De koster als manusje van alles - Protestantse Gemeente Zevenaar ...

1
De koster als manusje van alles
Vanaf eind zeventiende eeuw waren aan de protestantse gemeente niet alleen een predikant en een
schoolmeester verbonden, maar ook een koster. De koster – of custos, zoals hij met een deftig Latijns
woord werd genoemd, dat wil zeggen ‘bewaker’ van het Godshuis - ontlastte de predikant van
allerlei noodzakelijke karweitjes: deuren van de kerk openen en sluiten, klokken luiden, de kerk
schoonmaken en lawaaierige kinderen en honden verjagen. Verder fungeerde hij als bode van de
het consistorie dan wel de kerkenraad: hij bezorgde brieven en bracht besluiten van het consistorie
en de kerkenraad mondeling over naar de betrokkenen. Evenals de predikant en schoolmeester
woonde hij in een huis van de kerk. Hij hoefde er geen huur voor te betalen. Een deel van het inkomen
van de koster bestond uit een kleine vaste toelage en een deel uit wat de kostersvicarie (een
kerkelijke stichting) opbracht. Het overgrote deel van zijn inkomen was afhankelijk van de werkzaamheden
die hij verrichtte. Als hij pech had, zoals de koster in 1691 die nergens een baan kon
vinden, kon hij bijna geen brood kopen. Op 4 januari 1693 kwam het consistorie bijeen om te overleggen
‘hoe onsen Coster bij dese slegte en duren tijd te helpen, dat beter met sijn vrou en kinderen mogt
bestaan kunnen. En geresolveert Hem bij provisie te geven de voorste kamer in ’t Grietsche Gasthuijs
(welke dog nu verpagt is) om of selve te bewonen, of met voorweten des Consistorie te verhuren. Tottertijd
dat men andere middelen om zijn tractement te vermeerderen uijtvinde.’
Omstreeks 1720 maakt het consistorie de volgende afspraak met de koster:
‘Tractement f 24,-
Landstoelage f 25,-
Orgeltrappen, waarvoor de koster zorgen moet f 4,-
Omgang: door de stad, Kersmis, Paschen, Pinksteren, buiten Paschen 37½, 20, 10 ct.
Bij het doopen ten minste 30 ct,
trouwen in het minst 75 ct;
Het begraven: het aanzeggen binnen f 3,- buiten f 3,-
Het brengen van het lijklaken 75 ct
Het ontsluiten van het kerkhoff 37½ ct - 75 ct
Het afhalen van het lijk (het nodigde van de dragers daaronder begrepen, als ze niet te ver uit elkaar
wonen f 3,-
Voor het luiden: een arme ½ uur Verder naar verkiezing 1 uur (12-1) f 1,50 de overige moeite f 1,50
drie dagen, Voor op en na de begrafenis, van 11-12 telkens driemaal of het zoogenaamd posen luiden,
elke poose 37½ ct te samen f 3,37½ Dan bij het begraven f 1,12½
Voor vuur op de predikstoel en in de kerkeraadsbanken, gedurende de winter f 6,-
Klokkensmeer en besems 75 ct.’
Uit bovenstaande blijkt dat de koster een manusje van alles was. Een gedicht uit omstreeks 1700
geeft er een aardig beeld van:
‘De Koster een groot man',
ten eerste sal hij luien, de kerck sluiten en ontsluiten,
Kerckhof en kerck houen van binnen en van buyten,
De Psalmen sal hij voor en na de predicatie singen,
't Water tot den Doop sal hij aanbringen,
Die prophecyen sal hij stichtelyken lesen,
De predikanten en de kerckeraedt ghehoorsaam wesen.
Hij sal tot den nachtmael aanschaffen brood ende wijn,
Mits tafelen, bancken, croesen, 't geen dat nodig mag sijn.
En wanneer de predicanten ter kercke falen,
Soo sal hij uytgaan om die op te halen.
In 1816 was de koster voor zijn inkomen niet meer afhankelijk van allerlei afzonderlijke werkzaamheden,
maar behoorde vrij wonen en een vast salaris, betaald uit de kerkmiddelen, tot zijn inkomen.
Ook genoot hij f 25,- landstraktement tot schadevergoeding van een vroeger onder de Pruisische
regering genoten toelage. In 1831 stopte de overheid er in eens mee. Dominee Otto Gerhard
Heldring wendde zich tot het Ministerie van Binnenlandse Zaken en bepleitte om aan Jan Willem van
Hogendijk (1777-1857), die in 1810 koster was geworden, op grond van verworven rechten alsnog
het traktement uit te betalen. Toen Van Hogendijk op 20 september 1857 overleed, kwam Johann
Wilhelm Spaarmann († 1872) in zijn plaats. Hij genoot hetzelfde traktement en kreeg dezelfde emo-

2
lumenten als zijn voorganger.
Fragment uit notulen van kerkenraadsvergadering op 25 juni 1765.
Met ingang van 1 maart 1872 werd Derk Heijting († 1909) de nieuwe koster. Aan hem was opgedragen:
‘1. Het bewaken en schoonhouden van het Kerkgebouw en van hetgeen tot dat gebouw behoort.
2. Het verlenen van de nodige diensten tot en bij de openbare godsdienstoefeningen en kerkelijke
plechtigheden.
3. Het verlenen van de nodige diensten bij de kerkeraadsvergaderingen en kerkelijke benoeming en
beroeping.
4. Het verlenen van de nodige diensten ten behoeve van Kerk- en diaconiebeheer.
5. Het bewaren van het lijklaken; de aanzegging; het overluiden; en de lijkbezorging.’
Van de koster werd verder verwacht dat hij zich naar de aanwijzingen van de voorzitter van de kerkenraad
(de predikant) zou gedragen. De taakomschrijving zou alleen kunnen worden gewijzigd en
uitgebreid als daar tweederde van de kerkenraad er mee instemde. Het traktement van de koster
was hetzelfde als dat van vijftig jaar eerder. Alleen de tijdelijke toelage (landstoelage) was met f
1,- verhoogd. Heijting was 37 jaar koster.
Soms ontstond er onenigheid over de omvang van de taak. Zo bijvoorbeeld bij koster Abraham Willemsen
die op 26 juni 1947 door de kerkenraad was aangesteld. Willemsen moest niet alleen zorgdragen
voor het kerkgebouw en de scholen, maar ook voor de begraafplaats. Kleine reparaties
moest hij zelf verrichten, waarbij hij alleen vergoeding kreeg voor materialen. Zijn zoon moest hij
inwerken in het kosterschap, zodat die hem bij onvoorziene omstandigheden zou kunnen vervangen.
Toen Willemsen vijf jaar later er tegenover de pas gevormde kerkvoogdij over klaagde dat hij te
veel werk moest verrichten voor te weinig geld, wezen de kerkvoogden hem op de afspraken die hij
met de kerkenraad gemaakt had. Tegelijk maakten ze nieuwe afspraken: Willemsen zou per kalenderjaar
tweemaal acht dagen vakantie krijgen, waarin een zondag per vakantie zou vallen. De kerkvoogden
verzochten hem zijn zoon in te werken, zodat die hem eventueel zou kunnen vervangen,
op christelijke feest- en hoogtijdagen zelf het kosterschap waar te nemen en ‘zich voortaan met
alle verzoeken, klachten of bezwaren tot een van de leden van de Kerkvoogdij te wenden.’ Aan het
laatste hield Willemsen zich niet. Op 9 juni 1954 moest Willemsen zich tegenover de kerkvoogden
verantwoorden
‘over zijn houding en gedrag op de Gemeenteavond van 21 mei waar hij zich over het loon, sociale
verzorging en werkzaamheden op laatdunkende wijze zich geuit heeft. De Voorzitter wees hem op
zijn treurige houding in deze en na veel over en weer praten erkende de Koster zijn verkeerde houding
en bood zijn verontschuldiging aan.’

3
Op 2 februari 1955 kwam Willemsen weer ter sprake. De kerkvoogden vonden zijn werk ‘treurenswaardig
slecht’ en deelden hem mee dat hij nog drie maanden de tijd kreeg om zijn werk naar behoren
te verrichten. Zou zijn werk na deze gestelde termijn niet aan ‘de normale eisen’ voldoen,
dan zou hij op ontslag moeten rekenen. Willemsen voldeed kennelijk aan de eisen, want hij werd
niet ontslagen. Op 10 december 1958 besloot de kerkvoogdij ‘na het probleem tegenwoordige Koster
uitvoerig besproken te hebben’‘de Koster op te dragen wekelijks een werkboekje in te leveren;
indien blijkt dat dit overeenstemt met het door hem verrichte werk en dit werk goed afgeleverd is,
zal hem per drie maanden f 65,- extra uitbetaald worden.’ Dit werkte niet naar tevredenheid. Willemsen
vroeg per 15 oktober 1959 ontslag als conciërge van de Ds. Wartenaschool en de kleuterschool.
De kerkvoogdij antwoordde dat een gedeeltelijk ontslag niet aanvaardbaar was en verzocht
hem een algeheel ontslag te vragen. Het Provinciaal College van Toezicht berichtte dat het loon van
een nieuw te benoemen koster afhankelijk zou zijn van de werkzaamheden: conciërge verenigingsgebouw
f 1.600,-; conciërge school f 1.000,-; conciërge kleuterschool f 500,-; onderhoud begraafplaats
f 800,- per jaar. Het bedrag voor vrij wonen zou moeten zijn: als koster f 600,-; als conciërge
school f 335,-; als conciërge kleuterschool f 170,- en als onderhouder van de begraafplaats f 265,-
per jaar. De kerkvoogdij was bereid Willemsen te betalen overeenkomstig wat het Provinciaal College
had aangegeven. Willemsen bleef. Een jaar later vroeg hij opslag. Hij kreeg het niet en nam
ontslag. De kerkvoogdij vroeg hem voorlopig de begrafenissen te verzorgen. Willemsen stemde toe
en kwam overeen dat hij voor het verzorgen en leiden van begrafenissen f 25,- per keer zou ontvangen.
De plaats van Willemsen werd ingenomen de heer G.J.W. Ebbers. Met hem werd overeengekomen
dat hij ten hoogste f 75,- bruto per week zou ontvangen, vrij zou kunnen wonen en voor het
verzorgen van begrafenissen een vergoeding zou krijgen. Ebbers liep al snel op tegen het vele werk
en had naar eigen zeggen een werkweek van circa 65 uur. In oktober 1961 verzocht hij daarom de
kerkvoogdij om een regeling te treffen om te komen tot een betere werkverdeling. De kerkvoogdij
vroeg hem een nauwkeurige tijdverantwoording te geven. In januari 1962 had Ebbers zijn overzicht
gereed. Hij besprak het met de kerkvoogdij, kon niet tot overeenstemming komen en nam ontslag.
Willemsen was nu bereid om tijdelijk voor f 384,- per maand de taak van Ebbers over te nemen. De
kerkvoogdij wilde niet verder gaan dan f 361,40 per maand ofwel f 83,40 per week. Willemsen ging
akkoord.
Op de vacante plaats solliciteerde Pieter Bokhost uit Wehl. De kerkvoogdij stelde hem voor dat
hij voor het schoonhouden van kerk, consistorie, perk rond de kerk, lagere school, speelplaats, Ons
Huis en de begraafplaats f 103,- bruto per week zou ontvangen en f 2,30 reiskosten. In verband met
uitbreiding van de lagere school en de kleuterschool verzocht de kerkvoogdij hem in september
1969 in Zevenaar te komen wonen en beloofde een woning voor hem te kopen. Bokhorst ging er niet
op in. De heer J. Lubbers nam zijn taak over. Met hem kwam de kerkvoogdij overeen dat hij per
jaar f 3.000,- zou ontvangen voor het schoonhouden van de lagere school en de kleuterschool, f
500,- voor het onderhoud van de begraafplaats, f 500,- voor de verzorging van Ons Huis en f 2.450
voor het kosteren in de kerk. De huur van zijn woning zou f 17,50 per week bedragen. Na enige jaren
boterde het niet helemaal tussen Lubbers en de kerkvoogdij. Mede naar aanleiding van de brief
van de kerkvoogdij, waarin gewezen werd op het onvoldoende onderhoud van het kerkhof door de
heer Lubbers, heeft Lubbers per 1 mei 1971 de verzorging van de begraafplaats opgezegd. De familie
Lubbers wenste per 1 september de werkzaamheden als conciërge en beheerder van Ons Huis te
beëindigen.
De taakomschrijving van de in november 1969 aangestelde kosteres van De Hoeksteen, Aleida Grada
(Alies) Rutgers( ◦ 1947), was in veel opzichten anders. Ze luidde:
‘De koster zorgt, dat in het kerkgebouw en de lokaliteiten – voor welke hij aangesteld is – alles in behoorlijke
orde is voor de kerkdiensten, gemeentevergaderingen, catechisaties en verdere samenkomsten
en voor de arbeid van kerkelijke functionarissen. Met name zorgt hij voor a. het tijdig openen
van de deuren (bij samenkomsten van de gemeente minstens een half uur vóór de aanvang); b. het
voldoend verwarmd zijn van kerkgebouw en lokalen; c. het ontsteken van de verlichting; d. het ventileren
van het kerkgebouw en het in behoorlijke toestand gereed zijn van alles wat nodig is en wenselijk
dient te worden geacht tot de bediening van Woord en Sacramenten en van alles wat op de vergaderingen
behoort aanwezig te zijn. (…) De koster dient de bezoekers van de kerkdiensten behulpzaam
te zijn door het aanwijzen van zitplaatsen. (...) De koster zal gedurende de gehele kerkdienst in het
gebouw aanwezig moeten zijn, terwijl hij zich ter beschikking moet houden tijdens de catechisaties
en de te houden vergaderingen of bijeenkomsten. (…) De koster is belast met de wekelijkse en jaarlijkse
schoonmaak van het kerkgebouw, lokaliteiten en bijbehorende terreinen. Hij dient te zorgen
voor het onderhoud en het reinigen van het in het gebouw geplaatste sanitair. Bij de wasgelegenhe-

4
den zal steeds een schone handdoek en zeep aanwezig moeten zijn. Bij vriezend weer neemt hij tijdig
de nodige maatregelen ter voorkoming van het bevriezen van de waterleiding en van de buizen en radiatoren
van de centrale verwarming. Bij onbegaanbaarheid van de toegangswegen neemt hij de nodige
maatregelen. (…) De koster is gehouden toezicht uit te oefenen op het kerkgebouw, de lokaliteiten
en de daarbij behorende terreinen. Telkens wanneer een kerkgebouw of lokaal in gebruik is geweest,
zorgt hij voor het sluiten, na zich overtuigd te hebben, dat alles in orde is. Buiten de tijden van gebruik
geeft hij slechts onder zijn geleide toegang tot het kerkgebouw en/of lokaliteiten. Dit laatste
geldt niet ten opzichte van hen, die ambtshalve recht van toegang hebben. (…) De koster is verantwoordelijk
voor de aan zijn zorgen toevertrouwde roerende goederen van de kerk. (…) Van alle door
hem geconstateerde gebreken, beschadigingen of vernielingen van gebouwen, terreinen of inventaris,
geeft de koster onmiddellijk kennis aan de Commissie van Beheer. (…) De koster dient aan bezoekers
van kerkelijke vergaderingen desgewenst koffie te verstrekken. (…). De koster beheert de keuken.
Desgewenst kan hij aan bezoekers van bijeenkomsten toegestane dranken verstrekken tegen door de
Commissie van Beheer goed te keuren tarieven.’
Met de sluiting van De Hoeksteen op 15 maart 2000 beëindigde mevrouw Rutgers haar taak. Vanaf
1969 was Simon Schots (◦ 1937), geassisteerd door zijn vrouw Gerritje Jacoba Jacomina (Gerrie)
Schots-Koudijs (◦ 1936), met enige onderbreking ruim veertig jaar koster van de Hervormde Kerk
(later Ontmoetingskerk geheten). Zijn opdracht beperkte zich tot het kerkgebouw en Ons Huis.
Schots legde vooral de nadruk op het gastheer zijn.
© Leen den Besten,
Zevenaar, 14 maart 2013.
Van links naar rechts: kerkrentmeester Eric van der Wal en zijn vrouw Petra, de kerkrentmeesters Hiekje de
Vries en Nico Heijne, Gerrie Schots (op voorgrond) en Simon Schots.
(februari 2007, op receptie bij 25-jarig ambtsjubileum van ds. Den Besten).