Communicatie over luchtvervuiling door wegverkeer en gezondheid

Communicatie over luchtvervuiling
door wegverkeer en gezondheid
Een praktische handleiding voor GGD'en
Drs. N.M. van Kuijeren
Uitgave
GGD Amsterdam, cluster Leefomgeving, februari 2011
Contact
Telefoon 020 555 5405
E-mail lo@ggd.amsterdam.nl

Inhoud
1 Probleemomschrijving 6
1.1 Aanleiding 6
1.2 Doel van het project 6
1.3 Afbakening 7
1.4 Leeswijzer 7
2 Handreiking voor communicatie door GGD’en 8
2.1 Lessen voor communiceren met burgers 8
2.2 Lessen voor communiceren met bestuurders 10
2.3 Hulpmiddelen voor GGD’en 11
2.4 Valkuilen 13
3 Achtergrondinformatie 15
3.1 Gezondheidseffecten van luchtvervuiling 15
3.2 Wat is risicocommunicatie? 16
3.3 Beleving 17
3.4 Informatiebehoefte 18
3.5 Doelgroepen 19
4 Inhoud van de communicatie 20
4.1 Basisinformatie 20
4.2 Verdere informatie 21
4.3 Handelingsadvies 25
4.3.1 Algemene handelingsadviezen 25
4.3.2 Aanvullende handelingsadviezen per doelgroep 26
4.4 Conclusie 27
5 Weergave van de informatie 28
5.1 Voorkeur voor weergave 28
5.2 Kleuren en symbolen 29
5.3 Kaarten 31
5.4 Luchtkwaliteitscategorieën 32
5.5 Weergeven van het aantal blootgestelde mensen 34
5.6 Risicovergelijkingen 36
5.7 Zelf rekenen aan luchtvervuiling 37
5.8 Conclusie 38
6 Middelen voor communicatie 39
6.1 Internet 39
6.2 Huis-aan-huis blad, wijknieuws, folder 40
6.3 Persoonlijk (telefoon)gesprek 41
6.4 Bewonersbrief 42
6.5 Voorlichtingsbijeenkomst 43
6.6 Informatiemarkt 43
6.7 Informatiebord luchtvervuiling op straat 45
6.8 SMS 46
6.9 Conclusie 48
4

7 Doelgroepen 49
7.1 Bij wie begint de communicatie? 50
7.2 Op wie is de communicatie gericht? 50
7.3 Communicatieschema 52
8 Communiceren met bestuurders 53
8.1 Informatiebehoefte van bestuurders 53
8.2 Inhoud van de communicatie 54
8.3 Geschikte contactmomenten voor communicatie 56
8.4 Hoe communiceren met bestuurders? 57
Referenties 59
Bijlage 1 Begeleidingscommissie en experts 64
Bijlage 2 Voorbeeld communicatieplan 65
Bijlage 3 Communicatieschema 67
Bijlage 4 Voorbeeldteksten 69
Bijlage 5 Voorbeeldpresentatie bewoners 73
Bijlage 6 Begrippenlijst 79
Bijlage 7 Ervaringen communicatietrajecten 81
Bijlage 8 Voorbeelden weergaven luchtkwaliteitsgegevens 92
5

1 Probleemomschrijving
Aantasting van de luchtkwaliteit is geen nieuw milieuprobleem. Al vanaf 1960 wordt
luchtvervuiling gezien als een serieus probleem in Nederland. Sindsdien zijn veel
maatregelen getroffen waardoor de luchtkwaliteit is verbeterd, onder andere door het
terugdringen van de uitstoot door industriële activiteiten. De norm voor de
jaargemiddelde concentratie van stikstofdioxide (NO 2) is in 2008 langs drukke
verkeerswegen in vooral de Randstad en het zuiden van Nederland overschreden
(Milieucompendium, 2010).
1.1 Aanleiding
De aandacht voor luchtvervuiling is de laatste tijd toegenomen zowel bij burgers als bij
bestuurders. Toenemende kennis over de gevolgen van luchtvervuiling voor de
gezondheid en toenemende media-aandacht kunnen hiervan de oorzaak zijn. Ook de
nieuwe, strengere, Europese normen voor fijn stof in de buitenlucht die sinds 1 januari
2005 van kracht zijn geworden, hebben veel stof doen opwaaien. Omdat deze Europese
normen op sommige plaatsen direct gevolgen hebben voor bouwplannen staat
luchtvervuiling, ook om die reden, bij bestuurders volop in de aandacht. De noodzaak
groeit om met burgers en bestuurders te communiceren over luchtvervuiling. Omdat de
gezondheid het belangrijkste uitgangspunt is in deze discussie, is dit een uitgelezen taak
voor de GGD’en. Burgers zullen met vragen over de luchtvervuiling in hun directe
omgeving en de gevolgen voor de eigen gezondheid in veel gevallen aankloppen bij de
GGD. Ook kan de GGD voorzien in beleidsmatige advisering aan gemeentelijke of
provinciale bestuurders om zoveel mogelijk gezondheidswinst voor burgers te behalen.
1.2 Doel van het project
Het project risicocommunicatie rondom luchtkwaliteit komt voort uit het werkplan 2007
van het team Medische Milieukunde van het centrum Gezondheid en Milieu. Doel van het
project is GGD’en ondersteuning te bieden bij het vormgeven van de eigen
communicatie over luchtvervuiling en gezondheid. Om dit doel te bereiken vat dit rapport
de huidige kennis over communicatie over luchtvervuiling samen. Hiervoor is geput uit de
beschikbare wetenschappelijke en ‘grijze’ literatuur en is ervaringskennis verzameld. Deze
kennis is samengevat in een praktische handreiking voor GGD’en die in Hoofdstuk 2
wordt gegeven. Deze is te gebruiken om communicatie over luchtvervuiling en de
gevolgen van luchtvervuiling door wegverkeer voor de gezondheid vorm te geven. Hierbij
worden verschillende doelgroepen onderscheiden, zoals bewoners en bestuurders. Het
project is uitgevoerd bij de GGD Amsterdam en is ondersteund door een
begeleidingscommissie. Ook de werkgroep lucht van GGD Nederland is betrokken bij het
opstellen van het rapport en de bijlagen. 1
1 De samenstelling van de begeleidingscommissie en de werkgroep Lucht staat in Bijlage 1.
6

1.3 Afbakening
De lucht wordt door veel processen in onze maatschappij aangetast. Belangrijke
vervuilende bronnen zijn de energie- en industrie sector, wegverkeer, de landbouw en het
energieverbruik door bedrijven en huishoudens (EEA, 2007). In de praktijk blijkt dat
GGD’en vooral met vragen geconfronteerd worden over luchtvervuiling door wegverkeer.
Over het algemeen is dat ook de bron waar mensen in hun directe woonomgeving mee
te maken hebben. Deze handreiking voor GGD’en richt zich daarom alleen op
communicatie over luchtvervuiling door wegverkeer en de gezondheid. De producten die
bij dit rapport worden geleverd ter ondersteuning van GGD’en richten zich ook alleen
daar op.
In dit rapport wordt zowel aandacht besteed aan communicatie met burgers als met
bestuurders. Er is voor gekozen de communicatie met bestuurders in een apart hoofdstuk
te belichten, namelijk hoofdstuk 8 en de belangrijkste lessen in hoofdstuk 2 op te nemen.
De overige teksten in dit rapport betreffen de communicatie met burgers.
1.4 Leeswijzer
Dit rapport is zo praktisch mogelijk opgezet. Daarom is het hoofdstuk ‘handreiking voor
communicatie door GGD’ aan het begin van het rapport, als hoofdstuk 2 opgenomen. Dit
hoofdstuk geeft de lessen weer die uit het verdere rapport getrokken kunnen worden. De
onderbouwing is gegeven in de overige hoofdstukken.
7

2 Handreiking voor communicatie door GGD’en
Dit rapport bevat een bundeling van informatie over het communiceren over wegverkeer
en gezondheid. Er is voor gekozen de concrete leerpunten, die naar voren komen op
basis van de verzamelde informatie en ervaringen, in dit hoofdstuk voor de GGD’en te
bundelen. Hierdoor zijn de lessen snel te benaderen en gemakkelijk te gebruiken.
Allereerst worden in paragraaf 2.1 de lessen voor het communiceren met burgers
samengevat. Daarna volgen de lessen voor het communiceren met bestuurders (paragraaf
2.2). Paragraaf 2.3 beschrijft de hulpmiddelen die de GGD’en ter beschikking staan bij de
communicatie. Het hoofdstuk sluit af met aandacht voor de valkuilen die GGD’en tegen
kunnen komen bij het communiceren over wegverkeer en gezondheid (paragraaf 2.4).
2.1 Lessen voor communiceren met burgers
Informatiebehoefte
Als basis van de communicatie is het nodig te weten aan welke informatie mensen
behoefte hebben. De informatiebehoefte van burgers (beschreven in paragraaf 3.4) kan
als volgt worden samengevat:
Burgers zijn vooral op zoek naar informatie over de omvang van het risico en de effecten
op de gezondheid voor hen persoonlijk (wie behoren tot de kwetsbare groepen, wat zijn
risicolocaties in de buurt, wanneer kan je gezondheidseffecten verwachten?), wat de
overheid hieraan doet (welke normen bestaan er voor luchtvervuiling en welke
maatregelen neemt de overheid?) en wat ze er zelf aan kunnen veranderen (is er een
handelingsadvies?). Het soort informatie waar behoefte aan is hangt vaak samen met de
aanleiding tot informatiebehoefte (geplande verhuizing, bepaalde gezondheidsklachten,
gepland bouwproject). Ook bestaat er een groep mensen die uit algemene interesse op
continue basis behoefte heeft aan informatie over luchtvervuiling en de effecten op de
gezondheid.
Algemene lessen voor het communiceren met burgers
Het grootste gedeelte van dit rapport gaat over het communiceren met burgers over
luchtvervuiling van wegverkeer en gezondheid. Los van het onderwerp zijn er een aantal
algemene lessen die je ter harte kunt nemen als je communiceert met burgers.
− Bied informatie getrapt aan. Begin met het geven van beknopte informatie en bied
daarnaast de mogelijkheid uitgebreidere informatie te verkrijgen.
− Geef openheid van zaken. Leg uit waar de genoemde informatie vandaan komt
(meetgegevens, gemodelleerde gegevens) en neem bronvermelding op in de
informatie (bij teksten, kaarten en tabellen).
− Schrijf zo eenvoudig mogelijk. Houd rekening met de doelgroep, houd de teksten
kort en bondig met veel kopjes en witregels. Gebruik geen lange teksten.
Lessen vanuit de praktijk
Organisaties binnen en buiten Nederland hebben ervaring opgedaan met het
communiceren met burgers over wegverkeer en gezondheid. Bijlage 7 beschrijft deze
bestaande ervaringen. Op basis daarvan en in aansluiting op de informatiebehoefte van
burgers, is een aantal lessen geformuleerd over het communiceren van
luchtkwaliteitsgegevens.
8

1. Bied gegevens over luchtvervuiling aan op een zo gedetailleerd mogelijk niveau
(buurt/straatniveau) en maak het mogelijk om te zoeken op postcode of adres.
2. Gebruik kaarten en kleuren of herkenbare symbolen, maar vul deze altijd aan met een
toelichting en een legenda.
3. Koppel gegevens over luchtvervuiling zo direct mogelijk aan mogelijke
gezondheidseffecten.
4. Maak concentraties vergelijkbaar met bijv. normen, eerdere periodes, andere risico’s
of andere gebieden (langs een drukke straat of in landelijk gebied).
5. Geef een handelingsadvies voor de algemene bevolking en risicogroepen.
6. Gebruik een indeling van luchtkwaliteit in categorieën die zijn gekoppeld aan een
kleur en label.
7. Bied naast actuele informatie ook een prognose aan (bijvoorbeeld voor de volgende
dag).
8. Vermijd technische termen, voeg eventueel een begrippenlijst toe.
9. Maak goede afspraken over rollen, verwachtingen en taakverdeling als er wordt
samengewerkt met andere partijen.
10. Sluit aan bij landelijke initiatieven om over luchtvervuiling te communiceren.
Mogelijke inhoud van communicatie
Er zijn verschillende mogelijkheden voor de invulling van de communicatie met burgers
(zie hoofdstuk 4). Over het algemeen geldt dat hoe actiever burgers zijn in het zoeken
naar informatie, des te meer achtergrondinformatie zij willen ontvangen. Aan alle burgers
moet op zijn minst basisinformatie over luchtvervuiling aangeboden worden.
− Basisinformatie, waaronder:
o Wat is luchtvervuiling?
o Waardoor wordt de lucht vervuild?
o Welke ziekten kun je er van krijgen?
− Achtergrondinformatie, waaronder:
o Lokale situatie (welke plekken in een stad zijn vooral vies, hoe is het in mijn eigen
gemeente?)
o Luchtkwaliteitsgegevens (hoe is de luchtkwaliteit in Nederland opgebouwd,
welke concentraties komen voor?)
o Gezondheidseffecten (welke gezondheidseffecten zijn er, hoe groot is het risico
bij welke concentratie, zijn er kwetsbare groepen?)
o Kwetsbare groepen (welke mensen lopen meer kans op gezondheidseffecten
door luchtvervuiling?)
o Ruimtelijke plannen (hoe verandert de luchtvervuiling door de plannen?)
− Handelingsadvies (wat kan ik zelf doen?)
Mogelijke weergave
De manier waarop informatie wordt gepresenteerd is bijna net zo belangrijk als de inhoud
zelf. Eerdere ervaringen laten zien dat burgers een voorkeur hebben voor
geïnterpreteerde informatie, herkenbare symbolen en weergave op kaarten (zie paragraaf
5.1). In alle gevallen blijft een toelichting op kleuren en symbolen noodzakelijk. Vanaf
paragraaf 5.2 worden de mogelijkheden voor het weergeven van luchtkwaliteitsgegevens
belicht. Hierbij worden onder andere de ervaringen en bruikbaarheid beschreven van de
volgende opties:
− gebruik van kleuren en symbolen;
− gebruik van kaarten;
− gebruik van risicovergelijkingen;
− weergeven van aantal blootgestelde mensen;
9

− gebruik van luchtkwaliteitscategorieën;
− zelf rekenen aan luchtvervuiling.
Mogelijke communicatiemiddelen
Laatste pijler van een goede communicatie is het kiezen van een communicatiemiddel dat
past bij de doelgroep. De communicatiemiddelen die bruikbaar zijn voor GGD’en worden
beschreven vanaf paragraaf 6.1. Afhankelijk van de situatie kan gekozen worden voor één
of een combinatie van de volgende communicatiemiddelen:
− internet
− huis-aan-huis blad
− persoonlijk (telefoon)gesprek
− bewonersbrief
− voorlichtingsbijeenkomst
− informatiemarkt
− buurtplatform
− informatiebord luchtvervuiling op straat
− SMS
− zelf meten
2.2 Lessen voor communiceren met bestuurders
Over de wensen en mogelijkheden voor het communiceren met bestuurders is maar
beperkte (ervarings)informatie beschikbaar. In Hoofdstuk 8 staat de beschikbare kennis
op een rij. Hieronder volgen de lessen die getrokken kunnen worden over het
communiceren met bestuurders over luchtvervuiling.
Informatiebehoefte
Naast de informatiebehoefte die burgers en bestuurders delen, hebben bestuurders vaak
nog aanvullende wensen (zie paragraaf 8.1). Deze wensen omvatten:
− mogelijkheid tot het signaleren van knelpunten van luchtkwaliteit;
− mogelijkheid om aan normen te toetsen;
− aansluiting bij andere onderwerpen;
− schatting geven van aantal ziektegevallen;
− begrijpelijke informatie voor burgers;
− kennis over effectiviteit van maatregelen;
− volledige informatie bij planontwikkeling, inclusief het gezondheidskundige aspect.
Inhoud van de communicatie
Op welke inhoud zouden GGD’en zich in de communicatie met bestuurders kunnen
richten? Paragraaf 8.2 concludeert dat GGD’en bestuurders kunnen informeren over:
− basisinformatie wegverkeer en gezondheid;
− kwantitatieve informatie rondom luchtvervuiling (concentraties);
− mogelijke maatregelen om blootstelling van burgers te verminderen;
− gezondheidskundige informatie rondom planontwikkeling;
− handelingsadvies bestuurders.
Geschikte contactmomenten
Communicatie met bestuurders is het meest effectief als dit gebeurt op een voor de
bestuurder geschikt moment (zie paragraaf 8.3). Deze momenten zijn onder andere:
10

− voorafgaand aan het vaststellen van beleidsplannen waarvoor luchtkwaliteit relevant
is;
− bij het ontwikkelen van ruimtelijke plannen;
− bij normoverschrijdingen;
− wanneer gemeentelijke communicatie richting burgers wordt vormgegeven.
Hoe communiceren met bestuurders?
Paragraaf 8.4 geeft een aantal aanvullende tips voor het communiceren met bestuurders:
− Ken de informatiebronnen.
− Ken de contactpersonen.
− Help met interpreteren.
− Adviseer zo concreet mogelijk.
− Adviseer bij het opzetten van een communicatietraject voor luchtkwaliteitsgegevens.
2.3 Hulpmiddelen voor GGD’en
Stappenplan voor het vormgeven van communicatie
Onderstaand stappenplan is bedoeld om het denkproces over (het vormgeven van)
communicatie te structureren. Wanneer de resultaten van iedere stap worden
opgeschreven ontstaat zo een opzet voor een communicatieplan. Ter illustratie is in
Bijlage 2 het communicatieplan weergegeven van een eerder communicatietraject van de
GGD Amsterdam.
Een communicatieplan is nuttig voor het denkproces over communicatie maar heeft nog
andere voordelen. Wanneer wordt samengewerkt met andere partijen kan het
communicatieplan vooraf duidelijkheid verschaffen over de insteek en de boodschap van
de GGD bij de communicatie. Voorwaarde daarbij is dat het communicatieplan gedeeld
wordt met de andere partij(en). In Tabel 1 wordt per stap aangegeven waar in het rapport
informatie te vinden is over het betreffende onderwerp.
Tabel 1: Stappenplan voor het vormgeven van communicatie.
Stappen in de ontwikkeling van communicatie Voor informatie zie
1. Omschrijf de aanleiding voor de communicatie. Paragraaf 3.2, 7.1
2. Omschrijf het doel van de communicatie. Paragraaf 3.2
3. Schets een beeld van de doelgroep. Paragraaf 3.5, hoofdstuk 7 en
Bijlage 3
4. Omschrijf de informatiebehoefte van de doelgroep. Paragraaf 3.4
5. Bepaal de wenselijke inhoud. Hoofdstuk 4 en Bijlage 3
6. Bepaal de wenselijke weergave. Hoofdstuk 5 en Bijlage 3
7. Bepaal het wenselijke middel. Hoofdstuk 6 en Bijlage 3
8. Omschrijf eventuele samenwerking met andere
partijen.
Bijlage 2
9. Maak afspraken met andere partijen over praktische
zaken.
Bijlage 2
10. Deel het communicatieplan met de andere partijen. Paragraaf 2.1
11. Evalueer de communicatie. Paragraaf 2.1
11

Communicatieschema
Als houvast voor GGD’en bij het ontwikkelen van communicatie (stappen 3 tot en met 7
uit het stappenplan van de vorige paragraaf) is een communicatieschema opgesteld.
Hierin worden suggesties gedaan voor de communicatie op basis van de
informatiebehoefte van de specifieke groepen. Aan bod komt de wenselijke inhoud en
weergave en het wenselijke communicatiemiddel. Ook worden mogelijke
handelingsadviezen gegeven voor de genoemde doelgroepen. Het communicatieschema
is opgenomen als Bijlage 3.
Presentatie voor bewoners
Bij dit rapport is een presentatie gevoegd over wegverkeer en gezondheid (zie Bijlage 5).
De presentatie is opgesteld in samenwerking met de Werkgroep lucht van GGD
Nederland en kan worden gebruikt op informatieavonden. De basispresentatie bestaat uit
15 sheets waarvan de mondelinge toelichting ongeveer 10-15 minuten zal beslaan. In de
presentatie wordt de relatie tussen wegverkeer en gezondheid toegelicht. De
basisinformatie kan worden uitgebreid met extra sheets indien daar behoefte aan is. De
sheets zijn beschikbaar op het kennisplatform van het cGM.
GGD-richtlijn luchtkwaliteit en gezondheid
Er is veel onderzoek gedaan naar de gezondheidseffecten van luchtvervuiling. In de GGDrichtlijn
luchtkwaliteit en gezondheid worden de gezondheidsaspecten uitgebreid
omschreven (Zee, van der et al. 2008). De richtlijn bevat ook een hoofdstuk dat is gewijd
aan de mogelijkheden voor advisering door GGD’en aan gemeenten. Dit bevat onder
andere een scoresysteem voor de gevoeligheid van ruimtelijke objecten als indicatie voor
de mate van gezondheidseffecten die bij gebruikers van het object zijn te verwachten,
een overzicht van de effectiviteit van lokale maatregelen en de mogelijkheden voor
kwantificering van gezondheidseffecten.
Milieukwaliteitsklassen Atlas Leefomgeving
Veel mensen willen weten welke gezondheidseffecten zij kunnen verwachten bij de
concentratie luchtvervuiling die in hun leefomgeving aanwezig is. In het project Atlas
Leefomgeving wordt gezocht naar de beste manier om de effecten van luchtvervuiling
weer te geven en via een website te communiceren aan diverse partijen.
Begrippenlijst
In Bijlage 6 is een begrippenlijst opgenomen die enkele bij luchtvervuiling veel
voorkomende begrippen verduidelijkt. Deze begrippenlijst is niet bedoeld om één-opéén
te verspreiden naar burgers maar juist om de GGD-medewerker aanvullende
informatie te geven. Het kan bijvoorbeeld behulpzaam zijn bij het beantwoorden van
specifiekere vragen van burgers.
Bestaande (publieks)informatie
Naast de hulpmiddelen die hierboven zijn genoemd is ook publieksinformatie
beschikbaar. Onderstaande publieksinformatie is afkomstig van en ontwikkeld door de
GGD’en:
− Veelgestelde vragen over luchtkwaliteit en gezondheid. Werkgroep lucht, GGD
Nederland. Beantwoordt belangrijke burgervragen in simpele bewoordingen.
− Informatiebrieven ‘luchtvervuiling in de buurt’. GGD Rotterdam. Bedoeld voor
burgers die telefonisch contact hebben opgenomen met de GGD met een vraag over
de luchtvervuiling in de eigen buurt. Er zijn drie brieven beschikbaar: voor situaties
waar de luchtkwaliteit voldoende, matig en onvoldoende is ten opzichte van de norm
voor stikstofdioxide.
12

− Publieksfolder ‘luchtvervuiling, lawaai en gezondheid’. GGD’en Amsterdam, Flevoland
en Gooi & Vechtstreek. Opgesteld voor het informeren van omwonenden van
snelwegen.
Ook andere partijen hebben informatie over luchtvervuiling opgesteld waarbij inspiratie
voor eigen communicatie kan worden opgedaan.
− Het voormalige Ministerie van VROM: Luchtkwaliteit en uw gezondheid. Brochure
over factoren die de luchtkwaliteit beïnvloeden, de normen, de risicogroepen, de
maatregelen van de overheid en wat men zelf kan doen om mogelijke risico's te
beperken (VROM, 2006).
− Milieu Centraal: Website met onder andere de belangrijkste informatie over
luchtvervuiling en wat mensen zelf kunnen doen (Milieu Centraal, 2009).
− Brussels Instituut voor Milieubeheer: 1000 oplossingen en de uwe voor een betere
luchtkwaliteit in Brussel. Deze folder bevat tips voor burgers om zelf een steentje bij
te dragen aan een betere luchtkwaliteit. De onderwerpen beslaan onder andere
alternatief vervoer, zuinig met energie, doe-het-zelf en alternatief tuinieren (BIM,
2002).
− Engelstalige brochure van de nationale overheid van het Verenigd Koninkrijk: Air
Pollution: what it means for your health, the public information service. De brochure
geeft informatie over het Engelse waarschuwingssysteem voor luchtvervuiling, maar
bevat ook veel algemene informatie over gezondheidseffecten, de plekken waar de
lucht relatief het schoonst is en wat iemand zelf kan doen om de luchtvervuiling te
beperken (UK, 2002).
2.4 Valkuilen
Probleemeigenaar luchtvervuiling
De overheid wordt bij het onderwerp luchtvervuiling snel als probleemeigenaar gezien.
Dit is maar deels juist. De verantwoordelijkheid voor het voldoen aan de normen voor
luchtkwaliteit ligt bij de overheid maar iedere burger en bedrijf draagt bij aan
luchtvervuiling. Om te voorkomen dat luchtvervuiling alleen als probleem van de overheid
wordt gezien is het belangrijk te wijzen op de eigen bijdrage aan het probleem en
belangrijker nog de eigen mogelijkheden om dit probleem te verkleinen. GGD’en kunnen
in samenwerking met de gemeente communiceren dat de gemeente het onderwerp
serieus neemt en aan verbetering wil werken maar dat burgers zelf medeverantwoordelijk
blijven.
Onzekerheden
Informatie over de luchtvervuiling is omgeven met onzekerheden. Metingen hebben een
onzekerheidsmarge en ook modellen zijn aan onzekerheden onderhevig door gekozen
aannames. Als GGD is het belangrijk hier open over te zijn en hierop te wijzen bij het
communiceren. Vooral wanneer gesproken wordt over specifieke concentraties is het
goed deze onzekerheden te benadrukken.
Onrust
In sommige gevallen veroorzaakt het onderwerp luchtvervuiling onrust bij burgers.
Bijvoorbeeld wanneer blijkt dat bepaalde plekken in de stad niet aan de normen voor
luchtkwaliteit voldoen. Desondanks is het altijd belangrijk om eerlijk en open over
luchtvervuiling te communiceren en geen informatie achter te houden. De bezorgdheid is
vaak groter als achteraf blijkt dat bepaalde informatie niet is verstrekt aan burgers.
13

Waarborgen onafhankelijkheid GGD
Bij situaties waarbij de GGD burgers informeert over wegverkeer en gezondheid zijn vaak
ook andere partijen betrokken. Wanneer het gaat om stadsontwikkeling is dit meestal een
gemeentelijke dienst maar dit kan bij grote ontwikkelingen in de regio ook de provincie
of bijvoorbeeld de rijksoverheid zijn. In deze gevallen is het belangrijk stil te staan bij de
positie van de GGD ten opzichte van deze andere diensten of organisaties. De GGD is
een gemeentelijke dienst die door veel partijen, soms inclusief de gemeente zelf, als
onafhankelijk wordt beschouwd als het gaat om gezondheidsaspecten. Het is goed bij
elke samenwerkingsvorm de positie van de GGD toe te lichten zowel naar de
samenwerkende partijen als burgers. Dit kan onduidelijkheden, verkeerde verwachtingen
of latere problemen voorkomen.
Betrekken van alle doelgroepen
Met campagnes en algemene informatieavonden worden vaak burgers bereikt die uit
zichzelf al geïnteresseerd zijn. Het is voor een GGD niet gemakkelijk om de minder voor
de hand liggende doelgroepen te betrekken. Probeer bij het opzetten van communicatie
zo goed mogelijk te bedenken hoe deze doelgroepen bereikt kunnen worden.
14

3 Achtergrondinformatie
Luchtvervuiling is in Nederland een serieus probleem gezien de gezondheidseffecten die
er aan verbonden zijn. Communicatie over luchtvervuiling is daarom belangrijk, zeker voor
GGD’en. Waarmee kun je rekening houden wanneer je wilt communiceren over
luchtvervuiling, en wat is communicatie precies? In dit hoofdstuk komen deze zaken aan
bod. Allereerst wordt kort beschreven wat we onder communicatie verstaan en welke
doelen communicatie kan hebben (paragraaf 3.2). In paragraaf 3.3 komt de beleving van
risico’s door burgers aan de orde. Vervolgens staat in paragraaf 3.4 de
informatiebehoefte centraal die burgers hebben ten aanzien van luchtvervuiling in hun
omgeving. Dit is belangrijk omdat het als uitgangspunt kan dienen voor de communicatie.
Paragraaf 3.5 loopt vooruit op hoofdstuk 7 over de mogelijke doelgroepen waar GGD’en
hun communicatie op kunnen richten.
3.1 Gezondheidseffecten van luchtvervuiling
In Nederland worden veel mensen blootgesteld aan luchtvervuiling door wegverkeer.
GGD’en zijn voor burgers aanspreekpunt wanneer zij vragen hebben over
gezondheidseffecten van luchtvervuiling. Ook spelen GGD’en een rol in de formele plicht
van de overheid om burgers over gezondheidseffecten in hun woonomgeving te
informeren. De huidige concentraties luchtvervuiling in de buitenlucht kunnen
gezondheidseffecten veroorzaken. Vooral fijn stof (PM), ozon en stikstofdioxide (NO 2)
spelen hierbij een rol.
Blootstelling aan fijn stof kan de volgende gezondheidseffecten veroorzaken (Zee, van
der e.a., 2008):
− vermindering van de longfunctie;
− toename van luchtwegklachten zoals piepen, hoesten en kortademigheid;
− verergering van astma (vooral bij kinderen);
− verergering van klachten gerelateerd aan hart- en vaatziekten zoals vaatvernauwing;
− verhoogde bloedstolling en verhoogde hartslag.
Dergelijke gezondheidsklachten kunnen leiden tot een toename in medicijngebruik en
zelfs tot ziekenhuisopnames of vervroegde sterfte (Brunekreef et al. 1997, Gauderman et
al. 2007, Hoek et al. 2002). De ernst van de gezondheidseffecten hangt af van de hoogte
en de duur van de blootstelling. De omvang van de effecten van blootstelling aan fijn stof
in Nederland is geschat op verkorting van de levensduur met gemiddeld ongeveer 1 jaar
(Zee, van der e.a., 2008). Hoewel iedereen bij langdurige blootstelling aan fijn stof een
risico loopt, is een aantal groepen extra kwetsbaar. Dit zijn kinderen, ouderen, mensen
met een luchtwegaandoening of hartvaatziekte en diabetici. 2
De gezondheidseffecten, de regelmatige aandacht voor het onderwerp luchtvervuiling en
de vragen van burgers vragen om goede communicatie met burgers.
2 Uitgebreide informatie over de gezondheidseffecten van luchtvervuiling is te vinden in de GGD-richtlijn luchtkwaliteit en
gezondheid (Zee, van der e.a., 2008). Specifieke gezondheidsinformatie over luchtvervuiling in de vorm van smog is
opgenomen in de GGD-richtlijn smog (LCM, 2004).
15

3.2 Wat is risicocommunicatie?
Wat wordt eigenlijk bedoeld wanneer we het hebben over communiceren en in het
bijzonder over risicocommunicatie? Vaak wordt de omschrijving aangehaald van de
Amerikaanse National Research Council die risicocommunicatie als volgt omschrijft:
Risicocommunicatie is:
− een interactief proces van uitwisseling van informatie en opvattingen tussen
individuen, groepen en (overheids)instanties
− …over de zorgen, opvattingen of reacties die samenhangen met risico’s
− …en over de wijze waarop door de betrokkenen met de risico’s wordt omgegaan.
Risicocommunicatie bestaat dus niet (alleen) uit het overbrengen van informatie van de
ene groep naar de andere maar is nadrukkelijk gericht op interactie en participatie.
Doelen van communicatie
Bij het ontwikkelen van communicatie door GGD’en is het belangrijk je bewust te zijn van
het doel dat je met communicatie wilt bereiken. Door een duidelijk doel voor ogen te
hebben kun je de communicatie hier goed op afstemmen. Er kunnen verschillende doelen
van communicatie worden onderscheiden (WHO 2002, Elsman-Domburg 2006, Elshout,
van den 2006). In dit rapport is ervoor gekozen om communicatie vanuit het oogpunt van
GGD’en te onderscheiden in vier soorten doelen:
• Kennis vergroten
• Houding beïnvloeden
• In contact komen
• Gedrag beïnvloeden
Burgers hebben zelf ook een doel voor ogen wanneer zij vragen om of deelnemen aan
communicatie. Zij kunnen op zoek zijn naar meer informatie over luchtvervuiling, naar
geschikte handelingsadviezen maar bijvoorbeeld ook naar manieren om het beleid te
beïnvloeden of te toetsen aan gestelde normen. Soms zijn dit individuele burgers, in
andere gevallen zijn dit groepen zoals bewonersverenigingen en actiegroepen. Het is
goed om te weten welk doel burgers voor ogen hebben, zodat de communicatie daar zo
goed mogelijk op kan worden afgestemd. De verschillende doelen vanuit het oogpunt
van GGD’en worden hieronder kort toegelicht.
1. Kennis vergroten
Communicatie met dit doel richt zich op het vergroten van de kennis over luchtvervuiling
bij de ontvangende partij. Een aantal punten is hierbij belangrijk. Bijvoorbeeld: welke
kennis is al aanwezig bij de doelgroep en welke informatiebehoefte heeft de doelgroep?
2. Houding beïnvloeden
Een ander doel van communicatie is het beïnvloeden van de houding die mensen hebben
ten opzichte van luchtvervuiling. Dit is bijvoorbeeld het bewust maken van burgers van
een bestaand gezondheidsrisico in hun eigen leefomgeving. Maar ook het bewust maken
van de eigen bijdrage aan luchtvervuiling en de mogelijkheden om aan de oplossing mee
te werken horen hierbij. Bestuurders kunnen met dit doel voor ogen communiceren met
burgers om bijvoorbeeld draagvlak te creëren voor noodzakelijke maar onpopulaire
maatregelen zoals het verhogen van parkeertarieven. Communicatie met dit doel vereist
voldoende informatie over de bestaande houding van de doelgroep.
16

3. In contact komen
Het in contact komen met meerdere partijen kan ook een reden voor communicatie zijn.
Het initiatief voor een dialoog kan bij bestuurders liggen maar ook burgers kunnen een
dialoog opzetten. Formele inspraakmogelijkheden en informatieavonden van gemeenten
zijn voorbeelden die vallen onder dit communicatiedoel. Belangrijke voorwaarden voor
deze manier van communiceren zijn: betrouwbaarheid, luisteren naar elkaars
standpunten, het delen van informatie en het verzorgen van terugkoppeling.
4. Gedrag beïnvloeden
Het bereiken van een gedragsverandering bij burgers is het minst gemakkelijk te bereiken
doel, omdat hiervoor eerst andere doelen bereikt moeten worden. Voordat iemand zijn
gedrag ten positieve verandert, moet iemand namelijk kennis hebben over de oorzaken
en oplossing van luchtvervuiling. Ook moet iemand al een positieve houding hebben om
zijn of haar gedrag eventueel te veranderen.
3.3 Beleving
Niet iedereen beleeft dezelfde situatie op dezelfde manier. Hoe iemand een situatie
beleeft, is bepalend voor de manier waarop het beste gecommuniceerd kan worden. Het
is daarom goed inzicht te hebben in de kenmerken van een situatie die bepalen of
iemand die situatie als bedreigend of gevaarlijk ervaart. De belangrijkste aspecten zijn: de
ernst van het effect, de vrijwilligheid, de beheersbaarheid en zichtbaarheid van het risico,
het catastrofale karakter van de eventuele gevolgen, de voordelen die met het risico
samenhangen en de openheid van en het vertrouwen in de betrokken instanties. In Tabel
2 worden deze factoren toegelicht.
Tabel 2 Bepalende kenmerken van een situatie voor de beleving van een risico (Elsman-
Domburg 2006, Jonkers 2006).
Kenmerk Effect op beleving
De risico’s worden hoger geschat als…
Ernst … de gevolgen ernstiger zijn
Vrijwilligheid … men onvrijwillig aan een risico wordt blootgesteld
Beheersbaarheid … men weinig of geen mogelijkheden heeft het
risico te beheersen
Zichtbaarheid … deze niet zichtbaar zijn*
Catastrofaal karakter … als in één keer vele slachtoffers kunnen vallen
Voordelen … er weinig of geen persoonlijke voordelen gepaard
mee gaan
Openheid … er geen openheid van zaken wordt gegeven
Vertrouwen in de
… men weinig vertrouwen heeft in de betrokken
overheidsinstanties
(overheids)instanties
* Hierop zijn uitzonderingen: de zichtbaarheid van bijvoorbeeld zendmasten in de omgeving
zorgt er juist voor dat omwonenden de risico’s hoger inschatten.
Een aantal van de genoemde kenmerken zorgt ervoor dat luchtvervuiling door burgers als
een groot risico wordt ingeschat. Mensen vinden de blootstelling onvrijwillig en men
heeft niet het gevoel dat zij de blootstelling zelf kunnen beïnvloeden of beheersen.
Andere kenmerken zorgen juist voor een lagere inschatting van het risico. Bijvoorbeeld
omdat de gevolgen niet catastrofaal aandoen (er zijn niet duidelijk slachtoffers aan te
wijzen) en men zelf ook voordelen ondervindt van de oorzaken van luchtvervuiling (gemak
17

door het gebruik van de auto). Openheid van- en vertrouwen in overheidsinstanties
hangen niet zozeer samen met het onderwerp maar wel met de betrokken instanties.
Deze kenmerken zijn actief te beïnvloeden.
3.4 Informatiebehoefte
Burgers hebben een aantal algemene wensen ten aanzien van communicatie. Ze
ontvangen graag ‘getrapte’ informatie, bijvoorbeeld eerst beknopte informatie met
daarna de mogelijkheid uitgebreidere informatie te verkrijgen. Ook hechten ze aan
eerlijke en open communicatie. Ze willen weten waar de genoemde informatie vandaan
komt en zien graag een bronvermelding bij teksten, kaarten en tabellen. Verder is het
essentieel eenvoudige en heldere teksten te gebruiken.
Naast genoemde algemene communicatiewensen hebben burgers ook een specifieke
informatiebehoefte over luchtvervuiling. Als illustratie hiervoor volgen enkele korte
passages uit vragen van burgers die in 2007 bij de afdeling Milieu & Gezondheid van de
GGD Amsterdam zijn binnengekomen (zie Tekstbox 1).
Tekstbox 1 Vragen over luchtkwaliteit, binnengekomen bij GGD Amsterdam.
‘Ik woon op circa 200 meter van een drukke snelweg en ik wil weten of ik
gezondheidsklachten kan krijgen van de luchtvervuiling.’
‘Bij mijn dochter zijn astmatische klachten vastgesteld door de dokter. Kunt u zeggen of
de luchtkwaliteit in mijn straat is verslechterd? Dan kan ik overwegen om te verhuizen.’
‘Ik fiets twee uur per dag in het drukke verkeer van de Randstad. Hoe kan ik mij het
beste beschermen tegen de uitstoot die direct in mijn gezicht wordt geblazen?’
‘Mijn zoon wil graag naar een Middelbare School die vlak langs een drukke snelweg ligt.
Mijn man en ik maken ons zorgen over de luchtvervuiling op die plek. Kunnen we hem
beter naar een andere school sturen? ‘
GGD’en krijgen regelmatig dergelijke vragen van burgers. Uit de landelijke registratie van
milieugerelateerde gezondheidsklachten over de jaren 2007-2008 blijkt dat van de
klachten en meldingen die burgers doen over het buitenmilieu 25% betrekking heeft op
het compartiment lucht (Dusseldorp e.a. 2009). Bijna 15% van de klachten over het
buitenmilieu wordt door de melder expliciet gekoppeld aan verkeer.
Naast deze praktijkvragen kan kennis over informatiebehoefte uit andere bronnen worden
gehaald. Sommige grote gemeenten hebben in de afgelopen jaren de
informatiebehoefte van hun burgers over luchtvervuiling in kaart gebracht door middel
van enquêtes, bijvoorbeeld Rotterdam en Utrecht ( Utrecht 2007, Matthijssen 2006,
Elshout, van den & Jochems 2007). De vragen die over luchtvervuiling zijn
binnengekomen bij betrokken instanties zoals GGD’en kunnen ook illustratief zijn voor de
informatiebehoefte van burgers (Jonkers 2006).
Op landelijk niveau zijn gegevens beschikbaar over de informatiebehoefte van burgers uit
onderzoek voor het project PASTIS (Postcode als Sleutel tot Informatiesysteem) en de
ontwikkeling van de Atlas Leefomgeving van het Ministerie van VROM (Bureau KLB 2007,
Le Blansch e.a. 2006, Lelij van der & Janssens 2006). Vragen over luchtvervuiling maken
soms deel uit van een uitgebreidere gemeentelijke of provinciale burgerenquête
18

(Nijmegen 2006, Provincie Zuid-Holland 2006). Ook is kennis over de informatiebehoefte
van burgers uit de wetenschappelijke literatuur te halen (Beaumont et al. 1999).
De informatie uit al deze genoemde bronnen leidt tot de volgende conclusies over de
informatiebehoefte van burgers over luchtvervuiling:
− Veel bewoners van (grote) steden ziet de luchtvervuiling in de stad als een probleem
en is bezorgd over de effecten van luchtvervuiling op hun eigen gezondheid.
− Vaak wordt wegverkeer, en in mindere mate industrie, als oorzaak van luchtvervuiling
genoemd.
− Burgers zijn vooral op zoek naar informatie over de omvang van het risico, de effecten
op de gezondheid, eventuele kwetsbare groepen en welke dingen men zelf kan doen
om de risico’s te beperken.
− Burgers willen het liefst informatie over de luchtvervuiling in de eigen buurt of stad.
Over het algemeen geldt dat hoe persoonlijker de informatie is, des te beter men er
mee uit de voeten kan.
− Burgers willen verder weten welke normen voor luchtvervuiling er bestaan en welke
maatregelen de gemeente neemt.
− Mensen hebben vooral behoefte aan informatie wanneer ze zelf gezondheidsklachten
ervaren of wanneer ze gaan verhuizen.
− Ook wanneer mensen geconfronteerd worden met een verandering in hun directe
leefomgeving, zoals een bouwproject of wegverbreding, willen zij informatie
ontvangen.
− Daarnaast hebben mensen uit algemene interesse op continue basis behoefte aan
informatie over luchtvervuiling en de effecten op gezondheid.
− Als geschikte communicatiemiddelen worden vooral genoemd: huis-aan-huis bladen,
folders en internet. Informatiebijeenkomsten in de buurt zijn niet zo populair.
Zoals hierboven in de opsomming ook al wordt genoemd is het erg belangrijk voor
mensen om te weten welke dingen men zelf kan doen of laten om risico’s te beperken. Zij
hebben dus behoefte aan een handelingsadvies. Door samen met informatie over risico’s
handelingsadviezen te verstrekken heeft men meer grip op de situatie.
3.5 Doelgroepen
De informatiebehoefte kan nog verder gespecificeerd worden als je een bepaalde
doelgroep voor ogen hebt. Er zijn verschillende doelgroepen te onderscheiden. In dit
rapport worden 6 doelgroepen onderscheiden met wie GGD’en kunnen communiceren
over luchtvervuiling. De keuze voor deze doelgroepen wordt in Hoofdstuk 7 verder
toegelicht.
Het communicatietraject kun je aanpassen aan de doelgroep die je voor ogen hebt. De
boodschap moet goed afgestemd zijn op de informatiebehoefte van de ontvangende
doelgroep, maar ook het communicatiemiddel waarmee je communiceert is essentieel.
Wanneer je bewoners van een specifieke wijk wilt informeren kun je kiezen voor het
plaatsen van een berichtje in de plaatselijke krant. Maar als de bewoners deze krant niet
lezen, is bijvoorbeeld een bewonersbrief een geschikter middel om deze doelgroep te
bereiken. Ook moet de communicatie goed aansluiten bij het begrip en de
taalvaardigheid van de doelgroep (Heij & Visser 2006). Informatie met gedetailleerde en
complexe informatie over de luchtvervuiling in de omgeving zal niet te begrijpen zijn voor
burgers met een lage taalvaardigheid. In de hoofdstukken 4, 5 en 6 worden de inhoud en
weergave van de communicatie en communicatiemiddelen verder uitgewerkt. Ook
worden per doelgroep mogelijke handelingsadviezen gegeven. Dit leidt tot een
communicatieschema dat als Bijlage 3 is bijgevoegd.
19

4 Inhoud van de communicatie
Er zijn veel gegevens beschikbaar over de luchtkwaliteit in Nederland: meetdata,
modelgegevens, berekeningen van de gezondheidseffecten op korte en lange termijn,
afstandseisen, normen et cetera. Om de informatie enigszins te structureren wordt in dit
rapport onderscheid gemaakt tussen inhoud, weergave en middel van de communicatie.
Als je de juiste boodschap hebt vastgesteld is het namelijk ook belangrijk om na te
denken over de vorm waarin je de informatie giet en het middel waarmee je je doelgroep
wilt bereiken. Soms is een rigide onderscheid moeilijk te maken omdat de inhoud van de
communicatie bijvoorbeeld samenhangt met de vorm. Het onderscheid is daarom van
praktische aard en niet absoluut.
In dit hoofdstuk staat de inhoud van de communicatie over luchtvervuiling centraal. Welke
informatie geef je aan welke doelgroep? Hoeveel informatie is nodig? En welke informatie
over de lokale situatie kun je geven? Om deze vragen te beantwoorden is gekeken naar
de ervaringen van al uitgevoerde communicatietrajecten. In Bijlage 7 zijn deze
communicatietrajecten beschreven. Daarnaast is rekening gehouden met de
informatiebehoefte van burgers zoals naar voren is gekomen bij allerlei situaties. Op basis
hiervan kan een aantal lessen worden getrokken over de gewenste inhoud van
communicatie:
− Bied gegevens over luchtvervuiling op een zo gedetailleerd mogelijk niveau aan
(buurt/straatniveau) en maak het mogelijk om te zoeken op postcode of adres.
− Verschaf mensen geïnterpreteerde informatie en koppel gegevens over
luchtvervuiling zo direct mogelijk aan mogelijke gezondheidseffecten.
− Maak concentraties vergelijkbaar met bijvoorbeeld normen, eerdere periodes, andere
risico’s of andere gebieden (langs een drukke straat of in landelijk gebied).
− Bied naast informatie van een voorbije periode en actuele informatie ook een
prognose aan (bijvoorbeeld voor de volgende dag).
− Geef een handelingsadvies voor de algemene bevolking en risicogroepen.
− Vermijd technische termen, voeg eventueel een begrippenlijst toe.
Omdat niet iedere burger op zoek is naar eenzelfde (hoeveelheid) informatie is de inhoud
onderverdeeld in een aantal blokken. Een GGD kan afhankelijk van de doelgroep één of
meerdere blokken gebruiken in de eigen communicatie. De volgende blokken worden in
de komende paragrafen beschreven: basisinformatie, achtergrondinformatie, informatie
over gezondheidseffecten, luchtkwaliteitsgegevens, informatie gericht op de lokale
situatie, informatie over kwetsbare groepen, informatie over ruimtelijke plannen en
handelingsadviezen. Bij ieder blok wordt opgesomd welke informatie er onder valt en
worden, waar mogelijk, voorbeelden gegeven van al bestaande communicatie die
GGD’en direct kunnen bekijken. Omdat er geen strikte scheiding mogelijk en
noodzakelijk is komen sommige onderwerpen in meer blokken terug. Er wordt in dit
hoofdstuk zoveel mogelijk uitgegaan van informatie die al aanwezig is (bijvoorbeeld als
bijlage bij dit rapport) of die gemeenten verplicht zijn te genereren in het kader van de
wetgeving rondom luchtkwaliteit.
4.1 Basisinformatie
Om het onderwerp luchtvervuiling te kunnen begrijpen moet altijd basisinformatie over
luchtkwaliteit worden aangeboden. Deze basisinformatie kan vervolgens worden
20

aangevuld met uitgebreidere informatie, bijvoorbeeld een aanvullende pagina op een
website. Op deze manier bedien je de snelle lezer en degene die het naadje van de kous
wil weten.
Basisinformatie over luchtvervuiling kan de volgende onderwerpen bevatten:
- Wat is luchtvervuiling?
- Waardoor is de lucht vervuild?
- Hoe schoon of vies is de lucht in Nederland?
- Welke ziekten kun je krijgen van luchtvervuiling?
- Worden sommige mensen eerder ziek dan anderen?
- Wat kan ik zelf doen om zo gezond mogelijk te leven?
- Op welke plekken in mijn buurt is de lucht vervuild?
- Wat kan ik zelf doen om de lucht schoner te krijgen?
- Waar kan ik heen voor meer informatie of met vragen?
Voorbeeld
- Website van de GGD Amsterdam: http://www.gezond.amsterdam.nl/Milieu-gezondheid/Leefomgeving/Luchtkwaliteit
- Website van Milieu Centraal:
http://www.milieucentraal.nl/pagina?onderwerp=Luchtvervuiling
4.2 Verdere informatie
Achtergrondinformatie
Wanneer mensen meer informatie willen hebben, kan de basisinformatie worden
uitgebreid met achtergrondinformatie. Daarin kunnen bijvoorbeeld de volgende
onderwerpen aan bod komen:
- Uit welke stoffen bestaat luchtvervuiling precies?
- Uitleg over niveaus van luchtvervuiling in Nederland (bijvoorbeeld een drukke weg
versus landelijk gebied)
- Hoeveel vervuiling mag er in de lucht zitten?/Wat is de norm?
- Hoe schoon is de lucht vandaag of morgen?
- Wat zijn ozon en smog precies?
- Wat moet ik doen bij veel vervuiling?
- Wat doet de overheid om de lucht schoner te maken?
Voorbeeld
- Paragraaf 2.1 uit de GGD-Richtlijn medische milieukunde (luchtverontreinigende
stoffen) geeft informatie over stikstofdioxide en fijn stof (Zee, van der e.a. 2008)
- Paragraaf 2.2 uit de GGD-Richtlijn medische milieukunde (bijdrage van bronnen) geeft
informatie over de niveaus van luchtvervuiling (Zee, van der e.a. 2008)
- Paragraaf 4.2 uit de GGD-Richtlijn medische milieukunde (grenswaarden) geeft
uitgebreide informatie over normen voor luchtkwaliteit (Zee, van der e.a. 2008)
- Veelgestelde vragen over luchtkwaliteit en gezondheid van de Werkgroep behandelt
een aantal vragen over wetgeving en gezondheid (Zee, van der e.a. 2009)
- De website van het RIVM geeft informatie over gezondheidseffecten van
luchtvervuiling: http://www.rivm.nl/lucht en fijn stof in het bijzonder
http://www.rivm.nl/milieuportaal/dossier/fijnstof/
- De website van de GGD Rotterdam geeft informatie over smog:
http://www.ggd.rotterdam.nl/smartsite2156902.dws?Menu=750244
21

Gezondheidseffecten
Een van de dingen die een bepaalde groep geïnteresseerde burgers wil weten is welke
gezondheidseffecten zij kunnen krijgen van blootstelling aan een bepaald niveau
luchtvervuiling. Naast basisinformatie kan hier uitgebreide informatie over gegeven
worden. Enige kennis van de niveaus van luchtvervuiling is daarvoor noodzakelijk.
- Hoe groot zijn de risico’s op gezondheidsschade?
- Welke ziekten kan ik krijgen als ik kort luchtvervuiling inadem en welke ziekten als ik
dat langdurig doe?
- Hoeveel mensen worden ziek door luchtvervuiling?
- Welke mate van luchtvervuiling is nog veilig?
- Op welke afstand van een drukke weg kan ik nog gezond wonen?
Voorbeeld
- Veelgestelde vragen over luchtkwaliteit en gezondheid van de Werkgroep lucht: onder
andere over gezondheidseffecten van wonen naast een drukke weg (Zee, van der e.a.
2009)
- Website GGD Rotterdam: Vraag en antwoord pagina met informatie over
gezondheidseffecten:
http://www.ggd.rotterdam.nl/smartsite2123301.dws?Menu=750244
Kwetsbare groepen
Sommige mensen zijn extra gevoelig voor luchtvervuiling. Deze groep mensen zal sneller
last krijgen van gezondheidseffecten dan de algemene bevolking. Tot kwetsbare groepen
worden meestal de volgende mensen gerekend: kinderen, ouderen, mensen met een
luchtwegaandoening of hart- en vaatziekte en diabetici (Zee, van der e.a. 2008).
Informatie gericht op deze mensen of hun verzorgers kan het beste de volgende
informatie bevatten:
- Welke mensen zijn extra kwetsbaar voor luchtvervuiling?
- Wanneer kan ik (extra) last krijgen van mijn gezondheid?
- Wat zijn de effecten bij korte en langdurige blootstelling aan luchtvervuiling?
- Hoe schoon is de lucht vandaag of morgen?
- Wat moet ik doen bij veel vervuiling?
- Wat kan ik zelf doen om klachten te verminderen?
Voorbeeld:
- Website van het Astma Fonds geeft gedragsadviezen voor mensen met astma of
COPD, ook in relatie tot smog: http://www.astmafonds.nl/content.jsp?objectid=29804
- In de vraag- en antwoordenlijst van de communicatietoolkit smog komen
risicogroepen en daarbij behorende gedragsadviezen aan de orde:
http://toolkits.loketgezondleven.nl/toolkits/?page_id=145
Lokale situatie
Vaak zijn burgers op zoek naar informatie over de luchtvervuiling bij hen in de buurt, in de
straat of op hun woonadres. Welke informatie kan worden gegeven aan burgers zodat zij
inzicht krijgen in de luchtvervuiling in de lokale situatie? Te denken valt dan aan:
- Uitleg over de plekken die over het algemeen meer vervuild zijn dan andere (drukke
wegen, wegen met veel langzaam rijdend/stilstaand verkeer, steden ten opzichte van
dorpen, Randstad ten opzichte van landelijke gebieden, spits ten opzichte van rustige
tijden).
- Hoe erg is de luchtvervuiling in mijn straat?
- Hoe kan ik zien hoe de luchtvervuiling is op de plek van mijn
school/werk/sportlocatie/kinderdagverblijf?
22

- Hoe schoon is de lucht vandaag of morgen?
Voorbeeld
- Website van de Milieudienst Rijnmond (DCMR) met daarop de actuele meetgegevens
van de meetstations: http://www.dcmr.nl/luchtkwaliteit
- GGD Rotterdam geeft inwoners op verzoek per brief informatie over de luchtvervuiling
in de eigen straat.
- Website van Leefmilieu Brussel laat via een index, de pollumeter, de luchtvervuiling
zien voor de stad Brussel vandaag en de afgelopen dagen:
http://www.ibgebim.be:8080/Pollumetre/Graph.action?lang=nl
Luchtkwaliteitsgegevens
In sommige gevallen willen actieve burgers precies weten wat de kwaliteit is van de lucht.
Zij zijn op zoek naar meetgegevens of gemodelleerde luchtkwaliteitsgegevens. Het
aanbieden van dergelijke getalsinformatie bijvoorbeeld afkomstig van meetstations leidt
niet per definitie tot effectieve communicatie. Waarschijnlijk werkt dit zelfs averechts en
zal de situatie alleen maar onduidelijker worden voor de geïnteresseerde burger wanneer
alleen getallen worden gepresenteerd (Beaumont e.a. 1999). Een meting geeft de
concentratie op een vast tijdstip op een bepaald punt weer. Het is daarmee een
momentopname waarmee geen inzicht ontstaat in de concentratie op een ander tijdstip
of op een andere plek. Ook weersomstandigheden spelen een grote rol bij de
luchtkwaliteit.
Gemodelleerde luchtkwaliteitsgegevens zijn onderhevig aan onzekerheidsmarges en
aannames in het model. Bijvoorbeeld over de doorstroming van de weg en de
aanwezigheid van gebouwen of bomen langs een weg.
Op welke manier kunnen luchtkwaliteitsgegevens wel op een heldere manier worden
gecommuniceerd? Allereerst is bepaalde achtergrondinformatie van
luchtkwaliteitsgegevens noodzakelijk:
- Hoe is de luchtkwaliteit in Nederland opgebouwd?
- Wat is de achtergrondconcentratie?
- Wat wordt in Nederland gemeten?
- Waarvoor worden modellen gebruikt?
- Hoe werkt modellering van luchtvervuiling in het algemeen?
- Uitleg over NO 2 als indicator voor totale vervuiling door wegverkeer.
- Wat betekent een dag- en een jaargemiddelde?
- Hoe kun je aan de normen toetsen?
Vervolgens is het belangrijk de kanttekeningen van gemeten en gemodelleerde
luchtkwaliteitsgegevens aan te geven. Wanneer burgers over genoemde
achtergrondinformatie beschikken, kunnen ook daadwerkelijke luchtkwaliteitsgegevens
gecommuniceerd worden.
- Meetresultaten van een landelijk of regionaal meetstation.
- Berekende (gemodelleerde) luchtkwaliteitsgegevens.
- Prognose van de luchtkwaliteit voor de komende dag.
- Verschillen in concentraties tussen een achtergrondstation en een straatstation.
- Dagen met overschrijding van de norm aangeven.
23

Voorbeeld
- Website met meetgegevens van het landelijke luchtmeetnet van het RIVM:
www.lml.rivm.nl
- Website met meetgegevens van de GGD Amsterdam. Uurgemiddelden per
meetstation worden getoond : http://www.luchtmetingen.amsterdam.nl/
- Website van de Milieudienst Rijnmond (DCMR): weergave van aantal dagen waarop de
norm voor PM10 wordt overschreden:
http://www.dcmr.nl/luchtkwaliteit/PM10Index.htm
Ruimtelijke plannen
Wanneer in een bepaald gebied plannen worden ontwikkeld die, al dan niet tijdelijk,
effect hebben op de luchtvervuiling, is het verstandig hier gerichte communicatie voor op
te zetten, vooral wanneer dit grootschalige gebiedsontwikkelingen zijn. Deze
communicatie kan het beste worden gericht op buurtbewoners. Informatie die voor
buurtbewoners van belang is rondom planontwikkeling is bijvoorbeeld:
- Luchtvervuiling in het plangebied op dit moment
- Verwachte verandering wegverkeer tijdens en na de realisatie. Bijvoorbeeld door:
- bouwverkeer;
- aantrekkende werking nieuwe gebied door woningen, voorzieningen of
parkeergarages;
- afname wegverkeer door milieuzone of autoluwe straten.
- Verwachte luchtvervuiling na realisatie. Naast effecten van verandering wegverkeer
ook rekening houden met maatregelen om luchtvervuiling (plaatselijk) te verminderen
zoals:
- tunnels;
- afscherming van bebouwing;
- verplaatsen wegas;
- instellen snelheidslimiet.
- Verwachte verandering blootstelling van bewoners:
- Weergeven aantal blootgestelde mensen/adressen aan bepaalde mate van
luchtvervuiling voor en na de realisatie.
- Aanwezigheid gevoelige groepen.
- Uitrekenen verwachte gezondheidseffecten van luchtvervuiling.
- Toetsing aan normen.
- Uitleg over mogelijke varianten/alternatieven van de plannen (de vier bovenstaande
punten daarin betrekken).
- Uitleg over gebruikte aannames in modellen (bijv. schoner worden wegverkeer, betere
doorstroming).
- Uitleg over mogelijkheden voor verkrijgen van meer informatie en inspraak.
- Wanneer aanwezig: meetgegevens van metingen voor en tijdens de bouw.
- Geplande maatregelen van gemeente om overlast zoveel mogelijk te beperken.
- Gegevens van contactpersoon/meldpunt.
Voorbeelden waarbij een of meer van deze aspecten zijn opgenomen in een
communicatietraject zijn MER procedures, bodemsaneringen (o.a. Oostergasfabriek in
Amsterdam) en de nazorg bij incidenten zoals Moerdijk.
24

4.3 Handelingsadvies
Wanneer mensen informatie krijgen over luchtvervuiling zullen zij al snel de vraag stellen:
‘wat moet ik nu doen?’. Een passend handelingsadvies voor verschillende doelgroepen is
daarbij onontbeerlijk. Burgers hebben behoefte aan handelingsadviezen die zij in hun
eigen situatie in de praktijk kunnen brengen. Hiermee worden adviezen en tips bedoeld
waarmee mensen de situatie zelf positief kunnen beïnvloeden. Dit kan er voor zorgen dat
mensen de situatie als meer beheersbaar ervaren. Handelingsadviezen worden sneller
opgevolgd als ze gemakkelijk zijn. Dit is echter niet altijd het geval wanneer het gaat om
luchtvervuiling. Zeker omdat bij luchtverontreiniging niet één vervuiler is aan te wijzen
waarop maatregelen zich kunnen richten.
Handelingsadviezen kunnen uit twee soorten informatie bestaan:
− Een inhoudelijk advies gericht op de handelswijze die iemand kan aanhouden om zo
gezond mogelijk te leven.
− Doorverwijzing naar instanties of personen waar mensen meer informatie kunnen
krijgen.
Bij handelingsadviezen moet het duidelijk zijn waarop de adviezen gericht zijn, zoals het
verminderen van de eigen bijdrage aan luchtvervuiling of het creëren van de meest
gezonde lucht binnenshuis.
Het is aan te raden altijd een doorverwijzing op te nemen naar instanties of personen
waar mensen meer informatie kunnen krijgen. Dit kan informatie op een website zijn maar
ook een telefoonnummer dat gebeld kan worden. Niet alle informatie is voor iedereen
gelijk duidelijk of begrijpelijk. Door verdere contactinformatie te geven kunnen mensen,
wanneer zij dat willen, aanvullende uitleg krijgen. Afgezien daarvan stellen veel mensen
prijs op een persoonlijk gesprek zodat kan worden ingegaan op de persoonlijke situatie.
Deze werkwijze draagt bij aan het vertrouwen van burgers in de betrokken instanties. Wel
is het verstandig de grenzen van de invloed van mensen aan te geven zodat geen
onrealistische verwachtingen bij burgers ontstaan.
Overigens is het ook goed de eigen verwachtingen scherp te houden: Uit onderzoek
blijkt dat mensen die weten dat de luchtkwaliteit, ten opzichte van een eerder moment,
achteruit is gegaan niet per definitie het eigen gedrag aanpassen (Johnson 2003,
Semenza et al. 2008).
Hieronder worden enkele algemene handelingsadviezen gegeven en aanvullende
handelingsadviezen voor de zes doelgroepen die in dit rapport worden onderscheiden.
Deze zijn ook opgenomen in het communicatieschema (zie verder Hoofdstuk 7 en Bijlage
3).
4.3.1 Algemene handelingsadviezen
Betere lucht inademen:
− Blijf ventileren in huis! Ventileer wanneer dat kan aan de rustige kant van de woning
buiten drukke tijden.
− Hou het in huis zo schoon mogelijk (roken en open haard dragen bij aan
luchtvervuiling in huis).
− Laat kinderen, als dat kan, niet dichtbij drukke wegen spelen.
− Fiets, als dat kan, langs rustige wegen in plaats van langs drukke, doorgaande wegen.
25

− Loop niet hard langs drukke doorgaande wegen.
Minder autorijden:
− Neem de fiets voor korte ritten en het openbaar vervoer voor langere reizen.
− Als u toch een auto nodig heeft, gebruik dan een huurauto of deel een auto met
buurtbewoners.
Minder luchtverontreiniging veroorzaken kan door de volgende zaken:
− Gebruik geen open haard, allesbrander of barbecue.
− Installeer roetfilters bij een dieselauto.
− Als u niet zonder auto kunt, overweeg dan een schonere (nieuwere, kleinere) auto
− Ga zuiniger rijden (www.hetnieuwerijden.nl).
4.3.2 Aanvullende handelingsadviezen per doelgroep
Beperkt betrokken burgers
- Beperkt betrokken burgers zitten waarschijnlijk niet verlegen om een
handelingsadvies.
Omwonenden/gebruikers van locatie met veel luchtvervuiling
- Ventileer aan de meest rustige kant van de woning buiten drukke tijden.
- Gebruik liever geen fiets- en/of looproutes direct naast drukke wegen.
- Recreëer op rustige en schonere plaatsen (park, bos, strand).
- Verenig omwonenden/gebruikers in een buurtplatform.
- Probeer (lokale) politiek te beïnvloeden om verbeteringen door te voeren voor deze
locatie.
- Overweeg een verhuizing.
Kwetsbare groepen en mensen met gezondheidsklachten
- Mijd zeer vervuilde plekken met druk verkeer.
- Houdt mogelijke smog in de gaten via http://www.lml.rivm.nl of Teletekst pagina 711.
- Vermijd lichamelijke inspanning in periodes met veel smog.
- Ga in periodes met smog liever niet ’s middags of ’s avonds naar buiten.
- Neem bij toenemende klachten contact op met uw huisarts.
- Probeer (lokale) politiek te beïnvloeden om strengere maatregelen te nemen.
- Overweeg een verhuizing naar een locatie met minder luchtvervuiling.
Omwonenden van gebied met ruimtelijke plannen
- Probeer vanaf het begin van het project betrokken te zijn.
- Maak gebruik van het recht om in te spreken.
- Verzoek om uitwerking van alternatieven.
- Vraag om plaatsing gevoelige groepen op minst belaste plekken.
- Verenig omwonenden/gebruikers in een buurtplatform.
- Probeer (lokale) politiek te beïnvloeden om extra maatregelen te nemen.
Actiegroepen/belangengroepen
- Zoek contacten bij de gemeente.
- Verdiep je in rapportage luchtkwaliteit en actieplan luchtkwaliteit van de gemeente.
- Dring bij een ruimtelijk plan aan op voldoende inbreng van gezondheidsaspecten.
Betrek de GGD hier eventueel bij.
- Probeer (lokale) politiek te beïnvloeden om extra maatregelen te nemen.
26

Doorverwijzen kan onder andere naar:
- Lokale GGD: bij vragen over luchtvervuiling en gezondheid.
- De gemeente: voor bijvoorbeeld informatie over actieplannen en maatregelen en
ruimtelijke plannen en beleid.
- Het RIVM: voor meetgegevens van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit
(http://www.lml.rivm.nl) en de luchtkwaliteitverwachting
(http://www.lml.rivm.nl/verw.html) en Teletekst pagina 711.
- Ministerie van Infrastructuur en Milieu voor subsidie roetfilters
(http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/auto/roetfilters) en tips voor ventileren
(http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gezond-en-veilig-wonen/ventilatie-engezondheid).
- Milieu Centraal: informatie over energie en milieu voor consumenten met veel
praktische tips (www.milieucentraal.nl).
- Astma Fonds: informatie en tips voor patiënten met luchtwegklachten
(www.astmafonds.nl).
4.4 Conclusie
De behoefte aan inhoudelijke kennis verschilt per doelgroep. Sommige mensen hebben
alleen interesse in beknopte informatie, anderen willen juist graag de diepte in. Over het
algemeen willen burgers die op zoek zijn naar informatie, informatie op een zo lokaal
mogelijk niveau en willen zij weten wat de gezondheidseffecten van een bepaalde mate
van luchtvervuiling zijn. Handelingsadviezen, zoveel mogelijk afgestemd op de doelgroep,
zijn een heel belangrijk onderdeel van de inhoudelijke communicatie. De inhoudelijke
informatie die GGD’en aan burgers kunnen aanbieden is in dit hoofdstuk onderverdeeld
in een aantal blokken. Door basisinformatie uit te breiden met aanvullende blokken
informatie kunnen verschillende groepen mensen bediend worden met voor hen nuttige
informatie. Uit literatuur komt naar voren dat dergelijke getrapte informatie voldoet aan
de behoefte van burgers. Voor veel blokken zijn al voorbeelden te vinden die GGD’en
kunnen gebruiken.
Communicatie over de gevolgen van ruimtelijke plannen voor luchtvervuiling lijkt nog in
de kinderschoenen te staan. Een prognose van de luchtvervuiling op korte termijn
(bijvoorbeeld de volgende dag) kan helpen in de communicatie. Deze zijn – voor heel
Nederland en op postcodeniveau - voor fijn stof en ozon beschikbaar op
http://www.lml.rivm.nl/verw.html. Op grond van actuele informatie over de luchtkwaliteit
kunnen mensen, vooral kwetsbare groepen, eventueel hun gedrag aanpassen.
27

5 Weergave van de informatie
Naast de inhoudelijke kant van de communicatie, die in het vorige hoofdstuk aan bod is
gekomen, is ook de weergave van de informatie ervan belangrijk. Op welke manier moet
de informatie gepresenteerd worden zodat de informatie begrijpelijk is voor de
doelgroep? Het is bijvoorbeeld niet voor iedereen gemakkelijk uit een jaarlijkse
gemeentelijke luchtrapportage die informatie te halen die slaat op de eigen
leefomgeving. In Parijs werd in 2008 de luchtvervuiling weergegeven door een enorme
luchtballon die ’s avonds, groen, lichtgroen, geel, oranje of rood kleurde al naar gelang
de luchtvervuiling van die dag (Aerophile 2008).
Dit hoofdstuk behandelt de manier waarop informatie over luchtvervuiling kan worden
weergegeven. Daarbij is vooral gekeken naar de ervaring die al is opgedaan in eerdere
communicatietrajecten. Een overzicht van communicatietrajecten staat in bijlage 7.
5.1 Voorkeur voor weergave
Luchtkwaliteitsgegevens kunnen op verschillende manieren worden weergegeven. Een
voor de hand liggende manier is het weergeven van een getal dat de jaargemiddelde
concentratie fijn stof op een bepaalde plek weergeeft. Maar omdat het interpreteren van
getallen voor mensen zonder achtergrondkennis ingewikkeld is, is dit misschien niet de
beste manier. Daarom is gezocht naar andere manieren om te communiceren. Een niet
uitputtend overzicht van bestaande weergaven van luchtkwaliteitsgegevens is in bijlage 8
te vinden.
Welke weergave geniet de voorkeur van mensen wanneer het gaat over risico’s in de
eigen leefomgeving zoals luchtvervuiling? Daarvoor kan geput worden uit internationale
publicaties over ervaringen met communicatie over luchtvervuiling (Beaumont e.a. 1999,
(Bickerstaff & Walker 2001, Lindley & Crabbe 2004). Daarnaast is ook in Nederland
onderzoek gedaan op dit terrein. Dit is gedaan voor de ontwikkeling van een risicoinformatiekaart
(Le Blansch e.a. 2006) en de Atlas Leefomgeving (Bureau KLB 2008a,b,c,
Damme van e.a. 2007). Ook op gemeentelijk niveau is onderzoek gedaan (Gemeente
28

Delft 2005). Naast de kennis uit literatuur kan uit ervaringskennis worden geput. In bijlage
7 en 8 staan respectievelijk een overzicht van bestaande communicatietrajecten en
voorbeelden van weergaven.
Al met al kan het volgende worden gezegd over de voorkeur voor weergave van burgers:
Mensen willen het liefst weten welke mate van luchtvervuiling er is op voor hen
herkenbare plekken. Weergave door gebruik van kaarten heeft daarom de voorkeur. Men
wil dan het liefst kunnen ‘inzoomen’ tot op lokaal niveau zodat men zelf de locatie kan
zoeken waarin men is geïnteresseerd. Het verdient daarom de voorkeur
herkenningspunten op de kaart aan te geven zoals grote wegen, scholen, treinstations en
trams. Zoeken op adres of postcode is wenselijk. Wel is een duidelijke toelichting bij de
kaarten, of onderdelen van kaarten, belangrijk en moet een legenda, in begrijpelijke taal,
altijd direct naast de kaart te zien zijn.
Burgers hebben behoefte aan geïnterpreteerde informatie en niet zozeer aan ‘ruwe’ data.
Een goede manier om geïnterpreteerde informatie te presenteren is door symbolen en
kleuren te gebruiken vergezeld van een omschrijving. Men heeft een voorkeur voor
symbolen en kleuren die ook elders al gebruikt worden zodat deze herkenbaar zijn. Dit is
bijvoorbeeld het geval met de groen-oranje-rood indeling van een stoplicht of het
energielabel dat naast huishoudelijke apparaten ook voor woningen wordt gebruikt. Het
is moeilijk een ideale indeling in categorieën, symbolen of kleuren te vinden omdat
persoonlijke voorkeur hierbij bepalend is. Sommige zullen een aanduiding in drie
categorieën vertaald in groen-oranje-rood kleuren voldoende vinden terwijl anderen
verlangen naar meer nuance zoals bij een 10 puntsschaal. Verloop van groen (positief)
naar rood (negatief) wordt over het algemeen als duidelijk ervaren. Bij het gebruik van
kleuren en symbolen verdient het aanbeveling om aan te sluiten bij landelijke initiatieven
zodat de weergave herkenbaar is.
Wanneer kleuren en symbolen worden gebruikt om informatie weer te geven is het
belangrijk om een omschrijving van het symbool of de kleur te geven. Het kan zo zijn dat
mensen dezelfde kleuren en symbolen verschillend interpreteren. Door een categorie ook
met een korte tekst te omschrijven kan de betekenis worden verduidelijkt.
In het kort kunnen de conclusies over het weergeven van luchtvervuiling als volgt worden
omschreven:
− Gebruik kaarten en kleuren of herkenbare symbolen maar vul deze altijd aan met een
toelichting en een legenda.
− Koppel, bij gebruik van een index, de categorieën aan een kleur en een label.
− Sluit aan bij landelijke initiatieven om luchtvervuiling te communiceren.
− Maak concentraties vergelijkbaar met bijv. normen, eerdere periodes, andere risico’s
of andere gebieden.
In onderstaande paragrafen worden een aantal manieren op een rij gezet om
luchtkwaliteitsgegevens weer te geven. Per weergave komen een aantal zaken aan de
orde zoals de ervaring die hiermee al is opgedaan, de voor- en nadelen en de
bruikbaarheid van de weergave voor GGD’en.
5.2 Kleuren en symbolen
Kleuren worden vaak gebruikt om de concentratie luchtvervuiling op kaarten weer te
geven. Een bepaalde kleur correspondeert dan met een specifieke concentratie
luchtvervuiling. Ook symbolen worden soms gebruikt bij het weergeven van de
luchtvervuiling.
29

Ervaring
Een voorbeeld waarbij gebruik wordt gemaakt van kleuren en symbolen is de
luchtkwaliteitverwachting van het RIVM (http://www.lml.rivm.nl/verw.html). In de meeste
gevallen wordt gebruik gemaakt van een logisch kleurverloop, zoals van licht naar
donkerblauw (als representatie van schone versus vuile lucht) of van groen, via geel en
oranje naar rood of paars. Soms wordt met een kleur aangegeven of een bepaalde
concentratie onder of boven een norm ligt. Ook bij de Gezondheidseffectscreening Stad
en Milieu (GES) wordt voor het weergeven van milieugezondheidskwaliteiten gebruikt
gemaakt van een kleurcodering. In dit geval van vier kleuren groen-geel-oranje-rood (Fast
& van de Weerdt 2008). Veelal worden kleuren gebruikt om contouren weer te geven op
kaarten of gekoppeld aan indexgetallen. In de volgende twee paragrafen wordt nader
ingegaan op deze twee weergaven. Symbolen worden in sommige gevallen gebruikt,
bijvoorbeeld op het informatiebord luchtvervuiling in Den Haag (den Haag, 2006).
Doelgroep
Kleuren en symbolen lijken een universeel communicatiemiddel en worden daarom
geschikt geacht voor alle doelgroepen.
Voor- en nadelen
Er zijn wel kanttekeningen te plaatsen bij het gebruik van kleuren en symbolen. Kleuren
worden niet door iedereen hetzelfde geïnterpreteerd. Bij zeer bekende kleurindelingen,
zoals rood-oranje-groen, zal de interpretatie redelijk identiek zijn, rood wordt door
mensen altijd als gevaar gezien. Maar bij meer categorieën die aan kleuren zijn
gekoppeld hoeft dit zeker niet zo te zijn. Soms lijkt het alsof kleuren willekeurig worden
gekozen. Dan ondersteunen de kleuren de boodschap niet maar is het gebruik van
kleuren eerder verwarrend. (Le Blansch e.a. 2006).
Bruikbaarheid voor GGD’en
Kleuren kunnen goed gebruikt worden bij het communiceren over luchtvervuiling, zeker
als een duidelijke legenda in één oogopslag te zien is (Le Blansch e.a. 2006). Kleuren
sorteren het meeste effect als gekozen wordt voor een bekende indeling zoals roodoranje-groen.
In die gevallen waar meer categorieën met kleuren nodig zijn, is het goed
de stoplichtindeling uit te breiden. Het is handig om bij nieuwe activiteiten aan te sluiten
bij al bestaande indelingen zoals de GES of de Atlas Leefomgeving.
Voorbeeld
Luchtkwaliteitverwachting RIVM
Indeling fijn stof
Omschrijving bij de klassen
30
De concentraties van stoffen die smog
kunnen vormen (fijn stof, ozon, NO 2 en
SO 2) worden weergegeven in 7 klassen.
Iedere klasse correspondeert met een
kleur. Aan de klassen zijn 3 omschrijvingen
gekoppeld: geen/gering, matig, ernstig.
De stof met de hoogste concentratie
bepaalt de algemene smogklasse

5.3 Kaarten
Kaarten zijn visueel aantrekkelijk en worden veel gebruikt om luchtvervuiling weer te
geven. Bij kaarten kan gebruik worden gemaakt van contouren, vaak gekoppeld aan een
kleur. Hiermee kan een gebied aangegeven worden waarin sprake is van een bepaalde
mate van luchtvervuiling. Met de kleur oranje kan bijvoorbeeld een gebied gemarkeerd
worden waarin de jaargemiddelde concentratie fijn stof tussen de 20 en 30 µg/m 3 is.
Ervaring
De gemeente Delft maakt voor haar Milieuatlas gebruik van kaarten met contouren om
de jaargemiddelde concentratie aan te geven (Delft 2009). DCMR Rijnmond geeft de
actuele concentratie van luchtvervuilende stoffen weer op kaarten aan de hand van
contouren gevuld met blauwe kleuren. Provincie Gelderland geeft door contouren het
aantal dagen weer dat de norm wordt overschreden (Provincie Gelderland 2008).
Sommige adviesbureaus bieden programma’s aan waarmee informatie over
luchtvervuiling kan worden weergegeven door middel van Google Earth. Door het
gebruik van kaarten komen de knelpunten van luchtvervuiling in een gebied makkelijk
naar voren.
Doelgroep
Actieve burgers die geïnteresseerd zijn in de lokale situatie.
Voor- en nadelen
Het gebruik van kaarten en kleuren is visueel aantrekkelijk. Knelpunten springen er op
deze manier uit. Het verband tussen wegverkeer en luchtvervuiling zal op deze manier
goed zichtbaar zijn. Ook het vergelijken van gebieden binnen een stad is hierdoor goed
mogelijk. Nadeel van deze manier van weergeven is dat het omslagpunt tussen bepaalde
(gekleurde) klassen scherp is. Een dergelijk omslagpunt kan de suggestie wekken dat de
luchtkwaliteit aan de ene kant van de contour goed is en aan de andere kan niet goed. In
werkelijkheid gaat deze overgang geleidelijk. Wanneer alleen luchtkwaliteitsgegevens
rondom wegen worden gepubliceerd op een kaart levert dit kaarten met ‘gaten’ op die
erg verwarrend zijn voor burgers. Het is dan zaak ook voor andere plekken in de stad de
luchtkwaliteit weer te geven zodat een volledig beeld ontstaat.
Bruikbaarheid voor GGD’en
Het weergeven van luchtvervuiling op kaarten is zeer bruikbaar voor GGD’en. Zij kunnen
hiermee tegemoet komen aan de wens van burgers om de luchtkwaliteit in de eigen
omgeving te weten te komen. Ontwikkeling van een site met kaarten is echter een
tijdrovende en kostbare onderneming. Het is daarom niet verstandig op gemeenteniveau
een dergelijke site te ontwikkelen. Op initiatief van het Ministerie van VROM wordt
gewerkt aan een landsdekkende Atlas van de leefomgeving waar onder andere kaarten
met informatie over de luchtkwaliteit zijn te vinden. Het is aan te bevelen als GGD en
breder als gemeente hierbij aan te sluiten.
31

Voorbeeld
Lucht Actueel, DCMR Rijnmond
Geeft de NO2 concentratie van het laatst beschikbare uur weer op
basis van emissiegegevens, weersomstandigheden en gegevens
van meetpunten. Weergegeven op de kaart van Rijnmond.
5.4 Luchtkwaliteitscategorieën
Om gecompliceerde informatie over luchtvervuiling begrijpelijker te maken voor burgers
kan de gemeten of berekende concentratie luchtvervuiling worden ingedeeld in
categorieën, gekoppeld aan een kleur.
Ervaring
Voor communicatie van luchtvervuiling naar burgers wordt veel gebruik gemaakt van een
index om de luchtvervuiling op korte termijn te representeren ( Environment Canada
2008, AIRnow 2008, CITEAIR 2008, UK 2008, Hewings 2001, Elshout van den 2006). In
Bijlage 8 wordt een overzicht gegeven van verschillende indices voor luchtvervuiling. Een
index voor luchtvervuiling bestaat vaak uit een numerieke schaal (van 0-10, 0-100, 0-500)
die de hoeveelheid luchtvervuiling weergeeft. Meestal wordt de concentratie van een
aantal verontreinigende stoffen omgezet in een indexcijfer en bepaalt het slechtste
indexcijfer van deze stoffen het algemene indexgetal. De schaal is onderverdeeld in een
aantal categorieën die zijn gekoppeld aan een kleurschema en een kwalificatie per
categorie. Bijvoorbeeld indexcijfers 1-3 vormen samen de categorie ‘laag’ en worden
weergegeven met een groene kleur. In de meeste gevallen worden aan de categorieën
gezondheidsadviezen verbonden voor de algemene bevolking of bepaalde risicogroepen.
In steden van de Verenigde Staten kunnen burgers op verzoek het dagelijkse indexcijfer
per e-mail toegestuurd krijgen (Semenza e.a. 2008). Soms wordt de index zichtbaar
gemaakt op kaarten, bijvoorbeeld via Google Earth (in het Verenigd Koninkrijk en de
Verenigde Staten). Een index kan ook worden gekoppeld aan gezondheidsinformatie,
zodat mensen weten welke gezondheidseffecten zij zouden kunnen ervaren bij een
bepaald indexcijfer.
In Nederland bestaat nog geen luchtkwaliteitsindex.
32

Doelgroep
Het zijn vooral geïnteresseerde, actieve burgers die zich verdiepen in
luchtkwaliteitcategorieën. Ook risicogroepen kunnen tot de doelgroep worden gerekend
omdat die het meeste baat hebben bij de handelingsadviezen die aan de categorieën
kunnen worden gekoppeld. Het onder de aandacht brengen van de index bij
risicogroepen vergt in eerste instantie wel wat inspanning. Wanneer een index wordt
gepubliceerd in verschillende media, bijvoorbeeld in krantenberichten of op TV in het
weerbericht, is de kans groot dat ook beperkt betrokken burgers de informatie
opmerken.
Voor- en nadelen
Een indeling van luchtvervuiling in categorieën of een index kan een goede manier zijn
om regelmatig op een eenduidige manier informatie te geven aan een grote groep
mensen over de luchtvervuiling. Een index met een uitgebreide range van bijvoorbeeld 0-
10 kan nuttig zijn wanneer er sprake is van veranderende luchtvervuiling op de korte
termijn (episodes van luchtvervuiling). Wanneer slechts vier categorieën worden gebruikt
is de onderscheidende kracht te gering om schommelingen in de luchtvervuiling weer te
geven. Voor het vergelijken van de luchtvervuiling tussen verschillende gebieden is een
index ook zeer geschikt. Een indexcijfer voor luchtkwaliteit is goed te communiceren
bijvoorbeeld in een dagelijks krantenberichtje of het weerbericht. Een nadeel van een
index is dat de werkelijkheid zodanig vereenvoudigd wordt, dat nuances wegvallen
waardoor de juistheid van de informatie soms onder druk komt te staan.
Bruikbaarheid GGD
Een index wint aan bruikbaarheid wanneer deze in een groot gebied op dezelfde wijze
wordt gebruikt. Dit maakt gegevens vergelijkbaar tussen steden. Een luchtkwaliteitsindex
is daarom alleen geschikt om landelijk in te voeren. Als voorloper op een
luchtkwaliteitsindex kunnen GGD’en aansluiten bij de indeling in categorieën van de Atlas
Leefomgeving. De atlas is nog in ontwikkeling. Alhoewel een index voor luchtkwaliteit
vooral geschikt is om de luchtkwaliteit op korte termijn weer te geven kan ook een
jaargemiddelde concentratie worden gekoppeld aan een index. Wanneer in Nederland
een landelijke index in gebruik is, kunnen gemeenten hun jaarlijkse gegevens over
luchtvervuiling weergegeven volgens de categorieën van de index. Dit zorgt voor een
simpele boodschap aan burgers en geeft de mogelijkheid indexcijfers te vergelijken met
een eerdere periode of andere gemeente. Voor GGD’en zou het communiceren met een
dagelijks indexgetal en een prognose voor de volgende dag heel handig zijn. Hiermee
kunnen GGD’en risicogroepen specifiek voorzien van handelingsadviezen voor de korte
termijn.
Denkbaar is ook dat andere milieufactoren die van invloed zijn op de leefomgeving
kunnen worden omgezet in een index met vergelijkbare aanduidingen. Daardoor zou op
termijn een vergelijking tussen milieufactoren mogelijk worden.
33

Categorieën luchtkwaliteit Atlas
Leefomgeving (Fast. e.a. 2009)
Kaart
Indeling luchtkwaliteit
Air Quality Health Index (AQHI), Canada
34
Bij de Atlas Leefomgeving worden
verschillende milieukwaliteitsklassen
onderscheiden die met een kleur en een
kwaliteitslabel worden aangeduid (de Atlas is
nog in ontwikkeling dus mogelijk komt het
er uiteindelijk anders uit te zien). Er worden
milieukwaliteitsklassen gegeven voor de
jaargemiddelde concentratie fijn stof (PM10)
en voor stikstofdioxide (NO 2) in vier
categorieën. De indeling in categorieën voor
PM10 en NO 2 is identiek, zie de tabel onder.
Fijn stof
(PM10)
µg/m 3
Stikstof
dioxide
(NO 2)
µg/m 3
Kleur Label
kwaliteit
< 30 < 30 Geel Matig
30 – 39 30 – 39 Oranje Zeer matig
40 – 49 40 – 49 Rood Onvoldoend
e
Boven
50
Boven
50
Paars Zeer
onvoldoend
e
Daarnaast wordt algemene informatie over
luchtkwaliteit en gezondheid getoond.
De Air Quality Health Index geeft een getal
tussen 1 en 10 weer. Dit getal is gekoppeld
aan een kleur en een omschrijving. De
getallen zijn gegroepeerd in vier
categorieën. Aan elke categorie is een
gezondheidsadvies gekoppeld. Deze wordt
uitgewerkt voor de algemene bevolking en
een aantal risicogroepen. De AQHI wordt
ieder uur vastgesteld en geeft ook een
prognose.
5.5 Weergeven van het aantal blootgestelde mensen
Kennis over de luchtvervuiling op een bepaalde plek kan ook gekoppeld worden aan de
hoeveelheid mensen die op die plek wonen. Zo kan worden gezien hoeveel mensen aan
een bepaalde mate van luchtvervuiling worden blootgesteld.
Ervaring
In de situatie rondom de verbreding van de snelwegen rond Schiphol-Amsterdam-Almere
is gecommuniceerd over luchtvervuiling in het aantal adressen binnen een bepaalde

concentratiecontour voor NO2 (zie voorbeeld) (RWS, 2008). Dit is vooral gedaan om te
kunnen bekijken wat de gevolgen van vier mogelijke scenario’s voor de verbreding van de
snelwegen voor het aantal blootgestelde adressen waren. Gegevens over de adressen in
een bepaald gebied werden gekoppeld aan de huidige luchtvervuiling in een aantal
categorieën. Vervolgens werd gekeken op welke manier deze huishoudens meer of
minder zouden worden blootgesteld na uitvoering van elk van vier scenario’s.
Doelgroep
Vooral geschikt voor communicatie met omwonenden van een gebied met ruimtelijke
plannen.
Voor-en nadelen
Voordeel van deze methode is dat het inzicht verschaft in het aantal blootgestelde
mensen bij een geplande verandering. Dit werkt vooral bij het vergelijken van scenario’s.
Het is dus een hulpmiddel om je een oordeel te vormen over de effecten van
toekomstige plannen. Eventueel kunnen in samenwerking met de gemeentelijke diensten
specifiek cijfers worden meegenomen over de bestemming van het adres (woning,
bedrijf, kinderdagverblijf, sportterrein etc.). Voor het thema luchtvervuiling is dit nuttig te
weten omdat het iets zegt over de aanwezigheid van mogelijke risicogroepen.
Op basis van een dergelijke berekening kan ervoor worden gekozen om meer mensen
aan een ‘lage’ hoeveelheid luchtvervuiling bloot te stellen, zodat minder mensen in een
‘hoge’ categorie terecht komen. Berekeningen als deze worden meestal door een
adviesbureau gedaan. Voor het genereren van deze gegevens is wel een flinke
tijdsinvestering nodig.
Bruikbaarheid voor GGD’en
Berekeningen van het aantal blootgestelde mensen kan in communicatie over ruimtelijke
plannen gebruikt worden door GGD’en en gemeenten.
Voorbeeld
Milieu-Effect Rapportage verbreding
rijkswegen Schiphol-Amsterdam-Almere
(RWS, 2010).
De tabel hiernaast is afkomstig uit de
Milieu-Effect Rapportage van de
verbreding rijkswegen Schiphol –
Amsterdam – Almere. In de tabel staat het
aantal adressen dat zich in de Gemeente
Ouder Amstel binnen een bepaalde
concentratiecontour voor NO 2 bevindt. De
meest linker kolom laat de concentratie
NO 2 zien. De kolommen daar rechts van
laten het nulalternatief zien (situatie in
2020 zonder verdere aanpassingen aan de
weg) en de vier scenario’s die zijn
berekend. De meest rechter daarvan is het
Meest Milieuvriendelijke Alternatief
(MMA)
35

5.6 Risicovergelijkingen
Door het gebruiken van risicovergelijkingen kan het publiek het risico waar zij aan wordt
blootgesteld vergelijken met het risico van een andere bekende stof of activiteit of een
andere periode of locatie.
Ervaring
Risicovergelijkingen zijn de basis voor de website rechtomteweten.nl. Op de site wordt
voor drie regio’s het geschatte toegenomen kankerrisico weergegeven door middel van
gekleurde risicocontouren. Op de site wordt ter vergelijking een lijst met het
overlijdensrisico van andere risico’s gegeven (Ragas e.a. 2006). De GGD Rotterdam-
Rijnmond heeft eerder ook gebruik gemaakt van risicovergelijkingen bij het uitdrukken
van langdurige blootstelling aan luchtvervuiling. Willekeurige verkeerssituaties kunnen
worden uitgedrukt in Passief Rook EQuivalenten (PREQ). Eén PREQ is een risiconiveau
dat overeenkomt met het wonen in een huis waar dagelijks 1 sigaret wordt gerookt
(Walda 2005).
Doelgroep
Een risicovergelijking richt zich vooral op de geïnteresseerde burgers.
Voor- en nadelen
Het belangrijkste nadeel van risicovergelijkingen is de grote onzekerheid van de
berekeningen (http://www.rechtomteweten.nl). Op de site rechtomteweten.nl wordt
hierbij uitgebreid stilgestaan. De lezer moet al deze informatie over onzekerheden wel in
het achterhoofd houden bij het bekijken van de risicovergelijkingen (Ragas e.a. 2006).
Ook is het interpreteren van een risicogetal moeilijk voor leken. Het gebruik van PREQ
heeft als voordeel dat het vergelijken met meeroken het publiek en de media aanspreekt.
Het is toepasbaar op kleine schaal zonder dat je lokale sterftecijfers weet.
Nadeel is dat PREQ niet altijd goed worden geïnterpreteerd. Het gaat immers om het
(onvrijwillige) risico van meeroken, terwijl het vaak werd geïnterpreteerd alsof het om het
risico op kanker door zelf roken gaat.
Bruikbaarheid voor GGD’en
Een risicovergelijking kan toegevoegde waarde hebben in de communicatie over
luchtvervuiling, vooral om een situatie in perspectief te plaatsen. Een simpele manier is
om de luchtvervuiling op de ene plek te vergelijken met een andere plek (bijvoorbeeld
Randstad versus landelijk gebied) of een andere periode (zomer versus winter). Bij het
vergelijken van risicogetallen is het belangrijk om rekening te houden met aspecten die
de perceptie van een risico bepalen. Een vrijwillig risico van bungeejumping moet niet
vergeleken worden met de onvrijwillige blootstelling aan luchtvervuiling. De PREQ is een
mogelijke risicovergelijking, maar inmiddels zijn ook andere rekenmethoden beschikbaar
die de gezondheidseffecten bijvoorbeeld uitdrukken in levensverwachting (Zee, van der
2008) (zie bijlage 5).
Voorbeeld
Passief Roken Equivalenten (PREQ), GGD
Rotterdam-Rijnmond (Walda 2005).
36
Langdurig inademen van
verkeersgerelateerd fijn stof kan vergeleken
worden met het inademen van
sigarettenrook en kan worden uitgedrukt in
Passief Rook EQuivalenten (PREQ). Eén
PREQ is een risiconiveau op
cardiovasculaire sterfte dat overeenkomt

5.7 Zelf rekenen aan luchtvervuiling
met het wonen in een huis waar dagelijks 1
sigaret wordt gerookt. Benodigde input
voor deze berekening is de PM 2,5
concentratie op een bepaalde plek (om te
rekenen vanuit een PM10 concentratie).
Actieve burgers willen graag weten wat de luchtvervuiling bij hen in de straat precies is.
Dit zou kunnen door burgers de mogelijkheid te bieden gebruik te maken van een online
rekenmodel. Door zelf te rekenen krijgt men meer inzicht in de factoren die van invloed
zijn op de lokale luchtvervuiling (Vaal et al. 2007).
Ervaring
Op dit moment bestaat er nog geen online rekenmodel voor burgers. Naar de
mogelijkheid van een dergelijk rekenmodel is onderzoek gedaan door de
wetenschapswinkel Biologie Utrecht (Graveland 2007, Jonkers 2006, Vaal e.a. 2007) Uit
dat onderzoek blijkt dat het mogelijk is een online rekenmodel op te zetten met als
uitgangspunt het programma dat tot 2008 voor de rapportage luchtkwaliteit werd
gebruikt (CAR II). Inmiddels moeten gemeenten hiervoor de Saneringstool gebruiken.
Toelichting op de saneringstool:
Het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit gebruikt de Saneringstool om te
verkennen waar in Nederland problemen met de luchtkwaliteit zich voordoen en om
inzicht te krijgen in de omvang van regionale en lokale maatregelen die nodig zijn om
knelpunten op te lossen. Vanwege de onzekerheid in uitkomsten van
concentratieberekeningen adviseert het PBL de Saneringstool vooral in te zetten als
verkennend en inventariserend instrument en de uitkomsten niet te gebruiken als enig en
doorslaggevend criterium om te bepalen waar en van welke aard lokale maatregelen
getroffen moeten worden (Blom e.a. 2008).
Doelgroep
De zeer actieve burger die erg geïnteresseerd is in de luchtvervuiling in de eigen
omgeving.
Voor- en nadelen
Deze rekenmethode kan burgers inzicht verschaffen in de factoren die de luchtvervuiling
langs wegen bepalen. Omdat de burger zelf een flink aantal gegevens in het rekenmodel
moet invullen, vereist het een behoorlijke inzet. Ook is het noodzakelijk dat een burger
goede instructies krijgt om noodzakelijke parameters in het model in te vullen zoals het
wegtype en verkeersintensiteit. Door middel van een rekenmodel wordt het voor burgers
duidelijker dat luchtvervuiling een optelsom is van allerlei zaken zoals
achtergrondconcentratie, verkeersintensiteit en wegtype (Vaal e.a. 2007).
Bruikbaarheid voor GGD’en
Een rekenmodel zoals hierboven beschreven is alleen geschikt voor een zeer specifieke
doelgroep, namelijk de actieve burgers. Voor communicatiedoeleinden gericht op
grotere groepen is het niet geschikt, ook vanwege de grote hoeveelheid
achtergrondkennis die nodig is voor het gebruik ervan. Ontwikkeling van een online
rekenmodel is niet weggelegd voor individuele GGD’en.
37

5.8 Conclusie
GGD’en hebben bij het communiceren met burgers verschillende mogelijkheden om
luchtvervuiling weer te geven. In dit hoofdstuk zijn verschillende weergaven op een rij
gezet met als doel aan te geven welke weergaven bruikbaar zijn voor GGD’en.
Communiceren door middel van kleuren is aan te bevelen. Vooral een logische,
eenduidige en herkenbare kleurindeling (groen-oranje-rood) is goed te gebruiken. Deze
moet wel altijd worden verduidelijkt met een toelichting en kan het beste worden
aangesloten bij al gebruikte kleurindelingen zoals bijvoorbeeld GES en de Atlas van de
leefomgeving. Door luchtvervuiling door middel van kleuren op kaarten weer te geven
kunnen burgers snel voor hen belangrijke plekken opzoeken. Wel is het belangrijk
aandacht te schenken aan het omslagpunt tussen de verschillende kleuren en
categorieën, zodat niet de indruk ontstaat dat de luchtkwaliteit in de ene categorie
‘goed’ is en in de daarop volgende categorie ‘slecht’.
Communiceren met behulp van een index kan zeer behulpzaam zijn voor GGD’en. Een
index versimpelt de werkelijkheid wat tegelijkertijd een voor- en een nadeel kan zijn. In
het buitenland is al veel ervaring met indices opgedaan. Wanneer een dagelijks
indexgetal en prognose beschikbaar is, kunnen GGD’en risicogroepen voorzien van
handelingsadviezen voor de korte termijn.
Een aantal van de getoonde weergaven zijn bruikbaar voor de GGD’en, maar daarbij is
het meestal niet haalbaar deze door een individuele GGD te laten ontwikkelen.
38

6 Middelen voor communicatie
Wanneer de inhoud van de boodschap is voorbereid en de beste weergave is bepaald,
moet de informatie wel de doelgroep bereiken. Via welk medium kun je dat het beste
doen? Is het informatiebord over luchtvervuiling dat op straat was te vinden in Den Haag
bijvoorbeeld een goed communicatiemiddel?
Voorbeeld van het luchtinformatiebord in Den Haag (in periode van smog door stikstofdioxide).
(Den Haag 2006)
Dit hoofdstuk beschrijft voor GGD’en bruikbare communicatiemiddelen. Per medium
wordt aangegeven wat de ervaring en de voor- en nadelen zijn en wie je met het
communicatiemiddel bereikt. Ook wordt aangegeven wat het precieze doel is van het
communicatiemiddel (kennis vergroten, houding beïnvloeden, in contact komen en
gedrag beïnvloeden).
6.1 Internet
Het internet kan een goed communicatiemiddel zijn voor communicatie met burgers over
luchtvervuiling. Actuele informatie kan snel worden ontsloten en het aanpassen van de
informatie is simpel en goedkoop (Elshout, van den 2006). Door publicatie van informatie
over luchtvervuiling op internet wordt ook voldaan aan de formele plicht van de overheid
om burgers te informeren over gezondheidseffecten van milieufactoren. Wel is het
belangrijk informatie op een website goed en gedoseerd aan te bieden.
Een website kan op veel verschillende manieren worden ingericht en kan daardoor op
bepaalde doelgroepen worden gericht. Door verschillende niveaus van informatie aan te
bieden kan via één website basisinformatie worden aangeboden en met aanvullende
informatie de geïnteresseerde burger of bijvoorbeeld een risicogroep worden bediend.
Informatie over de leefomgeving kan heel goed met kaarten gepresenteerd worden
bijvoorbeeld door op de gewenste locatie in te zoomen en locatiespecifieke informatie te
verkrijgen. Daarnaast is een website geschikt om contacten te leggen. Burgers kunnen
gegevens vinden van betrokken organisaties (meetnet, GGD of actiegroep) en daarmee
contact opnemen maar ook vormen van interactie zijn mogelijk zoals de mogelijkheid om
vragen te stellen aan deskundigen of het discussiëren op een discussieforum.
Ervaring
Uit ervaringen van de gebruikers van internetsites blijkt dat het internet een goed
communicatiemiddel kan zijn voor informatie over de eigen omgeving zoals
luchtvervuiling (Bureau KLB 2008a,c, Elshout van den en Jochems 2007). Van de
mogelijkheid om informatie op websites toe te spitsen op specifieke doelgroepen kan
nog beter gebruik worden gemaakt. Dit kan bijvoorbeeld door het geven van
gedragssuggesties voor mensen met gezondheidsklachten (Elshout, van den 2007).
39

Doel
Kennis vergroten, in contact komen.
Wie bereik je ermee?
Een website zal vooral actieve burgers bereiken die zelf op zoek zijn naar informatie.
Voor- en nadelen
Over het algemeen zijn websites, direct of via een zoekprogramma, voor burgers goed te
vinden.
Andere voordelen van websites zijn de mogelijkheden voor het doorverwijzen naar
andere bronnen van informatie en interactie door bijvoorbeeld het gebruiken van een emailbox.
Voor lange stukken tekst is een website minder geschikt. Een belangrijk nadeel
van een website is dat deze alleen doelgroepen bereikt die actief op zoek gaan naar
informatie en dat je niet precies weet wie je met de website bereikt. Bepaalde groepen
mensen die geen toegang tot internet hebben (bijvoorbeeld ouderen) kunnen buiten de
boot vallen. Daarom kan naast internet gekozen worden voor andere
communicatiemiddelen die zijn afgestemd op mensen die geen toegang tot internet
hebben.
Bruikbaarheid voor GGD’en
Internet is een heel geschikt communicatiemiddel voor GGD’en om informatie aan
burgers te verstrekken. Het kan vragen afvangen van mensen die anders telefonisch
informatie zouden opvragen. Wel is het belangrijk internet als aanvullend
communicatiemiddel te zien en op een website altijd aan te geven op welke manier
burgers nog meer in contact kunnen komen met de GGD.
6.2 Huis-aan-huis blad, wijknieuws, folder
Met de opkomst van het gebruik van internet wordt er minder vaak gebruik gemaakt van
informatie op papier. Gedrukte informatie is immers al snel gedateerd. Toch zijn er ook
voordelen van bijvoorbeeld krantenberichten of voorlichtingsmateriaal op papier.
Ervaring
Uit een onderzoek gehouden in Rotterdam (Elshout van den en Jochems 2007) bleek dat
mensen die zeggen behoefte te hebben aan milieu-informatie, dit graag via lokale media
ontvangen zoals berichten in een huis-aan-huis blad maar ook door middel van folders.
De mogelijkheid informatie op te zoeken op internet bleek hieraan niet af te doen.
Sommige GGD’en hebben papieren voorlichtingsmateriaal dat verspreid kan worden
(Bureau KLB 2008d), bijvoorbeeld op bijeenkomsten met burgers als ondersteuning van
een bewonerspresentatie.
Doel
Kennis vergroten.
Wie bereik je ermee?
Door gebruik te maken van krantenberichten kan in theorie een grote groep burgers
bereikt worden die niet zelf op zoek gaan naar informatie. Alleen zullen niet alle
ontvangers berichten over luchtvervuiling ook daadwerkelijk lezen. Wanneer
voorlichtingsmateriaal wordt uitgedeeld op bijeenkomsten zullen vooral de actieve
burgers die op deze bijeenkomst afkomen worden bereikt. Voorlichtingsmateriaal kan
ook worden verspreid in een bepaalde buurt, bijvoorbeeld wanneer ontwikkelingen in die
40

specifieke buurt daar om vragen. Dit zal een grotere groep burgers bereiken die niet zelf
op zoek gaat naar informatie.
Voor- en nadelen
Burgers vinden het in sommige gevallen prettig om informatie in alle rust thuis op de
bank te kunnen lezen. Ook de mensen die geen toegang hebben tot internet kunnen op
deze manier worden voorzien van informatie. Door gebruik te maken van lokale media
kun je een hele specifieke doelgroep bereiken die je van voor hen passende informatie
kunt voorzien. Het belangrijkste nadeel van papieren voorlichtingsmateriaal is het feit dat
de informatie snel kan verouderen. Het actualiseren kost vervolgens weer tijd en geld.
Door gebruik te maken van krantenberichten kan steeds opnieuw actuele informatie
worden verspreid maar dit vergt een regelmatige inzet.
Bruikbaarheid voor GGD’en
Voorlichtingsmateriaal op papier kan een goede aanvulling zijn op andere
communicatiemiddelen, vooral wanneer het gaat om basisinformatie. Op momenten
waarop contact wordt gelegd met (groepen) burgers kan bijvoorbeeld
voorlichtingsmateriaal worden uitgedeeld. Het maken van voorlichtingsmateriaal vergt
een behoorlijke tijdsinvestering waardoor ontwikkeling van dit materiaal in samenwerking
met andere GGD’en interessant is. Het gebruik maken van berichten in (lokale) media kan
vooral nuttig zijn om inwoners van bepaalde buurten/gemeenten te bereiken. Met deze
berichten kun je snel actuele informatie verspreiden en daarbij bijvoorbeeld aansluiten op
ontwikkelingen binnen de gemeente.
6.3 Persoonlijk (telefoon)gesprek
In sommige gevallen is een persoonlijk gesprek een goed medium. Vaak gaat het om een
kleine groep mensen die uit zichzelf een GGD telefonisch zal benaderen.
Ervaring
Een klein deel van de telefonische vragen die bij GGD’en binnenkomen hebben
betrekking op luchtkwaliteit (Dusseldorp e.a. 2009). Burgers die bellen hebben meestal
een directe aanleiding voor een gesprek, bijvoorbeeld over de luchtvervuiling op een
mogelijke nieuwe woonlocatie. De GGD Rotterdam beantwoordt in het kader van het
project Publieks Informatie Luchtkwaliteit sinds mei 2008 vragen over luchtkwaliteit in
relatie tot gezondheid via de Gezondheidslijn van de GGD (Walda en Voerman 2008). Dit
leverde door gegenereerde media-aandacht in korte tijd meer dan 300 telefoontjes op.
Leerpunt daarbij is dat voldoende inhoudelijk deskundigen aanwezig moeten zijn om
vragen te beantwoorden.
Doel
In contact komen, kennis vergroten.
Wie bereik je ermee?
Vooral bezorgde burgers of mensen met gezondheidsklachten bellen de GGD.
Voor- en nadelen
Een groot voordeel van een persoonlijk gesprek is de mogelijkheid voor tweezijdige
communicatie. Het gaat dus niet alleen om eenzijdige informatieoverdracht. In een
gesprek kun je op de persoonlijke situatie van de beller ingaan. Hierdoor kun je adviezen
goed afstemmen op de beller en kun je peilen of de gegeven informatie ook is begrepen.
41

Wanneer bewoners achterdochtig of boos zijn helpt een persoonlijk gesprek doorgaans
goed de situatie te de-escaleren. Een nadeel is dat persoonlijke gesprekken veel tijd
kosten. Wanneer via de media telefonische informatie-uitwisseling met de GGD
gepromoot wordt, kunnen veel aandacht en telefoontjes verwacht worden.
Bruikbaarheid voor GGD’en
GGD’en zijn al telefonisch bereikbaar voor vragen over luchtkwaliteit van burgers.
Telefonisch contact met burgers zou nog kunnen worden uitgebreid. Een telefonisch
gesprek is namelijk een goede manier om burgers met aanvullende vragen na een
bewonersavond te woord te staan. Dit kan bijvoorbeeld door mensen hun nietbeantwoorde-vragen
te laten opschrijven na de bijeenkomst en hen hierover op een later
moment terug te bellen.
6.4 Bewonersbrief
Door middel van een bewonersbrief kan een specifieke doelgroep van voor hen geschikte
informatie worden voorzien. Dit maakt een bewonersbrief bijvoorbeeld geschikt voor
communicatie over de lokale gezondheidseffecten van ruimtelijke plannen. Ook kunnen
de mogelijkheden worden genoemd waar bewoners verdere informatie kunnen krijgen
over luchtvervuiling.
Ervaring
In het kader van een pilot van de Atlas Leefomgeving heeft de GGD Amsterdam gebruikt
gemaakt van bewonersbrieven (GGD Amsterdam 2009a,b,). Met deze brief werden
bewoners van twee straten in Amsterdam eind 2009 geïnformeerd over de resultaten van
metingen van de luchtkwaliteit in hun straat. 3 De brieven genereerden geen mediaaandacht.
Er waren slechts enkele bewoners die naar aanleiding van de brief voor
aanvullende informatie de GGD belden.
Doel
Kennis vergroten, in contact komen.
Wie bereik je ermee?
Alle bewoners van een bepaalde buurt/gemeente.
Voor- en nadelen
Met een bewonersbrief kun je specifieke gezondheidsinformatie geven die gerelateerd is
aan een bepaalde plek. Dit is nog meer het geval dan bij een bericht in een huis-aan-huis
blad. Het is ook een manier om in contact te komen met bewoners. Na het lezen van een
brief van de GGD zullen bewoners voortaan weten waar zij met gezondheidsvragen
terecht kunnen. Nadeel is dat je niet zeker weet of bewoners de brief daadwerkelijk
lezen; sommige bewoners zullen een bewonersbrief wellicht nooit openen.
Bruikbaarheid voor GGD’en
Een bewonersbrief is geen standaard GGD communicatiemiddel. Onder sommige
omstandigheden kan deze locatiegebonden communicatie wel gebruikt worden door
GGD’en. Over de inhoud en opzet van een dergelijke brief moet goed worden nagedacht
omdat een groep zeer verschillende bewoners de brief ontvangt en dient te begrijpen.
3 Uitkomsten van deze pilot worden halverwege 2011 verwacht en zijn dan zichtbaar op de www.gezond.amsterdam.nl
42

6.5 Voorlichtingsbijeenkomst
Voorlichtingsavonden worden meestal georganiseerd naar aanleiding van onrust in een
bepaalde omgeving. Vaak organiseert een gemeente een dergelijke avond als er al
sprake is van commotie. Hierdoor kunnen op een voorlichtingsavond emoties al snel hoog
oplopen.
Ervaring
Veel GGD’en werken mee aan voorlichtingsavonden die vaak naar aanleiding van
ruimtelijke plannen worden georganiseerd (zoals wegverbreding). De GGD wordt door
een gemeente uitgenodigd op een voorlichtingsavond. De GGD-medewerker is dan één
van de sprekers naast bijvoorbeeld een woordvoerder van de gemeente.
Doel
Kennis vergroten, in contact komen.
Wie bereik je ermee?
Actieve burgers.
Voor- en nadelen
Door aanwezig te zijn op een informatieavond kunnen bewoners voorzien worden van
voor hen relevante informatie over hun gezondheid. Hierdoor weten bewoners de GGD
bij verdere vragen goed te vinden. De vorm en opzet van informatieavonden zijn echter
vaak niet ideaal. In veel gevallen staan door gemeente voorgestelde plannen ter
discussie. Omdat de GGD naast de gemeente aan de spreektafel zit wordt soms de
onafhankelijkheid van de GGD in twijfel getrokken. Doordat de gemoederen hoog
kunnen oplopen is de communicatie tussen sprekers en publiek meestal niet optimaal.
Bruikbaarheid voor GGD’en
Een voorlichtingsbijeenkomst kan een geschikt communicatiemiddel zijn voor GGD’en als
deze goed is georganiseerd en de GGD de opzet van de avond mede kan bepalen. De
onafhankelijke rol van de GGD moet duidelijk zijn en moet aan het publiek worden
toegelicht. De GGD medewerker kan daarom ook het beste in de zaal zitten en niet
tussen de sprekers.
Het is het overwegen waard of het organiseren van een wat uitgebreidere
informatiemarkt of bijvoorbeeld een buurtplatform de moeite waard is. Dergelijke
communicatiemiddelen bieden meer mogelijkheden voor zowel de GGD als de bezoeker
(zie paragraaf 6.5.).
6.6 Informatiemarkt
Om in gesprek te komen met bewoners kan een informatiemarkt georganiseerd worden.
Op een informatiemarkt zijn vaak meerdere organisaties aanwezig die bewoners
informatie kunnen geven (bijvoorbeeld een wethouder, het milieucentrum en de GGD). Er
is meestal ruim de tijd om met elkaar in gesprek te gaan. Een informatiemarkt kan ook
voorafgegaan worden door een plenair gedeelte om iedereen te voorzien van dezelfde
toelichting.
Ervaring
De GGD Amsterdam heeft meegewerkt aan een informatiemarkt die was gekoppeld aan
verschillende voorlichtingsbijeenkomsten over wegverbreding van rijkswegen in de regio
43

en de gevolgen voor de luchtkwaliteit. Uit een evaluatie van enkele avonden blijkt dat
aanwezigen voor het grootste deel tevreden waren over de opzet van de avonden waarbij
bewoners naast informatie over de op handen zijnde plannen ook informatie ontvangen
over de gevolgen voor hun gezondheid (Bureau KLB 2008a). Kritische opmerkingen
werden vooral geplaatst ten aanzien van de gegeven presentaties. Uit de suggesties blijkt
dat bewoners graag nog meer informatie willen over gerelateerde onderwerpen maar
ook diepgaande informatie. De opzet van een informatiemarkt, waarbij tijd is om op
persoonlijke vragen in te gaan, leent zich ervoor aan deze wensen tegemoet te komen.
Doel
In contact komen, kennis vergroten.
Wie bereik je ermee?
Actieve burgers.
Voor- en nadelen
Een informatiemarkt biedt meer mogelijkheden voor interactie en het ingaan op de
persoonlijke situatie van bewoners dan bijvoorbeeld een bewonersavond. Wel vergt het
iets meer tijdsinvestering omdat wellicht meerdere GGD-medewerkers aanwezig moeten
zijn om vragen van bewoners te kunnen beantwoorden.
Bruikbaarheid voor GGD’en
Een informatiemarkt is een geschikt communicatiemiddel voor GGD’en. Het stelt je in
staat om in gesprek te raken met bewoners uit een bepaalde buurt en te horen wat er
leeft. Ook is het tijdens een informatiemarkt mogelijk uitgebreidere informatie te laten
zien aan mensen die dat graag willen, bijvoorbeeld resultaten van het rekenmodel dat de
overheid gebruikt om luchtkwaliteit te modelleren (de Saneringstool).
Buurtplatform
Wanneer in een bepaalde straat of buurt veel zorgen zijn rondom luchtvervuiling of
wanneer actiegroepen ontstaan, is het opzetten van een buurtplatform een mogelijkheid.
Een dergelijk platform creëert de mogelijkheid voor gemeenten en/of GGD’en om in
overleg te treden met buurtbewoners en te horen welke zorgen er leven. Er wordt op
deze manier een (semi-)permanente samenwerking opgezet.
Ervaring
In Nederland is in de regio Rotterdam-Rijnmond ervaring opgedaan met buurtplatforms
(Burenraad Shell-Pernis 2002, Elshout van den 2006). Aanleiding hiervoor was de overlast
die bewoners ervoeren van industrie en wegverkeer in de regio. Sinds 1998 bestaat
bijvoorbeeld de Burenraad Shell Pernis. Hierin zitten bestuurders, overheidsdiensten,
burgers en het bedrijfsleven (Burenraad Shell-Pernis 2008). De ervaring leert dat het een
goede manier is voor directe, eerlijke en open communicatie.
Doel
In contact komen, kennis vergroten.
Wie bereik je ermee?
Actieve bewoners van een specifieke buurt. Deze bewoners kunnen als woordvoerder
dienen voor de overige buurtbewoners.
44

Voor- en nadelen
De voordelen van een buurtplatform zijn vooral het tweerichtingsverkeer, de
constructieve contacten en het vertrouwen dat ontstaat. Met die zaken als basis kan
latere communicatie veel gemakkelijker worden. Een buurtplatform is, zeker wanneer men
zich ernstige zorgen maakt, vaak constructiever dan een bewonersavond waar de emoties
hoog kunnen oplopen waardoor dit informatie-uitwisseling in de weg staat. Een nadeel is
dat alleen een afvaardiging van de buurt in het platform plaats kan nemen en dat anderen
zich daardoor buitengesloten kunnen voelen. Dit is op te lossen door bijvoorbeeld twee
keer per jaar een bewonersavond te houden, regelmatig informatie van het buurtplatform
in lokale kranten te plaatsen en het verslag van de vergaderingen snel te verspreiden in
de buurt.
Bruikbaarheid voor GGD’en
In situaties waarin regelmatige communicatie voor een lange periode wenselijk is kan een
buurtplatform uitkomst bieden. In het geval van communicatie over luchtvervuiling zit niet
één partner als ‘vervuiler’ aan tafel zoals dat bij de industrie bijvoorbeeld wel zo is. Een
overheidsinstantie zoals de GGD zou een prima initiatiefnemer van een buurtplatform
kunnen zijn, waarin dan ook andere gemeentelijke of nationale diensten (zoals
Rijkswaterstaat) aan tafel kunnen zitten. Het buurtplatform kan als klankbord fungeren
voor de omwonenden. Dit kan bijvoorbeeld in een omgeving waar een fabriek voor veel
verkeer zorgt of waar door bouwplannen extra uitstoot door verkeer is te verwachten. In
een buurtplatform kan worden besproken waar mensen zich zorgen over maken en kan
open worden gepraat over mogelijke maatregelen om luchtvervuiling te verminderen.
Een buurtplatform kan permanent zijn maar ook worden ingesteld voor een bepaalde
periode. De ervaringen met een burenraad uit Rotterdam-Rijnmond zijn in een leidraad
opgenomen die vrij beschikbaar is (Burenraad Shell-Pernis 2002).
6.7 Informatiebord luchtvervuiling op straat
Voor communicatie van de luchtvervuiling op een specifieke plek kan ook gebruikt
worden gemaakt van een informatiebord op straat. Als actuele meetgegevens
beschikbaar zijn, kan hierop de luchtvervuiling worden weergegeven.
Ervaring
In Den Haag heeft lange tijd op straat een informatiebord gestaan langs een doorgaande
straat in de binnenstad met informatie over de luchtvervuiling op die specifieke plek. De
informatie daarop was afkomstig van een meetpunt van het landelijk meetnet
luchtkwaliteit van het RIVM. Op het bord was de concentratie fijn stof en stikstofdioxide
af te lezen en werd met een blij groen gezichtje of een rood sip gezichtje aangegeven of
de uurgemiddelde waarde onder de jaargemiddelde norm lag. Het bord is niet meer in
gebruik sinds de herinrichting van de straat in 2007. Het doel van het informatiebord was
het bewust maken van de passerende automobilisten van hun eigen bijdrage aan de
luchtvervuiling op die plek (van Aartsen & Bertram 2008). Ook in andere landen worden
deze informatieborden gebruikt, bijvoorbeeld in de Verenigde Staten boven snelwegen.
Daar zijn de borden gericht op het bewerkstelligen van gedragsverandering bij
automobilisten in periodes met veel luchtvervuiling (Semenza e.a. 2008).
Doel
Kennis vergroten, houding beïnvloeden, gedrag beïnvloeden.
45

6.8 SMS
Wie bereik je ermee?
Automobilisten.
Voor- en nadelen
Een voordeel van een dergelijk bord is dat het onderwerp luchtvervuiling op de kaart
wordt gezet bij burgers en bestuurders. Hierdoor kan bijvoorbeeld draagvlak gecreëerd
worden voor ingrijpende verkeersmaatregelen. Uit Amerikaans onderzoek (Semenza e.a.
2008) blijkt echter niet dat dergelijke informatieborden bijdragen aan
gedragsverandering (minder autorijden) binnen de doelgroep. Het aantal plaatsen waar
een informatiebord geplaatst zou kunnen worden is sowieso beperkt omdat er een
meetstation aanwezig moet zijn. De beperkte hoeveelheid ruimte om informatie te tonen
op het bord is ook een nadeel. Er is geen ruimte voor een toelichting op de
meetgegevens. Het vergelijken van een actuele uurgemiddelde waarde met een
jaargemiddelde norm is daarnaast niet geschikt. Voor de jaargemiddelde concentratie
moeten immers 365 daggemiddelden gemiddeld worden. Een overschrijding op een
bepaald uur of bepaalde dag hoeft daarmee niet direct een overschrijding van de norm te
betekenen.
Voor omwonenden kan een informatiebord confronterend zijn, zeker wanneer
hoofdzakelijk sippe gezichtjes te zien zijn. Voor buurtbewoners ontbreekt namelijk een
handelingsadvies. Zij kunnen de situatie zelf nauwelijks veranderen en kunnen daardoor
een machteloos gevoel krijgen.
Bruikbaarheid voor GGD’en
Een informatiebord is alleen geschikt om een zeer specifieke doelgroep, automobilisten,
mee te informeren over hun eigen bijdrage aan luchtvervuiling. Hoogstwaarschijnlijk zal
deze groep echter niet, op basis van deze informatie alleen, hun gedrag aanpassen. Voor
communicatie met omwonenden is het informatiebord ongeschikt.
Het versturen van informatie over luchtvervuiling per SMS is één van de mogelijke
communicatiemiddelen. Per SMS kunnen mensen geïnformeerd worden over de
luchtkwaliteit en eventuele gevolgen voor hun gezondheid.
Ervaring
In het buitenland is ervaring opgedaan met het versturen van informatie over
luchtvervuiling via SMS (Airtext 2008, Elshout van den 2006). In een SMS bericht wordt
bijvoorbeeld aangegeven dat er vandaag of morgen sprake is van gemiddelde, zware of
ernstige luchtvervuiling (Airtext 2009). Daarbij wordt toegevoegd of mensen
gezondheidsklachten kunnen verwachten en wat zij verder aan acties kunnen
ondernemen, zoals contact opnemen met de huisarts bij klachten of minder gebruik
maken van vervuilend vervoer. Als voor de presentatie van luchtvervuiling gebruik wordt
gemaakt van een al goed bekende index is dit erg geschikt voor communicatie per SMS.
Doel
Kennis vergroten, gedrag beïnvloeden.
Wie bereik je ermee?
Actieve burgers, risicogroepen.
46

Voor- en nadelen
SMS is een geschikt middel om een grote groep actieve geïnteresseerden te informeren
over de luchtvervuiling. Per SMS kan actuele informatie worden gegeven waar mensen
hun gedrag op zouden kunnen aanpassen. Dit is vooral voor risicogroepen belangrijk. De
effecten van een waarschuwende boodschap moet echter niet worden overschat. Uit
onderzoek is gebleken dat mensen hun gedrag niet aanpassen, ook al ontvangen ze in
een situatie met hoge luchtvervuiling hiervoor specifieke tips (Blanken e.a. 2008, Semenza
e.a. 2008). Een nadeel van informatie per SMS is dat mensen eerst zelf actie moeten
ondernemen door zich voor deze dienst aan te melden. Hierdoor zullen alleen echt
geïnteresseerden hiervan gebruik maken en bereik je geen breder publiek. Ook is de
beperkte capaciteit van een SMS-bericht een nadeel. Het bericht moet kort en duidelijk
zijn, er is geen ruimte voor extra uitleg of informatie. Uiteindelijk is een investering nodig
in de techniek die de SMS berichten verstuurt.
Bruikbaarheid voor GGD’en
Het inzetten van SMS berichten door bijvoorbeeld GGD’en kan een toegevoegde waarde
hebben bij het communiceren over luchtvervuiling met risicogroepen, vooral waar het
gaat om actuele informatie.
Zelf meten
Een middel om burgers actief te betrekken bij het onderwerp luchtvervuiling is door het
zelf meten van luchtvervuiling in de eigen buurt. Naast betrokkenheid van de burgers
levert dit voor burgers ook meer inzicht op over de luchtvervuiling op verschillende
locaties.
Ervaring
In de zomer van 2009 heeft Milieudefensie samen met het Milieucentrum Amsterdam een
project uitgevoerd waar burgers de luchtkwaliteit in de eigen straat konden meten
(Miliedefensie, 2009).
Dit gebeurde met zogenaamde Palmesbuisjes die stikstofdioxide opnemen. Mensen
konden deze buisjes zelf ophangen en gedurende 3 weken de luchtkwaliteit meten. De
resultaten van de metingen zijn gerapporteerd aan de deelnemers en belangstellenden.
Doel
Kennis vergroten, houding beïnvloeden.
Wie bereik je ermee?
Actieve burgers.
Voor- en nadelen
Een voordeel van het zelf laten meten van luchtkwaliteit is dat burgers grote
betrokkenheid krijgen bij het onderwerp, en dit zou kunnen leiden tot aanpassing van
gedrag. Er zijn ook veel nadelen te ontdekken aan een dergelijk project. De gekozen
meetmethode heeft een grote onzekerheidsmarge die ervoor zorgt dat de kwaliteit van
het onderzoek in het geding komt. De resultaten zijn omgeven met een
onzekerheidsmarge van zo’n 35 %, wat interpretatie van de resultaten moeilijk maakt.
Daarnaast zijn deze onzekerheden moeilijk te interpreteren voor burgers. Om mee te
doen aan het onderzoek moeten mensen zich precies aan de meetvoorschriften houden,
maar doen dit niet altijd. Een derde nadeel is dat een kortdurende meting al snel
vergeleken wordt met jaargemiddelde normen of metingen van een vast meetnet. Als
deze metingen niet overeenkomen kan dit ertoe leiden dat mensen minder vertrouwen
krijgen in deze organisaties.
47

Bruikbaarheid voor GGD’en
GGD’en kunnen burgers, door hen zelf de luchtkwaliteit te laten meten, betrekken bij het
onderwerp. Ook zorgt een dergelijke aanpak hoogstwaarschijnlijk voor flinke mediaaandacht.
Het zal waarschijnlijk niet leiden tot nieuwe inzichten over de luchtkwaliteit. Wel
kan de lokale kennis van burgers bijvoorbeeld worden gebruikt om nieuwe meetplekken
binnen een gemeente te identificeren.
6.9 Conclusie
De communicatiemiddelen die in dit hoofdstuk zijn beschreven, zijn in onderstaande tabel
op hoofdlijnen samengevat. Aangegeven is wie je met het communicatiemiddel bereikt
en wat het precieze doel daarbij is. Daarbij wordt onderscheid gemaakt in kennis
vergroten, houding beïnvloeden, in contact komen en gedrag beïnvloeden.
Tabel 3 Samenvatting communicatiemiddelen.
Communicatiemiddel Doel Wie bereik je hiermee?
Internet Kennis vergroten, in contact
komen
Actieve burgers
Huis-aan-huis blad,
Kennis vergroten Geïnteresseerde burgers en
wijknieuws, folder
beperkt betrokken burgers
Persoonlijk
In contact komen, kennis Actieve burgers
(telefoon)gesprek
vergroten
Bewonersbrief Kennis vergroten, in contact
komen
Bewoners bepaalde buurt
Voorlichtingsbijeenkomst Kennis vergroten, in contact
komen
Actieve burgers
Informatiemarkt In contact komen, kennis
vergroten
Actieve burgers
Buurtplatform In contact komen, houding Actieve bewoners specifieke
beïnvloeden, kennis
vergroten,
buurt
Informatiebord
Kennis vergroten, houding Automobilisten
luchtvervuiling op straat beïnvloeden, gedrag
beïnvloeden
SMS Kennis vergroten, gedrag Actieve burgers,
beïnvloeden
risicogroepen
Zelf meten Kennis vergroten, houding
beïnvloeden
Actieve burgers
Uit bovenstaand overzicht kan geconcludeerd worden dat GGD’en veel verschillende
communicatiemiddelen tot hun beschikking hebben om te communiceren over
luchtkwaliteit. Internet is een onmisbaar communicatiemiddel voor GGD’en. Actuele
informatie kan via internet gemakkelijk worden ontsloten en worden ingericht voor
meerdere doelgroepen. Communicatie via internet alleen is niet voldoende. Aanvullende
communicatiemiddelen zijn nodig, zoals voorlichtingsmateriaal op papier en
krantenberichten in huis-aan-huisbladen. Met deze laatste berichten kan getracht worden
ook de burgers te bereiken die niet zelf op zoek gaan naar informatie.
Een aantal communicatiemiddelen is vooral gericht op interactie met een specifieke buurt
zoals een bewonersbrief, voorlichtingsbijeenkomst, informatiemarkt of buurtplatform.
48

Vooral een informatiemarkt lijkt geschikt als communicatiemiddel voor GGD’en. Tijdens
een bijeenkomst bestaat de mogelijkheid om een groep mensen plenair informatie te
geven, maar ligt de nadruk op interactie. Er is een mogelijkheid om in te gaan op
individuele vragen en aanvullende informatie te geven die is afgestemd op de ontvanger.
De onafhankelijke positie van de GGD komt tijdens een informatiemarkt vaak beter tot
zijn recht dan op een voorlichtingsbijeenkomst. Naast deze verschillende middelen van
communicatie die voorhanden zijn zullen persoonlijke (telefoon)gesprekken een belangrijk
communicatiemiddel van GGD’en blijven.
Een aantal communicatiemiddelen lijkt op dit moment (nog) niet geschikt om te
gebruiken bij de communicatie over luchtvervuiling. Dit is bijvoorbeeld het geval met een
informatiebord luchtvervuiling op straat. Daarmee wordt hoogstwaarschijnlijk niet het
gewenste doel bereikt, namelijk gedragsverandering bij automobilisten. Het zelf meten
van luchtkwaliteit is een goede manier om betrokkenheid te krijgen van burgers en het
onderwerp luchtvervuiling op de kaart te zetten. Er zijn ook nadelen aan deze manier van
interactie die er toe kunnen leiden dat burgers een verminderd vertrouwen krijgen in
metingen en berekeningen van luchtkwaliteit.
49

7 Doelgroepen
In dit hoofdstuk is een aantal specifieke doelgroepen beschreven, die in het
communicatieschema zijn opgenomen (zie paragraaf 7.3 en Bijlage 3). Dit schema dient
als houvast voor GGD’en bij het opzetten van een communicatietraject. Er is gekozen
voor het identificeren van zes doelgroepen, omdat GGD’en hoogstwaarschijnlijk met
deze groepen te maken krijgen in de communicatie rondom luchtvervuiling.
Het communicatieschema geeft suggesties voor inhoud, weergave, en
communicatiemiddel voor deze zes doelgroepen.
7.1 Bij wie begint de communicatie?
In hoofdstuk 3 kwam al aan de orde dat de manier van communicatie over luchtvervuiling
niet alleen afhangt van de aanleiding voor communicatie, maar ook kan afhangen van
bijvoorbeeld de houding of de geletterdheid van de burger. Communicatie kan vanuit de
overheid komen, in dit geval de GGD, maar kan ook geïnitieerd worden door de burgers.
Bijvoorbeeld door:
- mensen die algemene informatie willen hebben over hun leefomgeving;
- mensen met gezondheidsklachten;
- leden van actiegroepen, maatschappelijke groeperingen.
Burgers die actief zijn in het zoeken naar informatie zullen dit zeker doen wanneer zij daar
een aanleiding voor hebben. Voorbeelden hiervan zijn:
- mensen die willen verhuizen;
- mensen die worden geconfronteerd met risico’s of overlast.
Mensen met een passieve(re) houding gaan niet zelf op zoek naar informatie. Dit kan
komen omdat zij minder geïnteresseerd zijn, minder vertrouwen in de overheid hebben of
niet weten waar de informatie te vinden is. Ondanks de houding van deze mensen kunnen
er goede redenen zijn om communicatie op deze doelgroep te richten. Dit is
bijvoorbeeld:
- Voorzien van mensen van algemene kennis over luchtvervuiling en daarmee
voldoen aan de informatieplicht van gemeenten.
- Informeren van mensen zodat verandering van houding en wellicht ook het gedrag
mogelijk wordt.
- Informeren van bewoners van buurten waar ruimtelijke ontwikkelingen gepland zijn
met gevolgen voor de gezondheid.
De aanleiding en de houding van de burger bepaalt mede of de GGD communiceert naar
aanleiding van een wens van de burger, of dat de GGD op eigen initiatief communiceert
vanuit (morele of formele) plicht tot communicatie of bijvoorbeeld om het gedrag van de
burger te beïnvloeden.
7.2 Op wie is de communicatie gericht?
Om de communicatie goed te kunnen vormgeven is het belangrijk een beeld te hebben
van de doelgroep waarop je de communicatie kunt richten (stap 3 in het stappenplan).
50

In dit rapport worden zes specifieke doelgroepen onderscheiden en deze komen terug in
het communicatieschema (zie Bijlage 3). Grofweg kan gesteld worden dat de mate van
interesse en betrokkenheid van de doelgroep toeneemt van de beperkt betrokken
burgers boven in het figuur naar de actie- en belangengroepen beneden. Hiermee zal
over het algemeen ook de behoefte aan (gedetailleerde) informatie toenemen.
1. Beperkt betrokken burgers
Burgers die alleen het hoognodige willen weten over luchtvervuiling. Zij proberen in te
schatten of zij zelf een verhoogd risico lopen op gezondheidsklachten door
luchtvervuiling.
2. Omwonenden/gebruikers van locatie met veel luchtvervuiling
Bewoners van een specifieke straat/buurt waar de luchtvervuiling een
gezondheidsprobleem vormt.
Hieronder vallen bewoners van bijvoorbeeld doorgaande verkeersroutes maar ook andere
‘gebruikers’ van gebouwen aan dergelijke routes zoals scholen, kinderdagverblijven,
verzorgingshuizen of sportvoorzieningen.
3. Kwetsbare en/of risicogroepen
Mensen die extra gevoelig zijn voor luchtvervuiling en een grotere kans hebben
gezondheidseffecten te ondervinden. Dit zijn kinderen, ouderen, astmatici en mensen
met hart- of longziekten.
4. Mensen met gezondheidsklachten
Mensen, buiten de risicogroepen, die gezondheidsklachten ervaren die veroorzaakt
zouden kunnen worden door luchtvervuiling.
5. Omwonenden van gebied met ruimtelijke plannen
Mensen die door ontwikkelingen in hun directe woonomgeving (tijdelijk) geconfronteerd
worden met veranderingen in de luchtkwaliteit.
6. Actie- en belangengroepen
Mensen die een grote vraag naar informatie hebben en die een goede ingang vormen
naar een grote achterban.
In dit rapport wordt uitgegaan van deze zes doelgroepen maar dit zijn niet de enige
doelgroepen die te onderscheiden zijn. Andere doelgroepen waarop communicatie van
de GGD zich zou kunnen richten zijn:
− Automobilisten, vooral wanneer het gaat om het bewerkstelligen van
gedragsverandering. Het is handig om onderscheid te maken in automobilisten van
binnen een gemeente en van daarbuiten, omdat de aanpak voor deze groepen
verschilt (stimuleren fietsgebruik versus stimuleren openbaar vervoer).
− Fietsers, vooral om te adviseren over de fietsroutes met de minste luchtvervuiling.
− Tussenpersonen, zoals huisartsen of patiëntenverenigingen, zijn vooral geschikt om
mensen met gezondheidsproblemen of kwetsbare groepen te bereiken.
Het is goed je te beseffen dat alle doelgroepen een verzameling zijn van verschillende
individuen. Communicatie wordt meestal afgestemd op de ‘gemiddelde‘ persoon. Er zijn
echter groepen mensen waaraan je bij het opzetten van communicatie nog extra moet
denken. Deze groepen dreigen anders informatie mis te lopen, deze niet te begrijpen of
niet te kunnen lezen. Het gaat hier bijvoorbeeld om:
− laaggeletterden;
51

− mensen die geen toegang hebben tot internet;
− burgers die de Nederlandse taal niet machtig zijn;
− burgers die niet zelf op zoek gaan naar informatie.
Deze mensen zullen op een andere manier benaderd moeten worden om hen toch die
informatie te verschaffen waar ze recht op hebben. De GGD kan hierop inspringen door
proactief informatie te geven. Ideeën voor proactieve informatievoorziening zijn:
− Informeren van scholieren over de meest gezonde fietsroutes naar school.
− Informeren van recreanten over gezonde recreatieplekken en de route er naar toe.
− In samenwerking met woningbouwverenigingen informatie geven over luchtvervuiling
aan nieuwe huurders, ook of juist op locaties met veel vervuiling.
7.3 Communicatieschema
Om GGD’en te helpen bij het ontwikkelen van communicatie met burgers over
wegverkeer en gezondheid is een communicatieschema opgesteld. Het schema is
bijgevoegd als Bijlage 3 en bevat de zes doelgroepen die eerder in dit hoofdstuk zijn
beschreven. Uitgangspunt van het communicatieschema is dat de eerste groep (beperkt
betrokken burgers) beknopte informatie wil en dat de informatiebehoefte van de daarop
volgende groepen steeds groter wordt. De beknopte informatie van de eerste groep kan
daarom voor iedere volgende groep worden uitgebreid met aanvullende informatie.
Onvermijdelijk is dit schema een versimpelde weergave van de werkelijkheid. Het is
daarom alleen een hulpmiddel dat richting geeft aan het nadenken over de meest
geschikte communicatie voor de doelgroep. In het schema is de inhoud van dit rapport
verwerkt door middel van steekwoorden en wordt verwezen naar paragrafen uit het
rapport. Voor de volledige duiding van de steekwoorden is het noodzakelijk de
inhoudelijke hoofdstukken van dit rapport in te zien.
52

8 Communiceren met bestuurders
GGD’en hebben niet alleen de taak om burgers te informeren over de effecten van
wegverkeer op de gezondheid. Zij hebben ook de taak bestuurders, en daarmee
betrokken beleidsmedewerkers, op gemeentelijk en provinciaal niveau gevraagd en
ongevraagd te adviseren. Op welke manier kun je het beste communiceren met
bestuurders over de gevolgen van wegverkeer voor de gezondheid?
Dit hoofdstuk gaat in op de informatiebehoefte van bestuurders (paragraaf 8.1) en de
mogelijkheden die GGD’en hebben om te communiceren met bestuurders over
wegverkeer en gezondheid (paragraaf 8.2 en 8.3). Daarbij komt aan bod op welke
momenten contact met bestuurders het meest passend is en welke inhoudelijke
informatie kan worden gegeven. Een concluderende paragraaf met lessen over het
communiceren met bestuurders is al opgenomen in Hoofdstuk 2 (paragraaf 2.2).
8.1 Informatiebehoefte van bestuurders
Over communicatie met bestuurders over luchtvervuiling is minder (ervarings)informatie
beschikbaar dan over communicatie met burgers. Beschikbare kennis omvat onder andere
rapporten die zijn opgesteld in het kader van de Atlas van de leefomgeving (Damme, van
e.a. 2007, Bureau KLB 2008b), algemene communicatietrajecten die niet alleen op
burgers maar ook op bestuurders zijn gericht (zie bijlage 7) en wetenschappelijke
literatuur (Lindley & Crabbe 2004). Daarnaast is gedurende dit project zelf ervaring
opgedaan met de informatiebehoefte van bestuurders binnen enkele gemeenten.
De informatiebehoefte van bestuurders komt op veel punten overeen met de
informatiebehoefte van burgers. Dat houdt in dat bestuurders willen weten wat de
omvang is van de blootstelling van burgers, wat de effecten van luchtvervuiling op de
gezondheid zijn en welke risicogroepen er bestaan. Echter, op onderstaande punten wijkt
de informatiebehoefte van bestuurders af van die van burgers.
Signaleren van knelpunten
Bestuurders willen graag inzicht hebben in de knelpunten van de luchtkwaliteit binnen de
gemeente of provincie. Zij willen daarom een overzicht hebben van de luchtvervuiling in
de stad en verschillende locaties met elkaar kunnen vergelijken (Bureau KLB 2008b).
Hiervoor zijn kaarten op een zo gedetailleerd mogelijk niveau het meest geschikt.
Provinciale bestuurders zullen vooral kaarten nodig hebben die gemeentegrenzen
overstijgen.
Mogelijkheid om normen te toetsen
Bestuurders zijn vaak gericht op de normen die gesteld zijn voor de luchtvervuiling. Zij
willen weten of de normen gehaald worden en waar deze eventueel niet worden gehaald.
Specifieke concentraties gekoppeld aan normen zijn voor bestuurders dus interessant.
Aansluiting bij andere onderwerpen
Bestuurders hebben meerdere onderwerpen waarover zij een afweging moeten maken,
en luchtkwaliteit is daar slechts één van. Om een goede afweging te kunnen maken en
onderwerpen te kunnen prioriteren is het voor bestuurders belangrijk om informatie over
verschillende onderwerpen met betrekking tot één gebied samen te kunnen zien (Bureau
53

KLB 2008b). Te denken valt dan aan kaartmateriaal waar blootstelling aan luchtvervuiling
en geluid samen met het geldende bestemmingsplan te zien is.
Schattingen ziektegevallen
Uit de praktijk blijkt dat bestuurders graag willen weten hoeveel mensen worden
blootgesteld en hoeveel ziektegevallen te verwachten zijn van de blootstelling aan
luchtvervuiling. Deze informatie kunnen ze bijvoorbeeld betrekken bij een kostenbatenanalyse
van mogelijke maatregelen om blootstelling aan luchtvervuiling terug te
dringen.
Begrijpelijke informatie voor burgers
Bestuurders hebben vaak moeite gezondheidsrisico’s voor burgers in duidelijke en
begrijpelijke taal over te brengen (Damme, van e.a. 2007). Daarbij zijn bestuurders soms
terughoudend in het informeren van burgers over risico’s in de directe omgeving omdat
ze bang zijn voor onrust onder de bevolking (IPO, 2006). GGD-medewerkers zouden
daarom als deskundigen een rol kunnen vervullen in het vertalen van technische
informatie in informatie die begrijpelijk is voor burgers. Ook kan de GGD adviseren over
een geschikte manier van risicocommunicatie over luchtvervuiling.
Effectiviteit van maatregelen
Bestuurders zijn geïnteresseerd in de effectiviteit van maatregelen. In de praktijk is dit
moeilijk vast te stellen, zeker als het maar om een enkele maatregel gaat. Met de
saneringstool kunnen de effecten van maatregelen worden berekend. Uit metingen over
een langere tijd kan worden vastgesteld of de luchtkwaliteit uiteindelijk verbetert.
Toelichting op de saneringstool:
Het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit gebruikt de Saneringstool om te
verkennen waar in Nederland problemen met de luchtkwaliteit zich voordoen en om
inzicht te krijgen in de omvang van regionale en lokale maatregelen die nodig zijn om
knelpunten op te lossen. Vanwege de onzekerheid in uitkomsten van
concentratieberekeningen adviseert het PBL de Saneringstool vooral in te zetten als
verkennend en inventariserend instrument en de uitkomsten niet te gebruiken als enig en
doorslaggevend criterium om te bepalen waar en van welke aard lokale maatregelen
getroffen moeten worden (Blom e.a. 2008).
Volledige informatie bij planontwikkeling
Wanneer bestuurders moeten besluiten over op handen zijnde ruimtelijke plannen is het
belangrijk dat zij dit doen op basis van zo volledig mogelijke informatie. Informatie over
luchtvervuiling mag hierbij niet ontbreken. GGD’en kunnen de gezondheidskundige
aspecten van ruimtelijke plannen belichten.
8.2 Inhoud van de communicatie
Basisinformatie wegverkeer en gezondheid
De inhoudelijke kennis over de gevolgen van wegverkeer voor gezondheid is de basis van
de advisering van de GGD aan bestuurders. Deze basisinformatie komt deels overeen
met de basisinformatie die de GGD ook aan burgers kan verstrekken. Dit wordt in dit
rapport uitgebreid beschreven in paragraaf 4.1 en 4.2. De GGD-richtlijn luchtkwaliteit en
gezondheid gaat nog verder in op de gezondheidseffecten van luchtvervuiling (Zee, van
der e.a. 2008).
54

In communicatie met bestuurders kan de nadruk worden gelegd op de
gezondheidseffecten van luchtvervuiling die ontstaan, ook wanneer voldaan wordt aan de
normen. Juist bestuurders zullen zich anders vooral richten op normoverschrijdingen. De
GGD kan de boodschap uitdragen dat de normen voor luchtkwaliteit geen
gezondheidskundige normen zijn, zodat duidelijk is dat ook beneden de norm nog
gezondheidseffecten optreden. Bestuurders kunnen dan kiezen welke ambitie ze willen
nastreven .
Kwantitatieve informatie
Bestuurders ontvangen informatie graag in kwantitatieve vorm. Dit zijn bij luchtvervuiling
de concentraties van de belangrijkste vervuilende stoffen. Ook de gezondheidseffecten
van luchtvervuiling kunnen gekwantificeerd worden, uitgebreide uitleg hierover is te
vinden in pararaaf 5.3 van de GGD-richtlijn luchtkwaliteit en gezondheid (Zee, van der e.a.
2008).
Gezondheidskundige informatie rondom planontwikkeling
De GGD kan bestuurders voorzien van kennis over de gevolgen van de voorgenomen
plannen op de luchtvervuiling en daarmee de volksgezondheid. Ook kan de GGD
wanneer nodig aandringen op en meedenken over alternatieve plannen waarin
voldoende rekening wordt gehouden met de leefomgeving en de volksgezondheid.
Paragraaf 5.1 uit de GGD-richtlijn luchtkwaliteit en gezondheid gaat uitgebreid in op de
mogelijke advisering door GGD’en. Belangrijk onderdeel hiervan is het adviseren over de
plaatsing van ‘gevoelige’ ruimtelijke objecten zoals bijvoorbeeld kinderopvang of
sportvelden. Twee RIVM-brochures over gezonde mobiliteit en een gezonde fysieke
leefomgeving zijn hierbij ook te gebruiken (RIVM 2009a,b).
Mogelijke maatregelen om blootstelling burgers te verminderen
GGD’en kunnen voorbeelden van concrete maatregelen geven die de blootstelling van
burgers kan verminderen en daarmee de volksgezondheid ten goede komt. Indien er
informatie beschikbaar is over de eventuele effectiviteit van deze maatregel zal deze ook
gegeven kunnen worden. De GGD-richtlijn luchtkwaliteit en gezondheid geeft informatie
over mogelijke maatregelen en de mogelijke gezondheidswinst (in paragraaf 5.1.3 en
bijlage 3) (Zee, van der e.a. 2008). Ook andere organisaties hebben
(verkeers)maatregelen gebundeld zoals Infomil (Infomil, 2004), het voormalige Ministerie
van VROM (VROM, 2007) en het kennisprogramma ‘Snelle Oplossingen voor Lucht en
Verkeer’ (Solve) (http://www.solve-maatregelenmix.nl).
Handelingsadvies bestuurders
Ook bestuurders stellen prijs op het krijgen van een handelingsadvies. In de
communicatie met bestuurders is het daarom goed aan te geven welke
handelingsadviezen er voor hen bestaan. Te denken valt dan aan:
- De mogelijke ondersteuning die de GGD kan bieden (de zaken die eerder in deze
paragraaf zijn beschreven).
- Aanwezigheid van GGD op momenten dat er met burgers gecommuniceerd wordt
zoals een informatiemarkt.
- Beschikbaar stellen van teksten voor communicatie naar burgers.
- Mogelijkheid om burgers met vragen door te verwijzen naar de GGD.
- Inzicht verschaffen in effectiviteit van verschillende maatregelen.
55

8.3 Geschikte contactmomenten voor communicatie
Er zijn verschillende momenten waarop communicatie van GGD’en naar bestuurders het
meest effectief is. Dit is het geval:
1. voorafgaand aan het vaststellen van beleidsplannen waarvoor luchtkwaliteit relevant
is;
2. bij het ontwikkelen van ruimtelijke plannen;
3. bij signalering van normoverschrijdingen;
4. wanneer communicatie door bestuurders richting burgers wordt opgezet.
Deze punten worden hieronder verder uitgelegd.
1. Voorafgaand aan het vaststellen van beleidsplannen
Bestuurders hebben in principe een constante behoefte aan actuele informatie.
Desondanks zijn er een aantal momenten waarop communicatie over wegverkeer en
gezondheid extra wenselijk is. Op deze momenten, passend in de beleidscyclus en eigen
werkprocessen, landt informatie van de GGD het beste bij bestuurders (Bureau KLB
2008b). Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer beleidsprioriteiten worden bepaald. In een
vroeg stadium van beleidsvorming is informatie belangrijk zodat de gevolgen van
wegverkeer voor de gezondheid kunnen worden meegewogen naast andere
beleidsprioriteiten.
Aanknopingspunten hiervoor zijn:
- Opstellen van een collegeprogramma, direct na de Gemeente of Provinciale
verkiezingen.
- Opstellen van een meerjarenprogramma.
- Opstellen milieubeleidsplan, meestal vierjaarlijks.
- Opstellen milieuprogramma, verplicht jaarlijks programma.
- Opstellen van de nota Lokaal Gezondheidsbeleid, verplicht vierjaarlijks plan.
- Opstellen actieplan luchtkwaliteit.
Goede kennis van dit soort belangrijke plannen en momenten binnen de gemeente of
provincie loont.
2. Bij het ontwikkelen van ruimtelijke plannen
De GGD kan ook een belangrijke rol hebben bij het communiceren met bestuurders
wanneer ruimtelijke plannen op stapel staan binnen een gemeente of provincie. De
mogelijkheden hiervoor zijn onder andere beschreven in paragraaf 8.4. Voor uitgebreide
ruimtelijke plannen is soms een Milieueffectrapportage (MER) verplicht. De Commissie
voor de Milieueffectrapportage heeft onlangs geadviseerd in een MER in ieder geval
aandacht te besteden aan de belangrijkste gezondheidsgerelateerde milieuaspecten
waarvoor duidelijke kwantitatieve en niet ter discussie staande dosis-effectrelaties met
gezondheidsaspecten bestaan (MER, 2008). Luchtkwaliteit maakt hier zeker onderdeel
van uit. GGD’en zijn goed in staat hier een invulling aan te geven en hebben hiertoe op
het moment van planontwikkeling een goede ingang. Naast de advisering die zij bij
kleinschalige planontwikkeling kunnen toepassen kan een GGD de effecten voor de
volksgezondheid via een Gezondheid Effect Screening (GES) (Fast en van de Weerdt
2008) of Health Impact Assessment (HIA) op een inventariserende en indicatieve wijze
onderzoeken.
3. Bij signalering van normoverschrijdingen
Een ander aanknopingspunt voor communicatie met bestuurders is een situatie waarin
binnen een gemeente niet wordt voldaan aan de normen die gesteld zijn voor
luchtkwaliteit. Deze overschrijdingen komen naar voren uit de jaarlijkse rapportage in het
kader van het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL). Op de site van
56

Infomil (www.infomil.nl) is verdere uitleg te vinden over de gemeenten die
rapportageplichtig zijn. De GGD kan in het geval van overschrijding van de normen
aandringen op passende communicatie naar de burgers en advies geven over te nemen
maatregelen om de volksgezondheid te verbeteren.
4. Wanneer communicatie door bestuurders richting burgers wordt opgezet
Een geschikt moment voor communicatie tussen GGD’en en bestuurders is wanneer
bestuurders communicatie met burgers moeten vormgeven. Bestuurders hebben
behoefte aan deskundigen die technische informatie kunnen vertalen naar informatie die
begrijpelijk is voor burgers (Damme, van e.a. 2007). Hierbij kunnen GGD’en een grote rol
spelen.
In navolging op de vier genoemde aanknopingspunten voor communicatie zijn binnen
een gemeente of provincie ook een aantal doelgroepen te onderscheiden waarop de
communicatie van GGD’en zich kan richten. De informatie die bij bestuurders terecht
komt wordt meestal voorbereid door beleidsmedewerkers binnen de organisaties. Naast
de verantwoordelijke wethouders of gedeputeerden kunnen daarom ook de volgende
beleidsmedewerkers aanspreekpunt zijn voor GGD’en: beleidsmedewerkers afdeling
milieu, volksgezondheid, ruimtelijke ordening, handhaving, communicatie en voorlichting.
8.4 Hoe communiceren met bestuurders?
Aansluitend op de informatiebehoefte van bestuurders kunnen de volgende tips worden
gegeven over de manier waarop met bestuurders kan worden gecommuniceerd.
Ken de informatiebronnen
De toegevoegde waarde van de GGD ten aanzien van het onderwerp luchtkwaliteit is
bovenal de inhoudelijke kennis over de effecten van wegverkeer op de gezondheid. Er is
veel informatie waarop teruggevallen kan worden. Als je deze informatie weet te vinden
kun je snel en met relatief weinig moeite de belangrijkste kennis overbrengen aan
bestuurders. Belangrijkste bron voor de GGD is de GGD-richtlijn luchtkwaliteit en
gezondheid (Zee, van der e.a. 2008). Hulpmiddelen bij dit rapport worden toegelicht in
paragraaf 2.3, maar ook op andere plekken is informatie te vinden. Kennis over de
regelgeving waar gemeenten en provincies aan moeten voldoen is bijvoorbeeld handig
om te weten:
- http://www.infomil.nl: over de actuele regelgeving rondom luchtkwaliteit.
- http://www.lml.rivm.nl: actuele meetwaarden van het RIVM.
- http://www.pbl.nl/gcn: met een overzicht van grootschalige concentraties
luchtverontreinigende stoffen in Nederland.
Ken de contactpersonen
De GGD wordt niet altijd automatisch betrokken bij ontwikkelingen binnen een gemeente
of provincie die te maken hebben met wegverkeer. Het is daarom belangrijk om als GGD
op de hoogte te zijn van de juiste afdelingen en contactpersonen. Een contactpersoon
kan de GGD dan betrekken wanneer dat noodzakelijk is. Wanneer je op geschikte
momenten concrete kennis en adviezen van de GGD aanbiedt, kan dit binnen een
gemeente of provincie zeker aanslaan. Het zal alleen niet makkelijk zijn om al dit soort
momenten voor meerdere gemeenten in de gaten te houden. Probeer in ieder geval in
een vroeg stadium aansluiting te krijgen bij de ontwikkeling van grote ruimtelijke plannen
of MER-plichtige activiteiten. Dit geeft de beste kans op het meenemen van
gezondheidskundige kennis in dit soort plannen en de meeste kans op gezondheidswinst.
57

Help met interpreteren
Bestuurders en contactpersonen van een gemeente of provincie zullen enige kennis
hebben van luchtvervuiling. Maar de gezondheidskundige kant van luchtvervuiling is vaak
niet goed bekend. Help bestuurders dus met het interpreteren van
luchtkwaliteitsgegevens en geef waar nodig kanttekeningen wanneer in regelgeving en
beleid te weinig rekening wordt gehouden met gezondheid. Geef zo concreet mogelijk
aan wat de luchtkwaliteitsgegevens voor de gezondheid van burgers betekenen. Besteed
in ieder geval aandacht aan de effecten van luchtvervuiling die zich ook onder de
gestelde normen kunnen voordoen.
Adviseer zo concreet mogelijk
Bestuurders zijn het beste geholpen met zo concreet mogelijk advies van GGD’en. Noem
concrete maatregelen om gezondheidswinst te bereiken, doe voorstellen voor geschikte
communicatiemogelijkheden naar burgers (paragraaf 6.1), lever teksten aan voor
publiekscommunicatie (bijlage 4) en geef ter illustratie voorbeelden van communicatie die
door andere organisaties wordt gebruikt (zie bijlage 7).
Adviseer bij het opzetten van een communicatietraject voor luchtkwaliteitsgegevens
GGD’en kunnen in de meeste gevallen niet zelf een communicatietraject opzetten voor
het communiceren van luchtkwaliteitsgegevens. Het ontwikkelen van een website
voorzien van kaarten met concentraties luchtverontreinigende stoffen is daarvoor te
tijdrovend. Omdat burgers wel graag willen weten wat de luchtvervuiling in hun eigen
leefomgeving is zouden GGD’en bestuurders kunnen adviseren over de beste manier om
luchtkwaliteitsgegevens te communiceren naar burgers, bijvoorbeeld door middel van
een gemeentelijke of provinciale website. De kennis uit dit rapport kan daarbij gebruikt
worden.
58

Referenties
Aartsen van, J. J. & Bertram, A. W. H. Beantwoording schriftelijke vragen van het Raadslid
JE. Brink. Inzake: informatieborden luchtkwaliteit. 24-6-2008. Den Haag, Gemeente Den
Haag.
AEA 2002, Communication of Air Quality Data and Information: Operational Report for
May to July 2002, AEA Technology, Oxon, AEAT/ENV/R/1222 Issue 1.
AEA 2004, Report on the Air Quality Archive Online Questionnaire, AEA Technology,
Oxon, AEAT/ENV/R/1753/Issue 1.
Aerophile 2008. Aerophile propose a new captive balloon concept that informs city
dwellers on the air quality they are breathing. Aerophile. Geraadpleegd 2008.
http://aerophile.com/en/37/air-de-paris
Airnow 2008. Air Quality Index. AIRNow. Geraadpleegd 10-4-2008.
http://www.airnow.gov/
Airtext 2008, Air TEXT air pollution forecasts & alerts. Geraadpleegd 2008.
http://www.airtext.info/
Airtext 2009, Welcome to airtext, This leaflet contains information about how airTEXT
works and advice on what you can do when you receive an airTEXT alert, Airtext, London.
Beaumont, R., Hamilton, R. S., Machin, N., Perks, I. D., & Wiliams, I. D. 1999, "Social
awareness of air quality information", The Science of the Total Environment, vol. 235, pp.
319-329.
Bickerstaff, K. & Walker, G. 2001, "Public understandings of air pollution: the 'localisation'
of environmental risk", Global Environmental Change, vol. 11, pp. 133-145.
BIM 2002, Voor een betere luchtkwaliteit in Brussel; 1000 oplossingen en de uwe,
Brussels Instituut voor Milieubeheer, Brussel.
Blanken, P. D., Dillon, J., & Wismann, G. 2001, "The impact of an air quality advisory
program on voluntary mobile source air pollution reduction", Atmospheric environment
no. 35, pp. 2417-2421.
Blom WF, Diederen HSMA., Geilenkirchen GP, de Hollander AEM, Koelemeijer RBA, van
Velze K. Beoordeling Saneringstool versie 2.1. PBL (MNP) rapport 500154001 / 2008
Brunekreef, B., Janssen, N. A. H., de Hartog, J., Harssema, H., Knape, M., & van Vliet, P.
1997, "Air Pollution from truck traffic and Lung Function in Children Living near
Motorways. Epidemiology,", Epidemiology, vol. 8, pp. 298-303.
Bureau KLB 2007, Gespreksnotitie behoefte van burgers en professionals, inventarisatie
en analyse van beschikbare bronnen en studies, Bureau KLB.
Bureau KLB 2008a, Burgers over milieu-en gezondheidsinformatie; In gesprek met
bezoekers van informatieavonden verbreding SAA-traject, Bureau KLB, Den Haag.
59

Bureau KLB 2008b, Milieuatlas Deventer en de professionele gebruiker; weinig benut
maar kansrijk instrument, Bureau KLB, Den Haag.
Bureau KLB 2008c, Wensen voor de 'voorkant' van de ADem; Beknopt advies op basis
van verschillende onderzoeken, Bureau KLB, Den Haag.
Bureau KLB 2008d, Evaluatie milieuatlas Deventer; Onderzoek naar de waardering van
gebruikers, Bureau KLB, Den Haag.
Burenraad Shell Pernis 2002, Leidraad burenraad, Burenraad Shell Pernis, Hoogvliet.
Burenraad Shell Pernis. Uitleg over Burenraad Shell Pernis. Geraadpleegd 29-7-2008.
http://www.shell.nl/home/content/nld/aboutshell/shell_businesses/plant_pernis/res_board
/
Citeair 2008, Air quality now - indices definition. Air Quality Now.CITEAIR. Geraadpleegd
19-6-2008. http://www.airqualitynow.eu/about_indices_definition.php
Damme van, J., Monod de Froideville, G., & de Graauw, C. 2007, Atlas leefomgeving,
bibliotheek van doelgroepwensen en handelingsperspectieven, Bureau KLB.
Den Haag 2006, Luchtinfoborden tonen luchtkwaliteit op Veerkades. Gemeente Den
Haag . Geraadpleegd 2-3-2006. Gemeente Den Haag. www.denhaag.nl
Dusseldorp, A., van Poll, R., & Hall, L. 2009, Meldingen van milieugerelateerde
gezondheidsklachten bij GGD'en. Inventarisatie 2007-2008, RIVM, Bilthoven, Rapport
609333003.
EEA 2007, Air Pollution in Europe 1990-2004, European Environment Agency,
Copenhagen, EEA Report No 2/2007.
Elshout van den, S. 2006, Communicating air quality; A guidebook on communication
with the public about air quality, DCMR, Environmental Protection Agency Rijnmond,
Schiedam.
Elshout van den, S. 2007, "Alles maar op internet?", Tijdschrift Lucht, vol. 3, no. 6, pp. 25-
27.
Elshout van den, S. & Jochems, D. 2007, "Wie wil iets weten over luchtkwaliteit?",
Tijdschrift Lucht, vol. 3, no. 6, pp. 22-24.
Elsman-Domburg, M. G. 2006, GGD-Richtlijn Risicocommunicatie; Risk taking is a joy of
life, Landelijk Centrum Medische Milieukunde, Rotterdam.
Environment Canada 2008, About the air quality health index. Environment Canada.
Geraadpleegd 10-4-2008. http://www.ec.gc.ca/casaqhi/default.asp?lang=En&n=065BE995-1
ERG 2005, Development of a health-based air quality index for Canada, Public opinion
research 2004-05, Ottawa, Environics Research Group.
Fast, T., Hoek van den, W. P. M., Lebret, E., Melse, C., Mulder, Y., Staatsen, B. A. M.,
Veerdonk van de, P. A. M., Vros, C., & Swart, W. 2009, Verkenning Atlas Leefomgeving;
60

ontwikkeling en evaluatie Atlas Demonstrator, Informatie en ICT, RIVM, Bilthoven, RIVMrapport
630613002/2009.
Fast, T. & van de Weerdt, D. H. J. 2008, Gezondheidseffectscreening Stad & Milieu 2008;
handboek voor een gezonde inrichting van de woonomgeving, GGD Nederland, Utrecht.
Fast, T., van den Hazel, P., & van de Weerdt, D. H. J. 2006, Gezondheidseffectscreening
Stad & Milieu, GGD Nederland, Utrecht.
Gauderman, W. J., Vora, H., McConnell, R., Berhane, K., Gilliland, F., Thomas, D.,
Lurmann, F., Avol, E., Kunzli, N., Jerrett, M., & Peters, J. 2007, "Effect of exposure to
traffic on lung development from 10 to 18 years of age: a cohort study", Lancet, vol.
Online January 26, 2007, no. DOI:10.1016/S0140-6736(07)60037-3.
Gemeente Delft 2005, Gebruikstest milieupagina, Gemeente Delft, Cluster Middelen,
Vakteam Informatiebeheer, Onderzoek & Statistiek, Delft.
Gemeente Delft 2008. Lokale milieupagina. Gemeente Delft . Geraadpleegd 4-8-2008.
http://www.gemeentedelft.info/milieupagina/algemeen.html
GGD Amsterdam 2008, Luchtvervuiling en lawaai en gezondheid, informatie van de GGD.
Amsterdam.
GGD Amsterdam 2009a, Bewonersbrief Diemerkade GGD Amsterdam. 30-11-2009.
Amsterdam, GGD Amsterdam.
GGD Amsterdam 2009b, Bewonersbrief Overtoom GGD Amsterdam. 30-11-2009.
Amsterdam, GGD Amsterdam.
Graveland, H. 2007, Burgers informeren over lokale luchtkwaliteit; Advies over de
ontwikkeling van een online rekenmodel luchtkwaliteit, Wetenschapswinkel Biologie,
Universiteit Utrecht; Institute for Risk Assessment Sciences, Universiteit Utrecht, Utrecht,
P-UB-2007-05.
Heij, K. & Visser, W. 2006, Schrijven in eenvoudig Nederlands Sdu Uitgevers, Den Haag.
Hewings, J. 2001, Air quality indices: a review, Pollution Probe, A report prepared for
Environment Canada by Pollution Probe.
Hoek, G., Brunekreef, B., Goldbohm, S., Fischer, P., & van den Brandt, P. A. 2002,
"Associations between mortality and indicators of traffic-related air pollution in the
Netherlands: a cohort study", Lancet, vol. 360, pp. 1203-1209.
Infomil 2004, Maatregelen voor schone lucht, praktische informatie voor provincies en
gemeenten, Infomil, Den Haag, L39.
IPO 2006, Wegwijzer risicocommunicatie, Sleutelbos binnen handbereik, deel 1,
Interprovinciaal Overleg, Den Haag, IPO-publicatienummer 254-c.
Johnson, B. B. 2003, "Communicating air quality information: experimental evaluation of
alternative formats", Risk Anal., vol. 23, no. 1, pp. 91-103.
Jonkers, I. 2006, Risicocommunicatie over lokale luchtkwaliteit; Literatuuronderzoek over
het presenteren van risico-informatie aan burgers, Wetenschapswinkel Biologie,
Universiteit Utrecht, P-UB-2006-04.
61

LCM, 2004. GGD-richtlijn SMOG, Landelijk Centrum Medische Milieukunde, Rotterdam.
Le Blansch, K., van der Giesen, C., & van der Heijden, S. 2006, Burgers over de risicoinformatiekaart;
eindrapportage kwalitatief onderzoek, Onderzoek en Adviesgroep
Questions, Answers and More B.V., Den Haag.
Lelij van der, B. & Janssens, M. 2006, Burgers voor de 'Risico Informatiekaart' Kwantitatief
onderzoek voor het project Pastis; Ministerie van VROM Rapportage, Motivaction
Research and Strategy, Amsterdam, Projectnummer H0981.
Lindley, S. J. & Crabbe, H. 2004, "What lies beneath?-issues in the representation of air
quality management data for public consumption", Science of the Total Environment, vol.
334-335, no. 2004, pp. 307-325.
Manders AMM, TNO; Schaap M, TNO; Jozwicka M, TNO; van Arkel F, RIVM;
Weijers EP, ECN; Matthijsen J. The contribution of sea salt to PM 10 and PM2.5 in the
Netherlands. PBL 2008
Matthijssen, M. 2006, Beleving luchtkwaliteit onder Rotterdammers, Centrum voor
Onderzoek en Statistiek (COS), In opdracht van dS+V, afdeling Communicatie,
Rotterdam, Project: 06-25.
MER 2008, Gezondheid in M.E.R., Commissie voor de milieueffctrapportage, Utrecht.
Milieu Centraal 2009. Luchtvervuiling. http://www.milieucentraal.nl/Luchtvervuiling
Geraadpleegd 2009.
Milieucompendium, 2010.
http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/nl0231-
Stikstofdioxideconcentratie.html?i=14-66 Geraadpleegd 2010.
Milieudefensie 2009, Zelf meten is zeker weten; onderzoek naar de stedelijke
luchtkwaliteit in Nederland, Milieudefensie, Amsterdam.
Nijmegen 2006, Nijmegenaren en hun milieu; Milieugedrag en milieubeleving in 2000 en
2005, Gemeente Nijmegen, Directie Wijk en Stad, Afd. Onderzoek en Statistiek.
Provincie Gelderland 2008, Mijn leefomgeving. Provincie Gelderland . Geraadpleegd 4-8-
2008. http://www.gelderland.nl/?id=4621
Provincie Zuid-Holland 2006, Onderzoek milieubeleving Zuid-Holland 2005; Onderzoek
naar de milieubeoordeling door de bevolking mei-juni 2005, Provincie Zuid-Holland,
Directie Groen, Water en Milieu afdeling Milieu, Den Haag, Project 7404.
Ragas, A. M. J., Huijbregts, M. A. J., van Kaathoven, E. H., Wolsink, J. H., &
Wemmenhoves, J. 2006, "Development and implementation of a right-to-know web site
that presents estimated cancer risks for air emissions of large industrial facilities",
Integrated Environmental Assessment and Management, vol. 2, no. 4, pp. 365-374.
RIVM 2009a, Inspiratie voor gezond ontwerp en inrichting van de fysieke leefomgeving,
RIVM, Bilthoven.
RIVM 2009b, Inspiratie voor gezonde mobiliteit, RIVM, Bilthoven.
62

RWS 2008, Trajectnota/ MER Fase 2; Deel B aspect luchtkwaliteit, Rijkswaterstaat, Den
Haag.
RWS 2010, Trajectnota/MER Fase 2 Schiphol - Amsterdam - Almere. Deel A-II: de effecten
in deelgebied 1, Arcadis in opdracht van Rijkswaterstaat.
Semenza, J. C., Wilson, D. W., Parra, J., Bontempo, B. D., Hart, M., Sailor, D. J., &
George, L. A. 2008, "Public perception and behavior change in relationship to hot
weather and air pollution", Environ.Res., vol. 107, no. 3, pp. 401-411.
UK 2002, Air Pollution: what it means for your health, the public information service,
Department for Environment, Food & Rural Affairs.
UK 2008, UK Air Quality Archive, Air Quality Standards. UK Air Quality Archive . UK
Department for Environment, Food & Rural Affairs. Geraadpleegd 10-4-2008.
http://www.airquality.co.uk/standards.php
Utrecht 2007, Luchtkwaliteit, flitsmeting naar gemeentelijke communicatie rondom
luchtkwaliteit, Gemeente Utrecht, afdeling Bestuursinformatie, Utrecht.
Vaal, M., Graveland, H., Jonkers, I., & Jacobs, M. 2007, "Informatie over lokale
luchtkwaliteit kan beter", Tijdschrift Lucht, vol. 3, no. 6, pp. 14-16.
VROM 2006, Luchtkwaliteit en uw gezondheid, Ministerie van Volkshuisvesting,
Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, Den Haag.
VROM 2007, Zo kan het ook! Stedelijk ontwerpen met oog voor lucht en geluid,
Ministerie van VROM, Den Haag.
Walda, I. & Voerman, J. 2008, Publieks Informatie Luchtkwaliteit Rapportage Fase 2.
Walda, I. 2005, GGD-richtlijn Gezondheidsaspecten Besluit Luchtkwaliteit, Landelijk
Centrum Medische Milieukunde, Rotterdam.
WHO 2002, Een dialoog over de risico's van elektromagnetische velden tot stand
brengen, World Health Organization, Geneva.
Zee van der, S. C., Walda, I. C., Dijkema, M. B. A., Kwekkeboom, J., van Riet, N. F.,
Zuurbier, M. M. M., & van Brederode, N. E. 2008, GGD-richtlijn medische milieukunde:
luchtkwaliteit en gezondheid, RIVM, Bilthoven, rapportnummer 609330008.
Zee van der, S. C., Zuurbier, M. M. M., Dijkema, M. B. A., van Riet, N. F., & Walda, I.
2009, Veelgestelde vragen over luchtkwaliteit en gezondheid, GGD Werkgroep Lucht.
63

Bijlage 1 Begeleidingscommissie en experts
De volgende personen namen deel aan de begeleidingscommissie:
Naam Organisatie
ir. I.C. Walda GGD Rotterdam-Rijnmond Voorzitter werkgroep lucht
GGD Nederland
ir. M.J.A. Slob GGD Rotterdam-Rijnmond Als vervangster van Ingrid
Walda
Dr. F. Woudenberg GGD Amsterdam
ir. A. Dusseldorp RIVM
Drs. F.S.M. Stom RIVM
De Werkgroep Lucht van GGD Nederland is ook betrokken bij het project. Aan de
Werkgroep Lucht nemen de volgende experts deel:
Naam Organisatie
ir. I.C. Walda GGD Rotterdam-Rijnmond
Dr. Ir. S.C. van der Zee GGD Amsterdam
ir. M.B.A. Dijkema GGD Amsterdam
Drs. N.F. van Riet Bureau Gezondheid Milieu en Veiligheid, GGD’en
Brabant/Zeeland
ir. J. Kwekkeboom GGD Den Haag
ir. M.M.M. Zuurbier Hulpverleningsdienst Gelderland Midden
64

Bijlage 2 Voorbeeld communicatieplan
Voorbeeld communicatieplan omwonenden rijkswegennet Schiphol-Amsterdam-Almere
(2008)
1. Aanleiding voor communicatie
Aanleiding is de planstudie voor het betreffende gebied omdat het kabinet uitbreiding
van de capaciteit van het bestaande rijkswegennet wenst. Voor dit gebied wordt daarom
op dit moment een MER opgesteld. De GGD is uitgenodigd door Rijkswaterstaat om op
een aantal informatieavonden een presentatie te geven. Samengevat: ruimtelijk plan.
2. Communicatiedoel
Informeren van omwonenden van het rijkswegennet Schiphol-Amsterdam-Almere over
luchtvervuiling en gezondheid. Samengevat, kennis vergroten.
Hoofdboodschap is: Verkeer is de grootste bron van luchtvervuiling. Luchtvervuiling
veroorzaakt gezondheidseffecten, vooral daar waar mensen dichtbij drukke wegen
wonen. Terugdringen van verkeer is vanuit gezondheidskundig oogpunt daarom de beste
optie. Daarnaast kunnen ongezonde situaties voorkomen worden door rekening te
houden met de bestemmingen vlakbij drukke wegen.
3. Doelgroep
Omwonenden van het genoemde traject. Dit zullen vooral actieve geïnteresseerde
burgers zijn en bewoners- en actiegroepen.
4. Informatiebehoefte
Verwacht wordt dat omwonenden vooral informatie willen over de gezondheidseffecten
van luchtvervuiling en de mate van luchtvervuiling in hun eigen buurt.
5. Wenselijke inhoud
Basisinformatie in relatief makkelijke taal met de mogelijkheid tot het krijgen van
uitgebreidere informatie. Waar mogelijk zal de informatie ingaan op de lokale situatie.
6. Wenselijke weergave
Teksten geschreven voor verschillende niveaus (in de folder in simpele taal, in de MER
complexere taal). In de MER zal de luchtvervuiling op kaarten worden weergegeven door
middel van contouren en kleuren. Voor de verschillende alternatieven wordt tevens
gemodelleerd hoeveel adressen er binnen een bepaalde contour van luchtvervuiling
zullen vallen. Een gezondheidskundige verwachting wordt toegelicht die informatie geeft
over de gezondheidseffecten van bepaalde concentraties luchtvervuiling.
7. Wenselijk middel
- Inbreng van een paragraaf lucht en gezondheid in de Milieu-Effect Rapportage van het
traject.
- Plenaire presentatie tijdens de informatieavond.
- Informatiemarkt: mensen met overige vragen kunnen nog persoonlijk te woord kunnen
worden gestaan en er kan op verzoek extra informatie worden gegeven.
- Informatie in brochurevorm ter verspreiding op de informatiemarkt volgend op de
informatieavonden.
- Mogelijkheid tot het opschrijven van vragen die later door de GGD telefonisch kunnen
worden beantwoord.
8. Samenwerking met andere partijen
65

GGD adviseert niet over de plannen in het onderliggende project maar alleen over
gezondheidskundige effecten van luchtvervuiling in het algemeen. GGD is aanwezig op
de informatieavonden op verzoek van Rijkswaterstaat maar organiseert deze niet samen
met Rijkswaterstaat.
9. Praktische afspraken
- GGD is aanwezig op 8 informatieavonden.
- Rijkswaterstaat: GGD levert teksten aan voor de MER op verzoek van Rijkswaterstaat,
dit loopt via Arcadis.
- Andere GGD’en in de regio: De GGD Amsterdam is het aanspreekpunt, de GGD’en
Gooi-en Vechtstreek, Midden-Nederland en Hulpverleningsdienst Flevoland zijn ook
betrokken in de uitvoering.
10. Is het communicatieplan gedeeld met andere partijen?
Communicatieplan is niet toegestuurd aan andere partijen.
11. Evaluatie
GGD heeft een interne evaluatie binnen de afdeling gehouden. Tevens heeft Bureau KLB
in het kader van de Atlas van de leefomgeving een evaluatie geschreven op basis van
gesprekken met bezoekers.
66

Bijlage 3 Communicatieschema
Het communicatieschema staat op de volgende pagina.
67

68
Beperkt
betrokken
burger
Om w onenden/
gebruikers van
locatie met veel
luchtvervuiling
Kw etsbare/
risico groepen
M ensen met
gezondheidsklachten
Omw onenden
van gebied m et
ruim telijke
plannen
Actiegroepen/
belangengroepen
In h ou d (H4) Weergave (H5) Midd el (H6) Hand elin g sad vies (4.3)
Bas is inform atie
Lok ale s ituatie
U itleg plek k en m et betere
luc htk w aliteit dan andere
Ac htergrondinform atie
Lok ale s ituatie
Gez ondheids effec ten
Luc htk w aliteit in de eigen
gem eente
Gez ondheids effec ten
Kw ets bare groepen
Lok ale s ituatie
H uidige luc htkw aliteit + prognos e
Inform atie ov er (huis )arts
Ac htergrondinform atie
Gez ondheids effec ten
Kw ets bare groepen
Lok ale s ituatie
H uidige luc htkw aliteit + prognos e
Inform atie ov er (huis )arts
Lok ale s ituatie
Gez ondheids effec ten
Luc htk w aliteitsgegev ens nu,
tijdens en na het plan
R uim telijke plannen
Inpass ing k w ets bare groepen
Ins praak m ogelijk heden
C ontac tpers oon uitv oerder plan,
gem eente, GGD
Achtergrondinform atie
Gez ondheids effec ten
Kw ets bare groepen
Lok ale s ituatie
Luc htkw aliteits gegevens
Korte punts gew ijze teks t +
c ontac tinform atie
Kaart m et luchtk w aliteit als
k leur w eergegev en
Punts gew ijz e tek sten +
c ontac tinform atie
Kaart m et luchtk w aliteit als k leur
w eergegev en
Luc htk w aliteits index
R is ic ov ergelijk ing
Punts gew ijz e tek sten +
c ontac tinform atie
Luchtk w aliteits index
Kaart m et luchtk w aliteit als
k leur w eergegev en
Prognose luchtk w aliteit
R isic ov ergelijk ing
Punts gew ijz e tek sten +
c ontac tinform atie
Kaart m et luchtk w aliteit als
k leur w eergegev en
R isic ov ergelijk ing
Luchtk w aliteits index
T oelic hting plan m et
c ontac tinform atie
Kaart m et plan, inpass ing
k w ets bare groepen en
alternatiev en
Kaart m et huidige
luchtk w aliteit en na
realis atie (5.2.1 en 5.2.2)
Z elf rekenen aan
luchtv erv uiling (5.2.6)
Kaart m et luc htk w aliteit als kleur
w eergegev en
Luc htk w aliteits index
R is icov ergelijking
Z elf rek enen aan luc htverv uiling
Internet
H uis -aan-huis blad
Inform atiem ark t
Pers oonlijk (telefoon) ges prek
Internet
H uis-aan-huis blad
Bew onersbrief
Inform atiem ark t
Persoonlijk (telefoon)ges prek
Buurtov erleg/platform
Internet
H uis-aan-huis blad
Inform atiem ark t
Persoonlijk (telefoon) ges prek
SM S
Via tus s enpersonen
Internet
H uis-aan-huis blad
Persoonlijk (telefoon) ges prek
Via tus s enpersonen
Internet ook interactief
H uis-aan-huis blad
Persoonlijk (telefoon) ges prek
Bew onersbrief
Inform atiem ark t
Buurtplatform
Internet v ooral interactief
Pers oonlijk (telefoon)
gesprek
Bew oners brief
Inform atiem ark t
Buurtplatform
Gebruik m inder de auto
Speel, fiets of sport niet langs
druk k e w egen
Blijf v entileren in huis
Gebruik geen open haard of
k aars en
Ventileer de rustige kant v an de
w oning buiten de s pits
Initieer een buurtplatform
Probeer politiek te beïnv loeden
Ov erw eeg een verhuiz ing
Verm ijd druk v erk eer
H oudt s m og s ituatie in de gaten,
verm ijd ex tra ins panning tijdens
sm og
Ga m et k lac hten naar huis arts
Ov erw eeg te v erhuizen w eg van
druk k e w egen
Verm ijd druk verk eer
Sluit aan bij een
patiëntenvereniging
Ov erw eeg te verhuiz en w eg van
druk ke w egen
R aak betrokk en bij het plan
(via inspraak of bez w aar)
Initieer een buurtplatform
Verz oek om uitw erk ing
alternatiev en
Probeer politiek te beïnv loeden
Verdiep je in rapportage
luc htkw aliteit en ac tieplan
D ring aan op inbreng
gez ondheid in plannen
(betrek GGD hierbij)
Probeer politiek te
beïnv loeden

Bijlage 4 Voorbeeldteksten
De onderstaande teksten zijn bedoeld als hulp bij het communiceren met burgers. Deze
zijn bijvoorbeeld te gebruiken voor brochures of websites. De nadruk van de teksten ligt
op de invloed van verkeer op gezondheid omdat dit een van de belangrijkste bronnen
van luchtvervuiling is.
Doelgroep: geïnteresseerde burgers die zelf op zoek gaan naar informatie
De tekstvoorbeelden zijn opgedeeld in een aantal delen.
1. Kan ik ziek worden van vuile lucht?
2. Ik wil meer weten over vuile lucht.
3. Ik heb nog meer vragen.
4. Wat kan ik zelf doen?
5. Ik wil meer informatie.
− Deel 1: korte tekst met kerninformatie in simpele bewoordingen.
− Delen 2 en 3: verdiepende informatie voor mensen die meer willen weten of
specifieke vragen hebben. Deze teksten zijn moeilijker en vereisen meer kennis en
wellicht uitleg.
− Deel 4 en 5: handelingsadvies voor burgers geformuleerd in simpele bewoordingen.
Titel: Verkeer en gezondheid.
Ondertitel: Informatie van de GGD.
1. Kan ik ziek worden van vuile lucht?
In vuile lucht zitten stoffen die er niet in thuis horen. Dit zijn bijvoorbeeld stoffen uit
uitlaatgassen zoals fijn stof. Vooral verkeer zorgt in steden vaak voor vuile lucht. Uit
onderzoek dat is gedaan blijkt dat gezonde mensen door het inademen van vuile lucht
last van hun gezondheid kunnen krijgen. Je kunt er bijvoorbeeld problemen met je
longen en hart van krijgen. Mensen die al problemen met hun gezondheid hebben (zieke
mensen) kunnen door vuile lucht nog meer last krijgen van hun gezondheid. Vooral roet
uit dieselauto’s kan voor problemen zorgen voor de gezondheid van mensen.
De lucht bij een drukke weg in de stad of langs een snelweg is vaak erg vies. Mensen die
daar dichtbij wonen kunnen meer problemen krijgen met hun gezondheid dan de mensen
die op een andere plek in de stad wonen. Je kunt niet van tevoren zeggen wie problemen
met hun gezondheid krijgt. Wel hebben sommige mensen sneller last van vuile lucht zoals
kinderen, ouderen of zieken.
2. Ik wil meer weten over vuile lucht.
Om welke stoffen in de lucht gaat het?
Luchtvervuiling bestaat uit een mengsel van stoffen. Het is niet altijd duidelijk welke stof
verantwoordelijk is voor welke effecten. Toch zijn er twee stoffen die er uit springen:
− Fijn stof. Er is steeds meer bewijs dat fijn stof een belangrijke veroorzaker is van
gezondheidseffecten, zowel na korte als lange blootstelling.
− Stikstofdioxide. Stikstofdioxide is zelf niet de belangrijkste veroorzaker van de
gezondheidseffecten, maar is een maat voor het mengsel van luchtvervuiling dat
afkomstig is van uitlaatgassen van het verkeer.
69

Wat is fijn stof nu precies?
Fijn stof is een verzamelnaam voor in de lucht zwevende deeltjes. Meestal wordt fijn stof
geschreven als PM10 (‘Particulate Matter’). Dit zijn deeltjes met een diameter van 10
micrometer (kleiner dan 1 honderdste millimeter, ter vergelijking de diameter van een
haar is 7 keer zo groot). Deze stofdeeltjes kunnen bij inademing diep in de longen terecht
komen. Dit PM10 stof bestaat uit een groot aantal deeltjes die sterk kunnen variëren in
grootte, oorsprong en chemische samenstelling. Het grove deel uit het PM10 stof (tussen
de 2,5 en de 10 micrometer) bestaat vooral uit deeltjes die het gevolg zijn van
mechanische processen zoals slijtage van banden en wegdek en opwaaiend bodemstof.
Het fijnere deel, deeltjes met een diameter kleiner dan 2,5 micrometer (PM2,5), bestaat
vooral uit deeltjes die het gevolg zijn van verbrandingsprocessen, zoals uitlaatgassen van
het verkeer. In dit fijnere deel zit onder andere dieselroet.
Wat maakt fijn stof zo schadelijk?
De naam fijn stof zegt het eigenlijk al: het gaat om erg fijne stofdeeltjes die je niet ruikt of
ziet, maar wel inademt. Vooral de heel kleine fijn stof deeltjes kunnen diep het lichaam
binnendringen, via de longen tot in de bloedbaan, en daar schade aanrichten. Belangrijk
is dat fijn stof ook bij concentraties onder de bestaande normen gezondheidseffecten kan
veroorzaken. Eerst werd gedacht dat alleen kwetsbare groepen, zoals zieken, kinderen of
ouderen, klachten door inademen van fijn stof zouden kunnen krijgen. Dat blijkt niet zo te
zijn: ook gezonde mensen kunnen ziek worden en een aantal jaren eerder sterven aan een
luchtwegaandoening of hart- en vaatziekte.
En hoe zit het dan met stikstofdioxide?
Stikstofdioxide komt bij alle verbrandingsprocessen vrij door de reactie van de in de lucht
aanwezige stikstof met zuurstof. In het gemotoriseerde verkeer zijn met name de
dieselmotoren een belangrijke bron van deze uitstoot. Stikstofdioxide is bij de huidige
concentraties niet schadelijk voor de gezondheid. Wel is stikstofdioxide een goede maat
voor alle verkeersgerelateerde uitstoot. Dit houdt in dat we samen met stikstofdioxide
nog een heleboel andere stoffen inademen die we niet goed kunnen meten maar die wel
een effect op onze gezondheid hebben. We gebruiken daarom stikstofdioxide als maat
voor alle uitstoot door het verkeer. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft voor
stikstofdioxide een advieswaarde opgesteld waar beneden geen gezondheidseffecten
van stikstofdioxide optreden. Bij deze concentraties kunnen echter nog wel
gezondheidseffecten optreden van de andere stoffen die door verkeer worden
uitgestoten.
3. Veelgestelde vragen.
Welke gezondheidseffecten kun je precies krijgen van luchtvervuiling?
Langdurig inademen van relatief lage concentraties kan bij kinderen de longfunctie
blijvend doen afnemen en luchtwegaandoeningen zoals hoesten en astma veroorzaken of
verergeren. Ook hart- en vaatziekten kunnen toenemen zoals vaatvernauwing, verhoogde
bloedstolling, verhoogde hartslag, hartinfarct of beroerte. Deze effecten kunnen leiden
tot ziekenhuisopnamen en vroegtijdige sterfte.
Worden sommige mensen eerder ziek dan anderen?
Niet iedereen heeft evenveel last van luchtvervuiling. Dat komt omdat mensen
verschillend reageren op luchtvervuiling. Sommige mensen zijn kwetsbaarder en krijgen
sneller gezondheidsklachten. Vooral oudere mensen, kinderen en mensen met een
luchtwegaandoening of een hart- en vaatziekte zijn extra gevoelig voor vervuilende
stoffen in de lucht.
70

Kan mijn kind astma krijgen van luchtvervuiling?
Een kind dat geen aanleg heeft voor astma, zal het, als gevolg van luchtvervuiling, niet zo
snel krijgen. Er zijn namelijk andere factoren die een grotere rol spelen. Heeft uw kind
echter al astma, dan kan uw kind door blootstelling aan luchtvervuiling hier meer en vaker
last van hebben.
Hoeveel mensen worden er ziek van luchtvervuiling?
Op basis van resultaten van wetenschappelijke onderzoeken kan worden berekend wat
de gezondheidsgevolgen van luchtvervuiling zijn in een bepaald gebied. Voor vervuiling
door fijn stof in de gemeente Amsterdam is dit bijvoorbeeld als volgt:
- De gemiddelde levensverwachting van Amsterdammers neemt af met circa een jaar.
- Vijfhonderd Amsterdammers krijgen chronische bronchitis.
- Duizend Amsterdammers moeten acuut in het ziekenhuis worden opgenomen wegens
luchtwegaandoeningen of hart- en vaatziekten.
- Driehonderdduizend dagen met ‘beperkte activiteit’ (zoals niet kunnen werken).
- Negenduizend astma-aanvallen meer bij kinderen en volwassenen.
- Tienduizenden Amsterdammers (ook kinderen) met een verminderde longfunctie.
Op welke afstand van een drukke weg kan ik veilig wonen?
Er zijn geen wetenschappelijke onderzoeken waaruit een veilige afstand tot aan een weg
kan worden bepaald. Invloed op de gezondheid is vooral te zien binnen 100 meter van
zeer drukke wegen maar ook nog op 1000 meter vanaf de snelweg.
Mijn vensterbank is vaak zwart van de aanslag, hoe kan dat?
In de lucht zitten fijne stofdeeltjes, deze vormen een belangrijk onderdeel van het
mengsel van luchtvervuiling. Deze stofdeeltjes zijn zo klein dat ze lange tijd in de lucht
kunnen blijven zweven. Uiteindelijk verdwijnen ze echter weer uit de lucht. Dit gebeurt
vooral als het regent. Daarbij wordt de lucht als het ware schoon gewassen. De
stofdeeltjes slaan dan neer en dat is vaak te zien als een zwarte aanslag. Bij droog weer is
de kans op een zwarte vensterbank dus wat kleiner.
Wat bepaalt de luchtvervuiling in mijn straat?
Bepalend voor de lokale luchtvervuiling is de situatie op en rondom de weg. Niet alleen
de hoeveelheid verkeer maar ook het soort verkeer en de doorstroming heeft grote
invloed op de luchtvervuiling op een bepaalde plek. Vrachtauto’s en dieselauto’s zijn
bijvoorbeeld viezer dan benzineauto’s en auto’s. Auto’s die maar heel langzaam rijden en
vaak stilstaan zorgen voor meer vuile lucht.
Bij hoeveel luchtvervuiling is de lucht echt vervuild?
De volgende tabel geeft een idee van de kwaliteit van de lucht op basis van de
hoeveelheid fijn stof in de lucht. In de tabel staat de concentratie fijn stof (in µg/m3,
microgram per kubieke meter) en een omschrijving van de luchtvervuiling.
Fijn stof (PM10) µg/m 3 Kleur Label kwaliteit
< 30 Geel Matig
30 – 39 Oranje Zeer matig
40 – 49 Rood Onvoldoende
Boven 50 Roodpaars Zeer onvoldoende
71

Waar in Nederland is de lucht schoon?
Op plekken waar veel drukke wegen zijn zoals in steden is de luchtvervuiling vaak groot.
Dit geldt niet alleen voor snelwegen maar ook voor drukke andere wegen zoals
provinciale wegen. Op plekken met minder verkeer is de lucht vaak minder slecht.
Helemaal schoon is de lucht in Nederland echter nooit.
4. Wat kan ik zelf doen?
Wat kan ik zelf doen om zo gezond mogelijk te leven?
In je dagelijkse bezigheden kun je zo gezond mogelijke keuzes maken. Ook kan iedereen
zelf bijdragen aan het verbeteren van de kwaliteit van de leefomgeving.
Schonere lucht binnenshuis:
- Blijf ventileren in huis! Ventileer wanneer dat kan aan de rustige kant van de woning
buiten drukke tijden.
- Hou het in huis zo schoon mogelijk: Roken en het (slecht) stoken van een open haard
dragen bij aan een slecht binnenklimaat.
- Laat kinderen, als dat kan, niet dichtbij drukke wegen spelen.
- Fiets, als dat kan, langs rustige wegen in plaats van langs drukke, doorgaande wegen.
Minder autorijden:
- Neem de fiets voor korte ritten en het openbaar vervoer voor langere reizen.
- Deel auto met buurtbewoners.
- Lokale huurauto gebruiken (greenwheels/connectcar).
Minder (slechte) lucht uitstoten:
- Geen barbecue of allesbrander gebruiken.
- Roetfilters installeren bij een dieselauto.
- Als u niet zonder auto kunt overweeg dan een schonere (nieuwere) auto.
- Zuiniger rijden (www.hetnieuwerijden.nl).
5. Waar vind ik meer informatie?
De GGD kan meer vragen beantwoorden over vuile lucht en uw gezondheid.
- Naam GGD
- Telefoonnummer
- Eventueel e-mailadres
Kijk op interessante websites:
- Tips van Milieu Centraal: www.milieucentraal.nl
- Tips voor zuinig rijden: www.hetnieuwerijden.nl
- Subsidie roetfilters: http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/auto/roetfilters
72

Bijlage 5 Voorbeeldpresentatie bewoners
De bijgevoegde voorbeeldpresentatie ‘Wegverkeer en gezondheid’ is bedoeld om te
gebruiken tijdens een informatiemarkt over wegverkeer en gezondheid voor burgers.
73

Bijlage 6 Begrippenlijst
Begrip Omschrijving
Achtergrondconcentratie Over heel Nederland ligt een deken van luchtvervuiling. Deze
landelijke concentratie van luchtvervuiling heet de
achtergrondconcentratie. De achtergrondconcentratie is niet
overal in Nederland gelijk. Om de specifieke concentratie
luchtvervuiling op een bepaalde plek te berekenen moet
bovenop de achtergrondconcentratie de lokale bijdrage
worden geteld van bijvoorbeeld wegen of industrie. De
achtergrondconcentratie op een bepaalde plek is te vinden
via: http://www.pbl.nl/nl/themasites/gcn/index.html
Fijn stof Fijn stof is een verzamelnaam voor in de lucht zwevende
deeltjes. Meestal wordt fijn stof gekarakteriseerd als PM10.
Dit zijn stofdeeltjes (Particulate Matter) met een diameter
kleiner dan 10 micrometer. 10 Micrometer is 1 honderdste
millimeter. (Ter vergelijking de diameter van een haar is 7 keer
zo groot). Het grove deel uit het PM10 stof (tussen de 2,5 en
de 10 micrometer) bestaat vooral uit deeltjes die het gevolg
zijn van mechanische processen zoals slijtage van banden en
wegdek en opwaaiend bodemstof. Het fijnere deel, deeltjes
met een diameter kleiner dan 2,5 micrometer (PM2,5), bestaat
vooral uit deeltjes die het gevolg zijn van
verbrandingsprocessen, zoals het verkeer. In dit fijnere deel zit
onder andere dieselroet. Fijn stof kan gezondheidseffecten
veroorzaken zoals luchtwegklachten en hart- en vaatziekten
maar ook voortijdige sterfte.
Gevoelige
bestemmingen
Bestemmingen waar kwetsbare groepen kunnen verblijven
zijn: scholen, kinderdagverblijven, woningen, ziekenhuizen,
verzorgings- en verpleegtehuizen.
Grenswaarde Een grenswaarde maakt deel uit van de luchtkwaliteitseisen
die in Nederland gelden. Het is een minimale kwaliteit van de
buitenlucht dat moet worden bereikt en moet worden
behouden. Er bestaan onder andere grenswaarden voor fijn
stof en stikstofdioxide (vanaf 2010). Grenswaarden bestaan
voor jaargemiddelde concentraties maar er bestaan ook
kortdurende grenswaarden. De grenswaarde voor fijn stof is
geen gezondheidskundige grenswaarde, dat wil zeggen dat
ook bij blootstelling aan concentraties onder de grenswaarde
gezondheidseffecten kunnen optreden.
Kwetsbare groepen Sommige groepen kunnen bijzonder gevoelig zijn voor het
effect van blootstelling aan luchtvervuiling of worden in
bijzondere mate blootgesteld. Vooral oudere mensen,
kinderen en mensen met een luchtwegaandoening of hart- en
vaatziekte zijn kwetsbaar voor vervuilende stoffen in de lucht.
µg/m 3 Microgram per kubieke meter. Grenswaarden worden
meestal in deze eenheid weergegeven.
79

Nationaal
Samenwerkings
Programma
80
Het Nationaal Samenwerkings Programma (NSL) is de kern
van de Wet luchtkwaliteit. Het NSL is een bundeling van alle
projecten die de luchtkwaliteit verslechteren en
gebiedsgerichte programma's en alle rijksmaatregelen om de
luchtkwaliteit te verbeteren. Het NSL heeft betrekking op 7
gebieden waar normoverschrijding redelijkerwijze te
verwachten is, te weten Noordvleugel, Zuid-Holland, Utrecht,
Overijssel, Gelderland, Noord-Brabant, Limburg.
Ozon Ozon (O3) wordt onder invloed van zonlicht gevormd uit
stikstofoxiden en koolwaterstoffen. Ozon is de belangrijkste
component van zomersmog. De concentraties van ozon zijn
het hoogst in de zomer, en dan vooral aan het eind van de
middag. Ozon kan leiden tot luchtwegklachten en
longproblemen.
Smog Met smog wordt een periode van tijdelijk zeer verontreinigde
lucht aangeduid. Smog die door zon en warmte ontstaat
(zomersmog) kan bestaan uit ozon, fijn stof, stikstofdioxide en
zwaveldioxide. In de winter bestaat smog vooral uit een
mengsel van fijn stof en zwaveldioxide.
Stikstofdioxide Stikstofdioxide (NO 2) komt bij alle verbrandingsprocessen
vrij. In het gemotoriseerd verkeer zijn met name de
dieselmotoren een belangrijke bron. De oxiderende
eigenschappen van NO 2 kunnen effecten in de luchtwegen en
longen veroorzaken in de vorm van vermindering van de
longfunctie en afname van de weerstand tegen infecties van
het longweefsel. Dit kan luchtwegklachten veroorzaken en
ziekenhuisopnames tot gevolg hebben. Deze effecten kunnen
optreden bij blootstelling aan concentraties lager dan de
wettelijke norm voor stikstofdioxide van 40 µg/m 3
jaargemiddeld. Stikstofdioxide is een indicator van het
mengsel van luchtvervuiling dat afkomstig is van uitlaatgassen
van het verkeer omdat het sterk samenhangt met de
verkeersuitstoot.
Zeezoutaftrek Op sommige plekken in Nederland mag bij berekeningen
van fijn stof concentraties een bepaalde concentratie
worden afgetrokken in verband met het van nature
aanwezige zeezout, de zogenaamde zeezoutaftrek (tussen 3
en 7 µg jaargemiddelde). Over deze zeezoutaftrek is
discussie gaande (de laatste inzichten worden weergegeven
in Manders e.a. 2008).

Bijlage 7 Ervaringen communicatietrajecten
In de tabel op de volgende pagina worden verschillende communicatietrajecten op een rij
gezet. Per communicatietraject worden doel, doelgroep, afzender, ervaringen en andere
overwegingen gegeven. In Bijlage 8 wordt getoond welke weergaven gebruikt zijn in
deze communicatietrajecten. De lessen die kunnen worden getrokken uit de
communicatietrajecten luiden als volgt:
Lessen Reden
1. Bied gegevens over luchtvervuiling op een zo
gedetailleerd mogelijk niveau aan
(buurt/straatniveau) en maak het mogelijk om
te zoeken op postcode of adres.
2. Gebruik kaarten en kleuren of herkenbare
symbolen maar vul deze altijd aan met een
toelichting en een legenda.
3. Verschaf mensen geïnterpreteerde informatie
en koppel gegevens over luchtvervuiling zo
direct mogelijk aan mogelijke
gezondheidseffecten.
4. Maak concentraties vergelijkbaar met bijv.
normen, eerdere periodes, andere risico’s of
andere gebieden (langs een drukke straat of in
landelijk gebied).
5. Geef een handelingsadvies voor de algemene
bevolking en risicogroepen.
6. Gebruik een indeling van luchtkwaliteit in
categorieën die zijn gekoppeld aan een kleur
en label.
7. Bied naast actuele informatie ook een
prognose aan voor de volgende dag.
8. Vermijd technische termen, voeg eventueel
een begrippenlijst toe.
9. Maak goede afspraken over rollen,
verwachtingen en taakverdeling als er wordt
samengewerkt met andere partijen.
10. Sluit aan bij landelijke initiatieven om
luchtvervuiling te communiceren.
Mensen willen de luchtvervuiling
in de eigen leefomgeving weten.
Mensen willen zoeken naar voor
hen bekende plaatsen.
Mensen vinden weergave van
informatie op kaarten duidelijk
maar kunnen deze zonder
toelichting toch verschillend
interpreteren.
Mensen willen weten welke
gezondheidseffecten ze kunnen
krijgen bij een bepaalde
concentratie.
Mensen hebben aanvullende
informatie nodig om
luchtvervuiling te interpreteren of
in perspectief te zetten.
Door het handelingsadvies af te
stemmen op de doelgroep
krijgen mensen de mogelijkheid
concreet iets doen.
Omdat een indeling in
categorieën de werkelijkheid wat
versimpelt is deze voor veel
mensen beter te begrijpen dan
een concentratie.
Door een prognose aan te bieden
kunnen mensen van vooral
risicogroepen hun gedrag
aanpassen en risico’s
verminderen.
Technische termen worden niet
begrepen door leken.
Zorg dat de rol van de GGD voor
de burger en andere partijen
duidelijk is.
Door op landelijk niveau samen te
werken ontstaat voor de burgers
een eenduidig beeld.
81

82
Communicatietraject Doel, doelgroep Afzender Tijdsperiode Ervaringen Overwegingen
Gemeente Delft, Milieukaarten
http://www.gemeentedelft.info/milieu
pagina/algemeen.html. Op de site is
de kaart van Delft te zien met daarop
de jaargemiddelde concentratie van
NO 2 en PM10 berekend met URBIS. Je
kunt inzoomen tot op straatniveau en
ook zoeken op adres en of postcode
6. Er staan geen meetgegevens op.
Geen link met gezondheidseffecten
wel verwijzing naar meer info (GGD).
Provincie Gelderland, mijn
leefomgeving
www.gelderland.nl/mijnleefomgeving.
Mogelijkheid tot het zoeken van
informatie over (onder andere) lucht
op postcodeniveau. Weergegeven is
aantal overschrijdingsdagen PM10 en
NO2, concentraties NO2 in vier
categorieën, beschikbare
jaarrapportages. Er worden korte
tekstuele toelichtingen gegeven.
Milieuatlas Deventer,
http://www.deventer.nl/bewoners/leef
omgeving/milieu/milieuatlas-1
De Milieuatlas geeft informatie over
o.a bodem, geluid en natuur maar ook
milieuvergunningen in de
Gericht op
burgers met
bredere
informatie over
het lokale milieu
(geluid, bodem).
Informeren van de
Gelderse burger
over zijn
leefomgeving.
Burgers en
professionals.
Gemeente
Delft
Provincie
Gelderland
Gemeente
Deventer
2005 Gebruikstest uitgevoerd
voor ingebruikname
(Gemeente Delft 2005)
Uitkomst: teksten zijn
ingewikkeld en te lang,
begrippenlijst toevoegen,
website vraaggericht
inrichten, zoeken op adres
mogelijk maken, betekenis
van meetwaarden toelichten
(door normen te noemen of
vergelijking te maken).
2006 Evaluatie in het kader van
project burgers over de
risico-informatiekaart van
VROM. (Le Blansch e.a.
2006) Niet alle informatie is
begrijpelijk, men mist
consequenties van de
luchtvervuiling voor eigen
gezondheid, toelichting is
niet makkelijk te vinden,
kleurgebruik is onlogisch.
Professionele gebruikers
waarderen het getoonde
overzicht van verschillende
milieuthema’s en de
signaalfunctie. Maar er
wordt weinig gebruik van de
Gebruikte kleuren bij de
kaarten lijken
willekeurig gekozen, dit
maakt het interpreteren
van de kaart moeilijk.
Als overzicht is de atlas
bruikbaar voor
professionals, voor
specifieke info is het
niet gedetailleerd
genoeg en gebruikt

83
Communicatietraject Doel, doelgroep Afzender Tijdsperiode Ervaringen Overwegingen
leefomgeving. atlas gemaakt. Leerpunten:
ontwikkelen duidelijke
legenda en toelichting bij
kaarten, kaarten simpel en
overzichtelijk houden en
data zo snel mogelijk
actualiseren.
Lucht actueel, DCMR Rijnmond
(http://www.dcmr.nl/nl/cijfers/luchtme
tingen/luchtactueel/index.html)
Geeft de NO2 concentratie van het
laatst beschikbare uur weer, berekend
door Real Time URBIS op basis van
emissiegegevens,
weersomstandigheden en gegevens
van meetpunten. Weergegeven op de
kaart van Rijnmond.
Heaven project, DCMR Rijnmond,
Rotterdam
www.luchtkwaliteit.rotterdam.nl
Site met actuele
luchtkwaliteitinformatie met de nadruk
op luchtkwaliteit en verkeer. De
gegevens over NO2, benzeen en fijn
stof zijn gebaseerd op metingen,
modellering en verkeerstellingen en
worden weergegeven de
stadsplattegrond. Er kan gekozen
worden voor weergave van de
prognose voor de komende dag, de
slechtste situatie, de afgelopen week
en het afgelopen jaar. Concentratie
Inzicht geven in
actuele
concentraties NO 2
aan bewoners.
Het informeren
van publiek over
luchtkwaliteit en
gezondheidseffect
en en de
bewustwording te
stimuleren over de
gevolgen van
automobiliteit.
DCMR
Milieudienst
Rijnmond en
TNO in
opdracht
van de
Provincie
Zuid-
Holland.
DCMR
Rijnmond
De kaart geeft alleen een
globaal beeld van het hele
gebied omdat niet is in te
zoomen. De concentratie
wordt getoond zonder
verder ‘label’.
2000-2003 Concentratie is al
geïnterpreteerd en wordt
weergegeven met een
tekstueel ‘label’ en kleur.
Afstemmen van de inhoud
en presentatie op de
doelgroep is vooraf niet
gebeurd. Dit is wel gebeurd
bij het vervolgproject ‘Air
Quality Now’ (verderop in
deze tabel) (Elshout van den
2007).
men de
afdelingsspecifieke GISsystemen.
Voor burgers
lijkt de atlas juist te
ingewikkeld.
De globale kaart kan
bewoners geen
gedetailleerde
informatie over de
leefomgeving geven. Er
is weinig aanvullende
informatie beschikbaar.
De koppeling van de
luchtkwaliteit aan
gezondheideffecten
komt niet uitgebreid
aan de orde. Voor
informatie wordt
doorverwezen naar de
GGD Rotterdam-
Rijnmond.

84
Communicatietraject Doel, doelgroep Afzender Tijdsperiode Ervaringen Overwegingen
wordt weergegeven in 4 categorieën
met kleurcode op basis van 24 uurs
gemiddelde: goed, redelijk, slecht,
zeer slecht.
www.rechtomteweten.nl
Op de site wordt voor drie
proefregio's inzicht gegeven in welke
industrie er gevestigd is, wat deze aan
kankerverwekkende stoffen uitstoot en
het geschatte toegenomen
kankerrisico. Zoeken op postcode is
mogelijk. Weergave d.m.v. gekleurde
risicocontouren. Ter vergelijking een
lijst met andere veel voorkomende
risico’s.
Lokale luchtkwaliteit,
www.lokalelucht.nl
Site met daarop de beschikbare
gemeentelijke rapportages
luchtkwaliteit van rapportageplichtige
gemeenten (uit 2005 en 2006).
Doel was de
gezondheidsrisico’
s voor burgers in
perspectief te
plaatsen en
mensen de
mogelijkheid te
geven zelf te
bepalen of deze
risico’s acceptabel
zijn.
Ontsluiten van de
rapportages voor
burgers.
Provinciale
Milieufedera
ties, Natuur
en Milieu
Vereniging
Leefmilieu
Nijmegen
Gedurende
eerste helft
2004
Deze site voldeed aan de
behoefte aan toegankelijke,
Niet-versnipperde
informatie over de directe
leefomgeving. Er is geen
onrust ontstaan door de site
zoals sommigen
verwachtten. Zoeken op
postcode is voor bezoekers
helder. Verantwoording van
informatie en aannames is
belangrijk.
2006 Deze website geeft inzicht in
de rapportageplichtige
gemeenten, de rapportages
en de gemeenten die niet
aan de rapportageplicht
voldoen. De site voorziet in
een behoefte van burgers.
(Vaal e.a. 2007)Een centrale
inbreng van gemeentelijke
rapportages maakt de site
betrouwbaarder en actueler.
Wellicht kan Infomil hier in
de toekomst iets betekenen.
Vergelijking van risico’s
met andere risico’s,
Achtergrondwaarden en
normen kunnen
informatie in
perspectief plaatsen
maar meer kennis is
nodig over de manier
van begrip van deze
informatie door
burgers. Er wordt wel
algemene informatie
over onzekerheid
gegeven maar niet bij
de berekeningen.
Inzicht in de
rapportages
luchtkwaliteit van de
gemeente kan voor
burgers een goede
eerste stap zijn. Deze
rapportages zijn alleen
vaak dermate
gecompliceerd dat ze
niet echt begrijpelijk
zijn. Dus zeker niet
zaligmakend als
communicatiemiddel.

85
Communicatietraject Doel, doelgroep Afzender Tijdsperiode Ervaringen Overwegingen
Atlas Leefomgeving (in ontwikkeling
meer info via www.atlasinfo.nl)
Landsdekkende atlas benaderbaar via
een website waarop informatie over
leefomgeving is te vinden. In eerste
instantie over lucht, geluid en groen.
Informatie wordt zoveel mogelijk
ontsloten via postcode en getoond op
kaarten. Informatie over luchtkwaliteit
zal worden weergegeven door de
jaargemiddelde concentratie PM10 en
NO 2 langs wegen te tonen in 4
categorieën gekoppeld aan een kleur
met een ‘label’ (matig, zeer matig,
onvoldoende, zeer onvoldoende). Ook
de achtergrondconcentratie wordt
weergegeven.
Burgers en
professionals.
Atlas pilot Gemeente Amsterdam. Informeren
burgers over
luchtkwaliteit.
Luchtinformatiebord, 2
informatieborden op de Amsterdamse
Veerkade waarop uurgemiddelde
concentratie NO 2 en PM10
concentratie van afgelopen 24 uur van
RIVM meetpunt te zien is. De
Bewust maken
passerende
automobilist en
andere
voorbijgangers,
creëren draagvlak
Gezamenlijke
overheden
(oa
Ministerie
van VROM,
provincies,
gemeenten)
Gemeente
Amsterdam,
GGD, VROM
Gemeente
Den Haag
Pilot
afgerond,
komende
jaren
verdere
ontwikkeling
Bij de ontwikkeling is veel
onderzoek gedaan naar de
behoefte van de
doelgroepen en gebruik
gemaakt van tussentijdse
evaluaties. (Bureau KLB
2008d, Damme van e.a.
2007) Er wordt uitgegaan
van de
milieukwaliteitsklassen uit de
GES (Fast 2008). Er is nog
geen koppeling met
gezondheidseffecten.
2009-2011 In deze pilot is nagegaan
wat bewoners vinden en
doen met resultaten van
metingen op plaatsen die zij
zelf hebben aangewezen.
Sinds maart
2006 tot
2007
Communicatie en effect van
luchtinfobord is niet formeel
geëvalueerd. Na plaatsing
weinig vragen van bewoners
over gezondheidseffecten,
waarschijnlijk doordat
De Atlas kan voor
burgers de
luchtkwaliteit in de
omgeving zichtbaar
maken. Het ontbreken
van een koppeling van
luchtkwaliteit aan
gezondheidseffecten is
een nadeel. In de
toekomst wordt dit
wellicht wel ontwikkeld.
De Atlas Leefomgeving
is voor gemeenten (en
dus GGD’en) zeer
geschikt om aan mee te
werken. Een dergelijke
initiatief zelf
ontwikkelen is
ondoenlijk.
Het zelf doen of
bepalen van plaatsen
waar metingen
plaatsvinden, zou de
betrokkenheid van
bewoners kunnen
vergroten.
Vergelijken van actuele
data met een
jaargemiddelde norm is
moeilijk. De vraag is of
het bord automobilisten
inderdaad bewuster

86
Communicatietraject Doel, doelgroep Afzender Tijdsperiode Ervaringen Overwegingen
concentratie wordt vergeleken met
het jaargemiddelde van 40 µg en
omgezet in een geel blij gezichtje
wanneer dit onder deze norm is en
een rood sip gezichtje voor
daarboven.
Communicatie GGD rondom
Rijkswaterstaat (RWS) project
verbreding rijkswegen Schiphol-
Amsterdam-Almere Uitleg van
GGD’en aan bewoners over
luchtvervuiling en gezondheid op
informatieavonden aan de hand van
presentatie en gesprekken op een
informatiemarkt na afloop.
Communicatie GGD Rotterdam-
Rijnmond rondom luchtkwaliteit
Overschie. De GGD heeft de effecten
van de snelweg bij Overschie
uitgedrukt in Passief Roken
Equivalenten (Walda 2005). Inademing
ingrijpende
verkeersmaatregel
en.
Omwonenden van
het
rijkswegentraject
Schiphol-
Amsterdam-
Almere.
GGD
Amsterdam,
Gooi-en
Vechtstreek
en Flevoland
Omwonenden. GGD
Rotterdam-
Rijnmond
Maart-Mei
2008
omwonenden al goed op de
hoogte waren van situatie en
metingen. Er kwamen wel
reacties van bewoners die
het bord niet fijn vonden om
de hele dag te zien.
Evaluatie bij groep
aanwezige bewoners
(Bureau KLB 2008a).
Informatie van de GGD over
gezondheid is prettig en
betrouwbaar. Meer
informatie was gewenst over
afzender en bronnen van
gepresenteerde data
(gemeten/gemodelleerd)
Leerpunten uit interne
evaluatie (GGD Amsterdam
2008). Handelingsadvies
goed aanpassen op
doelgroep en boodschap,
informatie op meer
manieren aanbieden werkt
goed (presentatie en
informatiemarkt).
2005 Niet formeel geëvalueerd.
Deze methode werkte heel
goed om het probleem op
de kaart te zetten, het sprak
publiek en media aan.
Nadelen van deze methode:
maakt van eigen
bijdrage aan de
luchtvervuiling. Voor
omwonenden heeft het
bord geen nut, hooguit
roept het juist onrust of
ergernis op.
Samenwerking tussen
GGD en andere
instantie zoals RWS
vraagt om goede
afspraken over taken
verantwoordelijkheden
en praktische gang van
zaken. Bijv. welke
teksten zijn door wie
geschreven, wat kunnen
de partijen van elkaar
verwachten, afstemmen
inhoud en volgorde van
presentaties.

87
Communicatietraject Doel, doelgroep Afzender Tijdsperiode Ervaringen Overwegingen
van verkeersgerelateerd fijn stof wordt
daarbij vergeleken met het inademen
van sigarettenrook door passief roken
met als effect cardiovasculaire sterfte.
Publieks Informatiepunt Luchtkwaliteit
(PIL) GGD Rotterdam. Inwoners
kunnen informatie krijgen over de
luchtkwaliteit in hun straat. Hiervoor
wordt een nieuw ontwikkelde
blootstellingstool gebruikt waarmee
aan de hand van de zes-cijferige
postcode informatie beschikbaar is
over de lokale blootstelling. Alle
bellers krijgen een brief met daarin de
concentratie, uitleg over
gezondheidseffecten, normen en
ventilatie.
Luchtkwaliteitverwachting Nederland,
luchtmeetnet RIVM
http://www.lml.rivm.nl/verw.html
Meetwaarden voor smogvormende
componenten (fijn stof, ozon, NO 2 en
SO 2) worden gepubliceerd. Op basis
van de hoogste concentratie van een
van de stoffen worden drie
smogklassen onderscheiden die
corresponderen met een
Het geven van
informatie over
luchtkwaliteit en
gezondheid aan
inwoners
Rotterdam-
Rijnmond.
Informeren
bevolking via
smogverwachting
en
smogwaarschuwing
.
DCMR/GGD
Rotterdam
Vanaf mei
2008
risico wordt uitgedrukt in
meeroken maar men
interpreteert het als zelf
roken, de berekening heeft
een grote
onzekerheidsmarge.
Direct na de start waren er
zeer veel inwoners die
belden (rond de 350 de
eerste maand). Uit een
peiling van de
klanttevredenheid blijkt dat
mensen hele specifieke,
persoonlijke en actuele
informatie verwachten. Dit
kan niet altijd worden
waargemaakt omdat de
gegevens simpelweg
ontbreken (Walda &
Voerman 2008). Brief is
aangepast nav reacties. de
beste optie.
Door drukte in de
eerste periode kregen
mensen soms alleen een
brief zonder
telefonische toelichting.
Dit bleek vaak
onduidelijk of niet
voldoende. Een
telefonisch gesprek in
combinatie met een
brief lijkt daarom de
best mogelijke manier
van communiceren.
RIVM Omdat gekozen is voor
kleurcodering per stof is
de luchtkwaliteit als een
kleurcodering te zien
maar is ook de
concentratie te
achterhalen als men dat
wil. Er is geen codering
voor de algemene
luchtkwaliteit, wel een

88
Communicatietraject Doel, doelgroep Afzender Tijdsperiode Ervaringen Overwegingen
kleurcodering van 7 klassen. tekstuele algemene
smogverwachting.
SmogProg, smogverwachting
Nederland (in ontwikkeling),
http://www.lml.rivm.nl/data/smogprog
/
Ontwikkeling van een nieuw
instrument om de huidige
smogverwachting te verbeteren. De
verwachting is gebaseerd op
grondmetingen, satellietmetingen en
een transportmodel voor de
samenstelling van de onderste laag
van de atmosfeer. Concentratie wordt
weergegeven op de kaart van
Nederland in 10 klassen, die
corresponderen met een
kleurcodering.
Pollumeter, Leefmilieu Brussel, België
http://www.ibgebim.be/Templates/Par
ticuliers/InformerPollumetre.aspx?id=1
682&langtype=2067
De pollumeter geeft ieder uur de
luchtkwaliteit weer via een globale
index en een verkeersindex. Beiden
worden weergegeven met een kleur
en een omschrijving. De globale index
wordt berekend op basis van
metingen op alle meetpunten voor
zuurstof (O3), stikstofdioxide (NO2), zwaveldioxide (SO2) en fijne
stofdeeltjes (PM10). De verkeersindex
Input voor klimaat
en
luchtkwaliteitsond
erzoek en
daarnaast
dagelijks
informeren
overheid en
bevolking via
smogverwachting.
Informeren van de
bevolking van
Brussel over de
luchtkwaliteit.
RIVM, KNMI,
TNO
Leefmilieu
Brussel in
opdracht
van het
Brussels
Hoofdstedeli
jk Gewest,
België
Proefperiod
e 2007-2008
SmogProg zal via
kaarten op internet
worden gepubliceerd
en bevat een prognose.
De concentratie zal
worden aangegeven in
klassen gekoppeld aan
een kleur. Voor zover nu
in te schatten is er niet
in te zoomen op de
kaart dus dat is een
nadeel voor burgers.
Er wordt gebruik
gemaakt van een
duidelijke index met
kleuren en tekstueel
label. Onderscheid
tussen plekken met veel
wegverkeer en overige
plekken is duidelijk en
nuttig. Er wordt geen
gebruik gemaakt van
kaarten, gedetailleerde
informatie is alleen van
de meetpunten
beschikbaar.

89
Communicatietraject Doel, doelgroep Afzender Tijdsperiode Ervaringen Overwegingen
geeft een indicatie van de
luchtkwaliteit in een omgeving met
veel wegverkeer. De informatie staat
op de website en kan telefonisch
worden opgevraagd.
Air Quality Now,
www.airqualitynow.eu
Luchtkwaliteit in een aantal Europese
steden oa Amsterdam en Rotterdam
wordt weergegeven aan de hand van
een ‘Common Air Quality Index’ Index
is gebaseerd op 3 hoofdstoffen (NO 2,
O3, PM10) en 2 aanvullende stoffen
(CO en SO 2) en bestaat uit 5
categorieën (erg laag, laag,
gemiddeld, hoog, erg hoog) die ook
in kleur worden weergegeven (groen
tot rood).
Air Pollution index
http://www.airquality.co.uk, Verenigd
Koninkrijk, Luchtkwaliteit wordt
weergegeven voor 16 regio’s op basis
van meetpunten. Er wordt tweemaal
per dag een prognose uitgegeven die
wordt weergegeven aan de hand van
de Air Pollution Index (1-10). Deze
index is onderverdeeld in 4
categorieën (low, moderate, high en
very high) gekoppeld aan kleuren. Drie
soorten gebieden worden
onderscheiden: in steden en dorpen
bij drukke wegen, elders in steden en
Presenteren
luchtmeetgegeve
ns aan publiek en
vergelijking tussen
Europese steden
mogelijk maken.
Aanvullend op
lokale websites.
Informeren van de
bevolking.
CITEAIR,
project
mede
gefinancierd
door de
Europese
Unie
Ministerie
van Milieu
(DEFRA),
Verenigd
Koninkrijk
Maart 2004 Er is geen evaluatie
beschikbaar.
2002 (AEA 2002, AEA 2004) Niettechnische
gebruikers van
de site vonden deze nieuwe
site gebruiksvriendelijk en
toegankelijk. Nadeel vindt
men dat er niet is in te
zoomen op de kaart of te
zoeken is op postcode. Ook
vindt men dat informatie
over gezondheid ontbreekt.
Als suggestie wordt gedaan
het toevoegen van een
trend over het afgelopen
jaar.
Luchtkwaliteit wordt
weergegeven door een
index dus er worden
geen individuele
concentraties getoond.
Hierdoor zijn locaties en
steden vergelijkbaar.
Er kan niet worden
ingezoomd op de kaart,
wel wordt de index voor
verschillende soorten
locaties gegeven, dat is
een nuttig onderscheid
voor bewoners.
Informatie over
gezondheid is niet
makkelijk te vinden, er
wordt verwezen naar
papieren brochures.

90
Communicatietraject Doel, doelgroep Afzender Tijdsperiode Ervaringen Overwegingen
dorpen en in landelijke gebieden.
Luchtkwaliteit luchthaven Heathrow,
Verenigd Koninkrijk
http://www.heathrowairwatch.org.uk/
Luchtkwaliteit op basis van metingen
rondom luchthaven Heathrow.
Luchtkwaliteit wordt weergegeven
door de categorieën van de Air
Pollution Index (zie eerder in deze
tabel) maar het kleurgebruik is anders
en het getal van de index wordt niet
getoond.
Air Quality Index (AQI), Verenigde
Staten
http://airnow.gov/index.cfm?action=st
atic.aqi De index wordt gebaseerd op
concentraties Ozon, Fijn Stof,
Koolmonoxide, Zwaveldioxide en
Stikstofdioxide. De AQI wordt voor
deze stoffen apart gegeven en de
hoogste stof is tevens de algemene
AQI. De index loopt van 0 tot 500 en
wordt in 6 klassen onderscheiden,
corresponderend met een kleur en
een tekstuele omschrijving. Per stof
wordt voor iedere klasse een
handelingsadvies gegeven voor
risicogroepen.
Air Quality Health Index (AQHI),
Canada www.ec.gc.ca/AQHI De AQHI
wordt berekend op basis van relatieve
risico’s van ozon, PM en NO2 en de
Informeren van
omwonenden van
luchthaven
Heathrow.
Informeren van
burgers over
luchtkwaliteit en
gezondheidseffect
en.
Burgers
informeren over
luchtvervuiling en
de gevolgen van
Heathrow
Airwatch,
Verenigd
Koninkrijk
Environment
al Protection
Agency,
Verenigde
Staten
Environment
Canada, valt
onder het
Ministerie
2002 Effecten van
luchtvervuiling op
gezondheid komen zeer
summier aan de orde.
2003 Het aanbieden van een
handelingsadvies is een
groot pluspunt.
Risicogroepen kunnen
hun gedrag hierdoor
aanpassen. Op de site
wordt verder veel
informatiemateriaal
voor burgers
aangeboden (uitleg,
brochures algemeen en
per stof, informatie
aangepast op
doelgroepen, brochures
in andere talen).
(ERG 2005, Hewings 2001)
Uit testen bij burgers blijkt
dat de schaal en kleuren van
de AQHI duidelijk zijn. Men
De Air Quality Health
Index is een verbeterde
versie van de Air Quality
Index, er is hiervoor

91
Communicatietraject Doel, doelgroep Afzender Tijdsperiode Ervaringen Overwegingen
bekende effecten van deze stoffen op
de gezondheid. De AQHI geeft een
getal tussen 1 en 10 weer met een
tekstueel label. Aan de AQHI is een
gezondheidsadvies voor de algemene
bevolking en risicogroepen
gekoppeld. De AQHI wordt ieder uur
vastgesteld en geeft ook een
prognose voor dezelfde avond, en de
volgende dag.
Luchtballon met informatie over
luchtkwaliteit, Parijs, Frankrijk. De
ballon laat iedere avond twee indices
in kleur zien. De bovenkant van de
ballon wordt verlicht al naar gelang de
luchtvervuiling in de hele stad van die
dag. De onderkant van de ballon laat
de kleur zien van luchtvervuiling nabij
drukke verkeersaders. Kleuren worden
bepaald door concentraties NO 2,
Ozon en PM10 die via meetstations in
Parijs worden gemeten. Hiervoor
worden de kleurencodes van de Air
Quality in Europe website gebruikt (zie
eerder in deze tabel) deze bestaan uit
5 kleuren van lichtgroen naar rood.
het mengsel van
luchtvervuiling
voor de
gezondheid.
Informeren van
het publiek door
het zichtbaar
maken van
‘onzichtbare’
luchtvervuiling.
Gemeente hoopt
dat burgers hun
gedrag aanpassen
wanneer de ballon
oranje of rood
kleurt.
van Milieu
van Canada
Gemeente
Parijs
Sinds begin
2008
had een voorkeur voor
‘objectieve’ tekstuele labels
van deze categorieën (zoals
laag, midden, hoog). Men
waardeerde het onderscheid
in gezondheidsinformatie
voor de algemene bevolking
en risicogroepen.
Technische termen zoals
‘ozon’ en ‘atmosferisch
transport’ werden niet
begrepen.
veel voorwerk gedaan.
Er is veel aandacht
besteed aan geschikte
communicatiemiddelen
voor het publiek.
Geen evaluatie beschikbaar Waarschijnlijk wel
geschikt om het
onderwerp
luchtkwaliteit op de
kaart te zetten maar
twijfelachtig of burgers
hun eigen gedrag
hierdoor zullen
aanpassen.

Bijlage 8 Voorbeelden weergaven
luchtkwaliteitsgegevens
Omschrijving Bron + weergave
Gemeente Delft, milieupagina http://www.gemeentedelft.info/milieupagina/a
Via de Milieuatlas van de Gemeente Delft
wordt de luchtkwaliteit met contouren
weergegeven op de stadsplattegrond. De
jaargemiddelde concentratie PM10 en NO 2
wordt met kleuren aangegeven. NO 2 is in 10
klassen (en dus kleuren) verdeeld, fijn stof in 4
klassen.
92
lgemeen.html
Kleurcodering
NO 2
Voorbeeld weergave:
Kleurcodering
Fijn Stof
Provincie Gelderland, atlas milieu-informatie www.gelderland.nl/mijnleefomgeving
Mogelijkheid tot het zoeken van informatie Kleurcodering overschrijdingsdagen fijn stof:
over (onder andere) luchtkwaliteit op
postcodeniveau. Weergegeven is aantal
overschrijdingsdagen PM10 en NO2, concentraties NO2 in vier categorieën,
beschikbare jaarrapportages.
Voorbeeld weergave:

Omschrijving Bron + weergave
Lucht actueel, DCMR Rijnmond http://www.dcmr.nl/nl/cijfers/luchtmetingen/lu
chtactueel/index.html
Geeft de NO 2 concentratie van het laatst
beschikbare uur weer, berekend door Real
Time URBIS op basis van emissie-gegevens,
weersomstandigheden en gegevens van
meetpunten. Weergegeven op de kaart van
Rijnmond.
Heaven project, luchtkwaliteit Rijnmond http://www.dcmr.nl/heaven/index3.htm
De gegevens zijn gebaseerd op metingen en Gebruikte kleurcodering:
modellering. De NO2, benzeen en fijn stof
concentratie wordt weergegeven als 24 uurs
gemiddelde. Ook kan er gekozen worden voor
weergave van de prognose voor de komende
dag, de slechtste situatie, de afgelopen week
en het afgelopen jaar. Concentratie wordt
weergegeven in 4 categorieën met kleurcode
op basis van 24 uurs gemiddelde: goed,
redelijk, slecht, zeer slecht en wordt
geprojecteerd op de hoofdwegen van de
stadsplattegrond.
Voorbeeld weergave stikstofdioxide
Rechtomteweten.nl www.rechtomteweten.nl
Op de site wordt voor drie proefregio's inzicht Gebruikte kleurcodering:
93

Omschrijving Bron + weergave
gegeven in welke industrie er gevestigd is, wat
deze aan kankerverwekkende stoffen uitstoot
en het geschatte toegenomen kankerrisico.
Zoeken op postcode is mogelijk. Weergave
dmv gekleurde risicocontouren.
Luchtkwaliteitverwachting Nederland,
luchtmeetnet RIVM
Via website en teletekst worden actuele
meetwaarden voor smogvormende
componenten (fijn stof, ozon, NO2 en SO2) gepubliceerd. Op basis van de hoogste
concentratie van een van de stoffen worden
drie smogklassen onderscheiden
(geen/gering, matig, ernstig) die
corresponderen met een kleurcodering van 7
klassen.
SmogProg, smogverwachting Nederland (in
ontwikkeling)
In dit project wordt gewerkt naar een nieuw
instrument om de huidige smogverwachting te
verbeteren. De gegevens zijn gebaseerd op
94
Voorbeeld weergave:
http://www.lml.rivm.nl/data/smog/index.html
Kleurcodering fijn stof:
Indeling klassen:
http://www.lml.rivm.nl/data/smogprog/
Kleurcodering ozon concentratie:

Omschrijving Bron + weergave
metingen van ozon en satellietbeelden.
Concentratie wordt weergegeven op de kaart
van Nederland in 10 klassen, die
corresponderen met een kleurcodering.
Pollumeter, Leefmilieu Brussel http://www.ibgebim.be/Templates/Home.aspx
?langtype=2067
De pollumeter geeft een globale index weer
en een verkeersindex. Beiden worden
weergegeven met een kleur en een
omschrijving. De globale index wordt
berekend op basis van metingen op alle
meetpunten voor zuurstof (O 3), stikstofdioxide
(NO 2), zwaveldioxide (SO 2) en fijne stofdeeltjes
(PM 10). De verkeersindex geeft een indicatie
van de luchtkwaliteit in een omgeving met
veel wegverkeer. Die wordt berekend op basis
van gegevens van meetpunten in de buurt van
grote verkeersassen. De informatie staat op
de website en kan telefonisch worden
opgevraagd. Opdrachtgever is het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest.
Air Quality Now, Europa http://www.airqualitynow.eu/about_indices_de
finition.php
Interactieve website met informatie over Gebruikte kleurcodering
luchtkwaliteit in Europese steden afkomstig
van meetpunten, doel is het kunnen
vergelijken van steden (oa Amsterdam en
Rotterdam). Er wordt gebruik gemaakt van
een index, de Air Quality Index. De index
wordt weergegeven als een getal (0-100),
onderverdeeld in 5 categorieën
corresponderend met een kleurcodering.
Voorbeeld weergave (linker kolom gisteren,
Informatie wordt ieder uur geactualiseerd.
rechterkolom vandaag)
Onderscheid wordt gemaakt in straatstations
en achtergrondstations en informatie wordt
getoond voor de betreffende dag en gisteren.
Air Pollution index, Verenigd Koninkrijk http://www.airquality.co.uk/archive/standards.
php#band
Luchtkwaliteit in Verenigd Koninkrijk wordt
weergegeven voor 16 regio’s op basis van
Voorbeeld kleurcodering:
meetpunten. Luchtkwaliteit wordt
Low - Index 1 to 3
weergegeven als de Air Pollution Index (1-10)
Moderate - Index 4 to 6
en is onderverdeeld in 4 categorieën (low,
High- Index 7 to 9
moderate, high en very high). De laagste drie
Very High - Index 10 or over
categorieën zijn met kleuren in drie gradaties
onderscheiden. Iedere ochtend wordt de
No data
luchtkwaliteit van de betreffende dag gegeven
en de voorspelde luchtkwaliteit voor de
Voorbeeld weergave:
95

Omschrijving Bron + weergave
komende 24 uur. Drie soorten gebieden Pollution is currently :LOW
worden onderscheiden: in steden en dorpen 1 2 3
bij drukke wegen, elders in steden en dorpen Pollution forecast :MODERATE
en in landelijke gebieden.
1 2 3 4
Luchtkwaliteit luchthaven Heathrow, Verenigd
Koninkrijk.
Luchtkwaliteit op basis van meetpunten
rondom luchthaven Heathrow, dagelijks.
De data zijn grafisch weergegeven op basis
van de hoogste concentratie vervuilende stof.
Categorieën zijn vergelijkbaar met de
nationale Air Pollution Index maar het
kleurgebruik is anders en het getal van de
index wordt niet getoond.
96
http://www.heathrowairwatch.org.uk/air_qualit
y_summary.php
Air Quality Index (AQI), Verenigde Staten http://airnow.gov/index.cfm?action=static.aqi
Deze index laat aan burgers zien wat de
luchtkwaliteit is en welke gezondheidseffecten
met een bepaalde categorie samen kunnen
hangen. De index loopt van 0 tot 500 en
wordt in 6 klassen onderscheiden,
corresponderend met een kleur en een
tekstuele omschrijving. Per stof wordt voor
iedere klasse een handelingsadvies gegeven
voor risicogroepen.
Air Quality Health Index (AQHI), Canada www.ec.gc.ca/AQHI
De AQHI geeft een getal tussen 1 en 10 weer,
is gegroepeerd in vier categorieën, wordt ook
tekstueel omschreven, heeft daaraan
gekoppeld een gezondheidsadvies voor de
algemene bevolking en risicogroepen. De
AQHI wordt berekend op basis van relatieve
risico’s van ozon, PM en NO 2 en de bekende
effecten van deze stoffen op de gezondheid.
De AQHI wordt ieder uur vastgesteld en geeft
ook een prognose voor dezelfde avond, en de
volgende dag.

Omschrijving Bron + weergave
Milieukwaliteitsklassen Atlas Leefomgeving Atlas Leefomgeving, VROM/RIVM
(Fast e.a. 2009)
Bij het ontwikkelen van de Atlas Leefomgeving Milieukwaliteitsklassen met kleuren en labels.
wordt voorlopig aangesloten bij de GESmethode.
(Fast e.a. 2006). Er worden vier
milieukwaliteitsklassen onderscheiden die
ieder een kleur en een label dragen. De
kleuren worden gebruikt voor weergave op
kaarten. Er is nog geen gezondheidsinformatie
geïntegreerd. Wel wordt algemene informatie
over gezondheidseffecten gegeven bij de
kaarten.
97