschrijvingen op SEPA, Single Euro Payments Area in februari; de
landing van het “Mars Science Laboratory” op de planeet Mars in augustus; en de verwachte ingebruikname van
de “Hanzelijn” in december. Kijken we naar de titels van de films die dit jaar zullen uitkomen, dan vallen mij op
“The Dark Knight Rises”, “Dark Shadows”, “The Dictator”, “Titanic (3D)” en “Underworld: Awakening”
Hoe kunnen we onszelf in deze tijd begrijpen? Leven we in een ‘eindtijd’? Vindt er een ‘omslagpunt’
plaats? Zal ‘het nieuwe’ zich werkelijk openbaren?
Enerzijds leven we in een wereldwijde financiële crisis. Ik zag laatst “The inside job”, een documen-
taire waarin aan de verantwoordelijke mensen naar hun denken en handelen wordt gevraagd die leidden tot deze
17 terug naar boven

financiële crisis. De documentaire begint met het faillissement van IJsland, als voorbeeld van het ontstaan en de
gevolgen van de crisis. Intussen weten we dat de IJslanders de verantwoordelijke bankiers berechten en bezig
zijn met een nieuwe grondwet die de overdreven macht van internationale financiers in virtuele handel voortaan
onmogelijk moet maken. De film zelf toont die oplossing echter niet, sterker nog, de documentaire laat haar-
scherp zien hoe de crisis is ontstaan en wat de gevolgen ervan zijn, maar biedt geen enkele oplossingsrichting.
Wel toont het dat de rijkdom en de macht van de verantwoordelijken van de crisis alleen maar is toegenomen. In
concreto: de Federal Reserve, het stelsel van privé-banken, die gezamenlijk de centrale bank van de USA vormen
en Goldman Sachs, één van die privé-banken, die geen middel schuwt om de winst en de macht te maximalise-
ren, hebben nu nog meer macht en nog meer geld dan vóór het begin de crisis. Ook in Europa kiest men voor
een oplossing die nog meer macht geeft aan nog minder mensen.
Anderzijds koesteren grote groepen van mensen een ‘de-komst-van-de-verlosser-geloof’. Ik weet dat
veel christenen de wederkeer van Christus verwachten. Ook de joden wachten nog steeds op de komst van de
Messias. En Boeddhisten verwachten de Maitreya Boeddha. Maar ik wist niet dat ook de moslims op een verlosser
hopen. In een column van Naema Tahir in de NRC.next van 2 januari 2012, las ik dat haar tante nog nooit van
Jezus Christus had gehoord. “Wel kende ze natuurlijk de Profeet Isa, die de Arabische versie is van Jezus. Isa bin
Meryem (Jezus de zoon van Maria) komt herhaaldelijk voor in de Heilige Koran waarin over de maagdelijke ge-
boorte van Jezus wordt verteld, alsmede enkele andere verhalen over hem. Moslims geloven dat Jezus een van de
meest verheven profeten was. Maar er zijn verschillen tussen islam en christendom. Om enkele belangrijke te
noemen: moslims wijzen het idee af dat Jezus de zoon zou zijn van God. Ook geloven ze niet dat Jezus gekruisigd
werd. Moslims geloven weer wel dat Jezus zal terugkeren naar de aarde om de mensheid voor de laatste maal te
redden van de verdoemenis.”
En de antroposofen (voor zover je kunt spreken van ‘de antroposofen’)? Wie of wat verwachten die?
Antroposofen weten van Rudolf Steiner dat Christus al in 1933 is wedergekeerd, echter niet in fysieke, maar in
‘etherische’ gedaante. Hitler en de opkomst en ondergang van ‘het derde rijk’, kan begrepen worden als het aard-
se tegenbeeld van deze hemelse gebeurtenis. Antroposofen weten ook van Rudolf Steiner dat Christus weer-
streeft wordt enerzijds door Lucifer, die in het derde millennium voor Christus incarneerde in het oude China om
het individualisatieproces van de mens op gang te brengen; en anderzijds door Ahriman die binnenkort in het
westen vlees zal worden om de vrije wil van de individuele mens te testen in zijn streven naar almacht op aarde.
Dus ook de antroposofen koesteren een messiasverwachting, echter niet van de Christus, maar van de anti-
christ.
www.aardespiegel.nu - donderdag 12 januari 2012 - tweede jaargang Nr. 11
Of verwachten de antroposofen in deze duistere tijden de wederkeer van Rudolf Steiner?
Wat mij betreft leven we inderdaad in een eindtijd. Gemeenschapsvorming op basis van een gemeen-
schappelijk verleden van buitenaf geordend, werkt niet meer. Individuele mensen willen zich niet meer onderge-
schikt maken aan centrale macht en controle. Er is dus een omslagpunt nodig, gemeenschapsvorming op basis
van een gemeenschappelijke toekomst, in goed onderling overleg, van binnenuit geordend. Inzicht, liefde en ver-
trouwen dienen centraal te komen staan om de verdere ontwikkeling van individuele mensen mogelijk te maken.
Jac Hielema
De volgende keer in
De Aardespiegel
Vanaf vandaag donderdag 12
januari verschijnt de nieuwsbrief
van De Aardespiegel elke twee
weken in ieder geval tot en met
donderdag 26 juli.
In het volgende nummer van
donderdag 26 januari zal een
groot artikel verschijnen van
Arjen Nijeboer over “occult-politieke
genootschappen en het
gevaar van complottheorieën”.
Waarom? Omdat complottheorieën
tegenwoordig welig tieren.
Er kan haast geen belangrijke
gebeurtenis plaatsvinden, of er
verschijnen al snel complottheorieën
over. Antroposofen doen
hier niet zelden hard aan mee.
Rudolf Steiner had immers ook
opvattingen over occulte loges
die van achter de schermen invloed
op de loop van de ‘grote’
politiek uitoefenden. Populaire
complottheorieën gaan vaak echter
een hele andere kant uit dan
Steiner’s inzichten, staan daar
vaak haaks op, of komen uit foute
bronnen die foute intenties
hebben. Antroposofen doen er
daarom goed aan kritisch te zijn.
Heeft u vragen, opmerkingen of
toevoegingen. Of ook gewoon
kopij.
Mail ze naar:
info@aardespiegel.nu.
18 terug naar boven
Jac Hielema