De dood van een auteur die een beetje op Wouter ... - Overspoor

de dood van een auteur die een beetje op
wouter godijn lijkt

Van deze auteur verschenen eerder:
Witte tongen (roman, 1997)
Alle kinderen zijn van glas (gedichten, 2000)
Langzame nederlaag (gedichten, 2002)
De karpers en de krab (gedichten, 2003)
Kamermuziek, of De weg naar de onverschilligheid
(gedichten, 2005)

WOUTER GODIJN
De dood
van een auteur
die een beetje op
Wouter Godijn lijkt
2007
Uitgeverij Contact
Amsterdam/Antwerpen

© 2007 Wouter Godijn
Omslagontwerp Suzan Beijer
Typografie Arjen Oosterbaan
isbn 978 90 254 2 9 41
6
D/2007/0108/911
nur 301
www.uitgeverijcontact.nl

‘Omdat ik je heb verzonnen heb je nóóit bestaan.’
‘Wie was dat dan in je studio met haar benen over jouw
schouders? (...) Het enige wat ik wou gaan zeggen is dat ik
heel verwarde, ingewikkelde gedachten heb over de hele
kwestie van open en bloot over jezelf schrijven en over de
verschillende vormen verraad, en alles wat dit soort dingen
inhoudt.’
‘Verraad is wel een overdonderende aanklacht, vind je ook
niet? Er is geen overeenkomst opgesteld waarin stond dat ik
mijn beroep zou verloochenen in zaken die jou betroffen.
Ik ben een dief, en zoals iedereen weet is een dief niet te vertrouwen.’
‘Zelfs niet door zijn liefje?’
Philip Roth, Bedrog

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

proloog
‘Nu hoeven we alleen nog maar af te wachten.’
‘Ja, dat zeggen ze.’
‘Wat denk jij dan? Zou het waar zijn wat ze beweren? Dat
hij, nu hij in coma is, niet meer kan voelen en denken? Dat
hij eigenlijk al is vertrokken?’
‘Ach lieve meid, wat ik allemaal met dokters heb meegemaakt.
Als de tumoren uit je oren hangen, denken ze nog dat
je blaasontsteking hebt. Het zou mij niet verbazen als in dat
hoofd, waarin volgens hen niets meer gebeurt, grote activiteit
heerst. Dat hij als een razende aan het schrijven is.’
‘Je meent het. Waarover? Over zijn – zijn leven?’
‘Dat wist je bij hem nooit. Je wist nooit wanneer hij iets
verzon en wanneer niet. Over zijn werkelijke belevenissen is
hij altijd heel gesloten geweest, zelfs tegen mij.
Neem nou zijn eerste roman, De man en het kanaal.Volgens
die ene criticus – hoe heet hij ook alweer? – die man
met die kop als een opgeblazen stuk zeep – volgens hem heeft
hij dat boek later nooit meer geëvenaard. Toen ik hem leerde
kennen, woonde hij in een flatje, een klein, armoedig flatje...’
‘Wéét ik. Heb je al duizend keer verteld.’
‘...Niet ver van dat flatje was een kanaal. Maar wat denk je
dat hij zei toen ik hem vroeg of dat kanaal voor hemzelf ook
zo’n obsessie was geweest? Hij zei, op dat zeikerige toontje...’
‘Daar werd ik soms niet goed van, van dat toontje.’
‘...Dat hij er “weleens wat gewandeld had”. Weleens wat gewandeld,
moet je je voorstellen.’
‘Vré-sé-líjk.’
‘Waar we volgens mij wel zeker van kunnen zijn is, als hij
7

nu nog aan het schrijven is, dat het nog altijd over hetzelfde
gaat.’
‘Nog steeds...?’
8

in het hoofd van de stervende schrijver
Te klein voor de wereld
bekroont zich met leegte
alom, die geroemd wordt:
grenzeloos is de geest.
Wie meent te bevatten
wat hij in de sterren leest
vergeet dat in die ogen
hij er nooit is geweest.
Anneke Brassinga, ‘Klein gebrek’
9

10
over hoe vrouwen ervoor zorgen dat ik ik
ben. over een mooie goal en de vijf vingers
van een hand
Vrouwen! Zij hebben natuurlijk nog nooit in coma gelegen,
hebben er geen idee van hoe dat is, denken dat ik geen woord
versta van wat ze zeggen.
Ik versta alles!
Nu ik erover nadenk: de ene coma is waarschijnlijk de andere
niet. Je zult wel zwarte en witte coma’s hebben. (Is het
meervoud van coma coma’s? – ik kan het niet opzoeken.)
Mogelijk ook zwart-witte coma’s. Hoe het ook zij, ik ben bij
bewustzijn en alert. In sommige opzichten lijk ik zelfs in een
toestand van hyperbewustzijn te verkeren. Ik kan alleen geen
enkel levensteken geven.
Maar schrijven ho maar! Ik was juist zo blij dat ik ervan
verlost was. Zal ik eens verklappen wat ik deed? Ik was een
mooie goal aan het herhalen. Dat gaat zo: je zoekt een beroemde
goal op in je herinnering, bijvoorbeeld die van Maradonna
tegen Engeland waarbij hij vanaf de Argentijnse
helft tegenstanders passeert tot hij de bal in het net schuift,
en die herhaal je dan, heel langzaam. Krijg je een heerlijk
gevoel van in je kop, net of je hersens mooie muziek maken.
Nee, nog gekker – alsof je hersens veranderen in muziek. En
de tijd vliegt! Eén passeerbeweging kan een kwartier opslokken.
Ik ben de man voor wie zij me houden niet, ik ben die
schrijver niet! En toch: toch heb ik nu het gevoel dat ik hem
moet zijn – weer moet zijn. Dat ik die vrouwen niet teleur
mag stellen. Omdat ze anders verdrietig worden. Omdat ze
anders gaan snotteren. Woe-hoe-woe-woe-hoe-woe gaan

doen. Er is niets waar ik zo bang voor ben als voor verdrietige
vrouwen. Als ik de tijd krijg, zult u er nog wel achter
komen waarom. (Tegen wie denk ik eigenlijk dat ik het heb?
Mijn God, het is al zo ver, ik begin hem alweer te worden.
Ik zie mijn gedachten alweer in druk voor me.)
Een vrouw bracht me ter wereld. Vrouwen creëerden mijn
schrijverschap. Mijn persoonlijkheid. En mijn as – straks?
Vrouwen zullen bedisselen wat ermee moet gebeuren.
Maar goed: stel eens dat ik het doe, wat doe ik dan? In mijn
omstandigheden lijkt het niet verstandig om aan een trilo –
soms ben ik opeens een woord kwijt – een trilodinges te beginnen.
Laat ik eens even goed in mijn hoofd kijken. (Gek
hè, zo begint het. Je kijkt in je hoofd, ik heb er zelf geen flauw
idee van hoe je dat doet, en dan komt er iets. Het is me zelden
overkomen dat mijn hoofd me in dat opzicht teleurstelde.
Verder kan het overigens niet veel, mijn hoofd.)
Ik zie, ik zie. Ik zie verhalen. Vijf verhalen als de vijf vingers
van één hand. Een hand die iets gaat pakken.
Wat die hand gaat pakken, mogen we niet weten, u en ik.
(Zoals elke schrijver belazer ik u, denkbeeldige lezer. Ik weet
heel goed wat die hand wil pakken, en tegelijk – dit klinkt
krankzinnig, maar toch is het zo – tegelijk weet ik het niet.
De linkerhand weet niet, nou, die kunt u zelf wel afmaken.)
Genoeg! Hier komt mijn eerste verhaal.
11

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

EERSTE VERHAAL:
JOHN

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

1.
Ze lagen op een plat dak in een warm mengsel van stof en
zand, enigszins beschut tegen de vijandige wapens door de
hoge dakrand. Maar weerloos tegen het felle zonlicht, dat van
alle kanten op hen neer leek te slaan, alsof ze werden beschenen
door drie, vier zonnen tegelijk. John vroeg zich af of
er planeten bestonden die inderdaad door zo veel zonnen
werden beschenen. Nee, de zwaartekracht zou de zonnen laten
versmelten tot één hongerige supernova, die vervolgens
de planeet, met al zijn bewoners, naar zich toe zou zuigen en
inslikken als een vliegje. Meer manen, ja, dat was mogelijk.
Maar zo veel zonnen niet.
‘Sigaret?’ Op het moment dat John de vraag hoorde, wist
hij dat Will hem een ogenblik geleden al hetzelfde had gevraagd.
De warmte en het licht hadden de vraag uitgewist,
nu was hij er weer.
‘Ja – dank je.’
Will strekte het pakje naar hem uit, en probeerde erbij te
lachen, maar de lach lukte niet. Sinds hij aan de oorlog deelnam,
leek Will op een slecht acteur zodra hij probeerde te lachen.
John draaide zich op zijn rug toen hij inhaleerde en gaf
zich over aan het genot – hetzelfde plezier dat een zonnebader
ondergaat als hij zich, op vakantie, op het strand heeft
uitgestrekt. Iemand anders zou zich hebben verbaasd over het
15

contrast, John niet. Anders dan bij de meeste soldaten was de
manier waarop hij het leven onderging niet door de oorlog
gewijzigd. Dat leven zelf natuurlijk wel, maar hij zag de oorlog
als een van de veranderingen die zich om de zoveel jaar
voordeden. Zoals je van een baby in een kleuter veranderde,
was je op een dag soldaat in plaats van student – en dan werd
je de oorlog in gestuurd.
Hij wentelde zich terug op zijn buik, drukte de sigaret uit
en duwde zijn lichaam omhoog zodat hij over de dakrand
kon gluren. De stad strekte zich naar alle kanten, zo ver als
zijn blik reikte. Veel huizen waren als Arabische huizen in een
film: oogverblindend witte muren en kleine, donkere, diepliggende
ramen. Maar er waren ook hele wijken in een andere,
lelijker bouwstijl, die zich als schimmel door de stad had
verspreid: de muren grauwgrijs, of ze met modder waren besmeurd,
de daken nog donkerder, bijna zwart. Hier en daar
stak de uivormige koepel van een moskee er bovenuit, of een
tengere minaret, bleekwit alsof zo getoond werd hoe de God
die daarbinnen werd aanbeden was geschrokken van de oorlog.
Of fonkelend blauwgroen als zwembadwater. De meeste
huizen waren laag, maar in de verte, dichter bij het centrum,
rezen hoge gebouwen op, sommige nog helemaal intact, de
ramen blikkerend in het zonlicht, andere zwart uitgeslagen.
Boven de wijken in het westen hing een grote rookwolk, nauwelijks
bewegend, lusteloos door de warmte.
‘Nice view huh...?’ zei Ike, de soldaat die links van John lag.
‘We’re on holiday, men. We should be grateful.’
Zoals altijd was er een moment vol spanning en vol wilde,
schokkerige beweging, waarop je de knallen nog maar half
hoorde, ook nog geen kogels zag inslaan, of hoogstens één
onschuldig zandfonteintje een paar meter verderop dat eer-
16

der deel uit leek te maken van een kinderspelletje, en waarop
je toch wist dat er geschoten werd. John dook in elkaar,
maakte zich zo klein mogelijk. Zo was het ook geweest toen
hij jaren geleden verstoppertje speelde in het struikgewas
rond zijn ouderlijk huis: alsof je opeens intenser leefde. De
kogels sloegen als hagel tegen de dakrand boven zijn hoofd.
Maar ik zie de geelbruine zandkorrels in dat groefje op tien
centimeter van mijn gezicht. En ik zie dat spinnetje niet veel
groter dan een speldenknop dat zich erdoorheen worstelt,
zijn ijle pootjes hoog optillend, helemaal opgaand in zijn zelfopgelegde
taak. Dus ik ben niet dood. Het schieten hield op
en de stilte die volgde leek zich elke seconde verder uit te breiden.
Toen hoorde John Will bewegen; ook hijzelf ontspande
zich en nam een wat gemakkelijkere houding aan. Ike bleek
niet snel genoeg te hebben gebukt. Zijn linkeroog tuurde nog
met een starre, geconcentreerde blik over de dakrand, maar
zijn rechteroog was veranderd in een taps toelopend, bloederig
gat. Ook op zijn hals, vlak onder het haar, was bloed,
glimmend in het zonlicht, zich vertakkend in smalle baantjes,
bewegend met een insectachtige bedrijvigheid. Angstig,
maar onwillekeurig ook gefascineerd, keek John ernaar, tot
hij plotseling werd vastgegrepen en door elkaar geschud. Het
was Will, die hem met een opgejaagde blik in de ogen aankeek.
‘Zie je dat?’ herhaalde hij telkens. ‘Zie je dat?’
John zei dat hij het zag.
Hij nam nu al langer dan een jaar deel aan de oorlog. Als hij
zijn best deed zo precies mogelijk vast te stellen hoe lang hij
‘soldaat in oorlog’ was, dacht hij: één jaar, drie maanden
(maar waren het er inderdaad drie?) en – ongeveer twee weken.
Vaak kreeg hij dan het gevoel dat hij zich vergiste, dat
17

hij in werkelijkheid bijvoorbeeld, zoals sommige soldaten, al
drie jaar vocht. Er waren er die beweerden dat ze vijf jaar aan
één stuk tegen de Arabieren hadden geknokt. En de oorlog
zelf duurde al veel langer. Het hing er ook van af wanneer je
hem liet beginnen, een kwestie waarin je een zekere vrijheid
genoot. Er waren er die het begin zo ver achteruitschoven tot
ze de aanslag op de Twin Towers hadden bereikt, anderen waren
van mening dat je pas moest gaan tellen bij de veel minder
primitieve, veel verwoestender aanslagen die erop waren
gevolgd.
Inmiddels leek de oorlog deel uit te maken van de menselijke
conditie: vrachtschepen brachten goederen van het ene
continent naar het andere, in hetzelfde lome ritme waarin ze
dat voor de oorlog hadden gedaan, waarbij ze het Suezkanaal
vermeden; de aandelenhandel had zich gedeeltelijk hersteld;
elk voorjaar toonden de Parijse couturiers hun nieuwste creaties;
de meeste auto’s reden nu op waterstof; een Nederlandse
club had voor de tweede achtereenvolgende keer de
Champions League gewonnen – en intussen was er die oorlog,
onaangenaam, maar zo verbonden met het dagelijks bestaan
dat men door een lichte paniek zou zijn bevangen als
hij opeens was opgehouden.
De gedachte dat het om een natuurverschijnsel ging, werd
nog verleidelijker als je de oorlog van nabij meemaakte. Zo
leken alle, op het eerste gezicht spectaculaire ontwikkelingen,
de troepenbewegingen en de vorderingen waarover in de legercommuniqués
en de nieuwsbulletins opgewonden werd
gedaan, een relatieve bewegingloosheid, een dieper liggende
inertie te verbergen – de oorlog koesterde zich als een goed
doorvoede krokodil in de zon en was niet van zins zich te verplaatsen
of iets aan zijn houding te veranderen. De grote ste-
18

den, die als fata morgana’s midden in de woestijn opdoemden,
werden aangevallen en na weken van grimmige gevechten
‘onder controle gebracht’. De soldaten die bij zo’n operatie
waren betrokken, kregen een complimentje en moesten
luisteren naar een toespraak van een generaal die elk woord
in de houding liet staan in zijn wijd geopende mond. Of van
een overgevlogen minister die er niet in slaagde om te verbergen
dat hij zo snel mogelijk terug naar huis wilde. Maar
altijd laaide het verzet in zo’n ‘onder controle gebrachte’ stad
na verloop van tijd weer op. Na een paar weken of maanden
moest de stad opnieuw ‘onder controle’ worden gebracht en
tijdens de daaropvolgende schermutselingen merkte je aan
niets dat de tegenstander door de eerdere strijd was verzwakt:
hij had evenveel (of méér!) soldaten tot zijn beschikking, zijn
wapens waren minstens van dezelfde kwaliteit, kortom, alles
herhaalde zich, of was zelfs erger dan de vorige keer. De oorlog
leek veel op zo’n nachtmerrie waarin je de strijd aanbindt
met een tegenstander die van elke klap onmiddellijk herstelt,
wiens wonden zich binnen een paar seconden sluiten en die
direct nadat je zijn tanden uit zijn mond hebt geslagen alweer
op je af stormt, lachend met een mond vol fonkelende,
hagelwitte tanden. De indruk dat elk gevecht een luchtspiegeling
of een droom was, werd nog versterkt doordat het dagelijkse
leven gewoon door scheen te gaan. Midden in de
strijd was John eens een hoek omgeslagen om tot de ontdekking
te komen dat hij zich plotseling op een drukbezochte
markt bevond: er werd gekocht en verkocht, luidkeels geschreeuwd
en afgedongen, manden vol tomaten en aubergines
glommen in het zonlicht, gesluierde vrouwen lieten hun
elegante vingers langs veelkleurige stoffen glijden, hij rook
parfum en scherpe specerijen, hij hoorde het sissen van ge-
19

aden vlees in olie – en iedereen gedroeg zich alsof hij onzichtbaar
was, alsof hij helemaal niet bestond.
Op het plein niet ver van het huis waarop, ongeveer een uur
geleden, nadat hij zijn bewondering voor het uitzicht had uitgesproken,
de soldaat Ike was gestorven, heerste nu een nerveuze
bedrijvigheid, die associaties opriep met de voorbereiding
van een kermis of een ander evenement. Officieren
liepen parmantig heen en weer, schreeuwden bevelen, die ze
kracht bijzetten met geagiteerde, dwingende armgebaren.
Een soort gepantserde vrachtauto reed het plein op, bleef
roerloos staan alsof de chauffeur de weg kwijt was, en toen
sprongen er plotseling soldaten uit, wel twintig, die binnen
enkele ogenblikken tussen de huizen waren verdwenen. Andere
soldaten liepen schijnbaar doelloos rond, of zaten lachend
en pratend in het zand. Weer anderen bewaakten gevangengenomen
guerrillastrijders, of kwamen met hen het
plein op lopen. Een soldaat schoot een Arabier dood, daarna
nog een en ging vervolgens zitten om op zijn gemak een slok
uit zijn veldfles te nemen. Boven het plein vlogen helikopters,
zich soms verplaatsend, dan weer bewegingloos op hun
razendsnel draaiende wieken na, in de lucht hangend als reusachtige
insecten. Een van de huizen rond het plein stond in
brand, een ander was opgeblazen: het zwartgeblakerde puin
leek op het stompje van een rotte kies.
Toen er versterking was gekomen, had John bevel gekregen
om te helpen met ‘het uitkammen van de hele wijk’. Met
zes anderen had hij zich, zo goed en zo kwaad als het ging
dekking zoekend, tussen de huizen begeven. Een van hen
werd algauw doodgeschoten, hij raakte de anderen (onder
wie Will) kwijt, en was alleen verder gegaan. Zijn wapen
20

schietklaar voor zich uit priemend, zoals een blinde een stok
voor zich uit steekt, liep hij traag door een steeg die hoogstens
twee meter breed was. Aan de schaduw kon je zien dat
hij nooit plaats hoefde te maken voor de volle zon. Het stonk
naar urine. Hij moest zich langs grote kisten wringen die
eruitzagen alsof ze er al jaren stonden, het hout was hier en
daar vermolmd, gemakkelijk te breken. Hier alleen binnendringen
was nog opwindender dan met anderen. Opeens
werd hij beschoten, maar het geluid van de knallen klonk gedempt,
ver weg, en leek niets met hem te maken te hebben.
Een paar kogels ploften in de daklijst een eindje boven zijn
hoofd: een zacht, bedeesd geluid, alsof er beleefd op een deur
werd geklopt. Hij ging een huis binnen, op de vloer zat een
klein meisje te spelen met een barbiepop, verder was er niemand.
Het kind schrok niet, maar kwam naar hem toe, met
hobbelende kinderpasjes, om haar pop te laten zien. ‘Mooi,’
zei hij. ‘Beautiful, but I have to go now.’
In een volgende kamer, een sober ingericht slaapvertrek,
stond een raam open, een gordijn bewoog in de tocht. Hij
stapte door het raam in een andere steeg. Toen hij verder liep
had hij het gevoel dat je krijgt als, nadat je uren door een bos
hebt gelopen, de bosrand nadert: hoewel er vrijwel niets verandert,
weet je dat het open land vlakbij is – en even later
stond hij op het plein.
Het felle licht deed pijn aan zijn ogen. Zijn zintuigen wilden
zich in het begin niet openstellen voor de ruimte en het
lawaai, maar toen voelde hij hoe hij erin werd opgenomen.
Het was of hij plotseling deelnam aan een sportwedstrijd, of
aan een toneeluitvoering, aan een meeslepende gebeurtenis
waaraan je jezelf ondergeschikt moest maken, en hetzelfde genot
dat je bij een dergelijke gebeurtenis ondergaat, de ge-
21

waarwording dat je leven zich naar alle kanten opent en wordt
opgetild naar een hoger plan, maakte zich van hem meester.
Met doelbewuste passen liep hij verder het plein op, hoewel
hij geen flauw benul had waar hij naartoe ging. Een soldaat
botste tegen hem op, hun schouders schampten tegen elkaar.
Een andere soldaat greep hem vast, bracht zijn bezwete, met
zwarte vegen besmeurde gezicht vlak bij het zijne en schreeuwde:
‘We hebben ze te pakken man! Deze keer hebben we ze
goed te pakken!’ Een officier hield hem staande en zei dat hij
de naam van zijn onderdeel moest noemen, wat hij deed.
‘Maak je klaar om naar sector vier te gaan!’ blafte de officier.
‘We rukken op naar sector vier! We zullen ze hun eigen kloten
laten opvreten!’
‘Komt voor elkaar sergeant!’ brulde John – al wist hij niet
waar sector vier zich bevond of wat hij daar moest doen, behalve
terugschieten als er op hem werd geschoten. Hierna
volgden nog enkele gebeurtenissen, waarvan hij zich een uur
later al bijna niets kon herinneren; alleen drukke, wervelende
beweging, kleuren die als het ware in zijn gezichtsveld
sprongen en het volgende ogenblik alweer waren verdwenen,
nog meer geschreeuw – en toen zag hij Will.
Will liep zijn richting uit, in zijn ene hand zijn wapen, met
zijn andere hand een Arabier met zich meesleurend, zoals een
volwassene een onwillig kind meetrekt – nee, zag John, nu hij
beter keek: geen Arabier, een Arabische, een vrouw.
‘Kijk eens wat ik gevangen heb!’ schreeuwde Will. Zijn stem
had een gemaakt-vrolijke klank, zijn gezicht was verwrongen
alsof hij gekweld werd door hevig verdriet. Voor wie zijn
woorden waren bedoeld was niet duidelijk: het ene moment
leek hij zich bewust van Johns aanwezigheid, het volgende
veranderde hij van richting en scheen hij tegen iemand an-
22

ders te brullen. ‘Een grappenmaakster! Wou ons een hoop
plezier bezorgen! Iemand van de feestcommissie!’
Hij trok de vrouw tegen zich aan, schreeuwde zijn woorden
nu in haar gezicht. Daarna gooide hij haar op de grond
en ging op haar zitten. Eerst had hij haar behandeld of ze een
kind was, vervolgens leek hij zelf ook een kind te worden –
een boos kind. ‘Jij ging ons verrassen hè?’ tierde hij. ‘Vuurwerk
afsteken! Boem! Boem!’ Zo hard was zijn stem dat het
lange, gitzwarte haar van de vrouw, dat nu waaiervormig om
haar hoofd lag uitgespreid, erdoor in beweging werd gebracht.
Ze keek hem met wijd geopende ogen aan, maar reageerde
niet.
‘Ze hing helemaal vol met knalbonbons!’ raasde Will verder.
‘Ik kan ze jullie niet laten zien. Heb ze daar’ – een gebaar
in de richting van de huizen – ‘laten liggen. Maar wat gebeurde
er? Ze gingen niet af, die krengen! Een foutje! Heel
jammer!’
Opnieuw bracht hij zijn gezicht vlak bij dat van de vrouw.
‘Jij had zin om in stukjes uit elkaar te vliegen hè?! Regelrecht
naar Allah! En dan zoveel mogelijk van ons meenemen! Kunnen
wij ook eens met Hem kennismaken! Zien dat wij christenhonden
ons helemaal vergissen! Zal ik jou eens laten zien
wat er tevoorschijn was gekomen als het was gelukt?’
Het volgende ogenblik was hij al bezig haar lichaam open
te snijden, zijn armen zakelijk bewegend, alsof hij een elektrisch
apparaat of een meubelstuk uit zijn verpakking haalde.
Alleen zijn nog altijd verwrongen gezicht leek te schrikken
van wat hij deed. Voor iemand hem kon tegenhouden
had hij de ingewanden van de vrouw tevoorschijn getrokken.
‘Kijk dan!’ schreeuwde hij. ‘De weg naar de hemel!’
Alsof de tijd doodmoe werd van alles wat hij in zichzelf
23

moest toelaten om zijn bestaan voort te zetten, leek hij bijna
tot stilstand te komen. John had de gelegenheid om de opengemaakte
vrouw lang te bekijken en zelfs om het geziene, in
gedachten, te becommentariëren. Zo anders dan ik altijd had
gedacht. Lichtroze als de binnenkant van een schelp. En toen,
zich er vluchtig over verbazend dat er niets veranderde, dat
hij de kans kreeg om nog meer te denken: het is alsof ze er
niets van voelt, alleen verbaasd is. En toen: ze bewegen, ze leven,
als een vreemd wezen dat in haar groeide, waar hij haar
van wil bevrijden.
Op dat moment hernam de tijd opeens zijn normale snelheid.
Een soldaat sleurde Will van de vrouw af en de vrouw,
nu met een verkrampt gezicht, ging half overeind zitten en
probeerde alles terug te stoppen in haar buik, zichzelf weer
netjes in elkaar te zetten. John merkte dat hij zich vlug verplaatste,
eerst op het tafereel af, vervolgens weer achteruit, er
verder vanaf. Will gaf de soldaat die hem bij de vrouw had
weggetrokken zo’n harde klap dat hij omviel. Vrijwel tegelijk
sprongen twee, drie soldaten van achteren boven op hem,
waardoor hij zelf ten val kwam en bijna helemaal door soldatenlichamen
aan het gezicht werd onttrokken. De vrouw
kroop, één arm tegen haar buik gedrukt, naar de rand van
het plein. John rende achter haar aan, maar werd tegengehouden
door weer een andere soldaat.
‘Wat loop jij nou debiel te janken!’ schreeuwde de soldaat.
‘Ik jank helemaal niet!’ brulde John terug. Maar toen hij
zijn gezicht betastte werden zijn vingers nat.
Hij wrong zich langs de soldaat, maar nu zag hij de vrouw
nergens meer. Had ze zonder dat iemand haar tegenhield het
plein weten te verlaten en was ze tussen de huizen verdwenen?
Of bracht iemand haar al naar een ziekenhuis? Niemand
24

kon hem iets over haar vertellen wat hij zelf niet had waargenomen.
Hoeveel soldaten hadden gezien wat Will met haar
had gedaan? Misschien wel twintig, misschien nog veel meer.
Maar niet één die wist wat er daarna met haar was gebeurd.
Hij zou er nooit achter komen.
De daaropvolgende weken herhaalden de gebeurtenissen
op het plein zich telkens in zijn hoofd, wanneer de buitenwereld
niet al zijn aandacht opeiste. In plaats van te verdwijnen
in het verleden, leken ze zich te ontwikkelen tot de kern
van zijn bestaan, de glanzende, roze kern waar al het andere
omheen draaide. Maar toen de weken maanden werden, bleken
ze toch te vervagen – en later zou een andere vrouw, van
wie hij nóóit de ingewanden zou zien, de koningin van Johns
leven worden.
2.
Het hoofdgebouw van de universiteit, met de weidse aula en
de grootste, theaterachtige collegezalen erin, zag er aan de
voorkant uit als een Griekse tempel. Een tientallen meters
brede trap, die altijd wit bleef, hoeveel vuile voeten er dagelijks
ook gebruik van maakten, leidde naar een bordes waarop
een lange rij Dorische zuilen had wortel geschoten. Op
het fries van de tempel was geen mythologische voorstelling
te zien, geen oorlog, geen zegevierend leger, maar de zegevierende
wetenschap, bezig met haar lange veldtocht door de
geschiedenis: als je blik van rechts naar links over het fries
ging, trokken in chronologische volgorde de grote geleerden
die de mensheid had voortgebracht aan je voorbij. Helemaal
rechts zag je Aristoteles en Archimedes, ongeveer in het mid-
25

den ontdekte je Copernicus en Newton, en links Einstein en
Planck.
Voor het hoofdgebouw lag een plein in de vorm van een
reusachtige acht, opgevuld met terracottakleurige, kleine
klinkers en omzoomd door lage bankjes. Rechts van het plein,
en ervan gescheiden door een altijd kortgeschoren gazon,
stonden de studentenhuizen, en links, achter vier rijen platanen,
begon de doolhof: hoge heggen die de wind dwongen
om te gaan liggen en waartussen je kon ronddwalen over
smalle kiezelpaadjes tot je de boom der kennis had gevonden
– geen appelboom, maar een statige rode beuk.
Altijd met hetzelfde vage, lichte gevoel van verbazing had
John geaccepteerd wat hem overkwam: eerst de heerschappij
van zijn moeder, een hoge toren van warm vrouwenvlees die
zich koesterend over hem heen boog, en daarna, in dezelfde
ononderbroken stroom van aanvaarding, zijn kindertijd,
middelbare school, eerste studiejaren, de oorlog – en nu zijn
leven aan deze modeluniversiteit waarmee de regering hem
beloonde voor zijn inspanningen als soldaat. De wijze waarop
hij zijn bestaan onderging zou je kunnen vergelijken met
de manier waarop iemand die niet echt muzikaal is, maar die
wel een hevige liefde koestert voor muziek, luistert naar een
ingewikkelde symfonie. Elk deel verraste hem en toch voelde
hij dat er een verborgen samenhang was – dat de delen
een geheel vormden. Maar waaruit die samenhang dan bestond,
kon hij niet verwoorden. Integendeel: zodra hij dat
probeerde, losten zijn gedachten op in een soort mist. Sommige
mensen zouden zich daaraan hebben geërgerd, John
niet. In plaats daarvan glimlachte hij, alsof iemand een geslaagde
grap met hem had uitgehaald, en hij begon over iets
anders na te denken.
26

Zoals alle studenten bleef hij soms dagenlang op de campus,
waardoor de indruk dat hij zich opnieuw in een soort
droomwereld bevond werd versterkt. Maar regelmatig, minstens
één keer per week, ging hij de stad in – en tijdens een
van die bezoekjes ontmoette hij Will.
Zijn eerste reactie was afkeer. Will deed denken aan een
dakloze of een junkie en misschien was hij dat ook wel. Zijn
haar zag eruit of het in geen weken was gewassen, zijn kleren
zaten vol vreemde vlekken. Hij had een wilde, schichtige blik
in zijn ogen. Toch onderdrukte John die eerste reflex; het besef
van verbondenheid, van trouw aan een gemeenschappelijk
verleden was sterker.
Maar toen ze een paar minuten later tegenover elkaar zaten
in een café wisten ze niet goed wat ze moesten zeggen. Ze
haalden herinneringen op, maar hun gesprek verliep stroef.
Opeens vroeg John: ‘Denk je nog vaak aan haar?’
‘Elke dag man,’ zei Will. ‘Ik zie haar voor me, soms zo duidelijk
dat dit – alles – een illusie lijkt. Ik had nooit...’ In plaats
van zijn zin af te maken zei hij: ‘Ik denk wel eens dat ik met
haar ben getrouwd, dat die dag de dag was van onze bloedbruiloft.’
Toen boog hij zich voorover, dichter naar John. ‘En jij?’
vroeg hij. ‘Denk jij nog aan haar?’
John schudde ongelovig zijn hoofd. Het had hem al verbaasd
dat die vraag bij hem was opgekomen – dat de vraag
nu ook aan hém werd gesteld, verbaasde hem nog meer.
‘Hoe kun je leven man...?!’ schreeuwde Will. ‘Na alles wat
je hebt gezien! Het is allemaal zo... zinloos!’
John legde uit dat hij nooit op die manier over het leven
nadacht. ‘Stel eens dat je een of ander imposant landschap
bewondert,’ zei hij. ‘Misschien ziet het er ook wel angstaan-
27

jagend uit. Misschien zelfs gruwelijk. De Grand Canyon. Het
uitzicht op de Mont Blanc. Kun je zeggen dat zo’n landschap
zin heeft? Nee. Maar het landschap maakt dat je die vraag
niet stelt. De vraag wordt overbodig.’
Nadat ze afscheid hadden genomen, vergezelde de herinnering
aan hun ontmoeting John een paar dagen, als een
schaduw. Maar er was zoveel dat zijn aandacht opeiste, dat
hij Will spoedig vergat. De elkaar snel opvolgende ontdekkingen
en theorieën maakten astronomie in die tijd tot een
van de opwindendste vakken die je kon studeren. Een paar
jaar geleden was men er zelfs in geslaagd om achter de Big
Bang te kijken, om te zien wat er daarvoor was: een universum
vol nieuwe raadsels, waarin ruimte en tijd niet bestonden.
Nog opzienbarender: de Big Bang vormde niet het einde
van dit universum – het kon niet eens eindigen. Vanuit dit
nieuwe perspectief vormde alles één eeuwig durend moment.
Als je in staat zou zijn om vanuit dit perspectief naar je leven
te kijken, zou je tegelijk je geboorte en je dood ondergaan.
John kon de ingewikkeldste wiskundige formules en theorieën
begrijpen. Hij was in staat een complex wetenschappelijk
boek van meer dan driehonderd bladzijden in een paar
uur te lezen en daarna een bijna perfecte samenvatting van
de inhoud te geven. Kreeg hij nog een paar uur de tijd om
het boek te bestuderen, dan was het zo goed als onmogelijk
geworden er een vraag over te stellen die hij niet kon beantwoorden
– zelfs wat er in de honderdzesenvijftigste voetnoot
stond, onder aan pagina tweehonderdtweeëntwintig, kon hij
vertellen. Voor zijn tentamens, onderzoeksopdrachten en
scripties haalde hij nooit een lager cijfer dan een zeven komma
vijf. Toch werden zijn mogelijkheden als astronoom be-
28

grensd door een gebrek aan echte creativiteit. Ook als hij zich
moest bezighouden met ‘oorspronkelijk onderzoek’ waren
zijn resultaten behoorlijk, zij het altijd wat minder dan als hij
alleen hoefde te reproduceren wat anderen hadden bedacht.
Maar een baanbrekende ontdekking zou hij nooit doen. Hij
zou wetenschappelijk medewerker kunnen worden, hoogleraar
zelfs, maar geen beroemd sterrenkundige. Voor hem was
deze beperking iets vanzelfsprekends, vergelijkbaar met de
kleur van zijn haar, of zijn lichaamslengte.
Het kwam nooit bij hem op dat hij zich eraan zou kunnen
ergeren.
3.
Na de colleges ging hij graag even wandelen of op een bankje
zitten in de doolhof. Hij hield van de rust die als een stolp
over je heen zakte zodra je je achter de eerste heggen bevond
– en die, als je eraan gewend was, gevuld bleek met allerlei
kleine, steelse geluiden: een vogel schudde zijn vleugels uit,
een windvlaag gleed als een kam door de bladeren, een paar
heggen verderop knerpte het grind omdat een andere student
naderde. Het besef dat iets of iemand hier ongezien vlak bij
je kon komen verleende zo nu en dan een onderstroom van
opwinding aan zijn gedachten.
Op een dag stapte er, direct nadat hij de doolhof was binnengegaan,
een meisje op hem af en vroeg of ze een eindje
mee mocht lopen. Haar voorkomen riep onmiddellijk een zekere
verwarring bij hem op. Zijn eerste indruk was dat ze lang
was, maar toen zag hij dat hij zich vergiste: ze léék lang, maar
was het niet. Hetzelfde gebeurde met haar mond, een grote
29

mond met brede, sensuele lippen. Je dacht: jammer dat hij
scheef staat, en als je nog eens keek, kon je plotseling niets
scheefs meer ontdekken. Die wisselende indrukken bleken
zich telkens te herhalen, waardoor haar uiterlijk iets ongrijpbaars
hield. Ze vertelde hoe ze heette (Manon), wat ze studeerde
(pedagogie) en daarna scheen ze zich over te geven
aan een vorm van binnenpret: met kleine passen liep-dribbelde
ze naast hem voort, haar hoofd met het agressief krullende,
helblonde haar enigszins voorover hangend, een glimlach
gleed over haar lippen, vervaagde, keerde terug – en
vervolgens stelde hij verwonderd vast dat het vrouwelijke deinen
van haar lichaam overging in een soort ingehouden
schudden. Met een opeens klaterende stem vertelde ze dat ze
naar hem keek. Ze wist ook altijd meteen, ging ze op dezelfde
uitgelaten manier verder, of hij zich in dezelfde ruimte als
zij ophield. O, nu moest hij niet gaan denken dat ze het niet
kon laten, dat kijken. Dat kon ze wél. (‘Soms doe ik het gewoon
een poosje niet.’) Maar daar werd ze chagrijnig van.
Net alsof je in één kamer zat met een doos bonbons of iets
anders wat je gewoon vreselijk lekker vond – hij wist toch zeker
wel hoe dat was? ja toch? – en dat je daar dan van jezelf
af moest blijven. En daarom, omdat ze dus telkens naar hem
keek, vond ze dat ze elkaar moesten leren kennen.
In plaats van in het verleden te verzinken leek hun ontmoeting
in zijn hersens voort te bestaan, merkte John, en daar
een zekere druk uit te oefenen die alleen verlicht kon worden
door haar opnieuw te ontmoeten. Elke pauze wachtte de een
de ander op aan de rand van de doolhof, zonder dat ze de
moeite namen iets af te spreken. Als John er als eerste was en
zijn blik tussen de studenten op het plein naar Manon zocht,
30

was het alsof ergens in hem een mechanisme gereed werd gemaakt
om in werking te treden zodra hij haar zag – en dat
‘hem’ kon je dan niet zonder meer gelijkstellen aan zijn lichaam,
want daar scheen hij, als op een foto waarop je beweegt,
tijdens zulke ogenblikken niet helemaal mee samen te
vallen. Alsof ik zo’n ouderwets horloge in me heb dat je op moest
winden en dat het zo ver is, dat het tikken begint precies op het
moment dat ik haar in de gaten krijg.
Wandelend of op een bankje zittend tussen de stoïcijns op
hen neerkijkende heggen, gaven ze zich over aan – aan iets
wat ze geen van tweeën konden benoemen, maar dat nog het
meest leek op een soort honger. Alleen door aanwezig te zijn,
door de ander te zien en te horen, brachten ze elkaar in een
heldere roes – een roes die tegelijk vreemd en alledaags was
en waarin je volkomen nuchter scheen te blijven.
Toen ze zich na een paar van zulke ontmoetingen naar elkaar
toe bogen, tegelijk, om elkaar te betasten, was dit zo vanzelfsprekend
dat John aanvankelijk het gevoel had dat er eigenlijk
niets nieuws gebeurde, dat ze gewoon verder gingen
met kennismaken. En ook toen ze elkaar begonnen af te likken
met lange halen van hun tongen, zoals poezen hun jongen
schoonlikken, had dit eerst nauwelijks iets seksueels. Enkele
ogenblikken later leken ze allebei haast te krijgen: elkaar
zacht toegrommend en -kermend rukten en sjorden ze aan
elkaars kledingstukken. John maande zichzelf tot kalmte –
maar omdat zijn handen zich weinig van zijn instructies aantrokken,
leunde Manon kort daarop met een tot haar navel
opengeknoopte blouse en één borst dwaas uit haar beha hangend
tegen hem aan. Nog voortvarender dan hij had zij inmiddels
zijn broek opengeknoopt en zijn roede bevrijd uit
het ondergoed waarin deze verstrikt was geraakt. Alsof hij een
31

soort tuinmansgereedschap was richtte ze hem, ijverig knedend,
op de heg tegenover hen. Hij hoorde zichzelf nog bezorgd
uitroepen dat ‘er elk ogenblik iemand aan kon komen’
(‘Welnee man, niemand ziet ons,’ antwoordde ze, met een
klokkend, half onderdrukt gekoer erachteraan) en op dezelfde
bezorgde toon informeren ‘of zij niet ook iets wilde?’ (‘O
ja – kom vanavond naar mijn kamer!’ riep ze ademloos, en
na een korte denkpauze: ‘Je kunt vast nog wel een keer’) en
toen gebeurde er iets wat onmiddellijk gepaard ging met het
besef dat hij het zijn hele leven had verwacht: de droom
scheurde open en als het op hetzelfde moment niet oogverblindend
licht was geworden, zou hij eindelijk hebben gezien
wat erachter was.
4.
De daaropvolgende jaren kreeg Johns leven, nog meer dan
vroeger, iets doelgerichts. Alles wat hem overkwam, leek in
dienst te staan van iets anders. Maar wat het was, deze finale
waar alles op af scheen te gaan, bleef verborgen. Hij had
het gevoel dat iets hem opwachtte, dat het dichterbij kwam,
en dikwijls was deze gewaarwording zo sterk dat hij de indruk
kreeg dat wat hem nog zou overkomen al bestond in
het nu – dat het al bij hem was, vlakbij zonder dat hij het zag.
Manon en hij waren een jaar na hun kennismaking gaan
samenwonen en twee jaar later getrouwd. Hun verlangen, de
honger, had zich tegen die tijd misschien vermengd met een
vaag gevoel van verzadiging, maar dat het daardoor in intensiteit
was afgenomen, kon je toch niet zeggen. Ingebed in
een netwerk van gemeenschappelijke voorkeuren en aversies,
32

gedeelde interesses, overtuigingen en overtuiginkjes (buiten
hun studie en elkaar koesterden ze geen grote, brandende passies,
hun temperament neigde eerder naar het flegmatieke en
had, in de ogen van iemand die het streng, op het kwaadwillige
af, beschouwde, mogelijk zelfs iets dors) gedijde hun liefde,
die, zoals elke liefde, een beetje aan een axioma deed denken:
ze sprak vanzelf, maar elk argument dat je verzon om
haar bestaan aan te tonen scheen op de een of andere manier
tekort te schieten.
Toen Manon John een paar maanden nadat hij een baan
als wetenschappelijk medewerker had gekregen vertelde dat
ze zwanger was, leek dat ook weer een manifestatie van de
mysterieuze logica waaraan zijn leven gehoorzaamde. De eerste
maanden van haar zwangerschap kreeg hun liefde iets
grenzeloos. Hij liet haar eens zo vaak achter elkaar klaarkomen
dat ze ten slotte kreunend de beddenlakens onderkakte.
Ook de manier waarop ze elkaar uitvroegen had iets extreems.
‘Toen in de oorlog...’
‘Zeg het nou maar.’
‘Nou, ik geloof... Ik geloof dat ik wil weten wat het ergste
was. Het is misschien idioot, maar ik wil het gewoon weten.’
‘Ik heb eens gezien hoe een andere soldaat – ik was min of
meer met hem bevriend...’
‘Jij bent min of meer met iedereen bevriend.’
‘Stil nou...! Ik zag hoe hij een vrouw, een terroriste, hoe hij
haar opensneed. Hij ontweidde haar, om het in jagersterminologie
te zeggen – wat in de middeleeuwen trouwens een
regelmatig opgelegde lijfstraf was. Hij sneed haar open en
haalde haar ingewanden eruit.’
33

‘Gád-vér-dámme! Hoe...’
‘Wacht even, dat was het niet – dat was nog niet wat ik je
wilde vertellen.’
‘O – wat is het dan wél?’
‘Dat ik – ik kon er mijn ogen niet van afhouden, begrijp
je? Ik keek en ik keek en ik keek. En tegelijk had ik het gevoel
dat ik alle kanten op rende, als een muis – ja, zo moet ik het
zeggen: als een muis die probeert te ontkomen aan iets
enorms, een huizenhoge kat, en de kat was de wereld, de rest
van de wereld, alle andere mensen, en de kat schreeuwde tegen
me. Hij schreeuwde: jij moet dit verschrikkelijk vinden!
Als je dit niet verschrikkelijk vindt, mag je niet verder leven!
Snap je nu wat het ergste was? Het ergste was dat ik het niet
– niet erg vond.’
‘Maar als je het niet erg vond, wat... vond je er dan van?’
‘Je bent vast wel eens in de bergen geweest en dat je al wéét
dat je een afgrond zult zien voor je hem ziet, dat je als je nog
een eindje verder loopt opeens diep in een kloof of een dal
zult kijken. En dan gebeurt het en je krijgt een schok en je
voelt hoe de diepte aan je begint te zuigen. Nou: zo was dit
ook. Ik geloof dat ik het – ik geloof dat ik het mooi vond.’
‘Móói...?!’
‘Denk je dat je me kunt vergeven?’
Direct na dit gesprek neukte ze hem op een manier waarop
ze het nooit had gedaan: ze neukte hem in zijn kont, met
een vinger. Nadat hij was klaargekomen wachtte ze een poosje,
naar hem kijkend, haar vinger zo af en toe bewegend, haar
kin leunend op een van zijn knieën. Toen begon ze opnieuw,
haar andere hand om zijn geslachtsdelen, losjes, alsof ze een
bosje tere narcissen vasthield, net zo lang duwend en persend
tot hij nog eens kwam, zijn lichaam gekromd, zijn hoofd ach-
34

terover, zijn hoofd geopend voor een geluidloze schreeuw.
Zodra zijn lichaam ophield met schokken dook ze boven op
hem, zich niets aantrekkend van het zaad dat zelfs in zijn haar
was terechtgekomen, en kuste hem vol op zijn mond. Ze
smaakte naar – een beetje naar aarde, dacht hij, zijn gedachten
heel traag, heel loom. Een beetje naar aarde, een beetje
naar bloed, een beetje naar allebei. Er was eigenlijk geen
woord dat precies paste op die zware, volle smaak. Hij wist
al dat ze het nooit meer zo zou doen, dat hij er ook nooit om
zou vragen – en dat ze ook nooit meer zouden praten over
de Arabische.
Toen Manons buik appelrond werd, alsof er een miniatuurplaneet
in haar groeide, en de tepels van haar groter wordende
borsten zich als vlezige, roze bloemen leken te openen,
sloeg de stemming van het paar om: de laatste maanden van
Manons zwangerschap gedroegen ze zich ingetogen, bijna
kuis. Tijdens een trage, hete zomer die ze thuis doorbrachten,
terwijl bijna iedereen op vakantie scheen te zijn (in de
talrijke speeltuinen in de buitenwijk waar ze woonden hingen
de schommels slap omlaag, als de slingers van klokken
die niet meer werden opgewonden, en toen John op een dag
het dichtstbijzijnde winkelcentrum binnenging, bleek het
personeel haasje-over te spelen in de verder lege, galmende
winkelgalerij), lazen ze lijvige boeken, hij over het uitdijende
heelal, zij over baby’s, bekeken tientallen dvd’s (omdat ze dit
gewoonlijk ’s avonds deden en niet de moeite namen om lampen
aan te steken, raakte de zitkamer in de loop van de avond
in de greep van een onophoudelijk van kleur verschietend,
ietwat onheilspellend flakkerend licht), repeteerden trouw
wat ze tijdens de bevalling geacht werden te doen en te laten,
35

en ze speelden spelletjes, vooral schaak – en toen hij een paar
maanden later nog eens aan die laatste bezigheid terugdacht,
probeerde zijn herinnering hem wijs te maken dat hij aldoor
met zwart had gespeeld. Soms sloeg hij zijn boek dicht, of
liep om de tafel heen waaraan ze een spelletje speelden, en
vroeg: ‘Mag ik?’ Dan humde ze instemmend, hij liet zich op
zijn knieën vallen en legde zijn oor te luisteren op haar buik:
zee, en in de zee woonde een vis, één grote vis, die de aanwezigheid
van het oor onmiddellijk bemerkte en ernaartoe
zwom. Altijd was er een moment vol ademloze spanning
waarop de vis nog niet bij hem was, maar wel bijna – en hij
zou nooit weten of hij echt hoorde hoe het vruchtwater opzij
stroomde om het dier door te laten, of dat hij het zich verbeeldde.
Dan, met een soort plofje, gonzend, verrukkelijk en
fluweelzacht, vlijde de vis zich tegen zijn oorschelp, en alles
was goed. Even scheen hij zelf weer een kind te zijn en op zijn
moeders schoot te zitten.
Ten slotte kwam de avond waarop Manon haar ogen wijd
opensperde toen hij op het punt stond haar schaakmat te zetten,
op verraste toon ‘O!’ zei, haar stoel bruusk achteruitschoof
en de rand van het tafelblad vastgreep. Na een korte
pauze, waarin John de indruk had dat ze op de een of andere
manier in haar lichaam keek, voegde ze eraan toe: ‘Nou ja,
zég...’
Het eerste uur vitte ze feller op hem dan ze ooit had gedaan
– ‘Sta daar nou niet zo te staan en sla je armen om me
heen!’ – ‘John la-me-los-ik-kan-so-nie-ademen-ik-krijg-hetbenauwd!’
– ‘O John nou hebben we dit zo vaak geoefend en
nou doe je het nog verkeerd! Je puft helemaal verkeerd!’ – ‘John,
ik heb hé-lé-maal niets aan je!’ – en daarna leek ze alleen nog
vaag te beseffen dat hij er was. Zoals sommige honden ach-
36

ter baasje aan dribbelen, volgde hij haar overal waar haar rusteloosheid
haar heen dreef. Naar de zolder, ‘want daar kan
het zo lekker naar schoenendozen ruiken, misschien word ik
daar kalm van’. Naar de tuin, ‘want ik snák naar frisse lucht’.
Hij hing een hele tijd, uren voor zijn gevoel, onderuitgezakt
in een fauteuil en observeerde haar gekweld wiegende billen,
die als een gezicht nee leken te schudden, terwijl zij geknield
op de bank tegenover hem zat, met haar echte gezicht naar
de muur. Nadat hij in de badkamer een poosje had staan staren
naar haar glimmende, tot aan de grens waarachter het
absurde begon uitgedijde heuvels en glooiingen, terwijl zij alles
met ingehouden razernij natspoot, scheen ze zich plotseling
weer bewust te worden van zijn aanwezigheid: ‘John, kun
je de vroedvrouw bellen...?!’
Een hartelijke, goedlachse vrouw – die zijn telefoontje als
een goede grap leek op te vatten: ‘Hoe vaak komen de weeën
nu John..? Dat weet je niet... Probeer daar dan eerst maar eens
achter te komen en maak je geen zorgen, d’r zal niks misgaan.
Als ze om de twee minuten komen, ij-hijl ik naar jullie toe.’
Nadat ze hem nog een uitbundige groet had toegezongen,
hing ze op.
In de badkamer was de waterdamp nu zo dicht, dat hij even
het gevoel had dat hij werd ondervraagd door een vrouw die
hij niet kende, een geheimzinnige vrouw die vanuit een zilvergrijze
wolk het woord tot hem richtte. ‘Ze zei,’ antwoordde
hij, met iets kinderlijk-flinks in zijn stem, alsof hij het toekomstige
oudere broertje was, ‘dat ze komt zodra de weeën
om de – om de twee minuten komen.’
Met één hand steun zoekend bij de verraderlijk gladde douchemuur,
boog ze haar gezicht, roodroze van de warmte, naar
hem toe. Ze liet iets flikkeren in haar ogen, iets wat er brons-
37

kleurig en messcherp uitzag: ‘John wil je nu weer bellen en
zeggen dát ze om de twee minuten komen?’
Toen de vroedvrouw was gearriveerd beperkte zijn rol zich
tot glazig toekijken, af en toe door een zuchtje, sisje of amechtig
kreuntje blijk geven van zijn bewondering of verbazing,
en zich verder nergens mee bemoeien. Ten slotte zag hij hoe
Manon openging en hoe zich tussen haar benen iets vertoonde
wat elke verbeelding tartte: het was dieprood, roze,
paars, koolzwart, het glansde vochtig, en het zou evengoed
een oog van de duivel kunnen zijn als een zich plotseling materialiserende
welwillende gedachte van de Schepper – en terwijl
John in een soort heilige ontzetting toekeek werden zijn
hersens als het ware vluchtig aangeraakt door de gedachte dat
Manon, in deze toestand, op iemand leek. Toen was daar opeens
zijn zoontje, Robin, tierend, woedend om het onherstelbare
verlies dat hem was aangedaan.
‘Aaaahhh,’ zei iemand op extatische toon. Het duurde even
voor John begreep dat hij het zelf was. Hij kreeg een soort
schaar in zijn rechterhand gedrukt. Hij moest de navelstreng
doorknippen. Enkele ogenblikken later kwam er nog iets uit
Manon: een doorzichtige plastic zak vol grote brokken vlees,
die plompverloren aan John werd overhandigd. ‘Taak van de
man,’ zei de vroedvrouw lachend. ‘De nageboorte. Kan gewoon
in de container.’
Hij stommelde door de hal, het huis uit, het grijze morgenlicht
in. Waar was nu die container? vroeg hij zich dromerig
af, terwijl hij zijn blik over het pleintje voor hun huis
liet dwalen – en toen wist hij opeens aan wie Manon hem
had doen denken.
38

5.
Drie weken na de geboorte van zijn zoon voelde John onder
de douche een knobbel in zijn hals. Een schok – waar hij nauwelijks
van schrok. Hij werd voornamelijk opgewonden. Wat
spannend, dacht hij. Allemachtig, wat verschrikkelijk spannend.
Gaat het nu gebeuren? De knobbel deed aan een ei denken
– een paaseitje. Niet groot, dan zou het hem eerder zijn
opgevallen. Maar toen hij het met zijn vingertoppen aftastte,
bleek het toch verrassend omvangrijk te zijn. Hij wist dat
hij nu moest kijken of er aan de andere kant van zijn hals ook
een knobbel zat – en eigenlijk wist hij ook al dat er daar nog
een wachtte op zijn vingers, zoals de toetsen van een piano
wachten op de handen van de pianist. Toen Manon en hij een
kwartiertje later zijn lichaam afzochten, kwamen ze tot een
totaal van elf knobbels – en drie twijfelgevallen.
De daaropvolgende maanden kreeg hij telkens wilde huilbuien.
Als hij zag hoe na een paar bewolkte uren de zon doorbrak.
Als hij een hap ontbijtkoek nam en de stroperige smaak,
die hij zich nog uit zijn kindertijd herinnerde, zich zacht,
bruin en slijmerig door zijn mond verspreidde. Als hij een
grasmaaier hoorde ratelen.
En als hij bedacht dat hij afscheid zou nemen van Manon
en Robin, voelde hij hoe een groots, spectaculair verdriet in
hem oprees – een eindeloze treurnis die hij zich soms voorstelde
als een kathedraal van glas, op de bodem van een diepe
vijver, of als een tientallen meters lange, krijtwitte bruidssluier
die ergens in de verte, waar het al schemerde, verdween
tussen oude, kronkelige sprookjesbosbomen. En toch ging de
opwinding die hij meteen, bij die allereerste knobbel had gevoeld,
nooit helemaal weg.
39

Later, toen zijn lichaam deed denken aan een bladerloze,
spichtige struik en hij zo zwak was dat wat bedeesd oudemannengeschuifel
door het achtertuintje hem volkomen uitputte,
sliep hij veel, zelfs midden op de dag uren achter elkaar.
Zijn dromen leken nu dikwijls werkelijker dan zijn
ervaringen in wakende toestand.Als hij midden in een droom
wakker schrok en vervolgens opnieuw in slaap sukkelde, ging
de droom vaak verder op het punt waar hij was onderbroken.
In een van die dromen vond hij de bevestiging van iets
wat hij altijd had vermoed: zijn leven was niet zijn echte leven,
maar ook een soort droom, en hij, de dromer, was in
werkelijkheid iemand anders. Hij was een man die zijn dagen
vulde met lange wandelingen langs een kanaal en die licht
gaf, maar dit niet van zichzelf wist, tot hij een vrouw ontmoette
die het hem vertelde.
In een andere droom zat een vrouw boven op hem, in de
heerszuchtige houding die vrouwen aannemen als ze je berijden,
en het was Manon, en tegelijk was het de Arabische,
en ze haalde haar ingewanden uit haar buik om ze aan hem
te laten zien. Als hij uit deze droom ontwaakte was hij niet
angstig, maar kalm – die kalmte leek zich al in zijn slaap, tegen
het einde van de droom, van hem meester te maken, en
sloeg nadat hij zijn ogen had geopend soms om in extase.
Niet al zijn dromen waren zo. Vaak waren het gewone huistuin-en-keukendromen,
waarin je worstelt met een onoplosbaar
probleem, wordt achtervolgd door een van top tot teen
in het zwart geklede man, of hardnekkig op zoek bent naar
iets onvindbaars. Na een droom waarin zijn moeder hem naar
het dichtstbijzijnde winkelcentrum had gestuurd om een speciaal
soort pannenspons te kopen die uit kleine, tot een knoedel
gevlochten metalen ringen bestond en die vervolgens ner-
40

gens verkrijgbaar bleek, ontdekte hij dat Manon naast zijn
bed zat. Hij voelde zich verkwikt – had de indruk dat zijn
krachten waren teruggekeerd en dat hij zodra hij het wilde
uit bed zou kunnen springen om, bijvoorbeeld, boodschappen
te gaan doen – en omdat ze niets zei en hij evenmin iets
wist te zeggen, zonder dat dit hem stoorde, bekeek hij haar
op zijn gemak. Toen hij haar een poosje had geobserveerd,
voelde hij hoe, met een enigszins logge, voorname traagheid,
het besef in hem groeide dat de dromen waarin hij telkens
weggleed verbeelding waren, dat hij nu (misschien wel voor
het laatst) was teruggekeerd naar zijn echte leven, dat dit leven
bijna afgelopen was, en dat daar vlak bij hem, onverwisselbaar
met welke vrouw dan ook, de enige vrouw zat van wie
hij had gehouden. Pas daarna drong het eindelijk tot hem
door – en even was het alsof hij iets volkomen krankzinnigs
had ontdekt, de glinsterende punt van een spijker die uit een
van haar wangen stak, of iets dergelijks – dat ze, ingehouden
schuddend met haar bovenlichaam, haar vingers kinderlijk
wriemelend op haar knieën, verwoed zat te huilen.
‘Ep,’ zei hij. Zijn tong bleek de tong van een dronkeman na
te doen. ‘...pijp me.’
Niet goed. Nog eens proberen.
Ze keek hem nu onderzoekend aan.
‘Het,’ zei hij.
‘Het,’ herhaalde ze.
‘...hijt me.’
‘O John, het zal je heus wel spíjten, maar...’ Haar stem klom
omhoog. ‘Je aanvaardt het zo makkelijk... Soms is het net of
het je niets... niets kan schelen dat je bij ons – dat je ons kwijtraakt...!
Terwijl ik...! Ik vind het verschrikkelijk...! Ik...!’ Ze
draaide haar bovenlichaam half van hem weg, en toen riep
41

ze: ‘Ik haat het wat er met je gebeurt! Ik haat het! Ik haat het!’
‘Blik ook,’ zei hij, een beetje gelaten.
‘Nee,’ schreeuwde ze, haar gezicht met een ruk naar hem
toewendend. ‘Dat doe je niet!’
‘Bloed ik hel,’ zei hij. ‘Blep halleen...’
Hij zweeg en keek haar zo hulpeloos aan, dat ze opeens kalmeerde.
Ze zei dat het haar speet dat ze haar zelfbeheersing
had verloren. Ze ging dichter bij hem zitten, legde een hand
op zijn arm en zei: ‘Wat wou je nou vertellen?’
‘Dat ik het bedoel heb...’ Hij zuchtte.
‘Dat je het gevoel hebt...’ verbeterde ze.
‘Blad ik op heg hen.’
‘Dat je op weg bent.’
‘Blergens blaarkoe.’
‘Ergens naartoe.’
Hij zag een begrijpende, vriendelijke uitdrukking op haar
gezicht verschijnen – en hoe in haar die speciale vorm van
moed ontstond die alleen wij sterfelijke wezens kunnen opbrengen,
terwijl we door onze zinloze, raadselachtige levens
trekken, en waarom de goden (als we voor het gemak even
aannemen dat ze bestaan) ons benijden.
‘Je probeert me geloof ik te vertellen dat je het ook heel erg
vindt, net zo erg als ik, dat je ons kwijtraakt, hè John,’ zei ze.
‘Alleen heb je het gevoel dat je op reis gaat, ergens anders
naartoe, en dat – dat maakt het minder erg voor je.’
Hij knikte.
‘En je houdt je vast aan dat gevoel – anders was het allemaal
nog... véél walgelijker,’ vervolgde ze, met een toegeeflijk
lachje, dat definitief doorbrak bij ‘walgelijker’.
Hij knikte nog eens.
‘Nou, dan zal ik dat aan Robin vertellen, zodra het kan. Ik
42

zal hem vertellen, lieverd, dat zijn pappa niet helemaal weg
is, dat hij ergens naartoe is gegaan, niet omdat hij dat wilde
maar omdat hij dat moest, dat ik alleen niet precies weet
waarheen, maar dat het in ieder geval heel ver hiervandaan
is.’
Niet lang daarna droomde hij dat hij een vis was en dat
hij, nog een beetje onwennig peddelend met zijn vele vinnen
en vinnetjes, omhoog zwom, in de richting van het oogverblindend
schitterende wateroppervlak. Even vergetend dat de
wereld daarachter nu ontoegankelijk voor hem was, dacht hij
verlangend aan de wegen die als linten over het land lagen
uitgespreid, de uitdagend groene weilanden, de verlegen dorpen,
de lawaaiige, pompeuze, potsierlijke steden – maar hoe
dichter hij het schitterende plafond naderde, hoe vermoeider
hij werd. Toen het vlakbij was, kreeg hij de indruk dat zijn
spieren als elastiekjes zouden knappen, als hij nog verder omhoog
zwom. Hij slaakte een soort geestelijke zucht, gaf het op
en liet zich wegvoeren door de stroom, die hem gulzig meezoog,
omlaag, omlaag en opzij. Vrijwel op hetzelfde moment
realiseerde hij zich dat hij alleen maar had gedroomd dat hij
een vis was en dat hem in werkelijkheid iets anders was overkomen.
Dat hij nog één keer had geprobeerd zichzelf toegang
te verschaffen tot zijn leven, dat het hem zou zijn gelukt als
hij zich nog iets meer had ingespannen, maar dat hij zijn kans
voorbij had laten gaan. Toen hij dit begreep, had hij de neiging
het nog eens te proberen; het was alsof hij zijn verdwenen
vissenstaart voelde bewegen. Maar de stroom leek nog
sterker te worden en bulderde in zijn oren.
Hij scheen zich met grote snelheid te verplaatsen. Elk ogenblik
zou hij zijn bewustzijn kunnen verliezen, dacht hij – maar
toen dit na een poosje nog steeds niet was gebeurd, begon hij
43

zich, ondanks de gedachte dat dit nogal oneerbiedig van hem
was, een beetje te vervelen. Hij vroeg zich af waarom hij zijn
ogen zo krampachtig dichtkneep. Nauwelijks had hij zichzelf
die vraag gesteld, of hij deed ze open, knipperend tegen het
felle licht.
Tot zijn verbazing bleek de indruk dat hij zich snel voortbewoog,
terwijl ook alles rondom hem in beweging scheen te
zijn, illusoir. In plaats daarvan stond hij rustig op een uitgestrekte,
flauw glooiende grasvlakte. Het zonlicht viel zwaar
op de vaagjes wuivende halmen, en had een diepgele, bierachtige
kleur. Niet ver van hem vandaan stonden een paar
roodgeschorste bomen, met grillig kronkelende, als vleugels
gespreide takken. Hij hoorde een stem – degene die hem aansprak
leek vlak achter hem te staan en zich naar hem toe te
buigen om zo goed mogelijk verstaanbaar te zijn. ‘En,’ zei de
stem, ‘was dat nou zo erg?’
44

over het willen bezitten van twee hoofden.
over lange zinnen en platte landen. over de
vrouw met de buitenboordingewanden, critici
en de boeken die ze lezen. over mijn eigen
vrouw en over hoe aan iets goeds iets slechts
vastzit
Twee hoofden zou ik willen bezitten, vastzittend aan twee
lenige, beweeglijke halzen, zodat ik de vraag die mij nu bijna
helemaal in beslag neemt tegelijk in uw linker- en in uw
rechteroor kon hijgen: fon-u-et-goed? fon-u-et-goed? Was
u ontroerd-geschoqueerd-geïrriteerd?
Mijn God – het deed u toch wel iets?
Op zijn minst ben ik erin geslaagd u ervan te overtuigen dat
mijn voorstellingsvermogen wat hoger is ontwikkeld dan
het gemiddelde. Of anders ontwikkeld, dat is een minder
zelfingenomen en bovendien realistischer omschrijving. Een
computerprogramma verzinnen, bijvoorbeeld, kan ik niet.
Weet u wat ik wel kan? Ik kan me u voorstellen.
Ik hoor u het volgende zeggen: er staan lange, onbegrijpelijke
zinnen in, en rare vergelijkingen.
Hoe vindt u deze? ‘Terwijl ik een zelfbewust kamertje
doorliep dat welhaast overvloeide van symbolen van wat copywriters
“behaaglijk leven” noemen en werd binnengeleid
– theoretisch want het dienstmeisje was verdwenen – in een
grote, zachtgetinte burgerlijke salon, drong het tot me door
dat dit nu precies het soort huis was waar je kon verwachten
voorgesteld te worden aan de een of andere oude dwaas
die kaviaar had gegeten in het Kremlin of aan de een of andere
houten Sovjet-Rus, en dat mijn kennis mrs. Sharp, die
45

46
om de een of andere reden altijd gebelgd was geweest over
mijn verachting voor de richtlijnen van de Partij en voor de
Communist en “His Master’s Voice”, tot de conclusie was gekomen,
de ziel, dat zo’n ervaring misschien een heilzame invloed
zou kunnen hebben op mijn heiligschennende geest.’
Nabokov, inclusief pakweg vijf rare vergelijkingen en drie
keer ‘een of andere’ – tenzij zijn vertaler voor dat laatste verantwoordelijk
is. Ik mag dan zo af en toe een woord kwijt
zijn, veel van Nabokovs lange zinnen kan ik me nog letterlijk
herinneren.
Een lange zin is net een lange trein die zich kronkelend
een weg baant door een geheimzinnig heuvellandschap. En
u hebt daar moeite mee omdat u een Nederlander bent. In
Nederland kun je niet in een trein zitten die zich kronkelend
een weg baant door een geheimzinnig heuvellandschap.
(Ik weet dit allemaal zo goed omdat ik zelf een Nederlander
ben – punt.) Nederland is plat, daardoor is de geest van de
bewoners ook plat. Platte geesten willen andere geesten plat
maken, dan voelen ze zich op hun gemak.
Het belangrijkste, beroemdste Nederlandse exportproduct
is kaas.
Kaas – echt iets om trots op te zijn.
Iets anders: lukte het u om zich met John te identificeren?
Was u een poosje John? Ik wel hoor.
Als het mogelijk was geweest, zou ik mijn hele leven de
rol van John hebben gespeeld. Ik zou er, zoals men zegt, ‘helemaal
in zijn opgegaan’. Net als hij heb ik geprobeerd de
kosmos te omhelzen. Ik heb aanleg voor euforie. En net als
John heb ik altijd – hoe zeg ik het zonder dat de woorden
meteen zo slap en kleverig worden dat ze in vormeloze blub-

er veranderen? – ik heb altijd ‘mamma’s lieve jongen’ willen
zijn.
Maar dat is je niet gelukt. Nee, het is mij net zo gegaan als
iedereen die het leven in al zijn facetten probeert te beminnen:
vroeg of laat kom je tot de ontdekking dat je een monster
in je armen houdt.
Van dat monster is het in uw ogen misschien een kleine stap
naar de vrouw met de buitenboordingewanden. Zelf voel ik
meteen hoe alles in me zich tegen die stap verzet. Voor mij
is het een grote stap.
De vrouw met de buitenboordingewanden roept namelijk
uitsluitend gevoelens van zachtheid, tere... Ach wat een
gekwijl, over zoiets valt niet te schrijven.
Maar zou de lezer begrijpen dat ik iets met die vrouw bedoe-hoel?
Dat ze iets symboli – wéér een. Alweer een woord
kwijt. Maar op het moment dat dat woord ertussenuit
kneep, kwam er ook een voor in de plaats. Het woord critici.
Elke schrijver denkt veel na over critici. Critici (ik zet ze
nu verder rechtop, geef acht dames en heren!) hebben namelijk
een grote invloed op zijn inkomen. Via zijn inkomen
beïnvloeden ze zijn levensomstandigheden en het verloop
van zijn schrijverscarrière.
Als beginnend schrijver denk je dat er een directe relatie
bestaat tussen je boek en de mening van de criticus. Maar
dat is niet zo. Een somber boek noemen ze ‘geforceerd vrolijk’,
een duister boek ‘glashelder’. Mijn goede vriend de dichter
Wouter Godijn (ik kom nog op hem terug) zou zeggen:
dat komt doordat elke criticus van jouw boek zijn eigen boek
47

48
maakt. Maar volgens mij is dat onzin. Er is één boek – en
verder zijn er de stommelingen die dat boek verkeerd begrijpen.
Mijn vrouw is terug. Ze was even de kamer uit, maar nu is
ze weer naast mijn bed gaan zitten – als een vogel op zijn
nest. Wonderlijk: ik kan mijn ogen niet opendoen en toch
zie ik haar binnenkomen. Ik ben me bewust van elke voetstap
die ze zet. Ik kan de warmte van haar goddelijke lichaam
voelen. (Ach, wat zou ik er niet voor over hebben om nog
één keer tot leven te komen en haar nog één keer, piepend
en kermend – nee, dat is voorbij.)
En het lijkt of ik haar geest, in al zijn onderdelen, ook op
de een of andere manier kan zien. Ik zie haar kracht, dat
stoere. Haar koppigheid. En haar angst, haar verdriet. Ik zie
de wond die mijn toestand haar heeft toegebracht, ik zie die
wond letterlijk, het is een soort langwerpige open snede, het
vlees aan de randen trilt zo af en toe.
Ach, wat houd ik van haar en wat zou ik graag willen dat
zij Manon was en ik John. En toch heb ik het gevoel dat ik
iets ongeoorloofds heb gedaan door onze liefde zo te beschrijven,
dat ik een of andere goudglanzende ethische regel
heb overtreden. Altijd als je iets goeds probeert te doen,
blijkt er iets slechts aan vast te zitten.
‘Kom eens bij mamma.’
‘Ja mam, hier ben ik.’
‘Wat heb jij voor stouts gedaan?’
‘Wee-nie.’
‘O jawel, dat weet jij heel goed.’
‘Kleine Johnnie heeft gejokt.’

Zal ik dat dialoogje laten staan, of moet het eruit? Tot aan
de drukproeven kon je over zulke vragen tobben.
Hier komt mijn tweede verhaal.
49

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

TWEEDE VERHAAL:
DE LICHTGEVER

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

1.
De lichtgever opende één oog. Maar om nu te zeggen dat de
werkelijkheid tot zijn bewustzijn doordrong – er was eerder
sprake van een vluchtige aanraking.Waarna het oog zich weer
sloot. En de lichtgever zich met een zucht van welbehagen
liet terugzakken in – ja waarin? Hoewel zijn ogen nu gesloten
waren, was er toch genoeg te zien. Hoge bomen spreidden
hun takken, loom, waardig, als vogels die hun vleugels
eens openklappen zonder van plan te zijn te gaan vliegen. Het
tafereel overgoten met zwaar, diepgeel licht: de kleur van een
chique, overrijpe biersoort. Hijzelf een klein dier, in elkaar
gedoken in het zoemende gras, gespannen als een veer. Een
ogenblik later was hij een van de bomen. En toen een vogel.
Toen een vis – de hemelkoepel nu diepgroen, er schoot een
lichtgevende slang overheen. Hij was een cheeta. Hij was een
baviaan. Een walrus. In die laatste hoedanigheid zwom hij in
de richting van het wateroppervlak, hoger en hoger. Zijn oog
opende zich opnieuw, even later gevolgd door oog nummer
twee. Deze keer was de werkelijkheid vasthoudender. Zij bestond
voornamelijk uit wit plafond, al zo lang verwaarloosd
dat het wit iets kwijnends had.
Voorzichtig manoeuvreerde de lichtgever zijn nog onwennig
bewegende lichaam uit het plakkerige beddengoed, dat
op een niet onplezierige manier scheen te ruiken naar alle
53

dieren die hij in zijn slaap was geweest. Strompelig begaf hij
zich naar een onwerkelijk smerig keukentje, opende een rammelig
keukenkastje en tilde er met behoedzame vingers een
theebuiltje uit. Na een ontbijt waarin voedzame, de gezondheid
bevorderende granen overheersten, en een paar bladzijden
uit een broeierige Russische roman die hij heel lang geleden
van een boomlange, hysterische tante had gekregen,
besloot hij dat het tijd was voor wat lichaamsbeweging.
De lichtgever was een man van min of meer vaste wandelroutes,
slechts langzaam, in de loop van vele maanden, jaren
zelfs, traden er subtiele veranderingen op. Zijn lievelingswandeling
leidde in die tijd langs het brede, winderige
kanaal dat zich, op de kaart van de provincie, priemend boven
de stad verhief. Over de smalle weg langs de ene oever
zoefde af en toe – als een verwijzing naar de wereld van werk
en plicht – een auto, over het slecht onderhouden, door
struikgewas en lage bomen overhuifde pad langs de andere
oever dwaalden mensen die zich allen op de een of andere
manier van het normale bestaan schenen te hebben losgemaakt:
morsige mannen wier eenzaamheden en rancunes
zich leken te hebben gematerialiseerd in hun honden; fietsende
paren (als het warm en zonnig was) vol uitdagende levensvreugde;
harige, vertederend onhandige natuurvereerders,
met hun baarden, hun schrikachtige brillenglazen, hun
gebleekte, te wijde sandalen en hun achterlijke wandelstokken;
eigenwijze meisjes met gespierde bruine benen, stroblond
haar en een tartende had-je-watblik in hun ogen – en
zo af en toe een regelrechte griezel met een cirkel van onheil
om zich heen. De lichtgever liep en liep, liet het eentonige
vlakke landschap steeds dieper op zich inwerken. Terwijl het
veranderde leek het tegelijk te verstarren tot iets schilderij-
54

achtigs; de beelden die hij zag werden tot archetypes: het
vrachtschip; de hengelaar; de populier. In hemzelf groeide een
ruimte, eerst nauwelijks groter dan een tennisbal en vervolgens
in een traag, kalmerend tempo uitdijend tot kamerachtige
proporties, waarin alles zich herhaalde. Ook daar verspreidde
de zon een bleek, peerkleurig licht; ook daar kauwde
een slonzig schaap op een bundel lange grassen; ook daar
strekte een vrouw haar opgeblazen lichaam uit naast haar
grimmig vissende echtgenoot.
En als zijn benen zwaar werden en hij besloot terug te keren,
herhaalde alles zich nog eens, in omgekeerde volgorde,
hier en daar onderbroken door een verrassende verandering:
alleen nog een kuil in het gras waar de dikke vrouw had gelegen,
alsof het echtpaar hand in hand in het water was gesprongen.
Soms wilde de lichtgever een van de andere mensen zijn:
hij bleef staan om een hond te aaien; hij sprak met een hengelaar
over de vangst. Soms hees zo’n man dan een druipend
net vol verschrikte vissen uit het water of toonde een doodgeknuppelde,
bloederige snoekbaars in een plastic zak. Eén
keer, toen zo’n visserman een saffie wilde aansteken, rees er
uit zijn aansteker, in plaats van een vlam, een fontein van maden
op, tot vlak onder de harige, ruim uitgevallen neusgaten
van de hengelaar. Een enkele keer ging de lichtgever nog verder;
hij transporteerde zelf een eenvoudige hengel naar de kanaaloever.
Uren staarde hij naar het dansende dobbertje tot
de lijn opeens snaarstrak werd getrokken en vervolgens knapte;
het dobbertje zoefde langs zijn gezicht en bleef hangen in
het struikgewas achter hem. Tijd om huiswaarts te gaan.
Na zo’n lange wandeling bereidde de lichtgever een eenvoudige
maaltijd: gebakken aardappelen met kaas of zilver-
55

vliesrijst. Als de lichaamsbeweging hem te loom had gemaakt
om te kokkerellen, warmde hij een blik soep op, waarin hij
meergranenbrood weekte. Na de maaltijd rookte hij een sigaar
en keek naar de televisie, telkens van zender veranderend,
tot zijn oogleden zwaar werden. In bed keerden de beelden
van de wandeling opnieuw terug, de wuivende grassen,
felgroen of gelig, al naar gelang het jaargetijde, in het voorjaar
bespikkeld met fluitenkruid en paardenbloemen, de ruisende
boombladeren, soms grijs of vlezig-wit aan de onderzijde,
het behaaglijke zonlicht, de imposante wolkenkastelen.
Soms was het of de beelden stemmen kregen, die hem langzaam
maar zeker in slaap praatten. ‘Toe maar,’ zeiden ze. ‘Ga
maar.’ En:‘Lekker hè.’ En:‘Wat een geluk dat je bent ontsnapt.’
Het leven van de lichtgever leek in evenwicht. Het was of
het eindeloos op dezelfde manier zou kunnen doorgaan –
maar dat deed het niet.
2.
In de natuur is de vraag waar alles om draait: eten of niet
eten. Maar ook een mensenleven kan een andere richting
inslaan door een hapje voedsel. Op zekere dag werd op loopafstand
van het huis van de lichtgever een veredelde gaarkeuken
geopend. Een paar keer per week bezweek de lichtgever
voor de verleiding. Het was ook zo gemakkelijk. Een
schijf kabeljauw bestrooid met gedroogde peterselie, worteltjes
zo zacht dat ze in je mond onmiddellijk in warm water
veranderden, krokante gehaktballetjes met zilveruitjes en
augurk: voor een zacht prijsje kreeg hij het allemaal voorgezet.
56

Toen hij zich op een benauwde voorjaarsavond (het was
niet wat je noemt drukkend heet, maar de atmosfeer leek niet
genoeg zuurstof te bevatten) huiswaarts begaf, verzadigd tot
op de rand van misselijkheid, stond ze plotseling tegenover
hem. Zonder dat hij begreep waar ze vandaan kwam. Uit een
portiek? Had ze zich achter een zwaarlijvige hulststruik verscholen?
Een grote mond met volle, bijna té volle lippen, die
een fors en nogal gewaagd vormgegeven gebit onthulden.
Enorme ogen, heel licht blauw, en vraagziek, als je met je vingers
knipte vroegen ze al iets van je. Een kippenbouillonkleurig
permanentje, een rozewitte huid, een buitelend lachje
met veel bas, diep in haar keel. Niets voor mij, dacht de
lichtgever, precies het type waar ik niet op val. Te... Te wat...?
Inmiddels had ze gezegd dat ze hem al een paar keer had begluurd
als hij zijn avondmaal verorberde en dat ze hem graag
beter wilde leren kennen. Het woord dat hij zocht schoot hem
opeens te binnen... Truttig. Zin om een afspraakje te maken?
Hij had het gevoel dat hij bedreigd werd, niet door een of ander
huis-tuin-en-keukengevaartje, o nee, door iets wat eigenlijk
in een Griekse tragedie thuishoorde, door iets, nou ja,
iets noodlottigs.
Als een hond die enigszins onwillig de bevelen van zijn baas
opvolgt (Bello hieeerrr!) stemde de lichtgever in met haar
voorstellen, die erop neerkwamen dat er gezamenlijk ‘een
hapje en een drankje’ in het centrum zou worden genuttigd,
mogelijk gevolgd door ‘een bioscoopje’, dat eventueel zou
kunnen worden vervangen door ‘lekker kletsen in de kroeg’
als er ‘niks leuks draaide’. Van de film herinnerde hij zich later
niet veel meer dan hoe de held, een acteur die zijn Engelse
upperclassaccent nogal overdreef, herhaaldelijk struikelde
als hij een pompeuze, hagelwitte trap af huppelde, wat
57

hij telkens liet volgen door zo’n hartveroverende verontschuldigende
glimlach, dat de lichtgever de indruk kreeg dat
hij de ontroerde zucht die zodoende aan vele kelen ontsnapte
kon ruiken, een vage, weeïge, zoete geur, alsof het publiek
en masse een soort wind had gelaten, maar dan uit een andere
lichaamsopening.
Na allerlei omtrekkende bewegingen kwamen de lichtgever
en het meisje (inmiddels wist hij natuurlijk dat ze Iefke
heette) ten slotte terecht in het halletje van lichtgevers flat,
waar ze hem tegen een muur drukte en probeerde zijn broek
open te maken.‘Ja maar...’ protesteerde hij,‘ik weet niet of dit
wel zo’n goed idee is.’
‘Ach man,’ antwoordde ze, ‘zeur toch niet...’ en toen, zichzelf
onderbrekend: ‘Jezus zeg! Wat krijgen we nou...?’ Na een
verwachtingsvolle, bijna onheilszwangere pauze vervolgde ze:
‘Dat heb ik nou nog nooit meegemaakt. Je geeft licht, man,
je geeft licht...!’ De lichtgever voelde zijn benen week worden.
Hij was wel eens flauwgevallen, langgeleden, en nu was
hij er niet ver van af, meende hij. Hij herkende de vreemde,
verrukkelijke golven die door zijn lichaam trokken, van onder
naar boven, en weer terug. En hoewel hij de volgende dag
al weer vervuld zou zijn van twijfel, was hij er op dat moment
van overtuigd dat ze gelijk had, dat hij het ook zag, het
licht, zijn licht. Het was erg opdringerig, liet nauwelijks plaats
over in zijn bewustzijn voor iets anders, maar toch kon hij
haar stem nog horen die hem min of meer scheen aan te vuren:
‘Lekker zeg... Krijg nou de klere... Jij bent ook geen kat
in de zak.’
58

3.
Waarom stond het woord ‘geven’ hem zo tegen? Hij vond dat
het thuishoorde in ‘de plantjes water geven’ en dat het daar
moest blijven. En als ik dan toch iets geef, voegde hij er in gedachten
aan toe, dan is het verdomme duisternis. Hoewel hij
dat laatste niet echt meende, als iemand hem ernaar had gevraagd,
zou hij iets hebben gemompeld over ‘een dichterlijke
vrijheid’, raakte hij zo toch verrassend goed de kern van
zijn overtuigingen omtrent zichzelf. Het was een misverstand,
zei hij in gedachten tegen Iefke – zoals hij een paar dagen geleden
ook in werkelijkheid had gedaan. Als we ermee door
waren gegaan, zou je heel ongelukkig zijn geworden. Hij zag
een nobele taak voor zichzelf weggelegd: hij moest haar tegen
zichzelf beschermen.
Een jaar verstreek – een jaar waarin hun omgang twee, op
z’n zachtst gezegd nogal ongewone, van elkaar afhankelijke
ontwikkelingen te zien gaf. Ten eerste: hij gaf niet toe. En ten
tweede: zij gaf niet op.
Als ik blijf zeggen dat ik alleen vriendschap wil, dacht hij,
legt ze zich daar vroeg of laat bij neer. En bovendien: ze komt
gauw genoeg een andere man tegen, en dan is ze in een wip
verlost van die malle fixatie.
Zelfs toen ze na een paar maanden, tegen het einde van een
van hun, elkaar in een bezadigd tempo van om de drie weken
opvolgende afspraakjes, begon te stampvoeten, zich op
de borst trommelde en riep dat ze zich ‘hopeloos geremd
voelde’ en dat ze zich ‘wilde kunnen ontladen’, gaf hij geen
krimp. Iets van de trots van een katholiek priester die de verleidingen
van het vlees weerstaat, zal zich wel aan hem hebben
meegedeeld. Iets – het had meer kunnen zijn, als hij be-
59

ter had opgelet, maar dat deed hij niet. Al zijn ervaringen met
Iefke borg hij op in een speciaal hoekje van zijn hersenen,
waar hij slechts af en toe aandacht aan schonk. Gespeelde desinteresse?
In ieder geval geloofde hij in zijn rol.
In de loop van dat jaar cultiveerde hij een vaderlijk medelijden.
Hij beschouwde haar hardnekkige verliefdheid als een
ziekte, niet ernstig gelukkig, maar wel hinderlijk, en het ging
maar niet over. Dat hij haar beeld ook wel eens opriep als hij
zich aftrok (hij had een hele verzameling van zulke beelden,
een gefantaseerd fotoalbum, en soms was zij ‘aan de beurt’)
paste natuurlijk niet bij dat vaderlijke medelijden. Voorzover
hij wist (vaderschap stond ver van hem af) werden vaders
niet geacht aan hun dochters te denken terwijl ze zich aftrokken.
Maar zodra hij zich ervan bewust werd dat hier iets
wrong, merkte hij dat hij een keus had: hij kon er een probleem
van maken, maar hij kon het ook laten. Hij koos voor
het laatste.
De voorjaarsavond waarop de patstelling werd doorbroken,
was zoel in plaats van benauwd, en dat zal, naast het feit
dat ze inmiddels naar het centrum was verhuisd zodat hij op
de fiets naar haar toe moest, wel een zekere invloed hebben
gehad op de gebeurtenissen. Tijdens een fietstocht op een
zoele voorjaarsavond neig je nu eenmaal wat meer naar een
heraclitische levensvisie: leven is verandering, leven is actie.
‘Ik bel omdat ik je zo snel mogelijk moet spreken,’ had ze gezegd,
en toen: ‘Zo kan het niet langer.’ Hij, nog altijd op die
warme, vaderlijke toon: ‘O – ik wil wel met je praten. Zal ik
naar je...?’
Als hij dacht aan de mogelijkheid dat ze uit zijn bestaan
zou verdwijnen, aan een breuk, voelde hij een vlaag verdriet
opbloeien, maar op dat moment was het nog een heel nette,
60

eschaafde treurnis, zoals je ondergaat tijdens de uitvaart van
een niet al te dierbaar familielid. Als hij zich een voorstelling
trachtte te maken van hun komende ontmoeting (waardoor
hij onwillekeurig harder ging fietsen), zag hij zich onmiddellijk
in de rol van de edelmoedige, opofferingsgezinde man:
juist omdat ik je respecteer... geen misbruik maken... pijnlijk...
beter voor jezelf... Hij wilde rein zijn. Rein als wat? – als een
zuivere, kleurloze lichtbundel.
Toen hij, nadat ze hun standpunten nog eens hadden uiteengezet
en Iefke zich vervolgens met een ‘Ja jongen, wat
moeten we nou?’ op de leuning van zijn stoel had laten ploffen,
een hand op haar dichtstbijzijnde dijbeen legde, kon hij
dan ook nauwelijks geloven dat hij dat zelf had gedaan. Hij
had het gevoel dat zijn hand een vreemd dier was, dat plotseling
op haar schoot was gesprongen. Elke handeling, elke
gebeurtenis die daarop volgde, dwong hem als het ware verder
in de richting van datgene wat hij nu juist niet had gewild,
en die wetenschap bleef voortdurend ergens in hem
aanwezig. Hij had het gevoel dat hij een nieuwe identiteit had
aangenomen, die hij nu ook meteen trouw moest zijn, omdat
de weg naar zijn oude identiteit werd afgesneden door de
nieuwe. Dus toen ze begon te snikken zodra hij in haar binnendrong,
stootte hij slordig gearticuleerde, maar goedbedoelde,
troostende klanken uit, en toen ze even later ademloos
‘Wil je dit wel wil je dit wel’ in zijn oor joelde (zonder
één komma) reageerde hij, instinctief haar toon nabootsend,
met een ‘jahaja’. Het duurde tot de volgende morgen voor ze
hem over de laatste horde kreeg: terwijl hij eerder verwonderd
dan opgewonden zag hoe zijn zaad in dikke klodders op
haar beddenlakens neerdaalde, besefte hij dat hij zich alleen
tegen een hoge prijs zou kunnen veranderen in de man die
61

hij was geweest tot op het moment dat hij zijn hand op haar
dijbeen aantrof – en dat hem dat merkwaardig weinig kon
schelen.
4.
Ik sta in een pantywinkel. Fout. Een pantybar. Nooit, ook
maar een seconde, een schim van een vermoeden gehad dat
er zoiets bestond. Maar als het waar is wat ik me zo vaak heb
voorgehouden: dat het niet belangrijk is wat ik doe of waar
ik ben, dan moet ik overal kunnen zijn, en dus ook hier.
De pantybar was nauwelijks groter dan een doorsnee tuinschuur
en op een zaterdagmiddag om vier uur bijna tot barstens
toe gevuld met vrouwen. Vrouwen, vrouwen en nog
eens vrouwen. Vrouwen die zich om elkaar heen wrongen,
giechelden, kwetterden, hun zonnebrillen steviger in hun
haar plantten, met hun ogen rolden, laden openrukten en er
panty’s uit trokken, citroengele panty’s, turkooizen panty’s,
crèmekleurige panty’s, lila panty’s en panty’s in tientallen andere
kleuren, die ze tegen hun kleren vlijden, uitspreidden en
kirrend en kakelend van commentaar voorzagen. De geuren
van haarlak, parfum, bodylotion, bodymilk, deodorant en
nog veel, héél veel meer, creëerden een vreemde, met geuren
verzadigde, onwerkelijke atmosfeer, zwaar en tegelijk licht. Je
werd er zelf licht van, dacht de lichtgever, gevaarlijk licht, je
wist niet meer wat er het volgende ogenblik met je zou gebeuren,
of je een appelflauwte zou krijgen of dat je zou gaan
zweven van pure lichtheid. Je voelde je een onnozel slablaadje
op de enorme boezem van een door en door vrouwelijk universum.
62

Groggy staarde hij naar het dieproze, vlezige, verhitte
hoofd van de eigenaar van de pantybar. Met routineuze razernij
toverde de man de ene panty na de andere voor Iefke
tevoorschijn, besprak in ziedende vaart hun merites (dezeheefbeswelleuktintjebeetjeondeugendsouheelgoedkunnemaarjekunttuurlijkookditiswatstijlvoller)
en tot verbazing
van de lichtgever nam hij het snel aanzwellende stapeltje
reeds besproken panty’s telkens in de mond, die daarvoor
steeds verder open moest. Opeens begon Iefke waarschuwend
tegen de lichtgever te sissen: ‘Sta daar nou nie as een soutsak
toon je ’s een beetje betrokken, so fin-ik ur geen bal aan om
gesellug te winkele.’
Ja, er was een nieuwe wereld voor de lichtgever opengegaan,
die behalve het fenomeen van de pantybar nog veel
meer verrassingen bleek te herbergen. Hij bezocht feestjes,
waar ontzettend grote mannen, gekleed in dromerig getinte
pakken en met heel lange dassen om hun nek die telkens bijna
ergens in hingen, op heel kleine stoeltjes van riet en rank
metaal zaten. Ze wisselden mededelingen uit als ‘Ik vind het
belangrijk of je met iemand kunt leffelen’, ‘Maar dat neem je
dan toch mee in je randvoorwaarden’ of ‘Als je totaalpakket
voldoende differentiaties accumuleert ben je in principe niet
te pakken’. Hun stemmen klonken diepbruin en dwongen het
leven in overzichtelijke vormen. De lichtgever luisterde met
een begrijpende glimlach, bevroren op zijn gezicht. Pas nadat
de mannen vele glazen tot zich hadden genomen, veranderde
hun vocabulaire van karakter – en dan spraken ze,
enigszins onbeheerst, over iets wat ze ‘vuile kankerzooi’
noemden, of over ‘lekkere wijven’.
De lichtgever ging ook anders gekleed dan vroeger. Iefke
had het grootste deel van zijn garderobe bij het grofvuil ge-
63

zet en ruimvallende, bananengele blouses en blauwe jasjes
voor hem aangeschaft. In een klein knalrood, Japans autootje
reed hij regelmatig met haar naar het dorp W, diep in de
provincie, om met haar familie boerenleverworst, taart en
gevulde eieren te eten, terwijl de conversatie zich met matte
tred verplaatste tussen gecompliceerde bevallingen, beroertes,
en kinderen en huizen die ‘aangepakt’ gingen worden.
Toen hij op een dag met Iefke in een winkel stond en zag
hoe een verkoopster een lange rode jurk uitspreidde, gemaakt
van een stof die een beetje aan crêpepapier deed denken, begon
er iets te draaien – in zijn hoofd? in de winkel? Hij wist
het niet, maar een plotselinge angst beving hem. Hij rende
de winkel uit. Het vreemde was dat hij zich, zodra hij in beweging
kwam, niet meer uitsluitend angstig voelde, maar tegelijk,
heel strijdig daarmee, kalm, dromerig haast. Hij meende
Iefkes stem te horen, ze scheen iets tegen hem te roepen,
iets wat hij niet goed verstond. Maar het leek ook mogelijk
dat hij zich dit verbeeldde – en om de een of andere reden
was dat helemaal niet belangrijk. Al die jurken, rood, geel en
blauw, díé waren pas belangrijk. De overtuiging dat ze achter
hem aan zouden komen, dat hij, als hij zich omdraaide,
zou zien hoe de jurken, eerst een, daarna meer, als bontgekleurde
spoken de winkel uit zweefden en achter hem aan
kwamen, scheen zijn geprikkelde geest van alle kanten te benaderen,
lag als het ware uitnodigend voor het grijpen. U mag
hem wel even passen.
De lichtgever zette het op een lopen. Het leek alsof hij pas
vertraagde toen hij het kanaal had bereikt. (Dat kon natuurlijk
niet. Al veel eerder moest hij zijn overgeschakeld op wandelen.)
Het was bewolkt die dag, het water lag er knorrig en
64

in zichzelf gekeerd bij. ‘Ik wil terug,’ zei de lichtgever met
stemverheffing, en daarna, nu een beetje huilerig: ‘Breng me
terug.’ Vervolgens snoot hij uitvoerig zijn neus. Even later
draaide hij zich om en ging, met lorrig hangende schouders,
op huis aan.
Zij wil wat iedereen wil, dacht hij, en niemand is zo ongeschikt
om haar die iederenerigheid te geven als ik. Ik ben te
dromerig, te afwezig. Als hij vacatures las waarin gevraagd
werd naar teambegeleiders, merchandisers en rayonmanagers,
plaste hij bijna in zijn broek van onvermogen. Hij was
niet in staat om functieomschrijvingen langer dan vijf seconden
te onthouden. Voor hem was een lijvig boek over Giordano
Bruno, de Midden-Amerikaanse brulaap of de brontosaurus
toegankelijker. Hij had ook het gevoel dat het leven
van een brulaap meer op het zijne leek dan dat van een merchandiser.
Als hij zich een voorstelling probeerde te maken
van het werk van de laatste begon het onmiddellijk te sneeuwen
in zijn hoofd. En dan het huis waar zo’n hoogglanzende
meneer in woonde, de obsessieve aandacht voor laminaat,
lampjes en natuursteen, het nooit eindigende geknutsel en
nimmer aflatende gekwaak over dat geknutsel. En de kinderen.
De baby’s. Ik vind een baby ongeveer net zo ontroerend als
een hondendrol.
Door dit beeld van zichzelf in stand te houden (en hij hing
aan deze voorstelling zoals iemand aan de rand van een afgrond
hangt: als hij loslaat, zal hij diep vallen), maakte de
voortzetting van zijn verhouding met Iefke hem in zijn ogen
bijna tot een misdadiger, in ieder geval tot een bedrieger. Hij
kon betrapt worden. Op een dag zou dat zeker gebeuren. Die
gedachte leidde altijd onmiddellijk tot een andere, altijd de-
65

zelfde, zoals er altijd dezelfde klank volgt als je op een bepaalde
pianotoets drukt: nog niet. Want hij genoot wél van
haar. Hij genoot van het klokklokklok van haar stem als ze vertelde
over haar vriendinnen of haar docenten, zelfs als ze hem
deelgenoot probeerde te maken van haar plannen met haar
tuintje (terwijl hij het plan zelf onmiddellijk vergat). Als ze
hem een nieuwe jurk liet zien en bedelde om zijn goedkeuring,
kreeg hij een dikke keel van ontroering (terwijl je, als je
zijn gedachten zou kunnen lezen, op de plaats waar een mening
over de jurk geacht werd te ontstaan slechts een gapende
leegte zou aantreffen). Hij genoot van de rust die ze creëerde
in elk huis waar ze gedurende die eerste jaren van hun
verhouding in nestelde (ook al bestempelde hij de inrichting
in gedachten als kitsch), de bijna té lege kamers, de zachte
kleuren. Hij genoot van het lange, moerassige neuken. Hij genoot
van de maaltijden die ze hem voorzette, zelfs als ze jammerlijk
mislukt waren. (‘Smaakt ’t een beetje?’ vroeg ze dan,
terwijl haar blauwe ogen iets groter leken te worden en een
beetje waterig. En als hij dan bijvoorbeeld, traag en langgerekt,
antwoordde: ‘O – tis best te eten... hoor,’ ontplofte ze op
een adembenemende manier.)
Soms, als hij zich Iefkes toestand voorstelde nadat ze had
ontdekt hoe hij werkelijk was, na zijn onvermijdelijke ontmaskering,
werd hij overvallen door medelijden. Zijn eigen
wel en wee boezemde hem weinig belang in, maar kon hij
haar die teleurstelling niet besparen? Was er geen manier om
te ontkomen aan het onvermijdelijke? Heden ten dage, zette
hij zijn gedachten dan voort met een soort gulzigheid, waren
er toch wetenschapsbeoefenaars en filosofen die zelfs de onwrikbaarste
natuurwetten relativeerden? Als hij op dat punt
was aangekomen, stelde hij zich soms voor dat hij een stem
66

hoorde. Een opwindend spelletje, al schaamde hij zich na afloop.
Aansteller, je hebt helemaal geen stem gehoord, leek een
stem dan op bestraffende toon te zeggen. De eerste stem (ik
hoop dat u ze uit elkaar kunt houden) leek op die van de
commandant van een ruimteschip in een televisieserie en
spoorde hem aan zijn verhouding met Iefke voort te zetten,
ook al leek elk nadenken hiertegen te pleiten. Trust me,zei de
stem gevoelig. De lichtgever ging dan ook op Engels over:
Why should I trust you? En de stem antwoordde: Because I ask
you to. Do you understand me? There is no reason. You must
leave all reason behind. That is the only way you can save her.
De lichtgever hield heel veel van het zinnetje You can save her.
Als hij het een paar keer in gedachten herhaalde, kreunde hij
van genot.
Toen de dag waar hij zo lang bang voor was geweest ten
slotte kwam, werd hij aangegrepen door een verrassende
voortvarendheid. Zodra hij begreep dat ‘het zover was’, kreeg
hij het gevoel dat hij, of iets in hem, begon te vliegen. Ongewoon
landerig had Iefke de liefde met hem bedreven, en toen
hij er, aangestoken door haar lusteloosheid, de brui aan gaf,
ging ze meteen op haar zij liggen, trok haar knieën op en tuurde
met iets hards en wilds in haar plotseling haast grijze ogen
naar een hoek van het kussensloop.
‘Wat is er?’ vroeg hij. Omdat ze niet onmiddellijk antwoord
gaf, voegde hij er bijna plagerig aan toe: ‘Zeg het nou maar.’
Ze ging met een ruk rechtop zitten. Haar tekst week nauwelijks
af van wat hij had verwacht: het wordt nooit écht iets
tussen ons. Je zult nooit met me gaan samenwonen. Me nooit
een kind geven. Nooit gaan werken.
‘Hoe kom je daarbij?’ hoorde hij zichzelf op kalme, zelfverzekerde
toon vragen. Hij hoorde de stem van de com-
67

mandant van het ruimteschip ook: That’s it boy. Do it. Just do
it.
‘Nou, hoe wou je dat dan voor elkaar krijgen?’ vroeg ze argwanend.
‘We kunnen daar...’ Hij wist opeens niet goed hoe hij verder
moest. ‘...de komende tijd toch van alles aan doen?’
‘Dóén’, herhaalde Iefke spottend. ‘Jij doet nooit iets. Jij verkoopt
mooie praatjes. Maar als er iets moet gebeuren, geef jij
niet thuis.’
De ruimteschipcommandant ging abrupt op Nederlands
over en zei: ‘Je moet over jezelf heen springen. Spring over
jezelf heen.’
‘Hoezo? We kunnen nu meteen iets laten gebeuren als je
dat zo graag wilt.’
‘Wat bedoel je?’ Ze was inmiddels rechtop gaan zitten en
nu leunde ze afwachtend achterover.
‘Show me that you’re a man,’ galmde de ruimteschipcommandant.
Hij deed zijn best zijn ogen Bruce Willisachtig te laten flikkeren.
‘Dat kind waar je het over hebt’, zei hij, ‘zouden we om
te beginnen even kunnen maken. Dat kan binnen een minuut.’
5.
Door een kind te verwekken had hij geprobeerd zichzelf in
iemand anders te veranderen. Maar het leek alsof hij precies
het omgekeerde had bereikt. Alsof hij zichzelf had onthuld,
alsof Iefke nu pas, nu zijn nageslacht groeide in haar buik,
begreep wie hij was.
68

De eenvoudige woning in een volksbuurt waar hij haar vijf
maanden na zijn fatale toverkunst in moest drijven alsof ze
een weerspannig dier was, probeerde ze diezelfde dag te ontvluchten.
Hij lag op de bank en was net al zappend op een
vampier gestuit die de mensheid wilde redden, toen hij de
traptreden waarschuwend hoorde kraken. Misschien omdat
hij zich nog half met de heldhaftige vampier identificeerde,
dempte hij zijn voetstappen op weg naar het halletje, waar
het muf en propperig was en waar nog vaag de geur hing van
de katten van de vorige bewoner. Omdat ze een wit truitje
droeg, lichtte haar buik in de vaalgrijze schemer op als een
reusachtige sneeuwbal. De uitpuilende sporttas die telkens
met een onhandige zwaai tegen de trapleuning plofte, verraadde
haar bedoelingen.
Geheel in strijd met de situatie voelde hij even een wilde,
krankzinnige vreugde, die meeklonk in zijn woorden:‘En wat
ben jij van plan?’
‘God.’ Ze hield het woord heel klein, het leek of ze ‘gut’ zei.
‘Praat toch niet zo stom, het lijkt alsof je jezelf nu nog leuk
staat te vinden.’ En toen: ‘Ik ga naar me moeder toe.’
Ik ga naar me moeder toe. Terug naar pappa en mamma,
ja, dat zou ik ook wel willen. Het zinnetje had een sterke, reinigende
uitwerking, ontdeed de scène als het ware van alle
overbodige complexiteit, maakte alles strak en overzichtelijk.
Hij zei: ‘Nee, dat doe je niet’ en daarna had hij het heel druk
met het afweren van haar vuistslagen. Een felle, brandende
pijn onder in zijn been: ze had hem geschopt. Het was alsof
ze een van de ongeschreven wetten had overtreden waaraan
echtelijke ruzies in zijn bewustzijn kennelijk waren gebonden
en hij nu vrij was om haar met gelijke munt terug te betalen,
want bijna op hetzelfde moment haalde hij uit. Hij
69

aakte iets zachts. Iets weeks. Een ogenblik later zat ze onder
aan de trap en riep tegen allerlei onzichtbare getuigen: ‘Hij
heeft me geslagen! Nu heeft hij me ook nog geslagen!’ Hij besefte
opeens dat het halletje veel te klein was voor dit soort
gebeurtenissen. Je had niet genoeg bewegingsvrijheid. Hij was
nu erg moe. Hij sjorde haar overeind, beledigd snuivend, zo
hard dat ze het goed kon horen, en zei: ‘Nou – jij begon.’ En:
‘Schiet nou maar op, ik breng je wel naar bed.’ Toen hij achter
haar log draaiende kont de trap op stommelde, proefde
hij een eigenaardige smaak in zijn mond, die hij nooit eerder
had geproefd en die aan bittere chocolade deed denken.
De laatste vier maanden van Iefkes zwangerschap ontwikkelde
de wandelaar in de lichtgever een sterke voorkeur voor het
vlakke, kale, prairieachtige landschap waaraan de provincie
haar twijfelachtige reputatie te danken had. Hij vermeed het
kanaal: het uitzicht was hem daar nog te gevarieerd. Landschap
teruggebracht tot zijn essentie wilde hij, hemel, horizon,
en verder? Verder alleen het hoogstnoodzakelijke. Als het
echt niet anders kon een boerderij – Godzijdank haast altijd
in de verte – die zich zo klein mogelijk maakte. Een rafelig
boompje. Wind. Allerlei soorten wind. Zelfs stilstaande wind:
je hoorde het blazen, en toch bewoog er niets. Hoe kon dat?
Het kon. In deze tot het uiterste versoberde omgeving sprak
hij met het kind dat in Iefkes buik naar hem toe reisde. Blijf
weg, zei hij. Heus, het zal je allemaal erg tegenvallen. Neem
mij bijvoorbeeld. Ik ben een leegteaanbidder. Geen vader. En
je moeder doet niets dan jammeren. Waar je nu bent is het
veel prettiger.
70

In haar ondoorgrondelijke grilligheid besloot de natuur echter
haar te vroege geboortes, hartjes die het vertikken, darmpjes
die koppig weigeren te groeien, en wat ze verder zoal op
haar repertoire heeft, in petto te houden voor anderen. En zo
kwam de avond waarop Iefke, die al een poosje hartstochtelijk
op haar lichtgever zat te vitten, midden in een spelletje
Scrabble opeens ‘O’ zei, en toen, terwijl de lichtgever zag hoe
de schrikachtige blik in haar ogen zich naar binnen keerde,
luid en nadrukkelijk, nog eens ‘O’.
Een paar uur later was ze in zo’n afwezige stemming dat
ze niet merkte dat ze op het punt stond de nieuwe bank (ze
had uren aan de aanschaf gewijd) onherstelbaar te beslijmen
en te bebloeden. Als een slaapwandelaar liet ze zich door de
lichtgever naar het kraambed dirigeren.
Tijdens de finale werden ze bijgestaan door een goedlachse,
kordate vroedvrouw. Verontwaardigd tierend maakte hun
zoontje zich los uit Iefkes als een vuistgrote anus opengespalkte
schoot. Even later klotste de nageboorte erachteraan.
De vroedvrouw tilde de druipende rode vliezen op en drukte
ze in de handen van de glazig kijkende lichtgever, alsof het
een boodschappentas betrof. ‘Taak van de man,’ zei ze, met
een stralende, triomfantelijke lach, en toen, omdat de lichtgever
geen aanstalten maakte iets te ondernemen: ‘Wegbrengen.
Kan gewoon in de container.’
Met feestelijke huppelpasjes betrad hij het pleintje voor
hun huis, de nageboorte hoog optillend, zoals een hengelaar
met één hand een grote snoek omhooghoudt, de vingers onder
de kieuwen. Het ochtendlicht was nog bleek, de mensen
sliepen. Container: niemand zei iets, en toch was het of hij
het woord hoorde; het klonk zacht en donzig. Een meter of
twintig, dertig van hem verwijderd stonden er een paar, in
71

een groepje, dicht op elkaar gepakt. Moest je nageboorten in
de groene container doen?
Halverwege het pleintje werden zijn benen zwaar. Opnieuw
scheen er iemand tegen hem te praten. Niet de kapitein van
het ruimteschip. Het was uitgesloten dat dit de stem was van
iemand die de eindeloze hemelgewelven bereisde. Het geluid
was zwart en scherp en leek diep uit de aarde te komen. ‘Er
is geen kind,’ zei de stem. ‘Kijk maar eens goed naar die zak
vol bloederige brokken; dat is het enige wat ze eruit heeft weten
te persen.’ Vrijwel op hetzelfde moment kreeg hij een ingeving:
zeg dat het niet zo is. Alleen als jij het zegt, als je zegt
‘Ik heb een kind’, heb je er een. Ik heb het toch gezien? Dat
telt niet, je moet het zeggen, het zeggen en die zak weggooien,
anders is het niet zo. O, dus dit is mijn kans om ervan af
te komen? Zeg het nu, vlug!
Met een uitdagende zwaai liet hij de nageboorte in de open
bek van de container zakken en zei: ‘Ik heb een kind.’
Even later boog hij zich over zijn nog immer boos brullende
nageslacht en kuste onhandig de plakkerige haartjes.
Zijn blik verwijlde een ogenblik bij het absurd kleine, kommavormige
slurfje, de bron van zo veel toekomstige wonderen
en verschrikkingen. Arme jongen, dacht hij. Een beetje
spijtig besefte hij dat hij mogelijk zijn laatste kans om het
knaapje dit bestaan te besparen voorbij had laten gaan.
6.
De maanden sleepten zich voort. ’s Nachts hield de kleine
Bastiaan hen wakker. Hij dronk van zijn moeder met een bijna
gewelddadige gretigheid, alsof hij niets van haar over wil-
72

de laten. Iefke jammerde en smeet zo veel servies kapot, dat
de lichtgever meerdere malen naar de Hema moest om de
slinkende inhoud van de keukenkastjes aan te vullen. Hij
overwoog om de aanvoerlijnen korter te maken: het servies
rechtstreeks aan Iefke te overhandigen, in plaats van het eerst
in gebruik te nemen.
Op een dag betrad hij de slaapkamer, waarin zij zoals gewoonlijk
lag te pruilen. (Het was of ze langzaam maar zeker
zelf in een kind veranderde, een kind dat altijd boos was.) Hij
had een stapeltje A4’tjes bij zich, dat hij met gemaakte nonchalance
verplaatste van zijn ene hand naar de andere en zowel
zijn motoriek, zijn wippende loopje, als het lachje op zijn
gezicht, had iets beheerst-uitdagends, wat Iefke ertoe bracht
haar lichaam op één elleboog te verheffen – een trage golf
trok door haar uitgedijde, mistroostige tieten – en hem afwachtend
aan te kijken.
‘Kijk,’ zei hij en hij vlijde de A4’tjes in haar schoot.
Ze las: ‘Complexe strategieën in een complexe wereld: de
betekenis van het deconstructivisme voor het contemporaine
ondernemerschap.’
‘Wat is dat?’ vroeg ze.
Nu kon hij zich niet meer inhouden: hij straalde. ‘Dat is
geouwehoer,’ zei hij, met wellustig krullende lippen.
‘O. En wat wou je daar dan mee gaan doen?’
‘Dat wou ik verkopen.’
Ze haalde haar schouders op, ging weer liggen en draaide
haar gezicht naar de muur.
Vier weken later kreeg hij zijn eerste opdracht: een manuscript
corrigeren voor een grote uitgeverij, gespecialiseerd in
uitgaven voor het middelbaar en hoger onderwijs. Het ma-
73

nuscript was geschreven door een hoogleraar in de econometrie
die zich struikelend door de Nederlandse grammatica
bewoog en telkens na een paar woorden verdwaalde in zijn
lange, als blinde wormen om zich heen tastende zinnen. Een
week later volgde een tweede opdracht: de correctie van een
vurig maar ongepolijst verslag van een expeditie in het Peruaanse
regenwoud, dat vol stond met licht experimentele
poëzie. ‘Mijn zweet gutst lang mijn voorhoofd en ga tegen
een boom zitten’ bijvoorbeeld en ‘De zon breekt bijtend op
de tandrotsen’. Na acht weken publiceerde hij opnieuw een
artikel in een wetenschappelijk tijdschrift: ‘Clusteronderwijs
in een gefragmenteerde samenleving’. Spoedig werd hij niet
meer alleen gevraagd om manuscripten te corrigeren, maar
ook om zelf te schrijven. En hij schreef, hij schreef voor semioverheidsinstellingen
(‘Kansen en gevaren in een afbrokkelend
zorgsysteem: de moderne win-winrelatie tussen arts
en patiënt’), voor bedrijven (‘De nieuwe huid van de slang:
inspelen op krimp en groei in de toiletartikelensector’) en
voor de gemeente (‘Zwevend vuilnis: een interactieve aanpak
van het zwerfvuilprobleem’).
Hij richtte een bedrijf op, Light on language. Toen Iefke
vroeg waarom het bedrijf een Engelse naam kreeg, antwoordde
hij dat de hedendaagse mens zijn gedachten het
liefst in kleuterengels formuleerde, in een soort gefragmenteerde
songteksten.
Elke week kreeg hij nieuwe opdrachten. Bastiaan hobbelde
inmiddels als een zeehond door de huiskamer. Iefke vertoonde
zich meer en meer buiten het slaapvertrek. Op haar
lippen verscheen steeds vaker een weke, verontschuldigende
lach. Bemoedigend beklopte hij haar schouders, die leken te
krimpen onder zijn handen. Hij ging zich te buiten aan zin-
74

nen als ‘Je ziet eruit als een lekker voorjaarszonnestraaltje’ en
‘Alles komt in orde, Bambi’. Als ik toch bezig ben, dacht hij,
kan dat er nog wel bij.
Liefde? Hij wist dat er een verband was tussen de aanwezigheid
in zijn leven van een teergevoelige vrouw en een pasgeboren
zoontje enerzijds en zijn op hol geslagen taalproductie
anderzijds, maar of liefde daar het goede woord voor was?
Het leek een dooddoener. Er was sprake van druk, ja, druk,
en die druk veroorzaakte een breuk, een doorbraak. Een zekere
schroom, bepaalde scrupules waar hij zich nooit écht
van bewust was geweest, liet hij varen en zodra hij dat deed,
veranderde hij in een tekst uitbrakend personage.
Weken werden jaren. De tijd ging niet alleen voorbij, maar
leek ook te versnellen: in plaats van zich voort te slepen, verplaatsten
de maanden zich nu met een kwieke, doelbewuste
wandelpas. In de lente boog de lichtgever zich over een weerspannige
zin en als hij opkeek, was het herfst, en de zin bleek
veranderd in een andere zin, die moest worden verweven in
een andere tekst. Iefke werkte inmiddels ook, twee dagen in
de week, in de kinderopvang. Light on language vestigde zich
in een kantoor en de lichtgever nam mensen in dienst, zes,
nee tien, of toch zeven? Het precieze aantal veranderde voortdurend.
In plaats van in het huurhuisje waar Bastiaan was geboren,
woonde de familie Lichtgever nu op een Vinexlokatie.
Zoals mensen op hun honden lijken, zo leek dit huis, vond
de lichtgever, op de gemiddelde Nederlander. Net iets te dik,
net iets te zelfingenomen, net iets te dom. De poging tot architectonische
frivoliteit, een vooruitspringende hal met
krijtwitte, huilerige muren, die zich een straat lang herhaalde,
had iets krampachtigs, iets van een stramme oude man
75

die zich aan een jeugdig sprongetje waagt. De luxueuze uitstraling
kwam uit een pakje.
Maar Iefke vond het prachtig – ze scheen nooit meer van
het leven te hebben verwacht dan dit. De eerste avond in hun
nieuwe huis, nadat ze de kleine Bastiaan naar bed had gebracht,
deed ze iets wat ze in geen jaren had gedaan: ze maakte
de broek van de lichtgever open (nog even vroeg hij zich
af of ze, zoals zo vaak, iets aan zijn kleding had geconstateerd
wat haar niet beviel, een scheef zittende riem of iets dergelijks)
en begon hem te pijpen. Toen hij klaarkwam, volgde er
iets wat ze nooit had gedaan: in plaats van haar gezicht, met
een konijnachtig opgetrokken snuffelneusje en een huiverend
lichtje in haar ogen, opzij te houden, slokte ze zijn zaad op.
De lichtgever wist niet of ze zo handelde uit hartstocht, of uit
angst dat hij de pasgelegde vloerbedekking zou onderkliederen
– een combinatie van beide emoties was ook mogelijk.
Maar hij besloot er niet naar te vragen. In de maanden die
volgden herhaalde Iefke dit ritueel regelmatig en steeds met
dezelfde kordate, methodische manier van bewegen waarmee
ze ramen lapte en kleren streek (wat het voor de lichtgever
opwindender dan vroeger maakte om haar gade te slaan als
ze huishoudelijk werk verrichtte).
We zien een vuurpijl vliegen, waar – ach! – zo’n schattig, kinderlijk
kometenstaartje achteraan bibbert. We zien hem uit
elkaar spatten en veranderen in een fontein van veelkleurige
sterren. Ik ben de vuurpijl. Ik ben het licht. Ik of mijn leven,
knappe jongen die die twee uit elkaar kan houden.
Naarmate zijn maatschappelijk succes toenam, kreeg de
lichtgever steeds vaker dit soort extatische visioenen. Vrijwel
permanent verkeerde hij in een toestand van lichte euforie.
76

Nooit gedacht dat het allemaal zo makkelijk was. Altijd gedacht
dat je van alles moest kunnen, maar dat hoeft helemaal
niet. Integendeel: iets kunnen, talent, kan niet schelen waarvoor,
is juist een nadeel. Want de anderen kunnen ook niets.
Weten niks. Rotzooien maar wat aan. Talent, daar worden ze
zenuwachtig van. Ze zijn bang dat iemand die over talent beschikt
hun gebrek aan talent zal ontdekken. Gemeenteraadsleden,
wethouders, ondernemers, interim-managers, de leden
van de taskforce, hoe al die zeeolifanten verder ook mogen
heten, geen van allen kunnen ze iets. Een man van veertig die
iets kan, wordt toch geen interim-manager? Laat ze iets
schrijven en je ziet dat ze zich nauwelijks beter kunnen uitdrukken
dan een vijfjarig kind. Het zíjn vijfjarige kinderen,
die burgemeestertje spelen. Er zijn maar twee dingen die ze
redelijk goed kunnen. Twéé. Gewichtig doen en lulkoek verkopen.
Het enige wat die hele maatschappelijke elite doet is
zichzelf op- en lulkoek rondpompen. Het is net of ze zo’n hele
grote, slome, beetje blubberige ballon hebben volgeblazen,
je weet wel, zo een die de kids zo éééénig vinden, en die gooien
ze elkaar toe, schaterend van de pret. Terwijl ze met z’n allen
door hun zelfgemaakte ballenbak rollen.
Als hij zo’n monoloog tegen Iefke afstak, onderbrak ze hem
gewoonlijk na een paar zinnen. ‘Doe niezo raar,’ zei ze dan.
Of: ‘Praat niet zoveel en geef me ’s een kusje.’ Als hij zijn redevoering
voor een denkbeeldige gesprekspartner ten gehore
bracht, was hij veel langer aan het woord. Soms raasde hij
door tot de aderen in zijn slapen begonnen te bonken. Of tot
hij zichzelf in een soort rode, gonzende cocon had gepraat,
waarin hij niet meer wist wie hij was of wat hij deed. Als hij
weer tot zichzelf kwam, ontdekte hij dat zijn T-shirt drijfnat
was geworden.
77

‘Ben je zover?’ riep Iefke onder aan de trap.
‘Jaháááá!’ zong hij terug, en daarna, staccato blaffend:‘Kom
eraan! Momentje!’
Zoals gewoonlijk was er even een gevoel van spijt toen de
computer zijn woorden opslurpte. Hij wilde altijd meer
schrijven dan hij schreef.
Het vertrek – hij en Iefke zouden ‘gezellig een hapje gaan
eten in de stad’ – vergleed in gespannen luchtigheid. Op zichzelf
was er niets ongewoons aan de gebeurtenissen. Temende
vrouwenstemmen toen hij de trap af liep, Bastiaans stem die
oversloeg van opwinding, en vervolgens, na een openzwaaiende
deur, de verwarrende schoonheid van de oppas, een één
meter tachtig lange pubermeid met een navelpiercing, waardoor
hij zijn armen niet meteen in de mouwen van zijn jas
kreeg, enzovoort enzovoort. Gebeurtenissen kon je dit eigenlijk
nauwelijks noemen, en dat was misschien juist het probleem.
(Was er dan een probleem...?!) Alles wat zich voordeed
behield, met een zekere hardnekkigheid, iets lichts, iets doorschijnends,
waardoor het op zijn hoogst half leek te gebeuren.
Nu waren ze in de bus. ‘Hè, eindelijk weer eens met zijn
tweetjes,’ snaterde Iefke. Even later gevolgd door: ‘Lekker niet
dat gelazer met de auto – goed idee om de bus te pakken.’ Hij
knorde wat – horreborreborre – terwijl hij onwillekeurig terugdacht
aan iets wat hem een paar dagen geleden was overkomen,
nee, niet overkomen – iets wat hij had gedáán. Voor
het eerst in jaren was hij teruggekeerd naar het kanaal.
De rietkragen al geel, de herfst zat in de lucht. Iets zéér paradoxaals:
zijn oude leven was onmiskenbaar voorbij – en alles,
letterlijk alles wat hij hier zag, nog altijd diezelfde sprietige
grassen, die oliedomme schapen, die tengere bomen, was
als het ware doortrokken van die boodschap. Maar tegelijk,
78

terwijl dat onmogelijk was of zou moeten zijn, wás het er nog.
Hij had zich uitgesproken. ‘Luister,’ had hij gezegd. ‘Het was
allemaal een vergissing, een misverstand. Ik dacht dat ik die
man was die hier zijn leven verliep en dat die man onmogelijk
kon doen wat ik nu doe. Maar de zaken lagen precies omgekeerd.
De man die ik niet was, was ik, en niet de man die
ik was. Heus: het is minder ingewikkeld dan het klinkt.’ Hij
voelde het meteen: de verzoening waar hij even op had gehoopt,
kwam niet. Het kanaal wees hem af, en dat zou het
blijven doen. En toch kreeg hij, toen hij het water zijn rug
had toegekeerd en de terugtocht had aanvaard, het gevoel dat
hij, als hij zich nog één keer zou omdraaien, zou zien hoe hijzelf
het pad langs de oever betrad, voor zijn dagelijkse wandeling.
Het gebeurde toen hij, twee passen achter Iefke, het restaurant
wilde binnenlopen. De glazen deur, waarin zijn spiegelbeeld
zich te buiten scheen te gaan aan potsierlijke buitelingen,
verzette zich eerst uit alle macht, en toen, opeens,
dwarrelde het glas opzij. Het volgende ogenblik was het er
niet meer. Verdampt. Ook zijn benen gedroegen zich heel
merkwaardig. Ze smolten, leek het. Hij moest gaan zitten en
dacht: nou dit is misschien niet gezond, maar het is wel allejezus
lekker. Iefke boog zich over hem heen, haar ogen groot,
nee bol, bol van angst. ‘Wat is er met je?’ Toen was ze weg.
Het geluid van haar stem kwam als een verfrissend lentewindje
naar hem toe waaien: ‘Bel een dokter, een ambulance!’
Ze vloekte. Toen was ze er weer. Hij begreep dat hij haar
enige uitleg verschuldigd was, daar had ze recht op, beslist.
Hij zei: ‘Mijn licht...’
Ze had altijd een goed ontwikkeld instinct gehad voor het
ergste. ‘Gaat het uit...?’
79

‘Nou, nee, dat niet...’ Hij probeerde te glimlachen, maar het
werd een gekke grijns. Hij voelde dat de afstand tussen hen
nu snel groter werd. Hij zag het ook, aan de uitdrukking op
haar gezicht. Waar had haar koppigheid, haar vasthoudendheid,
hem niet gebracht? Dat was toch heel opmerkelijk geweest.
Maar tegen deze tegenstander kon ze niets beginnen
en dat wist ze, hij zag in haar ogen dat ze het wist. ‘Het gaat
niet uit,’ zei hij, ‘maar het gaat de verkeerde kant op, het gaat
naar binnen in plaats van naar buiten.’ Toen was hij plotseling
terug in een van zijn vroegere droomlandschappen,
waarvan hij had gedacht dat hij ze voorgoed achter zich had
gelaten. Het gras gonsde van de insecten, het licht had de
kleur van bier, en in de verte rezen drie bomen op, de stammen
roodbruin, bijna rood, die hun takken spreidden als vogels
die hun vleugels eens openklappen zonder van plan te
zijn te gaan vliegen. Maar deze keer bleef het daar niet bij.
Hij schoot in de lach toen hij zag wat er gebeurde. De bomen
bewogen hun takken op en neer, óp, neer, óp, neer, steeds feller,
en vervolgens maakten ze zich los van de grond.
80

over de tranen van mijn vrouw. over de
waarheid en wouter godijn
Na de euforie van het scheppen komt de onzekerheid, zich
vastklemmend aan zusje Angst. Twee schrikachtige hinden
in een desolaat, duister woud. (Ik vraag me af of een redacteur
die huiverende hertjes meteen omver zou knallen... Hallohallo...
Tsja, ik heb hier geen redacteur.)
Als de euforie niet zo verslavend was, zou je het er nooit
voor overhebben. Bij elke herlezing worden je zinnen bleker,
de vragen klemmender. Dat licht, zouden ze dat begrijpen?
Zouden ze überhaupt begrijpen dat er iets te begrijpen
valt? En als ze het te goed begrijpen, is het ook weer niet
goed, want dan schrijven ze dat je alles er te dik bovenop
legt. Scylla en... Verdorie, hoe heet die andere ook alweer?
Weer een die me in de steek laat.
Tussen Scylla en die andere die ik kwijt ben, als een miezerig
stroompje, je slinkende banksaldo. Waarom denken
mensen die nooit schrijven toch altijd dat er niets mooiers
bestaat dan het schrijverschap?
En mijn vrouw? Neem ik soms aan dat zij blij zou zijn met
dit verhaal? Helemaal niet! Ik stel me voor dat deze bladzijden,
die nu alleen zijn vastgelegd in mijn hersens (en de bestanden
kunnen elk ogenblik worden gewist), zijn gedrukt
en dat zij ze leest. Ik stel me dat om de haverklap voor! En
hoe grote, glanzende tranen dan traag, als een soort transparante
slakken, over haar wangen glijden – en natuurlijk
kan ik het weer niet laten om aan het glijden van die tranen
iets wellustigs te geven. Ik zou een van die tranen willen zijn
en dan – ja, ja.
81

82
En dan te bedenken dat ik nu helemaal niet zou schrijven
als zij niet op dat idee gekomen was! Dat zij dit alles in zekere
zin verzonnen heeft!
Ik stel me voor hoe ze me met betraande ogen aankijkt, en
zegt: ‘Met elk verhaal maak je alles nóg erger.’ Wat bedoelt
ze met ‘alles’? Hoezo ‘erger’? Waarom stel ik me dat eigenlijk
zo voor? Waarom heb ik het gevoel dat het mijn plicht
is om me dit voor te stellen?
Wat ik haar in het ene verhaal te veel geef, geef ik haar in
het andere te weinig. En aan iets goeds blijkt opnieuw iets
slechts vast te zitten. Hoeveel schrijvers hebben iets vergelijkbaars
meegemaakt? Ze nemen zich voor om de waarheid
te onthullen, en als ze klaar zijn en alom worden geprezen
om ‘hun genadeloze eerlijkheid’, weten ze diep in hun hart
dat ze niet iets goeds hebben gedaan, maar iets – iets smerigs.
Daarom voelen ze zich zo snel aangevallen, daarom verdedigen
ze zich zo fel.
Waarom schrijf je dan niet de waarheid? vraagt u zich misschien
af. De eerste jaren van mijn schrijverschap heb ik
besteed aan pogingen de waarheid te schrijven. Na uren
zwoegen had ik dan één zin. Bijvoorbeeld: ‘Hij liep naar de
deur.’
En mijn bureau was bezaaid met deels in razernij tot
proppen geknepen vellen papier: ‘Hij had het gevoel dat hij
met grote sprongen op de deur af ging’; ‘Hij scheen op de
deur af te vliegen’; ‘Hij liep naar de deur, grote, machtige
vleugels ruisten in zijn hoofd’;‘Afwezig liep hij naar de deur’;
‘Hij liep naar de deur, maar het leek alsof hij zich niet be-

woog en de deur naar hem toe kwam’ – enzovoort, enzovoort.
De waarheid: je kunt je er al schrijvend langs wurmen, eronderdoor
of eroverheen, maar je kunt er niet in. Of alleen
bij toeval, door afstand te doen van het verlangen.
‘Jouw voorstelling van de waarheid is zo heerlijk archaïsch
J,’ zou Wouter Godijn zeggen – en daarbij een van zijn valsere
grijnsjes produceren. ‘Jij ziet de waarheid als een
brandpunt waar-eh... nou, waar van alles samenkomt.
Maar zo is de waarheid helemaal niet. De waarheid heeft
duizend gezichten die elk ogenblik van uitdrukking veranderen.’
Vermoedelijk zou ik geantwoord hebben dat hij op moest
houden met het verkleuteren van warhoofdige Franse filosofen,
wier werk hij nauwelijks kent omdat hij geen Frans
kan lezen. Daar is Wouter Godijn gewoon te stom voor!
Ik heb er vaak van genoten om met hem te redetwisten.
Hij nam het altijd op voor Mulisch en Nooteboom: elegante,
diepzinnige schrijvers, zei hij, die in eigen land steeds waren
bekritiseerd en gewantrouwd, omdat de Nederlander
een hekel heeft aan elegantie en diepzinnigheid.
‘Nee!’ schreeuwde ik dan, ‘omdat ze kitsch schrijven! De
Nederlandse literatuur is alleen in staat boven de kitsch uit
te stijgen door hoekig, onbehouwen proza. Hermans, Reve,
Krol, dat soort werk. Kijk naar mij! Ben ik soms elegant?
Nou dan.’
Ach ja, Wouter Godijn. Een dag of vijf geleden was hij hier
om, zoals de niet-schrijvende medemens met zijn onbehol-
83

84
pen gevoel voor dramatiek dat zo pakkend uitdrukt, ‘afscheid
te nemen’.
Hij zag er dermate bescheten uit dat ik het gevoel had dat
hij zo mijn plaats zou kunnen innemen. Hij is namelijk ziek,
Wouter Godijn. Een spierziekte, sinds een jaar of twee. Het
ziekteproces verloopt heel traag. Dat past goed bij hem, want
hij is zelf ook traag.
Van redetwisten kwam niets meer terecht. Ik was nauwelijks
in staat een woord uit te brengen en hij kwam niet verder
dan een slechte imitatie van zichzelf. Hij probeerde
steeds dat vage lachje met één mondhoek, waar hij vaak mee
is gefotografeerd, op zijn smoel te krijgen. Maar het mislukte
telkens. Zijn stem klonk een beetje lallerig; wla-wlawla.
De spieren in de mond en de tong hè, die gaan er ook
aan. We geven nu het woord aan de beroemde dichter Wouter
Godijn: wla-ha-wla-ha.
Dank u wel – zeer verhelderend.
Hij is zijn carrière trouwens begonnen met een roman – was
misschien wel liever schrijver geworden.
Voorlopig heb ik meer ervaring in ziek zijn dan hij. Ik
weet wat hem te wachten staat. Die fameuze mildheid van
hem, en wat zijn critici ‘zijn fijnzinnige humor’ noemen, die
krijgt de ziekte er wel uit. Die zal uit hem worden geperst
als het sap uit een sinaasappel. Hoe zieker hij wordt, hoe
meer hij op mij zal gaan lijken.
Ik verspeel veel te veel tijd aan hem. Hoeveel tijd zou ik nog
hebben?
Hoog tijd om aan mijn volgende verhaal te beginnen. Ik
heb de neiging u uitnodigend toe te blaffen.

Mijn moeder was een hond en later werd ik de hond van
alle andere vrouwen. Waarom zeg ik dat nu weer...? Doet er
niet toe, ik begin... WRRRRAAF...! WAF! WAF!
Ik ben de blaffende lichtgod.
85

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

DERDE VERHAAL:
DE TERUGKEER

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

Hoe begint zoiets? Hij zegt: ik voel een knobbel, en ik antwoord:
lekkere knobbel in je broek zal je bedoelen, en ik pak
’m bij z’n zak, zo in één keer, een hand vol, zoals ik dat zo
graag doe, maar hij vindt het niet leuk. Hij draait zich weg
en hij zegt: nee daar. En ik ga ernaartoe met m’n vingers, nu
heel anders, en het is een soort balletje onder z’n huid, in de
buurt van zijn oksel, en als ik, terwijl ik eraan zit, naar z’n
gezicht kijk, is z’n gezicht een bang kindergezicht, met van
dat natte, half gesmolten ijs in z’n ogen, en dan, opeens, zoals
een kurk uit een champagnefles schiet, is ons hele leven
veranderd. En dan? Nou, je praat en je praat (ja, je praat wat
af!), je praat hele kathedralen bij elkaar, kathedralen van liefde,
die zich met al hun versieringen en bogen en spiralen verheffen
boven de knobbeltjes, boven het knollenveld van zijn
uit elkaar vallende lichaam, en je zegt: wij zullen winnen, en
je zegt: zelfs als we niet winnen zullen we winnen. Toen ik
nog bij m’n ouders woonde heb ik ’s een nest jonge vogeltjes
verzopen dat onze kat uit de boom had gesleept en ik had
nooit gedacht dat het zo lang zou duren en zo ging hij ook
dood. Dag en nacht hadden die doktoren zitten zaniken over
hoe mooi het allemaal was en hoe hij waardig afscheid nam,
of ging nemen, of had genomen, daar waren ze nog niet helemaal
uit, tot hij opeens zijn ogen weer opendeed en in een
van die vogeltjes veranderde, en al die doktoren die riepen a
en o en sprongen als apen op en neer en wat mij betreft ste-
89

ken ze die fantastische spuitjes van ze in hun reet, zo diep dat
ze er nooit meer uit komen. En toen...? Toen brachten we
hem naar zo’n brandhuis, dat heel klef in zo’n stemmig bosje
stond te druilen, en daar schoven ze hem de oven in alsof
hij een brood was, dat ze gingen bakken, en meteen daarna
is het lopen begonnen.
In het begin ging het alle kanten op, de routes vormden samen
een web geweven door een gek geworden spin, een spin
die zoveel gezopen had dat hij niet meer wist wat onder of boven
was. Niets betekende iets, niets ging ergens naartoe. Er
was slapen (maar ook in mijn dromen ging het lopen gewoon
verder), er was wakker worden: mijn kop opengewrikt en de
stomme, domme werkelijkheid bleef erin staan als het blad
van een bijl, een bijl van licht. En dan liep ik, meteen liep ik,
ik nam nauwelijks de tijd een paar kledingstukken over mijn
lijf te rukken. Even later waren er dan bijvoorbeeld opeens onderbroeken
– nou ja, slipjes. Slipjes in plastic zakjes, opgehangen
aan een stalen pin. Laten we zeggen: beige slipjes, een
beige neigend naar die vleeskleur van nylons, afgezet met witte
lovertjes. En daar stond ik dan naar te turen, terwijl mijn
ogen vol tranen liepen. En dan stond er opeens een of ander
wijf naast me dat stonk alsof ze een hele bus pleeverfrisser
over haar kleren had uitgespoten: ‘Zoekt u iets juffrouw? Kan
ik u ergens mee helpen?’ En hop, ik liep alweer, mijn benen
wentelden haar m’n leven uit. Of ik stond tussen een heleboel
mensen te wachten in een weeïge, broeierige broodgeur tot er
een stem naar me toe zweefde die zei: ‘En wat wenst u mevrouw?’
en een andere stem: ‘Ze heeft helemaal geen nummertje.’
En de eerste: ‘Heeft u wel een nummertje getrokken?’
En dan riep ik keihard: ‘Broodje poep zal je bedoelen!’ en weg
was ik. Ik werd er niet dikker op, die dagen.
90

Later kwam er meer lijn in het lopen – structuur zou je ook
kunnen zeggen. Natuurlijk gebeurde dat. De spin die het web
van onze levens weeft is niet van lotje getikt, al lijkt dat soms
zo. Alles wat ons overkomt, elke gebeurtenis, betekent iets, is
één noot in een grootse, alles en alles omvattende compositie
– een symfonie van liefde. Toen, zo kort na zijn dood, begreep
ik dat niet meer, of nog niet, maar daar zou spoedig
verandering in komen. (De dood is eigenlijk een soort grap.
De dood bestaat niet, niet in de betekenis die mensen er gewoonlijk
aan geven. De dood is geen einde, geen overgang
naar het niets, alleen een metamorfose.)
’s Morgens als ik ontwaakte was het kanaal al in mijn gedachten.
Ik wierp een blik uit het raam om me voor te kunnen
stellen hoe het er die dag uit zou zien. Zou er alleen zo’n
trage, luie deining in het water zijn, of zouden vlugge, energieke
golven er in eindeloze rijen doorheen trekken? Zou het
zo fel schitteren dat het pijn deed aan je ogen en eruitzien als
kwik, kwik dat hier en daar overging in plassen puur licht?
Of zou het grijs zijn en geheimzinnig als de donzige vleugels
van zo’n vlindertje dat pas tevoorschijn komt als het donker
is? En wat voor soort kleren moest ik aan? Op warme dagen
droeg ik boven mijn wandelschoenen alleen een korte broek
en een wijde, luchtige blouse. Maar als het met bakken uit de
hemel kwam, doste ik me uit als een Michelinmannetje: regenpak,
jas, één-twee truien d’r onder, laarzen, you name it.
Wat voor weer het ook was: ik ging. (Alsof ik wist dat hij zou
komen en bang was om hem mis te lopen, maar zo was het
toen nog niet, ik wist – niets wist ik! Alleen dat ik moest lopen.)
Als het de hele dag regende, kroop het water langzaam
in je. Hoe het dat klaarspeelde weet ik niet, maar het kroop
door al je kleren heen en nestelde zich als een koude water-
91

geest in je lijf. Was het warm, dan ging het met de warmte
net zo, tot je een gloeiende roodbruine wolk achter je ribben
voelde zitten.
Nee, ik zou niet meer verdwalen tussen de onderbroeken,
in een bakkerij of ergens anders. Ik had nu een doel, ik wist
waar ik naartoe moest. Eerst moest ik langs zo’n mysterieus
bedrijventerrein (waarom wekken bedrijventerreinen toch
altijd de indruk dat er nooit iets gebeurt? Een man neemt een
pen van zijn bureau en legt hem weer neer en dat is het dan
voor vandaag). Dan door een soort parkje met rododendrons,
coniferen en sierdennen (eigenlijk een nogal weelderig
uitgevallen kerkhof, maar ik vertikte het om het zo te noemen,
het was een parkje, een parkje, een parkje!) en dan was
ik bij het kanaal en dan ging alles verder vanzelf: ik moest de
loop van het water volgen, over een hobbelig, soms door bomen
en struikgewas overhuifd, her en der door ondergrondse
boomvingers opengewrikt paadje. Hoe lang? Gewoon tot
ik voelde dat ik om moest keren. Soms gebeurde dat al na een
uurtje, maar het kon ook uren duren. Ik liep dan opeens tegen
een soort onzichtbare weerstand op en dan begreep ik
dat het tijd was om naar huis te gaan. Ik ben weleens zo lang
doorgelopen dat ik de hele avond en het begin van de nacht
nodig had om weer thuis te komen: dat was prachtig. Het
licht van de autokoplampen op de wegen die zo af en toe parallel
aan de andere oever liepen sneed op gezette tijden door
de duisternis: alles – ook de doden – lispelde, ademde, zoemde,
fluisterde, leefde. Toen ik onder een spoorbrug door liep,
kwam er net een trein voorbij en het donker veranderde in
een lawine van plotselinge lichtflitsen en bonkend, ratelend,
woedend lawaai. Het gonzen van de rust die daarop volgde –
als je dat nooit gehoord hebt, kun je je het niet voorstellen.
92

Ik kwam ook allerlei mensen tegen. Tenzij iemand me inhaalde
(meestal een fietser, want bijna niemand liep harder
dan ik) zag je zo iemand al van heel ver op je af komen. Vaak
waren het van die types met van die bolle nachtdierogen, die
helemaal in extase raken als ze een klein bloemetje zien, maar
die een beetje schrikachtig worden als ze een ander mens tegen
het lijf lopen. Maar ook trotse, sterke vrouwen die er in
hun eentje op uit trokken, net als ik. En boze mannen die op
warme dagen gelijk naar m’n tieten loerden. Soms groette je
elkaar, maar gepraat werd er eigenlijk nooit. Er was er één (en
tot ik hem terugzag, was dat van alle mensen die ik langs het
kanaal ontmoette degene die de meeste indruk op me maakte)
die zo af en toe licht gaf. Je zag hem aan komen kuieren,
een tengere, niet onknappe vent, sjofele kleren, beetje wezenloos
lachje, maar verder niks bijzonders en dan opeens
– wham! – dan had ie dat licht om zich heen. Vooral op donkere
dagen zag je het goed. Ik heb nooit geweten of hij het
zelf merkte – ik deed altijd of er niks aan de hand was. Er was
een tijd dat ik hem om de haverklap tegenkwam, daarna nog
maar een doodenkele keer, misschien dattie toen op het kanaal
was uitgekeken.
De eerste keer dat ik hem zag, herkende ik hem niet. Ik dacht:
als jij maar niet bijt, en ik liep vlug langs hem heen. En verder
niks, niente, nada. Pas toen ik thuis was, merkte ik dat hij
op de een of andere manier in mijn bewustzijn was blijven
hangen. Terwijl ik nadacht over allerlei zaken van huishoudelijke
aard (ik bedacht bijvoorbeeld dat de inrichting van
mijn huiskamer er sterk op vooruit zou gaan als de boekenplanken
plaats zouden maken voor een indiaans wandkleed)
was er tegelijk een smalle, hoge ruimte in mijn hoofd, een
93

uimte vol zonlicht omzoomd door honderden in de wind
dansende blaadjes, waarin hij op me af bleef komen, met die
lichte, bijna dansende tred, zijn zwarte, spitse elfenoren rechtop,
zijn onwaarschijnlijk donkere ogen alert en tegelijk vragend
op me gericht, de roze lap van zijn tong met een soort
lintachtige zwier schuin uit zijn op en neer wippende bek. En
later, ’s nachts, was er een droom (misschien was het trouwens
helemaal geen droom, maar een visioen) waarin ik op
weg was naar een kamer in een soort kasteel en tegelijk was
ik al in die kamer en daar had ik – had ik – om het eens netjes
en kuis uit te drukken: ik had gemeenschap met een hond.
Hij was in me, maar hij was ook boven me en ik rukte hem
af, terwijl ik bemoedigend tegen hem lachte om hem te helpen
zover te komen. En toen, toen het bijna zover was, was
hij geen hond meer, toen was hij het. Kletsnat en met een
bonkend hart werd ik wakker en ik lag een hele tijd bewegingloos
in het donker voor me uit te kijken en te luisteren
naar de stemmen in mijn hoofd. De ene stem zei: ‘Hij is terug.
Natuurlijk was hij niet dood, dat leek alleen maar zo’ en:
‘Hij zoekt je. Hij heeft je nodig.’ En de andere (die moeite leek
te hebben zijn lachen in te houden) zei: ‘Dobbermandobbermandobberman,
het was een doodgewone dobberman.’
Ik wist eigenlijk al meteen wie zich achter die tweede stem
verschool: de tweede stem, wist ik, was de stem van de duivel.
Van nu af aan sloeg ik helemaal geen dag meer over, maar zolang
ik hem niet had gezien, liep ik niet ver. Want als ik ver
liep en hij juist niet, zou ik hem mis kunnen lopen. Ik drentelde
rond in het parkje en langs het begin van het pad, net
zo lang tot ik hem tegenkwam. Ik werd soms helemaal ge-
94

stoord van steeds maar hetzelfde stukkie op en neer. De rododendrons
kwamen m’n neus uit. En wat erger was: de mensen
begonnen op me te letten. Precies daar waar het parkje
ophield en het pad versmalde en afboog langs de kanaaloever
stond vaak een groepje ouwe mannetjes te kletsen, ze kwamen
daar speciaal naartoe voor dat geklets, en als ze me zagen
zeiden ze met van die kraaierige ouwemannenstemmen:
‘Zo, ook weer in de benen?’ En als ik even later opnieuw voorbijkwam:
‘Steeds maar op en neer en op en neer, dat heb jij
het liefste hè?’ En als ik me tussen het struikgewas verstopte
en na een poosje weer tevoorschijn kwam: ‘Even een rustig
plekkie opgezocht? Gelijk heb je’ – alsof ze zelf ook om de
haverklap in de bosjes kropen.
Soms gingen er dagen voorbij zonder dat ik hem zag: na
vele uren gaf ik het op en keerde slap en moe en huilerig naar
huis terug. De rest van zulke dagen liet nauwelijks een spoor
in mijn bewustzijn achter. Ik denk dat ik op bed lag, eerlijk
gezegd sla ik er maar een slag naar. Ik kan ook de stad in zijn
gegaan, ik kan er bij wijze van spreken wel een tweede leven
op na hebben gehouden, waarin ik iemand anders was die
hele andere dingen deed – ik weet het gewoon niet.
Maar altijd kwam na verloop van tijd de dag dat ik hem
terugzag. Ergens op het pad, in het parkje of langs het kanaal,
soms zo ver weg dat je eerst alleen maar een bewegende rorschachvlek
zag die van alles en nog wat kon zijn, doemde de
katachtig slanke, elegante hond op, vergezeld door zijn hobbezakkerige
baas – een man met een opgeblazen, vlekkerig
gezicht, wilde, schelblauwe ogen, een kale kop met alleen boven
de oren nog wat warrige plukken peper-en-zoutkleurig
haar, en meestal gekleed in een afschuwelijk, vleeskleurig
windjack en een flodderige broek. Vanaf het begin riep die
95

man een wilde haat in me op. Hoe kon zo’n schoonheid onderworpen
zijn aan de nukken van zo’n groot uitgevallen
aardmannetje? Dat sloeg toch nergens op? En toch was het
zo. Die beeldschone hond moest doen wat het aardmannetje
wilde. Soms gaf die kerel opeens een geniepige ruk aan de
slipketting en dan ontsnapte er een afgeknepen, onderdanig
gepiep uit de keel van mijn liefste.
Na een paar keer begon mijn lief me te herkennen. Als hij
me zag probeerde hij zijn baas soms te vlug af te zijn door
plotseling op me af te springen, grommend van hartstocht.
Maar altijd haalde de ketting hem terug. En niet alleen hij
herkende me, ook zijn baas! Ik dacht: hij komt me te vaak tegen,
binnenkort krijgt hij me door; ik dacht: hij zal proberen
op de een of andere manier van me af te komen. Maar wat
deed hij? Hij begon me te groeten! Mogge, zei hij tegen me,
als het tenminste morgen was, of hij zei ‘Middag’, of ‘Weertje
hè?’ en dan keek hij me verwachtingsvol aan – de achterlijke
zak. Terwijl ik antwoordde dat het inderdaad mooi of
lelijk weer was, hield ik met bovenmenselijke inspanning m’n
stem in bedwang en vervolgens zweefde-liep ik langs hem
heen, mijn hart bonkend alsof het zou barsten.
Traag maar onweerstaanbaar nam het besef wat me te doen
stond mijn geest in beslag: ik moest hem bevrijden, verlossen.
Een paar keer volgde ik de man en zijn hond en dat was
waanzinnig opwindend: alsof je leven in een detectiveserie
veranderde en dat is toch iets waar iedereen naar verlangt,
anders werd er niet zoveel naar die series gekeken. Ik bewaarde
een afstand van minstens dertig meter en probeerde
ervoor te zorgen dat baasje me niet zag – misschien kon ik
me de moeite net zo goed besparen, want als hij me had gezien,
zou hij daar niets bijzonders in hebben gezien. Hij was
96

zo’n man met een bijna onbegrensd vermogen om alles normaal
te vinden. Als ik plotseling spiernaakt voor zijn neus
was opgedoken, zou hij nog ‘Mogge’ hebben gezegd.
Hij bleek in een eenvoudige portiekwoning niet ver van het
parkje te wonen. Al meteen de eerste keer dat ik hem was gevolgd
ging ik, nadat ik een paar minuten had gewacht, achter
hem aan, de portiek in. (Later heb ik het nog een paar
keer gedaan. Waarom? Om te controleren of alles er in werkelijkheid
precies zo uit zag als ik het me herinnerde. Of ik
niets over het hoofd had gezien, of m’n verbeelding niets had
veranderd.) Ik hoorde een televisietoestel denderen en ergens
anders vandaan een mannenstem. Als iemand me vroeg wat
ik daar uitvoerde, wat moest ik dan zeggen? ‘Ik kom collecteren
voor de kankerpatiënten meneer.’ ‘Zo, waar is je collectebus
dan?’ ‘Die hebben ze afgepakt meneer, maar ik ga toch door,
want zoals die mensen lijden, dat kunt u zich niet voorstellen,
zo verschrikkelijk is dat. Helpt u me alstublieft. Zeg tegen niemand
dat u me hebt gezien, vooral niet tegen uw buurman, die
man met die hond.’ Maar intussen wees alles erop dat God op
mijn hand was, ik voelde me net Jeanne d’Arc in het klein:
op een van de deuren zat zo’n hier waak ik-bordje, met de
kop van een Dobberman erop.
Weken hield ik de portiek in de gaten en toen wist ik het
volgende: elke donderdagavond om zeven uur ging baasje ergens
naartoe zonder hond en was pas om een uur of tien terug.
Ik lag uren te fantaseren hoe heerlijk ons leven zou zijn
als we weer samen waren. Ik had al een nieuw kanaal in gedachten
(verschillende kanalen liepen de stad uit zoals zonnestralen
op een kindertekening uit de zon stromen) en daar
zou hij uren mogen rennen zonder ketting. En ik zou de lekkerste
hapjes voor hem klaarmaken, tot rauwe biefstuk aan
97

toe. Vaak fantaseerde ik dat ik op een morgen wakker zou
worden en dat hij naast me zou liggen en naar me zou kijken,
net als vroeger, en dat ik zou voelen hoe zijn lul omhoogkroop
langs m’n dijbeen en dat hij zou zeggen: ‘Hallo,
ik ben geen hond meer – dankzij jou.’ (Waarom niet? vroeg
ik me af. Is er een grens aan de kracht van de liefde, van het
goede? Ik denk het niet. Ik denk dat de liefde alles kan.) Er
zaten twee grote ruiten in de deur die je er met een hamer zo
uit kon tikken.
Alles gaat precies zoals ik me heb voorgesteld. Nadat baasje
is weggegaan, wacht ik nog een paar minuten en dan loop ik
rechttoe rechtaan naar boven en ga bij de deur op m’n hurken
zitten. Hij heeft me al gehoord en blaft en duwt z’n kop
onder het gordijntje achter de ruiten door, dat telkens weer
terugzakt. ‘Kalm maar,’ zeg ik. ‘Rustig maar – ik ben zo bij je.’
Ik trek de hamer uit m’n tas. Hard slaan, denk ik, anders gaat
het niet stuk. Ik geef een flinke lel en de ruit valt rinkelend
uit elkaar en ik begin ergens te bloeden en hij blaft z’n longen
uit z’n lijf. Het gordijn zit in de weg en we trekken er allebei
aan en dan is het opeens verdwenen. Ik hoor stemmen;
ik heb me geen moment afgevraagd wat ik zal doen als iemand
zich ermee bemoeit. Ik heb me ook nooit gerealiseerd
wat een lawaai het allemaal zou maken. Maar ik heb niet het
gevoel dat het er iets toe doet. Alles wat niet belangrijk is lijkt
stilletjes weg te gaan en alleen wij tweeën blijven over in een
soort vacuüm. Hij trekt zijn lippen op en laat zijn tanden aan
me zien, alsof hij wil zeggen: kijk toch eens wat ze met me
hebben gedaan, waar ze me mee hebben opgescheept – wonderlijke
tanden zijn het, die door alle verbanden heen lijken
te snijden, ouders en kinderen, dag en nacht, goed en kwaad,
98

het ene verhaal en het andere, alles wordt door ze gescheiden,
gefragmenteerd, elke betekenis wordt eraf gekrabd. Er is
geen verleden, alleen het nu, zeggen de tanden, jij en ik hebben
elkaar nooit eerder gezien. Maar ik weet dat ik sterker
ben.
‘Hallo,’ zeg ik, ‘daar ben ik weer. Weet je nog hoe ik heet?
Natuurlijk weet je dat nog. Iets in je moet het nog weten.’
Hij gromt, duikt in elkaar.
Waarom zeg ik mijn naam niet? Wat weerhoudt me ervan?
Ik strek mijn hand naar hem uit en ik zeg: ‘Linda. Linda-
LindaLinda. Ik heet Linda.’
99

100
over exhibitionisme en nog eens over critici.
over mijn geheime geloof, ranzigheid en over
de overeenkomst tussen odysseus en een
schrijver
Begin ik alweer aan critici te denken. Alsof dit boek ooit zal
verschijnen. (Laten we voor de aardigheid eens aannemen
dat het gebeurt. Dat u echt bestaat en deze bladzijden leest,
wat betekent dat dan, onbestaanbare lezer?)
Had ik vroeger ook altijd. Zo ongeveer op de helft van een
boek nam het getob toe. Wat zullen ze ervan vinden, ach,
wat zullen ze erover schrijven? En dan dacht ik aan het aantal
kilometers dat ons kittige autootje had afgelegd, aan de
langzaam afbrokkelende muur op het westen van ons huis
die gerestaureerd en geïmpregneerd moest worden – en ik
voelde iets schrijnen. Waar? Gek is dat hè: nergens op je lichaam
zou je het zere plekje kunnen aanwijzen, en toch
schrijnt het.
Omdat ik dus regelmatig aan critici dacht, heb ik ook vaak
over de precieze aard van de relatie tussen schrijver en criticus
nagedacht. Het is een seksuele relatie, maar geen goede.
Ik zal uitleggen waarom.
Literatuur is een vorm van exhibitionisme en iemand die
dat ontkent, moet u wantrouwen, want dat is iemand die er
belang bij heeft u te misleiden. De schrijver laat iets zien,
laat zien hoe welgevormd hij is, en de criticus kijkt toe. Maar
dan wisselen de partners van rol: de criticus schrijft terug.
Het is de schrijver die toekijkt. Omdat de schrijver schrijven
kan, kan hij ook, van binnenuit, beoordelen of iemand
anders het kan. Hij ziet onmiddellijk dat de criticus het niet

kan. Om de parallel met exhibitionisme wat verder door te
trekken: iemand ontbloot zich en je ziet dat er niets te zien
is. Of alleen een gebrek: de borst is geamputeerd, de ballen
eraf. En toch matigt de mismaakte zich nu een oordeel aan
over de schoonheid van de ander. Mijn geliefde lezer heeft
inmiddels begrepen dat deze gang van zaken iets zéér onrechtvaardigs
heeft.
Wouter Godijn is altijd heel mild over deze kwestie geweest.
Waarschijnlijk omdat hij er zelf nooit last van heeft
gehad. In de poëziewereld gaat het anders toe. Elke poëziecriticus
is zelf dichter. Nog sterker: elke poëzielezer is zelf
dichter. Er zijn driehonderd dichters in Nederland die om
de twee jaar een poëziebundel publiceren. Daarnaast lezen
ze de tweehonderdnegenennegentig bundels van die tweehonderdnegenennegentig
andere dichters. Van elke Nederlandse
poëziebundel worden er precies tweehonderdnegenennegentig
verkocht. Behalve die driehonderd dichters is
niemand in Nederland in poëzie geïnteresseerd – behalve in
vier of vijf gedichten die al bijna honderd jaar oud zijn. Die
vijf gedichten vindt men wel genoeg.
‘Wat je beweert over schrijvers en critici J, is niet onwaar,’
zegt Wouter Godijn. Zegt? Vreemd: het is precies of ik het
hem inderdaad hoor zeggen. En tegelijk betwijfel ik of hij ooit
iets in die trant heeft gezegd.
‘...Maar je hecht er te veel belang aan,’ gaat hij verder. (Dat
lachje met één mondhoek lukt nu perfect.) ‘Denk eens aan
een beeldschone vrouw. Een beeldschone vrouw moet net
als iedereen een paar keer per dag naar de wc, er komt stront
uit haar kont, een paar keer per jaar heeft ze diarree, ze moet
ook wel eens overgeven. Maakt dat haar minder mooi? Moe-
101

ten we er dagelijks op worden gewezen dat er stront uit haar
kont komt? Jij J, schijnt te vinden van wel.
En wat zegt de mening van een criticus nu over een boek?
Ja, dat het boek die mening bij hem heeft opgeroepen. Maar
over de aard van dat boek vertelt die mening ons veel minder
dan we gewoonlijk denken. De meeste mensen, ook de
meeste schrijvers en critici, nemen aan dat de kwaliteit van
een boek in ieder geval voor een groot deel objectief is vast
te stellen, zoals je de temperatuur in deze kamer kunt vaststellen.
Misschien zijn ze zich er niet van bewust dat ze dat
aannemen, toch doen ze het. Maar boven een bepaald niveau
van technisch kunnen waaraan allerlei boeken die niet
tot de literatuur worden gerekend ook voldoen, kan helemaal
geen objectief oordeel over de kwaliteit van een boek
worden geveld. Wat een boek bij je oproept is afhankelijk
van de mate van werkstress waaraan je blootstaat, van het
functioneren van je spijsverteringskanaal, een dramatische
gebeurtenis die zich een paar maanden geleden wel of niet
in je leven heeft voorgedaan, de stand van de zon, de seizoenen
enzovoort enzovoort – en van een heel scala aan uiterst
persoonlijke en uiterst toevallige voorkeuren voor bepaalde
formuleringen. Luister maar eens!’
Hij snelt naar mijn boekenkast en begint er boeken uit te
rukken, ik kan de omslagen niet goed onderscheiden, ik sluit
mijn ogen en hoor alleen zijn stem: ‘“Echt nieuws heeft genoeg
aan de koppen en de geschiedenis van het nieuws is altijd
oud en welbekend.” Is dat nu een scherpe formulering
of is het zelfingenomen bombast J? Of misschien van allebei
wat? En hoe gaan we dat uitmaken? Of deze: “Hij knikte
haar toe en wendde zijn gezicht niet af, liet haar spartelen
in zijn gezicht: een kind, in de vroege schemer van de
102

nazomeravond verdwaald in de ruïne aan het eind van de
weide; snikkend loopt het onder de slagschaduw...” God zeg,
er komt geen eind aan.
Kijk, alleen al door die toevoeging van mij kantelt je mening
over die zin. Als ik er niet tussendoor was gekomen had
je misschien bedacht dat het poëzie was, maar nu denk je
dat het kitsch is. En hoe vind je dit? “De deur gaat open en
er verschijnt een verpleegster, een nieuw, fris gezicht.” Klinkt
wel ontzettend grijs, vind je niet? Ongehoord fantasieloos.
Maar het is een wereldberoemde, met de Nobelprijs bekroonde
auteur hoor, die dit heeft verzonnen. Hoepla: weer
twee toevoegingen die je mening beïnvloeden. Bij de eerste
twee zinnen werd je oordeel negatiever, bij de derde ging het
weer de andere kant op, zoals de golven van de zee heen en
weer glijden over het strand.’
Hoe langer hij praat, hoe benauwder ik het krijg. Het lijkt
of zijn stem de zuurstof uit mijn longen zuigt. Ik schreeuw
dat hij op moet lazeren. Dat ik hem niet geloof. Dat ik hem
nóóit zal geloven, welke argumenten hij ook aanvoert om
zijn standpunt te verdedigen. Nóóit! schreeuw ik. Nóóit!
Nóóit!
Dan besef ik dat hij verdwenen is. Maar het is of mijn eigen
stem nog steeds in mijn oren weergalmt: ik geloof je niet.
Maar dat is toch geen argument? Dat is – is een religieus statement.
Wees eerlijk, zeg ik in gedachten tegen mezelf. Wat je nu bedenkt
zal niemand ooit lezen, het zal geen invloed hebben
op je positie in de Nederlandse literatuur, op de verkoopcijfers
van je boeken. Als je een boek las en je vond het goed,
103

104
wat gebeurde er dan echt? Dan onderging je een genot dat
een beetje aan seks deed denken, maar minder hevig en daardoor
ook minder demonisch.Vriendelijker. Een zachte hand
leek je op een niet te lokaliseren plaats te strelen en het was
of de bladzijden baadden in een zacht licht. Alle argumenten
die je verzon om de kwaliteit van een boek aan te tonen,
waren uiteindelijk op die ervaring terug te voeren, die je altijd
verborgen hield. En dat die ervaring uitsluitend persoonlijk
was, heb je nooit kunnen aanvaarden.
Je hele leven heb je in het geheim geloofd (en eigenlijk geloof
je nog steeds) dat de waarheid over een boek aan jou
werd geopenbaard. Je hele leven heb je in het geheim geloofd
(en eigenlijk geloof je nog steeds) dat jij was uitverkoren –
door de God van de literatuur.
Ik moet een poosje zijn – ‘weggedommeld’ wilde ik schrijven,
maar dat is een beetje een eufemisme. Ik was afwezig –
misschien een voorproefje van wat komen gaat.
Nu ben ik terug. Traag dringt het tot me door dat er opnieuw
iemand tegen me schijnt te praten. Maar de stem heeft
een onpersoonlijke, mechanische klank en zegt telkens hetzelfde.
‘Literatuur is ranzigheid voor intellectuelen,’ zegt hij.
‘Er zijn twee soorten ranzigheid: ranzigheid voor het volk,
die wordt geleverd door commerciële televisiestations, en
ranzigheid voor intellectuelen, die wordt geleverd door literatuur.’
Dan volgt er wat geruis en daarna wordt de tekst
herhaald.
Dit is afschuwelijk! Wie doet me dit aan? Kan iemand dat
bandje niet stilzetten...?!
Het ergste is dat ik er niets tegen in weet te brengen. Tot
nu toe was ik alleen zo af en toe een woord kwijt. Maar dit

is veel ingrijpender! Een hele redenering is onbereikbaar geworden.
Die zin op het bandje,‘literatuur is ranzigheid voor
intellectuelen’, is natuurlijk een oude, terloopse gedachte van
mezelf, niets bijzonders, gewoon een onbelangrijk bijproduct
van mijn opwindende, eindeloos gevarieerde gedachteleven
en destijds al na enkele ogenblikken verworpen.
Maar de argumentatie die ik daarvoor gebruikte is er niet
meer! Ik heb er nog wel een vage herinnering aan, aan die
argumentatie bedoel ik, zoals je je van een gezicht dat je je
niet voor de geest kunt halen op de een of andere manier
toch iets herinnert, maar dat is alles.
Opnieuw afwezig geweest. Waar was ik gebleven? O ja, critici.
Of vergis ik me nu? Vergeet ik weer iets? Nee. Neenee,
ik schreef over critici. Ik vraag me af (heb ik dat al eens eerder
gedaan op deze denkbeeldige bladzijden?) of ik het juiste
evenwicht heb bereikt tussen helderheid en geheimzinnigheid.
Met andere woorden, begrijpt mijn denkbeeldige
lezer nu ook waarom ik zo veel aandacht aan critici besteed?
Jazeker zult u antwoorden, dat heb je ons van a tot z uitgelegd:
je banksaldo; je autootje; je muur op het westen. Heel
goed lezer, maar er is nóg een reden en die moet u zelf verzinnen.
Zo schrijf je nu eenmaal een boek. (Ik blijf het gevoel houden
dat ik mezelf herhaal, dat ik deze bladzijden al eens eerder
geschreven heb, alleen een beetje anders.) Je neemt de
lezer bij de hand, legt hem van alles uit, en tegelijk geef je
hem raadseltjes op. Als hij de antwoorden op je raadseltjes
weet te verzinnen, krijgt hij het gevoel dat hij knap is. Uit
dankbaarheid vindt hij vervolgens ook je boek knap. Bovendien
is dat nu in zijn eigen belang. Het is natuurlijk knap-
105

106
per een knap boek te begrijpen dan een dom boek.
Zo laveert de schrijver als Odysseus heen en weer tussen...
tussen... Jezus Christus nog aan toe! Ik ben ze allebei vergeten!
(Heb ik die Odysseusmetafoor trouwens ook niet eerder
gebruikt?) Odysseus, dat herinner ik me nog, moet kiezen
of hij de ene kant op vaart en dan komt zijn schip in
een soort reusachtige notenkraker terecht – een schepenkraker.
Maar gaat hij de andere kant uit dan doet een veelkoppig
monster zich te goed aan zijn matrozen. Dat monster
en die schepenkraker hebben namen, maar welke...?
Precies op het moment dat ik vaststel dat ik ze vergeten
ben, krijg ik een ingeving. Ik verlies iets, maar tegelijk ontvang
ik iets. Ik weet namelijk opeens nog een overeenkomst
tussen Odysseus en een schrijver. Om zijn reis naar huis te
vervolgen moet Odysseus kiezen tussen twee kwaden, een
koers waarbij hij ze allebei vermijdt is er niet, en voor een
schrijver geldt hetzelfde: als hij het einde van zijn boek wil
bereiken, moet hij een offer brengen.

VIERDE VERHAAL:
LAMMERTS OVERWINNING

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

Hij had gedacht dat het er niet meer van zou komen. Om
precies te zijn, hij had gedacht dat de hele middag zich zou
vullen met geruzie – zoals een kuil op een regenachtige dag
langzaam volstroomt met drabbig, muisgrijs water – en dat
ze dan weg zou gaan. Zou oprotten. Maar toen haar aanstaande
vertrek al in de lucht hing, ging ze opeens op zijn
schoot zitten, kuste hem, tegelijk plagerig en opdringerig, likliklik,
en knoopte zijn broek open. Dwaas op en neer schokkend
verscheen zijn geslacht. Pioenrode kop. Waarom is er
niet voor gezorgd dat die derde arm, die wij mannen wanhopig
uitstrekken naar het Goddelijke, er een beetje appetijtelijker
uit ziet? Haar groene ogen verwijdden zich, loerden
ernaar, haar stompe, kinderlijke vingers persten een eerste
druppeltje tevoorschijn, doorzichtig als water – en toen had
ze er opeens genoeg van.
Ze sprong van zijn schoot, stampte met grote passen als
een dragonder door de kamer. Woest schuddend met haar
hoofd. ‘Ik kan het niet!’ riep ze. ‘O nee! Ik kan het niet! Niet
nu de afstand tussen ons zo groot is!’
Hij deed zijn mond open om iets te zeggen, terwijl hij vanuit
zijn ooghoeken registreerde hoe zijn roede zich, als een
potsierlijke imitatie van een treurwilg, vooroverboog.
Drrriiiiiing-drrriiiiiing-drrriiiiiing!
Zijn broek ophijsend, wriemelend en wroetend om alles
op zijn plaats te krijgen, liep hij naar de telefoon en nam op.
109

‘Met Lammert...’
‘O Lammie, met je mamma, het spijt me zo dat ik je opbel...’
Linda keek hem vragend aan. Zijn lippen vormden de lettergrepen
‘moe-dur’, zijn linkerarm gebaarde verontschuldigend.
‘...maar ik voel me nog steeds zo depressief. Dokter van
Brakel zegt: “Ik wil wel een afspraak met u maken mevrouw,
maar eerlijk gezegd weet ik het ook niet meer”, en aan je vader
heb ik helemaal niks. Nou ja, hij doet natuurlijk wel zijn
best, op zijn manier. Maar je weet hoe hij is...’
‘Ja.’
‘...Ik vind het vreselijk om aan je te vragen, want je hebt
daar natuurlijk je eigen leven, maar zou je alsjeblieft een poosje
hiernaartoe kunnen komen? Ik ben radeloos. Misschien dat
ik een beetje opkikker, als ik met jou kan praten...’ Ze liet een
pauze vallen. Je kon veel van haar zeggen, maar niet dat het
haar ontbrak aan gevoel voor dramatiek. ‘...Je bent mijn enige
hoop, Lammie.’
Een dag later, om een uur of tien ’s ochtends, zag hij hoe de
trein die hem naar zijn moeder terug zou brengen zich losmaakte
van de stad waar hij studeerde – of liever, de schijn
ophield dat hij studeerde, zijn zogenaamde studie was al enige
tijd verzand in een elegante surplace. Nu kwamen de weilanden,
die altijd een krachtige kalmerende uitwerking op
hem hadden. Het enige minpuntje aan een trein, had hij wel
eens gezegd, is dat je er op een gegeven moment uit moet.
Verwachtingsvol leunde hij achterover, maar algauw merkte
hij dat de groengele (het was oktober) velden, die ingetogen
voorbijgleden onder een grijze, op een regenbui broedende
110

lucht, deze keer hun meerdere zouden moeten erkennen in
de vrouwen die zeurend, pratend en hem verwijten makend
zijn geest bewolkten. ‘Dat je nu zomaar naar je moeder gaat,’
had Linda gezegd, ‘in plaats van er eerst voor te zorgen dat
je je problemen met mij hebt uitgepraat, dat zegt veel over
je.’
‘Dat zegt dat ik het als mijn plicht beschouw om voor mijn
moeder te zorgen – als ik dat tenminste kan... Is dat zo raar?’
‘Mag ik dan bij je op bezoek komen als je daar bent?’
‘Nee, dat mag je niet.’
‘Luister Lammert, als jij voor jezelf kiest doe ik dat ook.
Wanneer kom je terug? – weet je waarschijnlijk niet eens. Ik
blijf hier niet zitten afwachten tot je weer op komt dagen. Ik
ga met Renze praten en dan – dan zie ik wel wat er gebeurt.’
‘Doe maar wat je niet laten kunt,’ had hij op vermoeide
toon geantwoord.
De eerste maanden van hun verhouding had hij het gevoel
gehad dat hij in een erotisch paradijs was beland, waarin het,
niet ongebruikelijk voor een paradijs, elke dag mooi weer was
– terwijl het hem toch moeite zou hebben gekost om uit te
leggen wat hij zo opwindend aan Linda vond. Bijzonder mooi
was ze niet. Haar ogen waren te groot, haar wangen te bol, ze
liet haar mond te pas en te onpas openhangen, heel wijd, alsof
ze hoopte dat een of ander insect op het idee zou komen
naar binnen te vliegen. Ook haar gespierde, bruine jongenslijf
vertoonde op het eerste gezicht weinig overeenkomsten
met zijn erotisch ideaal. Het zat hem waarschijnlijk in de
rücksichtsloze manier waarop ze zich van hem bediende, en
hém bediende – want elke keer dat ze de liefde bedreven wist
ze hem met een griezelige trefzekerheid te reduceren tot een
kermend hoopje geilheid.
111

Na die eerste maanden waren de moeilijkheden begonnen.
Linda kreeg belangstelling voor die merkwaardige speelkamer
van het menselijk denken die bevolkt wordt door vegetarisme,
antroposofie, boeddhisme, en nog zo het een en ander,
allemaal sterk vereenvoudigd, door elkaar gehusseld en
gepopulariseerd: anders weten de kinderen niet wat ze met
het speelgoed moeten beginnen. Of misschien was die belangstelling
er van het begin af aan, maar werd ze pas later
getoond, omdat ze groeide en daarom getoond móést worden.
Eerst mochten er grapjes over worden gemaakt, later niet
meer. En vervolgens kwam Linda in het preek- en orakelstadium.
Ze communiceerde met de geest van een overleden
vriendin, ze doorzag de grondslagen van het bestaan na een
hapje onbespoten andijvie, ze voelde zich verbonden met het
universum na een paar minuten ochtendgymnastiek – en al
deze ervaringen wilde ze met Lammert delen. Hij verzette
zich, uit een soort consideratie voor haar verbergend hoe gechoqueerd
hij was door het feit dat ze meende dat er überhaupt
iets te delen viel. Ze kende hem toch? Hij had wel eens
iets over Wittgenstein gelezen. Hij las Sartre, Hermans en Nabokov.
Wachten op Godot had hij drie keer gezien. Ze kon toch
niet verwachten dat iemand met dergelijke voorkeuren opeens
zou losbarsten in een lofzang op yoga en scharrelvlees?
Na weken bekvechten voerde ze de druk verder op: ze bekende
dat ze ‘een beetje verliefd’ was – op een jongen die ze
had ontmoet tijdens haar wekelijkse meditatieavond. Op aandringen
van haar leraar had ze de knaap, Renze heette hij,
‘eens lekker gemasseerd’ en toen was er ‘opeens een vonk
overgesprongen’. De springerige vonk had inmiddels tot een
gezamenlijke maaltijd geleid – ongetwijfeld een klef mengsel
van kikkererwtenpap, gemalen pompoen, sojasaus en Chine-
112

se kool – en tijdens het eten hadden ze ‘een heel goed gesprek
gehad’.
O, het kwam natuurlijk ook doordat Lammert zich zo voor
haar afsloot. Ik sluit me niet af, had hij geantwoord, ik doe
niet wat je wilt – dat is niet hetzelfde. Het onderscheid ontging
haar. Zoals ze evenmin begreep dat het van een nog in
een zeer primitief stadium verkerend ethisch bewustzijn getuigde
om iemand wiens opvattingen je probeerde te veranderen
onder druk te zetten met een medeminnaar. Je kon net
zo goed proberen de niet-euclidische meetkunde uit te leggen
aan een ezelin.
Op het ritme van de treinwielen hobbelden zijn gedachten
ten minste drie keer over hetzelfde traject, om vervolgens abrupt
over te gaan in een door zijn fantasie geregisseerde seksscène:
eerst zag hij Linda paren met een Adonis wiens darmen
onophoudelijk borrelden ten gevolge van een rigide
macrobiotisch dieet en wiens ogen glansden van een stompzinnig
geloof in de goede bedoelingen van de Schepper; en
dan, opeens, was de Adonis vervangen door hemzelf, althans
door zijn silhouet. Aan de omtrekken kon je meteen zien dat
hij het was, maar hij was leeg: waar huid en haar hadden moeten
zijn, was niets – alleen iets wits, als onbeschreven papier,
wat een zacht licht scheen uit te stralen. De boodschap was
duidelijk: dit heerlijke, sponzige neuken zou alleen verder
kunnen gaan als hij zichzelf uitwiste. Met andere woorden,
zei hij in gedachten tegen zichzelf, het is onmogelijk. Vreemd
eigenlijk dat ze het zo lang met me heeft uitgehouden: ze moet
me al die tijd voor een ander hebben aangezien. Omdat het
mogelijk is iets te denken en tegelijk voor jezelf te verbergen
wat je denkt, was de vraag hoe hij het dan zo lang met háár
had uitgehouden en waarom hij zichzelf in staat achtte zijn
113

verhouding met haar voort te zetten, mocht zij daar tegen alle
logica in toch toe bereid zijn, wel ergens in zijn bewustzijn
aanwezig, als een soort doorschijnende, bleke worm, maar hij
had er geen last van.
Onmogelijk: zijn gedachten kwamen telkens bij dat woord
uit, knabbelden er eens aan, onderzochten of ze er ook onderdoor
of overheen konden, ach, die grappige, speelse gedachten
van hem, en dan, als hij zich een beetje lusteloos ging
voelen, verving hij de ene vrouw door de andere en begon de
preken te repeteren die hij tegen zijn moeder zou moeten afsteken.
Waarschijnlijk heeft zich in de loop van die urenlange
treinreis nog iets anders in zijn hersens afgespeeld. Op een
zeker ogenblik was hij zo loom geworden van het doenkedoenkedoenk
van de wielen en zijn steeds weer in dezelfde
knoop verstrikt rakende overpeinzingen, begeleid door telkens
dezelfde vruchteloze geilheid, dat zijn fantasie de grens
van dromenland bereikte: hij was omringd door een eindeloze,
grijswitte vlakte, misschien bedekt met sneeuw, maar gesteente
of een of andere bescheiden vorm van vegetatie was
ook mogelijk, het was niet koud en niet warm – en toen, opeens,
dook er iets op, ongeveer zoals een vis boven het water
uit springt gleed het tevoorschijn. Het was zo groot als een
doorsneeauto, het was donker, het leefde. Het was zich bewust
van Lammerts aanwezigheid. Het was volstrekt vreemd.
Het kon niet bestaan en toch bestond het. Meer viel er niet
over te zeggen. Later wist hij niet zeker of hij dit, precies dit,
had gezien of gedroomd, of dat hij er naderhand nog van alles
bij had verzonnen.
114

Zodra hij uit de tram stapte, die hem tot vlak bij zijn ouderlijk
huis had gebracht, staakte de grote stad die hem omringde
haar geroezemoes en hield haar adem in (iets wat ze, wist hij
uit ervaring, vrij lang kon volhouden). Onherstelbaar beschadigd,
verouderd en gekrompen, wachtte het decor van
zijn jeugd hem op. Het grasveld waarop hij als jongen had
gevoetbald was kennelijk opgegeven door de plantsoenendienst.
Het was in geen maanden gemaaid. Er gaapten grote,
droeve kuilen in, het lag vol hondenstront en het was zo klein
geworden dat hij het in een paar passen zou kunnen oversteken.
Het traliewerk van een winkelkar stak uit de met een
dikke laag gifgroene derrie bedekte sloot, waar de bal vroeger
dikwijls in plonsde. Het grillig kronkelende struikgewas
aan het einde van het grasveld had iets van een vacht of een
verwaarloosde baard. Daarachter rezen bedremmeld, alsof ze
zich in de gauwigheid nog probeerden te verontschuldigen
voor hun bestaan, lage, weerloze huisjes op, in de strakke
bouwstijl van de jaren zestig. Hij zag een tuindeur openzwaaien
en een dikke vrouw naar buiten waggelen, die peddelende
bewegingen met haar armen maakte. Haar blik bleef
even zonder herkenning op hem rusten.
Nadat hij had aangebeld, tuurde hij door het matglas in de
huisdeur. De woorden ‘allebei dood’ bleven een ogenblik drijven,
als twee vrolijke speelgoedeendjes, op het oppervlak van
zijn gedachten, tot hij iets zag bewegen. Een schim, waarin
hij na een bijna onmerkbare hapering zijn moeder herkende,
kwam op hem af. Hij hoorde het geklepper van haar sandalen.
Nadat ze de deur had geopend, leek ze in elkaar te duiken,
en keek met vragende hondenogen naar hem op. ‘Dag
Lammie,’ zei ze, met een flauw lachje.
‘Dag mamma,’ zei hij, één voet in het huis stekend, als ie-
115

mand die overweegt om te gaan pootjebaden, maar zich afvraagt
of het water niet te koud zal zijn. Nu verscheen ook
zijn vader in de hal, lawaaiig in zijn handen wrijvend, met
twinkelende ogen, een gelukzalige lach op zijn lippen. ‘Dag
jongen,’ zei hij, ‘wat jofel dat je gekomen bent.’
Zijn moeder fronste haar wenkbrauwen. ‘Je bent vast uitgedroogd,’
zei zijn vader met stemverheffing. ‘Ik schenk vlug
een bakske thee voor je in.’ Met verrassende snelheid glipte
hij weg, keukenwaarts.
De eerste uren voltrokken zich in een onwerkelijke kalmte,
waardoor het leek alsof zij gedrieën een toneelstuk opvoerden
dat ‘Een doodgewoon bezoek van onze zoon’heette. Zijn moeder
scharrelde door het huis, rookte onophoudelijk haar geliefde
mentholsigaretten, en verrichtte ondefinieerbare werkzaamheden.
Zij opende stokoude schoenendozen waaruit
wonderlijke geuren ontsnapten en deed ze weer dicht. Ze verplaatste
minuscule vaasjes. Ook trok ze zich lange tijd terug
in haar slaapkamer om ‘haar gezicht te doen’. Tijdens deze
operatie voegde Lammert zich een paar minuten bij haar om
haar, zoals hij gewoon was, openhartig over zijn liefdesproblemen
te vertellen, terwijl hij toekeek hoe ze haar wangen
bette met watten gedrenkt in een kleurloze vloeistof die uit
een grote fles kwam. Het oranje gordijn van de slaapkamer
was half gesloten, waardoor er een vage, vurige gloed over
haar gezicht lag. ‘Die antroposofen denken dat alles wat er
gebeurt een of andere mooie bedoeling heeft,’ zei hij. ‘Ik kan
toch niet gaan proberen dat ook te geloven’ – zijn stem ging
vragend omhoog – ‘omdat ze dan bij me blijft?’
‘Nee Lammert, dat kun je niet,’ antwoordde ze, weer met
dat flauwe lachje, en toen, terwijl ze van opzij naar hem keek:
‘Houd je eigenlijk van haar?’
116

‘O...’ Het was of hij Linda’s harde, bruine billen even in zijn
handen kon voelen en haar grote, groene ogen naar hem zag
kijken, zijn ontreddering taxerend, terwijl haar vingers zich
om zijn geslacht sloten. ‘...Dat denk ik wel hoor.’
Zijn vader vroeg telkens of hij geen trek had of ‘zin in eppes
lekkers’. Ook bracht hij hem meerdere malen walmende
mokken thee, zeggend dat hij ‘goed moest drinken’. Soms dreven
er zwarte, asachtige schilfers in de drank, die aan de steel
van het lepeltje bleven plakken. Lammert en zijn vader lazen
kranten of bladerden erin, Lammert in kleermakerszit op de
bank, zijn vader op de witte schommelstoel vlak bij het raam,
de in een donkere pantalon gehulde knieën parmantig dicht
bij elkaar. Terwijl de man zijn blik de kolommen liet afgrazen,
speelde er een welwillende glimlach om zijn lippen. Van
tijd tot tijd bracht hij de krant ritselend omlaag, om het gelezene
van commentaar te voorzien. Omdat hij een hoge
functie bekleedde bij een van de ministeries, veroorloofde hij
zich een zekere familiariteit in de manier waarop hij de beslissingen
van ministers en buitenlandse staatshoofden besprak,
alsof het vage kennissen van hem waren. Hij zei bijvoorbeeld
dat het voor minister B de komende tijd ‘oppassen
geblazen was’ of dat de Franse president ‘van een kouwe kermis
zou thuiskomen’. Zijn toon werd feller als hij over voetbal
sprak. Sommige spelers deed hij zonder aarzeling in de
ban – ‘Die man kan er niks van’ – anderen beoordeelde hij
milder – ‘In de hoeken kan ie opeens gaan tinkelen met die
beentjes’ – en zoals altijd, waarschijnlijk om zijn angst voor
een nederlaag te bezweren, sloeg hij de Nederlandse teams
niet hoog aan: ‘Als ze tegen de grote jongens moeten worden
ze over de kling gejaagd.’ Hoewel de schemering nog lang niet
had ingezet, stond hij na enige tijd op en boog zich, met de
117

woorden ‘Pas op dat je je ogen niet bederft jongen’, over Lammert
heen om een oude, wankele schemerlamp aan te steken,
die vlak achter zijn zoon stond. Zijn stropdas, die naar slappe
koffie en scheerzeep rook, hing even in Lammerts gezicht.
In de namiddag kwam zijn moeder bij hen zitten. Ze was
al de hele dag in pyjama. Over haar nachtkleding droeg ze
een peignoir, in zachte gele en witte tinten, en om haar voorhoofd
was nog immer de azuurblauwe zakdoek geknoopt die
ze ’s nachts over haar ogen schoof, waardoor bij iemand die
haar voor het eerst zag de indruk zou hebben kunnen ontstaan
dat ze geprobeerd had zich als zeerover te vermommen.
Net als haar echtgenoot hield ze haar knieën dicht bij elkaar,
de onderbenen stijf rechtop. Ook haar rug scheen ze rechtop
te willen houden, maar dit kostte zo veel inspanning dat
de rug telkens inzakte, om vervolgens op te veren. Haar armen
verschoven schokkerig over de stoelleuningen, in de ene
hand haar sigaret, in de andere een glas met een wijnrode
vruchtendrank. Ze sperde haar ogen wijd open, als om beter
te kunnen zien, en haar blik schoot heen en weer tussen Lammert
en zijn vader. Van tijd tot tijd zei ze iets: vlugge, lichtjes
prikkende zinnetjes die betrekking hadden op de recente
politieke ontwikkelingen en die bijvoorbeeld begonnen met
‘maar waarom doen ze niet gewoon’ of ‘het zou toch veel beter
zijn als’. Lammert voelde iets tintelen in zijn bewustzijn
(hij zou niet hebben kunnen zeggen wat het precies was) en
hij zag dat zijn vader iets dergelijks onderging. Met een levendiger
klank in zijn stem legde de man het dilemma van
de regering uit (om de een of andere reden al jaren hetzelfde)
die moest bezuinigen om economische groei mogelijk te
maken.
‘Waarom?’
118

Terwijl zijn moeder haar vraag stelde liet ze haar blik weer
op haar man rusten, om hem vervolgens, leeg, alsof het geziene
haar had teleurgesteld, op de vloer te richten.
‘Schatje, als ze de zaken op hun beloop laten, worden de
problemen steeds groter. Méér werkloosheid, minder welvaart...’
‘Dat bedoel ik niet.’ Ze ontweek nu zijn blik. ‘Ik bedoel:
waarom economische groei? De economie moet toch niet
groeien?’
Met een schokje drong het tot Lammert door dat zijn moeder
een grens had overschreden. Zijn vader zoog zijn longen
vol lucht en hield deze vervolgens hoorbaar vast. ‘Een samenleving
die genoegen neemt met de economische statusquo
is natuurlijk een heel mooi ideaal, liefje. Maar je moet
realistisch zijn. De mensen zouden de gevolgen niet accepteren.
En een klein land als Nederland kan in zijn eentje nooit...’
‘Ja maar, als je zo denkt, valt er toch niets meer te praten!’
riep ze schel, haar ogen nu vol flikkerende razernij weer op
haar in elkaar krimpende man gericht. ‘Wat jullie doen, jij en
die andere kerels op het departement, is eerst stiekem afspreken
dat er eenvoudig niets te kiezen valt, dat iedereen
domweg dezelfde kant uit moet, en dan zeggen: “Zo mensen,
nu mogen jullie kiezen.” Ik wil niet realistisch zijn! Ik spuug
op dat realisme van jullie!’
Op een vage manier beseffend dat hij dit al honderden keren
had meegemaakt, viel Lammert zijn moeder bij, genietend
van zijn verraad en er tegelijk, vluchtig, door beangstigd.
‘Ik vind dat mamma gelijk heeft pappa. Wat is het gevolg van
economische groei? De economie kan toch niet onbeperkt
blijven groeien? Dan gaat alles kapot.’
‘Dat wordt gezegd,’ sprak zijn vader met stemverheffing.
119

‘Maar dat wordt al jaren gezegd. Je hebt er geen idee van hoe
knap de moderne wetenschap is. Er zullen nieuwe technieken
komen, nieuwe machines. De mensen zullen steeds nieuwe
behoeften krijgen. Het moderne kapitalisme is zo’n ongelooflijk
verfijnd...’
‘Het kapitalisme!’ schreeuwde zijn moeder. ‘Moet je eens
kijken wat het kapitalisme heeft aangericht! In Azië! In Afrika!
En jij... jijjijjij vindt dat goed! Verfijnd! O, en vroeger was
je heel anders! Toen zei je heel andere dingen. Na de oorlog
– weet je dat Lammert? – na de oorlog heeft je vader nog op
de communisten gestemd.’
Opnieuw kromp Lammerts vader in elkaar. Hij maakte een
proestend geluid, half niezen, half snuiven. Op zijn gezicht
verscheen een gekwelde grimas, die wonderlijk snel vervaagde.‘Maar
Loes,’ zei hij,‘het politieke klimaat direct na de oorlog
is toch niet te vergelijken met het huidige.’
‘Maar wat de mensen toen onrechtvaardig vonden, kan
nu toch niet rechtvaardig zijn?’ riep zijn moeder, zich vooroverbuigend
alsof ze hoopte dat haar woorden zo beter tot
haar echtgenoot zouden doordringen. ‘Wat denk je Lammert?
Zou je vader ons nu gaan uitleggen hoe onrechtvaardigheid
in rechtvaardigheid kan veranderen? Ik weet wel wat
hij nu gaat zeggen hoor. Hij gaat zeggen dat er geen alternatief
is voor het kapitalisme.’ Ze wendde zich tot Lammert
met een gespeeld lachje. ‘En weet je wat je vader me vertelt
als hij ’s avonds thuiskomt van kantoor, als hij de hele dag
zijn best heeft gedaan om het land te regeren? Dan vertelt
hij dat die politici zo dronken worden dat ze in de Tweede
Kamer in slaap vallen. Dat ze ’s morgens door de Kamergebouwen
lopen in hun onderbroek. En weet je wat hij vertelt
over die minister van hem, die mooie minister? Weet je hoe
120

die volgens je vader door zijn vrouw ontvangen wordt als
hij thuiskomt? Dan zegt ze: zo ben je daar? Vieze hoerenloper.’
‘Loes!’ riep Lammerts vader schril.‘Dit is toch... toch...’ Het
woord dat hij zocht was zo verschrikkelijk dat hij er niet op
kon komen.
Haar gezicht liep rood aan en ze boog zich weer naar haar
man toe, haar mond opensperrend. ‘Het is toch waar wat ik
zeg? Waarom mag de minister wel naar de hoeren gaan, terwijl
ik het niet mag zeggen? Waarom is wat hij doet niet verkeerd
en zeggen dat hij het doet wel?’
‘Ach...!’ De man stootte het woord uit. ‘Dat begrijp jij niet,
Loes.’
‘O, begrijp ik dat niet?’ Zich nog steeds vooroverbuigend,
haar hoofd zo ver vooruit gestoken dat de gespannen spieren
in haar hals beefden, kwam ze overeind. ‘Hoor je dat Lammert?
Je vader vindt mij een domme vrouw. Hij vindt mij
een domme vrouw omdat ik niet begrijp dat het goed is dat
de minister naar de hoeren gaat. Je vader is econoom. Daarom
is zoiets voor hem makkelijk te begrijpen! Ik kan het niet!
Ik ben een domme vrouw!’
‘Mamma...’ zei Lammert.
‘Loesje!’ riep zijn vader.
Zijn moeder maakte een klein sprongetje en verloor bijna
haar evenwicht. ‘Ik ben een domme vrouw!’ schreeuwde ze.
‘O! O! O!’
Ze draaide zich om en rende met een vaartje de kamer uit,
haar glas vruchtensap, dat ze op de vloer had gezet, omver
trappend. Onmiddellijk verspreidde zich een rode, glinsterende
vlek over het zeil en raakte de rand van het pluizige
vloerkleed.
121

‘Loes!’ riep Lammerts vader klagelijk, terwijl hij eveneens
opsprong.
‘Pas op het kleed!’ schreeuwde Lammert. Als een keeper op
de bal dook hij op de rand van het kleed af en klapte het dubbel,
om te verhinderen dat er nog meer vruchtendrank in zou
trekken. Zijn vader wervelde om hem heen en rukte de kamerdeur
open. ‘Loes!’ riep hij nog eens.
Lammert schoot omhoog en greep zijn vaders arm. ‘Hier
blijven,’ gromde hij verbeten.
Zijn vader draaide zich om en keek hem verdwaasd aan.
‘Ik ga achter haar aan,’ zei Lammert. ‘Zorg jij voor het kleed.’
Een ogenblik, toen de man zich uit de deuropening terugtrok
terwijl Lammert om hem heen probeerde te lopen, was
er fysiek contact, intiem, vluchtig, potsierlijk en harig, alsof
Lammert een enorme teddybeer in zijn armen hield die doordringend
naar koffiemelk rook. Hij had de kamer al bijna verlaten
toen zijn intuïtie hem op zijn schouder tikte: hij keek
om en zag zijn vader aan de rand van de rode plas staan, terwijl
hij met heftig wriemelende vingers een zakdoek uit zijn
broekzak probeerde te trekken.
‘Niet met je zakdoek,’ zei Lammert – zijn stem klonk nu
koel en zakelijk.
‘Niet...’ herhaalde zijn vader, grote, vragende ogen op zijn
zoon richtend.
‘Sponsje en emmertje in de keuken,’ zei Lammert. ‘Good
luck.’
In de schemering op de trap lichtten zijn vaders overhemden,
die daar aan een hoogbejaard, fragiel rekje te drogen hingen,
onwerkelijk wit op. Hij duwde ze voorzichtig opzij, terwijl
hij zich afvroeg in welke kamer zijn moeder zich had
teruggetrokken. Op goed geluk ging hij zijn oude jongens-
122

kamer binnen: ze stond voor het raam, rukkend aan de hendels.
Kil berekende hij hoeveel tijd het haar zou kosten het
raam te openen, haar benen over het kozijn te wringen en te
springen. Hij dacht: voor ze zover is, ben ik al lang bij haar –
en koos voor een kalme, omzichtige benadering om haar niet
verder van streek te maken. Bovendien was hij ook nieuwsgierig:
wat zou ze doen? Ze liet de hendels even los en gluurde
naar hem. Toen maakte ze het raam open, boog zich eruit
en schreeuwde. Het geluid van haar stem klonk als het gekef
van een oud hondje. Vrijwel onmiddellijk kwam ze in ademnood
en begon te hoesten.
‘Doe het raam nu maar weer dicht mamma,’ zei hij. ‘Ik zal
je wel helpen.’
Hij liep naar haar toe en terwijl hij een arm om haar heen
sloeg, sloot hij met de hand van zijn andere arm het raam.
Met een zekere weemoed herinnerde hij zich hoe ze in zijn
kinderjaren de hele buurt bij elkaar had geschreeuwd: als een
enorme vogel van pijn en angst had haar stem zijn vleugels
uitgestrekt. Er was niet veel van over. Ze snikte nu tegen zijn
schouder, als een klein meisje. ‘Hij is vreselijk Lammie. O, hij
is vreselijk.’
‘Ach,’ zei hij sussend, ‘dat valt reuze mee. Kom, dan gaan
we even op mijn bed zitten.’
Terwijl ze, dicht tegen elkaar aan, op het bed zaten, wreef
hij onophoudelijk troostend over haar rug, haar lichtjes wiegend,
en ondertussen vertelde hij haar dat zijn vader ‘helemaal
niet zo vreselijk was’, het ‘toch altijd goed bedoelde’ en
‘eigenlijk precies hetzelfde wilde als zij’, maar ‘zich alleen afvroeg
hoe dat het beste kon worden verwezenlijkt’. Op een
zeker ogenblik voelde hij dat ze niet meer met zijn tweeën
waren. Toen hij opkeek, zag hij zijn vader in de deuropening
123

staan, vriendelijk glimlachend, in elke hand een dampende
mok thee. Fel zwaaiend met zijn vrije arm, vormde hij met
zijn lippen het woord ‘weg’ – waarop zijn vader zich volkomen
geluidloos terugtrok. Met nog meer inzet troostte hij
verder. Zijn woordenstroom bracht hem in een roes. Hij was
zich scherp bewust van het beeld dat zijn woorden van hemzelf
creëerden, hij meende het zelfs op de een of andere manier
te kunnen zien, dit beeld: een evenwichtige, zorgzame
jongeman die veel van zijn moeder hield, zoveel dat ze wel
een monster moest zijn om zijn liefde niet te beantwoorden.
In elkaar gedoken keek ze met waterige ogen naar hem op.
‘Probeer het nog eens,’ zei hij met een stem waar de hartelijkheid
in dikke klodders af droop.‘Laten we samen naar beneden
gaan. Ik zal je helpen.’
‘O Lammie, wat ben je volwassen,’ antwoordde ze met een
kinderstemmetje. ‘Ik wou dat ik ook zo was.’
‘Dat ben je ook. Of,’ verbeterde hij zichzelf,‘dat kun je zijn.’
‘Denk je dat echt?’
‘Ik ben ervan overtuigd, mamma. Kom nou maar.’
Zodra ze opstond sloeg hij een arm om haar heen, alsof hij
wilde verhinderen dat ze zich terug zou laten zakken op het
bed. Steels maakte ze zich los uit zijn omarming en dribbelde
de kamer uit. Hij volgde haar waakzaam. Ze kloste de trap
af. Samen gingen ze de huiskamer binnen. De man, die weer
op de witte schommelstoel was gaan zitten, een krant uitgespreid
op zijn schoot, keek met zachte, verwachtingsvolle
ogen naar hen op. ‘Mamma is nu weer kalm pappa,’ zei Lammert.
Het liep tegen twaalven toen Lammert, die in pyjama op zijn
bed zat te lezen, zijn aandacht voor de letters voelde ver-
124

kruimelen. Hij had al een paar keer gemeend dat zijn ouders
sliepen, maar telkens als hij de stilte taxeerde, was ze weer volgestroomd
met het gemurmel van hun stemmen. In gedachten
had hij hen bestraffend toegesproken: hoe kunnen jullie
herstel verwachten als jullie zo laat de koffer in gaan? Jullie
moeten gaan slapen. Ga verdomme jullie nest in.
Dit had niet geholpen. Nu deed hij zijn leeslamp uit en
meteen gloeide er licht op in de smalle kier tussen deur en
drempel. Er wordt niet geslapen in dit huis, dacht hij. Nou
ja, ze zullen wel niet meer binnenkomen.
Hij deed de lamp weer aan en zwaaide zijn benen uit bed.
In twee stappen was hij bij zijn rugzak. Hij knielde ernaast
en stak een hand in een zijvakje. Jezuschristus nog aan toe, ik
zal het toch niet vergeten zijn? Ander vakje. Hebbes! Hij glimlachte
toegeeflijk, alsof iets of iemand een onschuldig grapje
met hem had uitgehaald. Toch onderging zijn toekomstperspectief
binnen die paar seconden twee keer een radicale wijziging.
Terwijl hij de mogelijkheid dat hij zijn hasjiesj was
vergeten onder ogen zag, leek het gewoon realistisch om aan
te nemen dat hij over een paar dagen in dezelfde, of tenminste
ongeveer dezelfde toestand zou verkeren als zijn moeder.
Het begint al. Als je denkt dat het zal gebeuren, gebeurt het.
Land in ziiiiiicht! Net zo gek als zij net zo gek als zij word jij.
Maar zodra zijn vingertoppen contact maakten met de hasjiesj,
leek het alsof dit perspectief van alle waarschijnlijkheid
werd ontdaan. In een oogwenk was het alweer een van de
rampen die een mens weliswaar kunnen overkomen, maar
die zich toch zonder noemenswaardige inspanning naar de
periferie van zijn bewustzijn laten verbannen. Maar kijk toch
eens om: terwijl jij in je rugzak zat te wriemelen is de deur
opengegaan en... Nee hoor.
125

Hij nestelde zich weer in zijn bed. Hij bracht de joint in
gereedheid en hield zichzelf voor dat hij zorgvuldiger te werk
moest gaan dan anders: niets morsen, geen vlekje maken. Na
een laatste blik op de slaapkamerdeur stak hij de joint aan en
zoog de rook, met die karakteristieke, tegelijk scherpe en
zachte smaak, diep in zijn longen. Vrijwel op hetzelfde moment
zwaaide de deur open en zijn moeder, nog altijd in dezelfde
peignoir en met dezelfde blauwe zakdoek om haar
hoofd, stommelde onhandig naar binnen, als een personage
in een blijspel dat uit een kast komt stappen. Met geweld hield
hij zijn gezicht in bedwang en dwong zijn lippen te glimlachen.
‘Sorry dat ik je nog even moet storen Lammie,’ prevelde
ze, terwijl ze in de richting van de vaste kast schuin tegenover
zijn bed hobbelde.‘Ik wil je natuurlijk helemaal niet lastigvallen,
maar zie je, hier hangen je vaders overhemden en
’s avonds leg ik er altijd een voor hem klaar voor de volgende
dag.’
Hij stelde zich voor wat ze op dat ogenblik zag: haar zoon
met een ongewoon soort sigaret, zo dik als een sigaar, tussen
zijn vingers, een zwart doosje op het tafeltje naast zijn bed
dat ze niet kon thuisbrengen, een voluptueuze rookwolk die
doordringend en verontrustend naar dennenboom rook om
zijn kop, en een krankzinnige grijns op zijn smoel.Als ik vroeger
een flintertje snot ter grootte van een vlo onder de zitting
van de bank plakte, merkte ze het. Hoe kan ze doen of er niets
aan de hand is?
Na een schermutseling met een aantal weerspannige klerenhangers
tilde zijn moeder een nogal frivool, lichtblauw
overhemd uit de kast, dat zich, toen ze koers zette in de richting
van de kamerdeur, behaagziek tegen haar aan vlijde. Ze
126

gluurde nog even naar hem en toen, terwijl ze ‘Nou dag Lammie’
zei, leek het alsof ze zich voorover de kamer uit liet vallen.
De deur scheen zich als vanzelf, met een bijna onhoorbaar
geruis, achter haar te sluiten. Een ademloze stilte rees op
en vulde binnen een ogenblik het hele vertrek.
Lammert nam opnieuw een diepe, wellustige trek van de
joint. Wachtte even. Het bleef stil. Ik ben de haas die de jachthonden
van zich heeft afgeschud. In de verte nog wat van dat
hoesterige geblaf, maar dat is alleen nog decoratief bedoeld.
Ze zullen me niet krijgen. Of ik ben de zakenman die er zojuist
in is geslaagd al zijn concurrenten te belazeren. Ik schrijd
in de richting van de rozenvingerige dageraad, een rinkelende
zak met goud omhoog gooiend en weer opvangend, terwijl
ik mijn hoofd lachend in mijn nek werp. Mijn concurrenten
liggen achter mij in de modder te spartelen als boze
baby’s. Ik voel vooralsnog geen bal, maar dat zal zo meteen
ook wel goed komen. De ene trek na de andere nemend, rookte
hij de joint op, waarna hij de lamp uitdeed, zijn gezicht vol
overgave in het kussen drukte en de dekens over zich heen
trok. Eerst zwol de duisternis aan tot een grote, gonzende
symfonie in zwart, om vervolgens, met bijna tastbare toegeeflijkheid,
steeds meer kleuren en beelden in zichzelf toe te
laten. Hij was er niet zeker van of zijn ogen gesloten waren
of open. En daarnet, had hij toen ‘het is begonnen’ gedacht,
of niet? Het was of het woord ‘begonnen’ al zijn aandacht
naar zich toe zoog, terwijl de bedremmelde woordjes die eraan
voorafgingen onmiddellijk vervaagden. Hij had beslist
zijn best gedaan om ‘het is begonnen’ te denken, maar het
was mislukt. Er was iets tussen gekomen. Ja, en nu probeer je
weer iets te denken en dat mislukt ook. Lekker hè? Geef toe dat
je het fijn vindt. Geef ik toe. Mooi. En dan nu – en daar was
127

Linda. Ze zat boven op hem en rechtte haar rug, waardoor
haar borsten uitdagend opbolden en de druk op zijn weerloos
gestrekte geslacht, gevangen in haar keiharde kut, groeide
tot een vurige rafelrand van pijn.
‘Voel je dit?’ vroeg ze, en ze kneep.
‘Ja.’
‘En dit?’ Ze kneep nog eens.
‘Ja’.
‘Weet je wat ik ga doen?’
‘Nee.’
Ze boog zich over hem heen. ‘Doe je mond open.’
Hij gehoorzaamde.
Ze liet een dikke kwak speeksel in zijn mond tuimelen en
zei met een plagerig lachje: ‘Ik ga jou kapotneuken. Ik neuk
je compleet kapot.’
‘Goed,’ antwoordde hij met een stem die eigenaardig bedachtzaam
klonk, alsof hij instemde met de aanschaf van een
vaatwasmachine of iets dergelijks – en het volgende ogenblik
was hij heel ergens anders.
Met de tastende motoriek van iemand die te veel gedronken
heeft, zijn armen als vleugels gespreid, bewoog hij zich
door hoge grassen, die met een zekere tegenzin voor zijn benen
opzij leken te gaan, in de richting van enkele rossig geschorste
bomen. Het licht had een zware, met geel verzadigde
kleur, maar in de verte, stelde hij plotseling angstig vast,
was de lucht bleek. Ergens in hem, merkte hij, was een gevoel
van gemis, dat heel nijpend zou kunnen worden, als hij het
de kans gaf om te groeien. Drie katten zo groot als patrijshonden,
alle drie met een rode vacht, bleken hem nu te vergezellen
en draaiden spinnend om zijn benen. ‘Ooooo’ – hij
had zijn mond niet opengedaan, maar toch hoorde hij zijn
128

stem – ‘wat zijn jullie mohooooi.’ ‘Ja hè? En we kunnen ook
iets doen, iets heel bijzonders. Zullen we eens laten zien wat?’
‘Nee, dank je,’ antwoordde hij, zijn stem opeens mat, en hij
was zich weer bewust van het bewegen van zijn mond. ‘Doe
maar niet.’ Hij liep in de richting van een meer aan de voet
van dichtbeboste hellingen. Een regelmatig gevormd vrouwengezicht
omlijst door lange haren, dat goed op zijn plaats
zou zijn geweest in een shampoo- of huidcrèmereclame,
schemerde door het meer en de heuvels heen en leek zijn vorderingen
met instemming te begroeten, maar tegelijk werd
het gevoel van vergeefsheid sterker. Hij had de indruk dat hij
nooit bij de oever van het meer zou komen, hoe lang hij ook
liep, en dat hij dat eigenlijk ook niet wilde. ‘Ach,’ zei hij, ‘de
vormgeving van dit alles, de manier waarop de hele zooi is opgedirkt
en opgedoft, is werkelijk prachtig. Zo knap gedaan.
Maar’ – zijn stem haperde even – ‘het lukt me niet om de gedachte
van me af te zetten dat het allemaal niet voor mij is
weggelegd. Ik bedoel: het is niet voor of van mij.’ ‘Dat is het
wel.’ ‘O, dat is een hele geruststelling, alleraardigst – maar wat
moet ik dan doen om te zorgen dat ik het ook krijg? Want
als het wel voor mij is, dan wil ik het ook wel hebben.’ ‘Je weet
al wat je moet doen.’ En hierop volgde onmiskenbaar een soort
onthulling, maar wat er onthuld werd, ging onmiddellijk
weer grotendeels verloren, omdat hij zich luidkeels verzette,
omdat hij riep: ‘Nee, dat kan niet! Dat gaat niet. Daar kan ik
niet, echt niet aan beginnen zeg!’ Hij had ook de indruk dat
hij alles al eens eerder had meegemaakt, dat hij de afloop al
kende – tenzij je deze keer een oplossing vindt, laten we zeggen
een deurtje dat je de vorige keer over het hoofd hebt gezien.
Toen was hij opeens terug in zijn bed in zijn oude jongenskamer,
met een razendsnel verblekend visioen in zijn
129

hoofd, en twee woorden, het woord God en het woord goed,
die hij niet met elkaar in verband kon brengen – nu niet tenminste.
Maar morgen. Morgen... Nou, dacht hij, terwijl hij zijn
gezicht weer in het kussen drukte, we zullen wel zien. O ja,
er resteerde, helder en onaangetast, nog één beeldenreeks, die
hij, terwijl hij op de slaap af dook, met veel genoegen nog
eens voor zichzelf afdraaide. We zien hoe de purperrode deur
van een vervallen herenhuis openzwaait. In dit pand, weten
we, huurt Linda een kamer. De schaduwen zijn er stoffig en
ruiken naar oude kleren. De gangen zijn er hoog en lang en
geheimzinnig. We kunnen ons niet voorstellen dat we hier
niet meer zullen komen. Een halfnaakte jongen, in wie we de
biodynamische Adonis herkennen die we al eerder hebben
ontmoet, wordt door Lammert naar buiten geworpen – of
liever: door een licht verbeterde versie van Lammert, een
beetje sterker en een beetje mooier dan anders. Zijn stem
klinkt ook doortastender: ‘Opgedonderd! Ga ergens anders
een onbespoten liefje zoeken! Als je nog eens terugkomt,
breek ik je nek! Krakkerdekrak! Daar doen wij niet moeilijk
over!’
De volgende dag voltrok zich in een verwachtingsvolle atmosfeer
– waar Lammerts ouders zich bij leken aan te passen.
De onopvallende manier waarop ze zich door hun woning
bewogen gaf hun bestaan iets prettig-irreëels. Ze waren
er wel, maar Lammert had steeds het gevoel dat er ergens in
het huis een knopje zat en als je daarop drukte, zouden ze
opeens verdwenen zijn. Hij verlangde naar de avond. Zijn verlangen
verbond zich met zinnen als ‘ik wil terug’ of ‘ik wil
verder’. Waar hij naar terug of mee verder wilde, kon hij niet
onder woorden brengen. Zijn herinnering aan de vorige
130

avond, aan dat half spontane en half geregisseerde mengsel
van droom en fantasie, was tegelijk verward en levendig. Je
kon er ook heel makkelijk iets aan veranderen. Als Linda zei:
‘Ik neuk je kapot’, liet je jezelf bijvoorbeeld antwoorden: ‘Ga
je gang – maar op voorwaarde dat je bij me blijft’ en dan zei
zij dat ze dat zou doen – en even later leek het of het in de
eerste versie ook al zo was gegaan. Hij had de indruk dat hij
heel dicht bij de oplossing van zijn conflict met Linda was
geweest, maar toch weigerden zijn hersenen iets anders te
produceren dan een soort beloftevolle geeuw zodra hij probeerde
te bedenken wat die oplossing dan behelsde. Je zag een
rood gordijn en het werd opengetrokken, maar voor je kon
zien wat erachter was, was het alweer dicht. Maar vanavond
niet. Wacht maar tot je ouwelui in slaap zijn en jij een flinke
joint achter de kiezen hebt.
Lammerts vader begon zo af en toe aan een betoog over
politiek of voetbal, waarbij hij alles wat hij de vorige dag te
berde had gebracht genietend herkauwde. Lammerts moeder
scheen haar echtgenoot te ontlopen, maar ze maakte geen
slechtgehumeurde indruk – eerder leek ze met een zekere voldoening
op haar uitbarsting terug te zien. Lammert verplaatste
zich zo nu en dan tussen zijn ouders als een postillon
d’amour zonder post. Alleen tijdens het avondmaal
dreigde er even een nieuwe ruzie toen zijn moeder op geanimeerde
toon over kanker begon en zei dat ze, als ze door die
ziekte zou worden getroffen, ‘er meteen een einde aan zou
maken’ – waarop zijn vader zijn vork liet zakken en met een
stem waarin iets piepend uitgleed zei: ‘Loes! Ik zit te eten!’
Slechts de manier waarop de duisternis zich leek uit te strekken
– als de rijzige stam van een hoge, monumentale boom –
131

verraadde dat de hasjiesj een uitwerking had. Meer gebeurde
er niet en meer zou er, wist Lammert opeens pijnlijk zeker,
niet gebeuren. Hoe hij zich ook inspande, hoeveel hasjiesj hij
ook verstookte. De hele dag had hij naar dit moment toegeleefd
en nu dit: niets. Leegte. Was het niet grappig? Hij scheen
dat zinnetje – is het niet grappig? – te kunnen zien. Niet in
de vorm van woorden. Dat zou veel te banaal zijn geweest.
Grappiggrappiggrappig – een lange, gitzwarte, huiverende
struisvogelveer was het. O. Juist. Nu komen we ergens. Wat
ook grappig was: de manier waarop zijn moeder toegeeflijk
had geglimlacht, terwijl er een blik van verstandhouding leek
op te lichten in haar ogen, toen hij zei: ‘Misschien is het beter
mamma, als je vanavond wat eerder pappa’s schone overhemd
uit mijn kamer haalt. Dan hoef je niet onverwachts
binnen te vallen.’ Grappige mamma. Ze wilde niet weg, merkte
hij, toen hij zich van het beeld van haar gezicht probeerde
los te maken. Hij onderging de kracht van dit beeld. Uren zou
hij ernaar kunnen kijken. Dat moet je niet doen. Nee, moet ik
niet doen. Ingehouden, beheerst, liet hij haar nu zíjn kracht
voelen; de kracht van de ouder wordende zoon, die zich kan
en moet losmaken van zijn moeder. Ze trok zich terug, begrijpend.
Liet hem gaan. LindaLindaLinda. Hij scheen precies
te weten wat hij moest doen, in welke volgorde hij de
beelden moest oproepen om ten slotte uit te komen bij – nee,
nog niet. De hooiachtige geur van haar beddenlakens. Die
verdrongen werd door de viskraamlucht van haar liezen, toen
hij zijn gezicht erin drukte. Hij perste zijn lichaam tegen haar
borst, liet zijn handen afdalen langs de lange, traag glooiende
helling van haar rug, klemde ze om haar billen, die zich,
voor ze zich gewonnen gaven, even tegen zijn greep leken te
verzetten. Hij had het gevoel dat ze overal monden had, over-
132

al zachte, geheimzinnige openingen. Zijn verlangen om haar
te behagen was bijna identiek aan zijn verlangen om, overal
waar je naar binnen kon, in haar door te dringen, en dat verlangen,
besefte hij, was weer nauw verwant, als broertje en
zusje, aan het verlangen haar te vernietigen, wat hij níét wilde,
maar wel bijna. Ik eet je op. En nooitnooitnooit zul je bij
me weggaan.
Het volgende ogenblik was hij alleen, volkomen alleen, en
hij kwam met een lichte huivering tot zichzelf. Rondom hem
strekte zich weer diezelfde grasvlakte uit. Niet ver van hem
vandaan de haast rode bomen, hun takken als vleugels gespreid.
De katten zag hij niet, maar dit zou in een oogwenk
kunnen veranderen. Hij hoefde maar met zijn vingers te
knippen en ze zouden aan komen wiegen. Even kwam de gedachte
bij hem op dat zijn verlangen in vervulling was gegaan,
dat dit landschap zich in Linda bevond, maar die gedachte
zette hij onmiddellijk van zich af, zoals een stier een
vlieg verdrijft met een zwaai van zijn kop. Hij ging op weg.
Algauw werd het merkwaardige gevoel dat hij alles wat hij
deed al eerder had gedaan sterker. De toekomst en het verleden,
en ook werkelijkheid en mogelijkheid, leken zich voortdurend
te vermengen. Hij was bij het meer vóór hij de oever
bereikte. Het vrouwengezicht was er deze keer niet, maar tegelijk
was het nadrukkelijk aanwezig. Hij was al tussen de
dennen, op de hellingen achter het meer, vóór hij er was. En
als hij dat wilde kon hij nog veel verder vooruit. Dan was hij
opeens in Linda’s kamer om haar te vertellen wat hij had beleefd.
Er is me zoiets vreemds overkomen toen ik bij mijn moeder
was. ‘O ja?’ Ja, ik heb – hij liep nu echt niet meer tussen
de bomen. Dat was achter de rug. De zware, bewegingloze
stilte rond de stammen had plaatsgemaakt voor snelheid, pu-
133

e, verrukkelijke snelheid. De lucht bruiste; hij scheen te vliegen.
Maar vloog hij echt? Een blik omlaag en jawel, daar was,
precies zoals hij had verwacht, zoals het hoorde, het landschap
dat hij zo-even nog te voet had doorkruist, keurig verkleind,
poppenhuisachtig en onwerkelijk, alsof het zich door
een vliegtuigraampje liet bezichtigen. Toch was ook deze ervaring
zeer betrekkelijk. Hij had het gevoel dat even wriemelen
met zijn tenen zou volstaan om alles te laten kantelen,
om het hele landschap te laten opvliegen, tot ver boven zijn
hoofd. Dan zou hij eronderdoor vliegen in plaats van eroverheen.
Zo langzamerhand, dacht hij, zou ik het toch wel
prettig vinden als de reisleider zich vertoonde, zodat ik blijk
kan geven van mijn waardering voor het gebodene. Krijg nou
wat. Zo te horen komt er ook nog muziek bij. Inderdaad klonken
er nu, vaag en beloftevol, violen, terwijl enkele ijle, geschoolde
vrouwenstemmen de eerste, sidderende noten van
iets modern-klassieks ten gehore brachten. Ik hoop, dacht hij,
dat ze het er nu niet te dik bovenop gaan leggen. Jij weet natuurlijk
al lang waar je bent. Ik ben in God. De woorden namen
onmiddellijk de gedaante aan van een fysiek proces: een
soort vallen. Tegelijk verspreidde zich een aangename, warme
gloed door zijn lichaam – die een vluchtige herinnering
opriep aan de koesterende warmte die hij als kind had ervaren
wanneer hij ’s morgens in bed, wachtend op zijn ouders,
beetje bij beetje de inhoud van zijn blaas liet ontsnappen.
Omlaagkijkend zag hij dat het landschap een ingrijpende
verandering onderging: reusachtige, ruige bergtoppen, razendsnel
groter wordend, scheerden op hem af. Maar toen ze
hem bijna hadden bereikt, begon hij weer te stijgen. De lucht
boven hem was nu diep, mediterraan blauw, een blauw dat
enkel werd onderbroken door één, met veel gevoel voor ver-
134

houdingen gecomponeerde, roomwitte wolk. De muziek
zweeg. Een krachtig gevoel van rust nam bezit van hem. Nu
wij zo vertrouwelijk met elkaar omgaan, heb ik een vraagje.
Ik geloof dat ik al weet wat je wilt gaan zeggen. Kunst! – natuurlijk
weet u al wat ik wil gaan zeggen. Mijn probleem is
niet zozeer het bestaan van, nou ja, Dinges. De onbewogen
beweger en zo. Ik ben best bereid dat te aanvaarden. Het gaat
mij om zijn karakter. Dinges deugt niet. Hij is niet goed bedoel
ik. Word ik nu in de afgrond geworpen of is de kwestie
bespreekbaar? Niet in de afgrond. Maar doe alsjeblieft je best
om het volgende tot je te laten doordringen: de dood is de moeder
van de schoonheid, de duisternis de moeder van het licht.
Kunt u niet een beetje zakelijker zijn? En waarom gaat het
licht (grappig, daar had u het net over) nu uit? – want het
begon donker te worden. Echt angstaanjagend was dit niet.
Het was een milde, zachte duisternis, eerder een soort schemering,
die hem nu omringde, waarin zich allerlei vage vormen
van licht handhaafden. Al spoedig breidde het licht zich
weer uit; het was alsof hij in een tent lag en door het doek de
morgen zag aanbreken. Een ogenblik kwamen allerlei herinneringen
aan kampeervakanties tot leven, aan ’s morgens
wakker worden naast ondraaglijk jonge vriendinnetjes, die
vanuit hun slaapzakken met ogen als wijd geopende bloemen
naar je lagen te kijken, terwijl ze ingetogen stonken naar de
nachtelijke uitwasemingen van hun spijsverteringskanaal en
verschaald sperma. Eenmaal uitgedoofd bleken deze beelden
hun kern, hun essentie te hebben achtergelaten: het was alsof
er iemand naast hem lag. ‘Probeer je in mijn positie te verplaatsen.’
– Hij meende de vochtige adem van degene die tegen
hem sprak in zijn oor te voelen gonzen. – ‘Stel eens dat
je licht wilt creëren. De schoonheid van het licht is opgebloeid
135

in je verbeelding en dan wil je die schoonheid verwezenlijken
in de werkelijkheid. Hoe zou dat kunnen als er geen duisternis
is? Niemand zou het licht kunnen zien. Of neem nu
eens de jeugd, waar je net nog zo vol van was, die ongeëvenaarde
schoonheidservaring die verbonden is met de jeugdige
ontvankelijkheid, met het voor het eerst iets ondergaan of
ontdekken. Die schoonheidservaring kan toch alleen bestaan
dankzij een onweerstaanbare, alles met zich meeslepende vergetelheid?
Dankzij de roetzwarte afvoerput van het universum?’
In deze trant, telkens twee begrippen aan elkaar parend en
het ene verheffend met behulp van het andere, sprak de stem
nog enige tijd verder. Zo af en toe werden de contouren van
zijn jongenskamer weer zichtbaar: de omtrekken van de wat
plompe, parmantige tweezitsbank die naar boven was verhuisd
toen zijn ouders een nieuwe bank aanschaften en van
de schaapachtige, tientallen jaren oude commode die haar
bestaan hardnekkig rekte in de hoek bij het raam; een plasje
straatlantaarnlicht onder de scherp afgetekende rand van het
gordijn – en ook de gestalte naast hem werd dan bijna zichtbaar.
Telkens als hij meende dat hij zijn metgezel begon te
zien, kreeg hij echter het gevoel dat hij op het punt stond iets
verkeerds te doen, of een fatale vergissing te begaan, en dan
sloot hij zijn ogen of leidde zijn blik in een andere richting.
Aan de andere kant waren er ook ogenblikken waarop de
spreker sterk de neiging had in Lammert op te gaan: zij werden
een en dezelfde persoon, de stem werd zijn stem.
Geleidelijk voltrok zich een nieuwe verandering. De woorden,
die nog altijd in paren hoorbaar werden, winter en zomer,
dag en nacht, ziekte en gezondheid, enzovoort enzovoort,
nu weet ik het zo langzamerhand wel – de woorden
136

werden verdrongen door beelden, die, elkaar steeds sneller
opvolgend, toonden wat de woorden uitspraken. Omdat het
onderscheid tussen hem en de spreker tegelijk opnieuw vervaagde,
had hij niet alleen het gevoel dat hij getuige was van
het scheppingsproces, maar ook dat hij eraan deelnam. De
gewaarwording dat het leven, dat hij tot nu toe altijd met een
zekere argwaan tegemoet was getreden, uit hemzelf voortkwam,
uit hem stroomde als een lange sliert toverlantaarnplaatjes,
ging gepaard met een extatisch genot. Toch was er
nog geruime tijd iets in hem wat zich verzette, iets wat niet
deelnam aan de euforie. Hier, in dit gebied in hemzelf waar
zijn overgave als het ware in steeds hogere, opdringerigere
golven omheen klotste, handhaafde zich nog enige tijd, gestadig
zwakker en fragieler wordend, de gedachte dat hij dit
alles al eens eerder had meegemaakt en dat er iets niet klopte
– en als hij zich even inspande zou hij weten wat er niet
klopte, maar dat kon hij niet. En toen, van het ene moment
op het andere, bestond dit gebied niet meer. Er was geen logica
in deze gang van zaken. Hij was niet tot de conclusie gekomen
dat zijn houding te sceptisch was, of dat hij zich vergiste.
Nee, het hele probleem verdween eenvoudig spoorloos –
ogenschijnlijk spoorloos. Het enige wat er resteerde en wat
zijn bewustzijn nu helemaal in beslag nam was een intens gevoel
van aanvaarding, een ziedend, borrelend en pruttelend,
uitdagend ‘ja!’ Jajaja! Ja – ik begrijp het! Ja – nu begrijp ik alles!
Ja – ik ben het ermee eens! Ja – eindelijk ben ik het ermee
eens! Wat een opluchting! Godzijdank! Toen, midden in
deze ‘lebensbejahung’, werd hij wakker – die indruk had hij
tenminste.
Er was niemand bij hem. Het was donker. Massief, on-
137

doordringbaar en onbeweeglijk stond de nachtelijke realiteit
van zijn jongenskamer om hem heen. Het was of er een kalme,
onverschillige blik op hem rustte. Alleen in hemzelf raasde
de euforie onverminderd voort. Hij had een erectie. Terwijl
hij begon te masturberen, repeteerde hij het relaas dat
hij, zodra zijn moeder hem niet meer nodig had, tegen Linda
zou afsteken. Nog altijd vond hij het vernederend om zinnen
te moeten gebruiken als ‘Ik heb God gezien’ en ‘Ik ben
nu een ander mens, Linda’. Daar moest hij dan maar aan wennen.
En Linda zou zich er beslist niet aan ergeren. Hij had al
dikwijls gechoqueerd vastgesteld dat het verschil tussen een
mooie, literaire formulering en een cliché haar volkomen
ontging.
Hij had bekering altijd beschouwd als een weliswaar regelmatig
voorkomend fenomeen – en dat het om iets wijdverbreids
ging moest je wel erkennen omdat je er door de media
bijna dagelijks op werd gewezen (kijk weer een. O, die
ook), hoewel iets in je geest zich er altijd even tegen leek te
verzetten – maar toch als een ervaring die principieel strijdig
was met zijn karakter en de idealen waar hij zich mee vereenzelvigde
en die hij daarom nooit zelf zou leren kennen.
Als hij er even bij stilstond, wat hij die dagen (vond hij toen
hij er later op terugkeek) merkwaardig weinig deed, verbaasde
het hem hoe gemakkelijk het was gegaan. Natuurlijk had
hij zich er wel eens op betrapt dat hij ‘gelovige speelde’. Maar
wie deed dat niet, af en toe? Dat deze onschuldige, infantiele
kant van je persoonlijkheid plotseling kon uitgroeien tot
een overheersend element in je identiteit en dat je dit dan als
een verrijking zou ervaren, in plaats van als een soort geestelijke
incontinentie die onmiddellijk moest worden bestre-
138

den, zou hij tot voor kort voor onmogelijk hebben gehouden.
Zijn oude opvattingen leken nu verdreven, alsof ze stuivertje
hadden gewisseld met de nieuwe, naar diezelfde etherische,
kinderlijke randgebieden waaruit plotseling zijn geloof was
opgerezen. Hij was zich ervan bewust dat ze niet helemaal
verdwenen waren, maar in plaats van hem te verontrusten,
prikkelde dit besef hem die eerste dagen op een plezierige,
tintelende manier. ’s Avonds, als zijn ouders sliepen of de
schijn ophielden dat ze sliepen, celebreerde hij zijn kersverse
geloof met variaties op zijn eerdere visioenen. Ook overdag
verliet de euforie hem zelden. De schoonheid van het leven
komt nu eenmaal beter tot haar recht als je er iets van jezelf
bij doet. Als je aanneemt dat alles wat je ondergaat en ziet,
ook het onaanzienlijkste, als puntje bij paaltje komt wel ergens
goed voor zal zijn, lijkt je omgeving dikwijls voor enige
tijd te veranderen in een soort spiegel, die onophoudelijk je
eigen opvattingen weerkaatst.
Maar hoewel God, zoals het hoorde, overal in Zijn schepping
aanwezig was, leek Hij op de ene plaats toch aanweziger
dan op de andere. Hij scheen een voorkeur te hebben voor
een zekere welstand. Ten gevolge van een combinatie van calvinisme
en levensangst hadden Lammerts ouders, al hadden
ze zich een luxueuzere woning kunnen veroorloven, nooit
overwogen om te verhuizen. Maar niet ver van hun bescheiden
behuizing lagen de ‘betere’ wijken: de straten veranderden
daar in stille lanen, omzoomd door linde- of beukenbomen,
terwijl de huizen elkaar loslieten en zich, op zichzelf
gericht, terugtrokken in weelderige tuinen. De bebouwing
werd hier onderbroken door uitgestrekte, statige parken en
languissante vijvers. Ook trof je er kleine lapjes weidegrond
aan, waar, omdat het er nu eenmaal zo pittoresk uitziet, een
139

eetje veeteelt werd bedreven door iemand die tegen betaling
deed of hij een boer was. Lammert was zich er niet van bewust,
maar op zoek naar plaatsen waar hij de schoonheid van
Gods schepping zou kunnen ondergaan kwam hij vaker hier
terecht dan in de even dicht bij gelegen straten waar het gemiddelde
inkomen lager lag, de gemiddelde huidskleur donkerder
was en waar de slagschaduwen van haveloze flatgebouwen
zich ver over het plaveisel uitstrekten. Een lang,
suikergoedroze laken dat zich vastklemt aan een wankel rekje
op een propperig balkon heeft natuurlijk iets ontroerends.
En een dikke, doodsbleke stapel huis-aan-huisbladen die je
vragend aankijkt van onder de waterspiegel van een ondiepe
sloot wordt vanzelf mooi, als je maar lang genoeg terugkijkt.
Maar de schoonheid van de weerspiegeling van een oude
beuk in een glanzend opgepoetste vijver, bijna roerloos, tot
een watervogel er opeens een uitbundig Cobraschilderij van
maakt (en als je blijft kijken zie je hoe de natuur de ontwikkeling
van de schilderkunst in een oogwenk in omgekeerde
richting aflegt) – die schoonheid is nu eenmaal veel dwingender
én veel makkelijker toegankelijk.
Een groot deel van de dag kon Lammert zich in alle rust
verdiepen in de wisselwerking tussen zijn nieuwe overtuiging
en zijn omgeving, want zijn moeder had hem meestal pas in
de loop van de dag nodig. Terwijl zijn vader, nu het weekend
voorbij was, om een uur of acht, soms nog eerder, het huis
verliet om zich aan het landsbestuur te wijden. Lammert keek
hem wel eens na en dan verbaasde hij zich over de metamorfose
die de man onderging zodra hij de huisdeur achter
zich dichttrok. Zijn schutterige onhandigheid maakte plaats
voor een jongensachtige en toch enigszins archaïsch aandoende
bravoure. Hij bestuurde met één hand de fiets waar-
140

op hij bij alle weertypen en in alle jaargetijden naar het ministerie
reed, terwijl hij met zijn andere hand een zware aktetas
in evenwicht hield op de bagagedrager. Het bestaan van
snelbinders zou hij zijn hele werkzame leven hooghartig negeren.
De manier waarop zijn benen de pedalen ronddraaiden
had iets van stampvoeten, alleen niet van woede, maar
van genot.
Dan was het alsof het huis herademde, alsof het wist dat
het voorlopig niet opgeschrikt zou worden – en alsof Lammert
kon voelen dat het huis dit wist. Pas rond een uur of
tien-halfelf zou hij voorzichtig de trap op lopen met het dienblad
waarop zijn moeders ontbijt was uitgestald: een grote,
grasgroene beker thee met veel suiker en een dik beboterde
boterham met hagelslag, die zijn vader in alle vroegte in negen
hapjes had gesneden. Maar al eerder werd de rust verstoord
door de komst van de hulp in de huishouding: een
vrouw die een beetje aan een engel deed denken, maar dan
een zwaarlijvige, ietwat kortademige engel zonder vleugels.
Ze deinde met gedecideerde pasjes en een haast triomfantelijke
lach op haar ballonachtige, vlezige gezicht op het huis
af. Haar vrolijkheid was bijna angstaanjagend. Terwijl ze van
de oploskoffie nipte die Lammert voor haar had bereid (‘Nee
je hoef geen echte te sette jonkie k-proef t-furschil toch nie’)
nam ze in vliegende vaart de altijd precaire gezondheidstoestand
van een onuitputtelijke reeks familieleden en intieme
kennissen met Lammert door. Omdat haar mimiek daarbij
onafgebroken iets feestelijks behield, stelde Lammert zich
haar relaas soms voor als een verjaardagsslinger behangen
met tumoren, vleesbomen, verstopte aderen, gescheurde
spieren en andere in het ongerede geraakte organen en lichaamsdelen.
Na een laatste liesbreuk stootte ze een voldaan,
141

koerend lachje uit, en zei dat ze ‘aan de slag’ moest.
Even later trof Lammert haar gewoonlijk geknield als een
strengreligieuze islamiet op een van de vloeren aan, wiegend
met haar indrukwekkende achterste, een emmertje sop binnen
handbereik. Wanneer ze zijn aanwezigheid bemerkte,
richtte ze zich half op om haar bezigheden te becommentariëren
of te verduidelijken. Ze hijgde dan en haar gezicht was
bedekt met tientallen minuscule, glinsterende zweetdruppeltjes,
maar ze lachte ook alweer, een beetje onbeheerst, alsof
haar leven daar op de vloer definitief was veranderd in een
aaneenschakeling van oerkomische gebeurtenissen.
Als Lammerts moeder was ontwaakt leek het haar voornaamste
doel de werkzaamheden van de vrouw te dwarsbomen.
Zodra zij haar ontbijt had verorberd (Lammert was hier
zo vaak getuige van geweest dat hij zich alles voor de geest
kon halen, de langzame, aapachtige bewegingen waarmee de
negen hapjes naar de mond werden gebracht, het lusteloze,
meditatieve kauwen, de lippen vooruit gestulpt, de sinaasappelkleurige,
zacht en meeslepend stinkende schemering) begon
het. Als een soort slangenbezweerdersmuziek slingerde
haar jengelende stemgeluid de trap af: ‘Riééééhiet?! Kun je
even komen overlèèèh-gen?!’
Vervolgens verstrikte ze zichzelf en de vrouw in oeverloze
beraadslagingen, telkens nieuwe ideeën opperend en weer
verwerpend: ‘Ik dacht dat we vandaag wel eens de klerenkast
zouden kunnen doen, dan kunnen we morgen de badkamer
een beurt geven hoewel ik wee-nie Riet of ik vandaag wel
goed genoeg ben voor de klerenkast, ik ben eigenlijk bang van
niet, dus we zouden ook...’ En meestal eindigde het overleg
met een of ander in lichte (of inmiddels niet meer zo lichte)
wanhoop genomen ad-hocbesluit: ‘O Riet, ik zie dat het al-
142

weer zó laat is: ga in hemelsnaam aardappels schillen, want
als de aardappels vanavond niet geschild zijn ben ik bang dat
ik gek word.’
Binnen een kwartier begon ze de vrouw opnieuw te roepen,
of ze ging naar haar toe, waarbij ze zich, vooral als ze de
trap afdaalde, bewoog alsof ze haar laatste krachten moest
aanwenden. Later schuifelde ze pratend en rokend achter de
vrouw aan, deed allerlei voorstellen om de aanpak van haar
werk te wijzigen: ‘Dit sponsje lijkt me toch niet zo geschikt
Riet, zie je niet dat het al een beetje uitgesleten is, daardoor
neemt het niet genoeg op, ik denk dat je beter even een ander
sponsje kunt pakken – een vers sponsje. Niet een van de
sponsjes links onder het aanrecht nemen hoor, want die zijn
voor de wc, dat is onhygiënisch.’ Of voorstellen om iets anders
te gaan doen: ‘Ik zie Riet, dat je nu met de bovenste keukenkastjes
bezig bent. Maar de bovenste keukenkastjes hoeven
eigenlijk nog niet, die zouden ook later deze week nog
wel kunnen. Ik geloof dat ik het veel prettiger zou vinden als
je nu eerst aan de vensterbanken begon.’
Zonder een spoor van ergernis liet de vrouw zich het huis
door zaniken, het berghok in en het berghok uit, trap op trap
af en van het balkon naar de kelder. Als ze zich om een uur
of twee klaarmaakte om te vertrekken, en hoogstens de helft
had gedaan van wat ze had kunnen doen, had haar stralende
lach nog niets aan overtuigingskracht ingeboet. Alvorens
het huis te verlaten moest ze dan ‘nog even in de keuken wezen’;
een eufemisme waarmee ze bedoelde dat ze haar salaris
uit een van de keukenladen ging pakken, waarin Lammerts
vader het had klaargelegd. Lammert en zijn moeder wendden
zedig hun gezicht af als ze bij het ritueeel aanwezig waren.
143

Pas als de hulp weg was, moest Lammert er serieus rekening
mee houden dat zijn moeder een beroep op hem zou
doen. Ze vroeg bijvoorbeeld of hij ‘gezellig bij haar kwam zitten’
als ze ‘haar gezicht deed’. Of hij haar ‘wilde voorlezen uit
dat boek van die Amerikaan want daar word ik misschien een
beetje vrolijk van’, terwijl zij dan zou ‘proberen je vaders bed
op te maken’ – ze gebruikte een liniaal om te controleren of
het laken recht lag.
Of ze stelde voor om samen naar de slager te gaan ‘als ik
dat haal’. Terwijl de middag zo vergleed, kreeg hij altijd het
gevoel dat er iets tegen zijn borst drukte, niet hard, niet onaangenaam,
iets wat langzaam, bijna troostend, langs zijn lichaam
omhoogklom in de richting van zijn keel. Alles maakt
deel uit van Gods weergaloze schepping – dit ook. Zijn moeders
‘toestand’ verbeterde niet. Hij had eerder de indruk dat
ze achteruitging, niet zo heel erg, nog niet, en dat zijn aanwezigheid
deze ontwikkeling vertraagde, maar niet tot staan
bracht. Toch zou het binnenkort beter gaan, hield hij zichzelf
voor – maar als het níét beter ging, wat dan? Stel eens dat zijn
moeder ‘opgenomen’ moest worden.
Kan ik dit aan? Het moet. Het moet dus ik kan het. Ik kan
alles aan – alles.
‘O Lammie, mag ik nou alsjebliehieft weer naar huis?’ Ze was
blijven staan, heel abrupt, als een hond die niet verder wil lopen.
Op haar gezicht, met de lange neus en de grote, een beetje
uitpuilende ogen, omlijst door het sluike, slappe haar, lag
de uitdrukking van een bang kind. Ze waren nog lang niet bij
het park.
Na een zorgvuldig opgebouwd offensief – het voorstel doen
en laten afwijzen, wachten, erop terugkomen, er nog eens en
144

nog eens op terugkomen – had hij haar zo ver gekregen dat
ze ‘zou proberen een wandeling te maken’. (‘Een wandelingetje,’
verbeterde hij diplomatiek.)
Het weer was zacht en licht – als een pluisje. De roerloze
bomen toonden deemoedig hun veelkleurige bladeren, terwijl
ze zich lieten verwarmen door de herfstzon. Hij had haar
gewezen op de schoonheid van de grillig kronkelende takken,
nu veel beter zichtbaar dan een paar weken geleden, nee
mamma, er gaat niet alleen iets dood, er komt ook iets voor
in de plaats. Op de weidse, nog diepgroene grasvelden – ‘Van
die hoge flats word ik een beetje bang hoor,’ onderbrak ze
hem – en de meeuwen die hun elegante cirkels draaiden.
‘Je kijkt helemaal niet mamma, je moet omhoogkijken.’ –
‘Dus ik mag niet naar de stenen kijken?’ En bij dat laatste zinnetje
had ze nauwelijks moeite gedaan om de plagerige klank
van haar stem te verhullen.
Hij had de indruk dat hij met veel overtuigingskracht had
gesproken, en toch niet te prekerig. Iets van wat hij zelf zag
en voelde had zo toch op haar moeten worden overgebracht?
En ook iets van zijn eigen, onmiskenbare goedheid? Toen ze
zei dat ze terug naar huis wilde, was zijn plotselinge verlangen
om haar te slaan bijna onweerstaanbaar.
Hij wachtte. Hij voelde hoe zijn woede afnam. En hoe de
lege ruimte die zich daardoor opende binnen enkele seconden
werd gevuld door iets anders – door liefde, precies even
fel en opdringerig als de eraan voorafgaande emotie. Even
vroeg hij zich af of die liefde niet dezelfde woede was, terugkerend
in een nieuwe gedaante.
‘Nou ja – we hebben in ieder geval een begin gemaakt, hè,’
zei hij, terwijl hij met twee-drie passen de afstand die hen
scheidde overbrugde en een arm om haar heen sloeg.‘En over
145

een poosje proberen we het gewoon nog een keer.’
Toen ze thuiskwamen, trok ze zich terug in haar slaapkamer.
Ze riep hem niet. Zo af en toe hoorde hij haar heen en
weer klossen. Eén keer ging hij onder aan de trap staan en
riep: ‘Gaat alles goed mamma?’
‘Ja’ – haar stem klonk afgemeten.
Tijdens de avondmaaltijd was ze voor haar doen opvallend
zwijgzaam. Ze zat een beetje in elkaar gedoken en in plaats
van Lammert en zijn vader aan te kijken, gluurde ze naar hen.
Na een minuut of tien schokte haar bovenlichaam opeens
vooruit. Ze sperde haar mond open en liet het al half gekauwde
voedsel, een veelkleurig mengsel van wortel, erwten,
aardappel en rundvlees, terug op haar bord vallen. In die houding
bleef ze even zitten, terwijl ze begon te huilen. Uit haar
mond dropen lange speekseldraden tot op het bord.
‘Loes, wat is er aan de hand?!’ schreeuwde Lammerts vader,
overeind springend en zich naar haar toe buigend.
‘Ro... oog,’ gromde ze.
‘Wat zeg je schatje? Ik versta je niet.’
‘Te... droog.’
‘Ze bedoelt geloof ik dat het eten te droog is,’ zei Lammert.
‘Misschien moet je wat meer jus nemen, schatje. Zal ik het
voor je doen?’
Haar bovenlichaam schudde heen en weer. Toen Lammerts
vader zich over de braadpan boog en met de juslepel over de
bodem kraste, rechtte ze haar rug en sperde haar ogen wijd
open. ‘Ik wil geen jus!’ gilde ze. ‘Lammert zeg tegen je vader
dat hij daarmee ophoudt! Ik bega een ongeluk als hij niet ophoudt!’
Lammerts vader liet de juslepel uit zijn vingers glippen.
‘Hij heeft de lepel in de pan laten vallen!’
146

‘Mamma...’ begon Lammert.
Het gezicht van Lammerts vader begon opeens te stralen,
op een eigenaardige, geforceerde manier, alsof hij een acteur
was die het er te dik bovenop legde. Zijn ogen schitterden en
zijn lippen krulden van welbehagen. Hij hief een wijsvinger
op. ‘Jongens,’ zei hij, en anticiperend op wat er komen zou,
beefde zijn stem verlekkerd.‘Ik weet hoe we dit varkentje gaan
wassen – dat is een fluitje van een cent...’
‘Laat hem alsjeblieft ophouden,’ mompelde Lammerts
moeder.
‘Loes, je vindt deze maaltijd te droog. Hoe zou jij het vinden
als ik nu eens naar de dichtstbijzijnde Chinees rijd – of
loop – ik kan eigenlijk best even met de benenwagen – en ik
haal daar zo’n heerlijke frisse maaltijd met allerlei sappige
groentetjes voor je op? Daar doen die mensen altijd zo’n sausje
overheen, een sausje – ja, ik weet niet precies hoe dat heet –
zo’n sausje met een heel apart smaakje. En je zult zien: dat
glijdt zo naar binnen.’
Lammerts moeder was opgestaan en toen ze begon te spreken,
schoot haar bovenlichaam vooruit, op haar man af, zodat
het leek of ze hem probeerde te bijten: ‘Je bent afschuwelijk!’
Lammerts vader week achteruit. ‘Schatje wees nu toch redelijk,’
riep hij klaaglijk. ‘Zo’n sappige, frisse maaltijd...’
Opnieuw stootte Lammerts moeder haar bovenlichaam
vooruit. ‘Afschuwelijk!’ schreeuwde ze. ‘Afschuwelijk-afschuwelijk-afschuwelijk!’
Elke keer dat ze ‘afschuwelijk!’ riep, dook Lammerts vader
in elkaar alsof het woord hem fysiek pijn deed. Lammert
merkte dat hij ook was opgestaan. Hij had de indruk dat het
lichter in de kamer was geworden, precies op de plaats waar
147

zijn vader stond. Misschien was de man gewoon dichter in
de buurt van een van de lampen terechtgekomen. Het geluid
van zijn moeders voetstappen leek vermengd met een ondefinieerbaar
soort gonzen, als een geluid in een droom. Hij
draaide zijn gezicht opzij en zag hoe ze de kamer uit draafde,
haar handen tegen haar gezicht gedrukt, alsof ze bang was
dat er iets uit zou vallen. Hij hoorde haar ‘Ik maak me van
kant’ roepen, maar vrijwel op hetzelfde moment kreeg hij de
indruk dat hij zich dat waarschijnlijk verbeeldde. Ze had ook
‘Breng me de krant’ kunnen roepen, of helemaal niets – en
toen hij zijn vader aankeek, zag hij dat de man vervuld was
van dezelfde twijfel als hij.
Waarschuwend hief hij een hand op, om elke activiteit van
de man in de kiem te smoren, en zei: ‘Ik ga wel.’
Toen hij de hal in liep, zag hij dat er geen licht brandde boven
aan de trap. Om een opkomend gevoel van onbehagen
te onderdrukken dacht hij: we gaan verstoppertje spelen in
het donker. Hij knipte de lamp op de overloop aan voor hij
de trap op ging. Toen hij de bovenste treden bereikte zag hij
ook licht aanfloepen achter het raam boven de deur van zijn
slaapkamer.
‘Zo – zit je hier,’ zei hij op genoeglijke toon, terwijl hij naar
binnen ging. Ze zat op zijn bed, snuivend en schuddend, met
half opgetrokken benen. ‘Ik ga do-ho-ho-hood,’ zei ze, half
jammerend. Voorzichtig om niets om te stoten, liet hij zijn
billen neerdalen op het witte, met zwarte stippen bestrooide
formica tafeltje naast het bed. ‘Nee hoor,’ zei hij vaderlijk en
sloeg een arm om haar heen.
‘Kun je even een sigaret voor me pakken?’
Hij vond een pakje sigaretten op de vensterbank van de
badkamer en bracht het naar haar toe. Met hevig trillende
148

vingers stak ze een sigaret aan. Hij pakte een asbak en plantte
hem stevig in de deken. ‘Lammie,’ zei ze. ‘Ik heb het je niet
verteld – ik wilde het je niet vertellen. Maar vanmiddag is er
zoiets verschrikkelijks gebeurd. Ik heb geprobeerd om de lakens
op te ruimen; ik dacht dat ik het aan zou kunnen. En
toen Lammert... toen...’ Ze greep zijn arm vast.‘Ik ben zo bang
Lammie, zo bang...’
‘Vertel maar gewoon verder.’
‘Het ging helemaal mis. Ik werd zo – zo draaierig. Ik ben
weggegaan. Ik durf niet meer naar binnen.’
‘Ik zal wel even gaan kijken.’
‘Nee, Lammert niet doen. Dat kan ik niet verdragen!’
‘Zullen we samen gaan?’
‘Nee, Lammert, o nee. Alsjeblieft.’
‘Dan ga ik.’
Ze riep nog iets, maar hij was al op de overloop. Onwillekeurig
de manier van bewegen van een filmheld nabootsend,
ging hij met vlugge passen haar kamer in en deed het licht
aan. Een van de kasten stond open. Op een van de bovenste
planken lagen twee stapels onberispelijk gevouwen, crèmewitte
lakens. Op de vloer lag ook een laken, nog precies zo
netjes gevouwen als de lakens in de kast; alsof het was versteend,
zo stijf en strak zag het eruit. Lammert raapte het op
en legde het terug.
Zodra hij terugkeerde in zijn kamer zei ze: ‘O Lammert,
dat had je niet moeten doen.’ Ze probeerde de as van haar sigaret
in de asbak te tikken, maar haar hand trilde zo dat de
as op de deken spatte. Ze drukte de sigaret in de asbak, waarbij
hij doormidden knakte.
‘Er was niets aan de hand. Er lag een laken op de vloer en
dat heb ik teruggelegd.’
149

‘Er lag een laken op de vloer en dat heb je teruggelegd!’
herhaalde ze, terwijl haar ogen leken op te zwellen. ‘Roep onmiddellijk
je vader.’
Hij liep de overloop op en riep: ‘Pappa, wil je even boven
komen?’
Een ogenblik later betrad de man Lammerts slaapkamer
en keek zijn zoon en zijn echtgenote vragend aan. ‘Ik was
maar vast een beetje gaan afwassen,’ zei hij op verontschuldigende
toon.
‘Han, luister naar me,’ zei Lammerts moeder – en Lammert
verbaasde zich vluchtig over haar plotselinge zelfbeheersing.
‘Er is het volgende gebeurd: vanmiddag heb ik geprobeerd de
lakens op te ruimen en dat is helemaal mislukt. Ik kreeg een
angstaanval. Een-ángst-áán-vál. Nu is je zoon op het idee gekomen
om te gaan kijken, hoewel ik dat niet wilde. Hij zag
een laken op de vloer liggen en dat heeft hij teruggelegd. Wat
ik wil dat jij nu doet is dit: je gaat met me mee naar mijn kamer.
Je gedraagt je rustig. Zo min mogelijk tegen me praten.
Ik zal dan onderzoeken hoe de situatie nu is – en dan ga ik
proberen het klusje af te maken. Denk je dat je in staat bent
om te doen wat ik vraag?’
‘Maar natuurlijk schatje.’
‘Laten we dan gaan.’
Nog steeds met iets ongewoon doelgerichts en beheersts in
haar optreden kwam ze overeind, ondersteund door haar toeschietende
echtgenoot terwijl Lammert achteruitweek. Ze
schuifelde zuigend aan een nieuwe sigaret de kamer uit, gevolgd
door haar man, die beschermend over haar heen hing.
Lammert bleef achter, opgelucht en tegelijk vaag-teleurgesteld
– en een beetje lacherig. Hij wist niet goed een houding
aan te nemen, staarde afwezig naar de boeken op een van de
150

escheiden boekenplankjes die vroeger zijn jongensboeken
hadden gehuisvest. Hij koos er een uit, een essaybundel, en
nestelde zich ermee in de vrijgekomen, nog warme kuil in de
deken. Hij had verwacht dat hij niet in staat zou zijn om te
lezen, maar toen hij op een beschouwing over een opwindende
Amerikaanse schrijver stuitte, raakte hij onmiddellijk
geboeid. Toen zijn vader binnenkwam, voelde hij zich tot zijn
eigen verbazing een beetje geïrriteerd, omdat hij moest ophouden
met lezen.
‘Ze vraagt of je komt,’ zei zijn vader – weer op dat verontschuldigende
toontje.
Vlug liep hij met de man mee. Zijn moeder stond naast de
geopende kast, waarin, in volmaakte rust, perfect gevouwen,
de lakens lagen. ‘Weet je nog Lammert,’ vroeg ze, ‘welke je op
de grond zag liggen?’
Als ik de verkeerde aanwees, zou ze er nooit achter komen,
dacht hij. Maar toch wees hij het laken aan dat hij voor de
kast had zien liggen; hij vroeg zich zelfs even af of hij zich
niet vergiste.
‘Zou je het weer op de vloer kunnen leggen zoals je het gevonden
hebt?’
Hij deed het, erop lettend dat zijn manier van bewegen
geen aarzeling toonde. Toen het laken weer op de vloer lag,
verschoof hij het nog wat, waarna hij een paar passen achteruit
deed om het effect van die laatste ingreep te bekijken.
‘Zo lag het – precies zo,’ zei hij.
Zijn moeder schuifelde dichterbij, het laken geen moment
uit het oog verliezend, alsof het een dier was dat opeens weg
zou kunnen schieten. Op haar beurt bukte ze zich en verschoof
ze het. Vervolgens greep ze het met twee handen stevig
vast, dribbelde ermee naar haar bed en vlijde het neer op
151

de hemelsblauwe slaapzak die als sprei dienstdeed. Lammert
zag ook nog hoe ze, terwijl haar man haar schaapachtig gadesloeg,
de andere lakens uit de kast begon te trekken, maar op
dat moment had hij de kamer al bijna verlaten. Hij merkte
dat het bed waarop hij zojuist nog zo prettig had zitten lezen
hem nu een gevoel van afkeer inboezemde. De essaybundel
losjes in zijn rechterhand, daalde hij met vlugge, huppelige
pasjes de trap af – op zijn lippen lag, voelde hij, een superieur
glimlachje, dat erop wees dat de gebeurtenissen hem niet
verontrustten, dat hij alles in de hand had, en in zijn hoofd
heerste, corresponderend met dat lachje, een slechts af en toe
door korte, oppervlakkige gedachten onderbroken, vriendelijke
leegte, een hoogzomers weiland, zoemzoemende insecten,
traag, centimeter voor centimeter, kruipt de hitte voort,
alles zou de komende uren moeten blijven zoals het nu is.
Nadat hij, allerlei knusse plonsgeluiden producerend, de
afwas had voltooid die zijn vader was begonnen, nestelde hij
zich met een kop thee in de zitkamer. Al lezend slaagde hij
erin zichzelf in die verrukkelijk stompzinnige stemming te
houden – als je een goed mens was, écht goed, zou je je dan
altijd zo voelen?
Hij hoorde de stemmen van zijn ouders, eerst gedempt, later
luider, nóg luider, tot hun gesprek overging in gebrul, gevolgd
door voetstappen op de trap, die van zijn vader, een
deur, de wc-deur, die met een zoevend geluid werd geopend
en gesloten, en direct daarna – klak – het dichtklikken van
het slot.
Hij liep de gang in, naar de wc. Terwijl hij begon te spreken,
boog hij zich onwillekeurig voorover, waardoor zijn gezicht
zich vlak bij het op rood gedraaide slot bevond: ‘Pappa,
wat doe je daar?’
152

Het bleef even stil en toen opeens, afgeknepen, merkwaardig
hoog, de stem van de man: ‘Sitte!’
‘Zou het niet beter zijn als je eruit kwam?’
Weer stilte – en toen: ‘Daar heb ik helemaal geen zin in!’
Tot in de fijnste vertakkingen van zijn bronchiën zoog hij de
bijtende rook met de dennenboomsmaak naar binnen – alsof
de rook een wondermedicijn was dat hem onkwetsbaar
moest maken. Hij leunde achterover, liet zich omhelzen door
het slappe kussen (hoewel hij besefte dat het onmogelijk was,
had hij het gevoel dat het nog steeds hetzelfde kussen was
waar hij als kind zijn wangen in had gedrukt) en wachtte even
met de volgende trek. Zware avond – maar nu al, na één trek,
kreeg zelfs het woord ‘zwaar’ iets zachts. Uiterste van hem gevergd,
jaja dames en heren, het ui-ter-ste. Ergens in hemzelf,
als de pit in een perzik, bevond zich de Lammert die mee begon
te brullen met de rest van het gezin, die zich aansloot bij
het koor. Het was alsof zijn moeder zich een weg naar die
Lammert toe probeerde te banen. Nou – hij nam weer een
trek en toen meteen nog maar een –, ze was dichterbij gekomen,
maar ze was er nog niet. ‘Bolderburen’, daar was de
avond mee geëindigd, Wij uit Bolderburen door de successchrijfster
van Pippi Langkous. Nadat hij zijn ouders na eindeloze
onderhandelingen tot een broze wapenstilstand had
weten te verleiden (gehuld in een strontwolk van wagneriaanse
proporties had zijn vader ten slotte de wc verlaten) hadden
ze met z’n drieën alle lakens terug in de kast gelegd – wat
dit met ‘opruimen’ te maken had zou hem altijd een raadsel
blijven – en toen had ze gevraagd of hij haar ‘naar bed wou
brengen’. En of hij daarbij kon voorlezen uit Wij uit Bolderburen.
‘Misschien kun je dat stuk over die braadworst vin-
153

den. Als je vader dat vroeger voorlas, moest hij soms zo lachen
dat hij niet verder kon, weet je nog?’ Braadworst – nog
een trek hasj en nog een. Na enig zoeken hadden ze het boek
teruggevonden. Om de een of andere duistere reden waren
al zijn kinderboeken ondergebracht in de slaapkamer van zijn
vader. Hij had aan haar gezicht kunnen zien dat het voorgelezene
haar had teleurgesteld, maar dat ze te moe was geweest
om opnieuw misbaar te maken. Ze had haar pillen naar binnen
geklokt, was onder de dekens gekropen en had de blauwe
zakdoek omlaag getrokken, over haar ogen. Slaap lekker
mamma. Nog een trek. Ssjjlaap lekkkuuurrrr mamma. Hihi...
Nog een trek... Lekkkuuurrr... Hihi.
Nu bleek hij zelf ook te liggen – in het donker. Lamp kennelijk
uitgedaan: de ‘map’, zoals zijn vader zei, ‘Ik doe even
de “map” uit’. Die twee blijven de rest van hun leven opgesloten
in mijn kindertijd. Zonder overgang – het gevoel dat
hij zich had verplaatst was volkomen afwezig – bevond hij
zich weer tussen de wuivende grassen; flauw glooiend strekte
de vlakte zich naar alle kanten uit, zo ver als zijn blik reikte,
leek het, hoewel het meer en de beboste hellingen dichtbij
moesten zijn. Een grijze, stoffige schaduw lag over de
ritselende halmen, het licht was glasachtig, en toen hij opkeek
zag hij achter de rode bomen, in de verte, de hemel donkerblauw
verkleuren. Een gevoel van haast overviel hem – het
begon immers al donker te worden en als het níét donker
werd, als hij zich vergiste, zou het binnenkort wel eens flink
kunnen gaan regenen. Hij veranderde in een ietwat zorgelijke
man, die, met samengetrokken, onwillekeurig op de regen
anticiperende schouders, ijverig voortstapte. Tegelijk scheen
hij in staat om zichzelf van een zekere afstand gade te slaan,
en bij het zien van zijn eigen motoriek, de doelgerichte,
154

plichtsgetrouwe en toch zo doelloze manier waarop zijn benen
door het gras maalden, voelde hij een zekere vertedering.
Waar wilde hij heen? Ja, waar wil jij naartoe? Er was immers
nergens een schuilplaats; zelfs als hij de beboste hellingen bereikte,
zouden de takken hem maar kort tegen de regen beschutten.
Kijk, daar waren de katten ook weer. Ze leken eerder
door het gras te glijden dan te lopen en hielden hem
moeiteloos bij. Hij kon het niet laten even te blijven staan om
hun schoonheid te bewonderen. Spinnend kronkelden ze om
zijn benen, lieten zich aaien, achter de viltachtige oren kroelen.
Van genot gingen de fijne bekjes openhangen – en toen
zag hij het, en terwijl hij het zag was het alsof er iets in zijn
borst verstijfde, in ijs veranderde, en alsof zich van daaruit in
een oogwenk een felle kou door zijn lichaam verspreidde:
bloed; een floers van bloed lag over de zwartomrande kaken
en de bijna witte, heel licht gele, puntige tanden, zich op sommige
plaatsen verdikkend tot glanzende, dieprode druppels.
Bessengegetenbessengegeten, scheen hij te denken, heel vlug, ze
hebben bessen gegeten d’r hangen d’r nog een paar aan hun tanden,
maar tegelijk wist hij dat wat hij dacht niet waar was. Inmiddels
verplaatste hij zich met grote snelheid. Als hij kon
zou hij weer gevlogen hebben, maar die vaardigheid was hem
nu kennelijk ontzegd. In plaats daarvan maakte hij reuzensprongen,
tientallen meters ver, waardoor hij de katten vrijwel
onmiddellijk achter zich had gelaten. Even voelde hij zich
opgelucht, maar toen hij zag dat het snel donker werd, kregen
zijn zorgen weer de overhand. Je bent Linda vergeten. Linda
vergeten? Ja, het meissie ben je vergeten, eerst moet je aan
het meissie denken, je bent hier nu eigenlijk clandestien, we kunnen
je pakken als we willen. De stem klonk sisserig, wat geen
wonder was, met al dat bloed tussen de tanden. Omdat een
155

gevoel van lusteloosheid zich van hem meester maakte, liet
hij het springen achterwege en strekte zich uit, zijn armen
onder zijn hoofd. Zijn omgeving had intussen een diffuus, in
hoge mate veranderlijk karakter aangenomen. De vlakte
raakte steeds verder op de achtergrond, terwijl allerlei elementen
uit de wereld van de ambtenarij en het gezag de vrijgekomen
ruimte in beslag namen. Zo af en toe kreeg het decor
iets archaïsch, iets negentiende-eeuws: onder zich voelde
hij de harde houten ribben van een al lang in onbruik geraakt
soort bank, sierlijk, maar een verschrikking om op te zitten
of te liggen. Of hij rook de muffe droogbloemengeur van een
type pluche dat hij als kind wel eens in de huizen van zijn
grootouders had besnuffeld. Er waren mannen – hij was zich
op krachtige wijze bewust van hun aanwezigheid – en ook zij
waren soms uitgerust met allerlei archaïsche attributen: vesten
onder hun jasjes, horlogekettingen, slobkousen, maar van
het ene moment op het andere konden ze overstappen op de
scherp gesneden pakken, de zware aftershavegeur en de flikkerende
kleine machientjes vol tiptoetsen, waaraan dat mannengenre
tegenwoordig zijn gezag ontleent.
Minutenlang werd er geen aandacht aan hem besteed – er
werd geroepen, geschreeuwd, stokoude typemachines en pc’s
ratelden door elkaar – en hij lag maar wat te liggen. Maar
soms was het ook duidelijk dat er over hem werd beraadslaagd:
iemand boog zich over hem heen, een arts, een ambtenaar,
een vorsende blik bleef seconden op hem rusten.
Stemmen overlegden op de rand van verstaanbaarheid.
Geleidelijk nam de ruimte rondom hem weer vaste vormen
aan. Eén kamer begon zich los te maken uit alle voorbijglijdende,
voortdurend van karakter veranderende decors.
Het was een klein, sober ingericht vertrekje, aan de ene kant,
156

waar het bed stond waar hij op lag, gehuld in een grijze, vlekkerige
schemering, maar lichter wordend naar de andere kant
toe, waar een gesloten, witte deur was. Achter die deur moest
het licht juist fel zijn, want er kroop een rode gloed onderdoor.
De eerste, vage flitsen van dit vertrek riepen al een gevoel
van onbehagen bij hem op, en toen hij begon te begrijpen
dat het er naar alle waarschijnlijkheid op uit zou draaien
dat dit kamertje voor enige tijd zijn vaste verblijfplaats werd,
zwol dat gevoel aan tot nog net in bedwang gehouden paniek.
Jaja – en je hebt aldoor geweten dat je hier terecht zou komen.
Nee, dat wist ik niet. Het kon niet, deze keer niet. Nou,
je ziet dat het wel kan. Maar ik had het nu heel anders aangepakt.
Dat maakt niet uit. Ooit, hij was een jaar of zestienzeventien,
en tot groot verdriet van zijn ouders was hij zijn
kinderboeken nu echt ontgroeid, begon hij zich vol jeugdige
overmoed te verdiepen in filosofie. Met pappie en mammie
mee op vakantie (een van de allerlaatste keren) ploegde hij
zich, onderuitgezakt op een snikheet balkon, in een tempo
van tweehonderd pagina’s per dag door een of ander overzicht
heen – Russel misschien? Intussen, nog niet geremd
door de nederigheid (en de desinteresse) die je op dit terrein
hebt verworven als je een paar jaar ouder bent, eigenlijk nog
grotendeels een kind, spelend met een soort vergeestelijkte
meccanodoos, ging hij zelf aan de slag. Na een dag of drievier
meende hij het raadsel van het universum wel zo’n beetje
te hebben opgelost: een snufje Lao Tse, een hapje Leibniz,
beetje Hegel erdoor, en het was voor de bakker. Toen was hij
’s nachts wakker geworden, bezweet, zijn hoofd gonzend als
een niet goed functionerend elektronisch apparaat, waarschijnlijk
had hij te veel gedronken voor het slapengaan – en
157

hij had zich in hetzelfde kamertje bevonden als nu. Het was
de hotelkamer geweest en tegelijk ook weer niet; dat licht bijvoorbeeld,
die rode gloed die onder de deur door kroop,
kwam hem onverklaarbaar voor. Het liet zich niet reduceren
tot fantasie, of een verkeerde interpretatie van op zichzelf alledaagse
feiten. Toen had hij een stem gehoord: je denkt dat
je het zaakje begrepen hebt hè? Zowel in toon als in woordkeus
antwoordde hij alsof een van zijn docenten op het atheneum
hem iets had gevraagd: ‘Ja meneer.’ En je vindt het in
orde hè, je vindt dat alles prima is geregeld? Weer, nog iets bedeesder,
hetzelfde ‘ja meneer’ – het jongetje dat altijd zo goed
zijn best deed. Oké, morgen, als je je ogen opendoet, zul je wakker
worden in een concentratiekamp. Mag je kijken of je dan
nog steeds zo enthousiast bent over de directie. Tenzij je nu toegeeft
dat je je hebt vergist.
In een flits drong het tot hem door dat hij geen beroep kon
doen op de realiteit, dat hij niet zonder er iets van te menen
kon antwoorden dat hij bereid was om in een kamp verder
te leven, in de geruststellende wetenschap dat hij daar onmogelijk
naartoe kon worden verplaatst. De heimelijk door
hem verafschuwde natuurwetten (net zo solide en vervelend
als een bord havermout, vond hij), die hij op school tamelijk
moeizaam leerde doorgronden, telden opeens niet meer. En
er was nog iets: tot op de dag van vandaag twijfelde hij – iets
in de klank van de stem, die rode gloed, het wit van de deur,
was zo werkelijk geweest, dat hij de mogelijkheid openhield
dat het Hogere inderdaad de moeite zou hebben genomen
Lammert G naar een andere fase van de wereldgeschiedenis
over te hevelen, met de onverschilligheid waarmee je een verdwaald
torretje uit het raam kukelt.
Maar nu was alles toch anders! Van de overmoedige mec-
158

canoconstructie uit zijn puberteit kon hij zich nauwelijks iets
herinneren, maar zijn bekering was geen constructie. Het
scheppingsproces, waar hij getuige van was geweest en waar
hij zelfs, vanaf een zeker moment, aan leek te hebben deelgenomen,
was – was – het was zo menselijk geweest. Hij had
het niet begrepen (en aanvaard) zoals je een of andere formule
begrijpt, maar zoals je het leven en de daden van een
ander mens begrijpt. Ja, ergens in een hoekje van zijn hersens
was hij zich steeds bewust geweest van die bizarre ervaring
uit zijn puberteit, maar hij had gemeend dat hij veilig
was. Maar je hebt je vergist. Je weet wat je te doen staat. Je moet
kiezen. Net als de vorige keer. En deze nacht, besefte hij, stond
er meer op het spel dan de vorige. Niet alleen zijn goede relatie
met de Schepper. Niet alleen zijn geloof. Maar ook zijn
verhaal – als hij bij Linda terugkeerde nadat hij het kamp had
afgewezen zou hij haar niets te vertellen hebben. Hun denkbeelden
zouden weer even verschillend zijn als toen hij in de
trein stapte om naar zijn moeder te gaan. Dat betekent dat je
voor haar, uit liefde voor haar, zou moeten kiezen voor het
kamp. Even leek die gedachte zijn hoofd helemaal te vullen,
als een reusachtige zwarte vlinder, en toen was ze weg. Lammert
had zijn besluit kenbaar gemaakt – en nu had hij wéér
het gevoel dat hij viel, net als toen hij dacht (wat vreemd toch,
hoogst merkwaardig, dat hij zoiets had kúnnen denken) dat
hij in God was. Deze keer viel hij precies in de omgekeerde
richting: eruit, weg, weg van Hem. En terwijl hij viel, ronddraaiend,
zwaaiend met armen en benen, op zoek naar houvast,
werd hij onderzocht. Hij werd betast. De onderzoekende
vingers schenen zelfs in zijn lichaam door te dringen, er
helemaal in, en dat was onaangenaam, maar niet echt pijnlijk
– en wat er werd gevonden, wat er uit hem werd gehaald,
159

werd ook besproken. ‘Wat is dit?’ zei een stem. ‘De dood de
moeder van de schoonheid – dat zal hij wel ergens gelezen
hebben.’ En een andere: ‘Moet je deze horen, dit is echt om
je te bescheuren, hier heeft hij het over de schoonheidservaring
van de jeugd die alleen kan bestaan dankzij de roetzwarte
afvoerput van het universum. Zal ik hem ’s met z’n kop in
een afvoerputje stoppen, kan je lachen.’
Ten slotte daalde hij neer in het bed in zijn oude jongenskamer.
Pas na een poosje durfde hij aan te nemen dat alles
zou blijven zoals het nu was. Dat hij niet nog meer zou verliezen.
Als er zich iets dramatisch in je leven voordoet (je lijdt bijvoorbeeld
een nederlaag), verwacht je onwillekeurig dat je directe
omgeving erdoor zal veranderen – en het kan natuurlijk
zijn dat je, omdat je manier van waarnemen is gewijzigd,
ook inderdaad een verandering meent te constateren. Maar
afgezien daarvan stel je gewoonlijk vast, aan de ene kant opgelucht,
maar aan de andere kant een beetje beledigd, wat je
altijd al vermoedde, namelijk dat het universum, ook daar
waar het onmiddellijk aan jou grenst, waar het zich verkleint
(en tegelijk op een nogal uitzinnige, liederlijke manier vergroot)
tot jouw wereld, niet geïnteresseerd is in jouw lot, dat
het de drama’s die zich in jouw bestaan voordoen onverschillig
gadeslaat.
Met dezelfde krachtige pedaaltred als gewoonlijk ging
Lammerts vader op weg naar het ministerie. Rust daalde
neer. Stralend kwam de hulp; haar achtenzeventigjarige vader
bleek die nacht, op weg naar het toilet, van de trap te
zijn gevallen, waardoor zijn rugpijn plotseling was genezen.
Zo af en toe pauzerend om een trekje van haar eerste siga-
160

et te nemen, verorberde Lammerts moeder haar negen hagelslaghapjes.
In de loop van de dag kreeg Lammert het gevoel
dat er toch iets was veranderd, al zou hij niet precies
hebben kunnen zeggen wat – niet alleen dat wat zo voor de
hand leek te liggen: alles en iedereen moest opeens weer
voortbestaan op eigen houtje, zonder deel uit te maken van
een Goddelijk plan, en dat scheen heel aardig te lukken. Er
ontbrak nog iets.
’s Middags om een uur of drie betrad zijn moeder niet in
peignoir, maar netjes aangekleed de zitkamer waar Lammert
glazig in een oude Penguinpocket zat te bladeren. Ze zei tegen
hem dat ze de stad in wilde. Met de tram. Luisterend naar
de geluiden die ze teweegbracht in de hal toen ze haar jas aantrok
– gerinkel van de haakjes aan de kapstok, ruisen van textiel
– verstijfde hij. Hij dacht: als een konijn dat een hond ziet.
Even later zag hij haar de straat uit lopen: witte kaplaarzen
droeg ze, haar handtas zwaaide flauwtjes heen en weer. Ze
had niet gevraagd of hij meeging.
Tegen vijven keerde ze terug. Ze bleek een vaasje te hebben
gekocht van turkooizen glas – een nogal uitdagende papegaaienverenkleur
– dat ze een beetje beschroomd aan Lammert
toonde. – ‘Ik heb er natuurlijk al wel veel, hè Lammie,
maar ik dacht: ach, wat kan het me eigenlijk schelen? Ik zet
hem nu maar bij de andere, in de vensterbank hier aan de
voorkant. Zeg het maar niet tegen je vader.’ En nadat ze even
was teruggekeerd naar de hal om haar jas op te hangen, vervolgde
ze, met een soort blindelingse directheid: ‘Zeg Lammie,
ik had zo gedacht dat je in het weekend – als het goed
met me blijft gaan – dat je dan maar eens naar huis moest
gaan. Je hebt daar per slot van rekening je eigen leven en ik...’
Ze draaide haar gezicht opzij, zijn blik vermijdend, en Lam-
161

mert dacht: wat zijn haar wangen wit – net gebraden kippenvlees.
...zo langzamerhand heb ik je wel genoeg dwarsgezeten.
Kon het zijn dat ze dat inderdaad had gezegd? Of had hij
het zich verbeeld?
Ze keek hem nu weer aan. Verbeelding, dacht hij, ik heb
het me verbeeld.
Hij had de neiging om te zeggen: ik wist helemaal niet dat
het goed met je ging. Hoe kóm je daar in vredesnaam bij?
Maar hij hield zich in. Hij glimlachte voorzichtig en zei: ‘We
zullen eens zien, mamma. We laten ons niet opjagen en we
kijken gewoon hoe het verder met je gaat.’
De volgende dag vroeg ze of hij haar rug wilde wassen. De
houding aannemend van een man die niet makkelijk uit zijn
evenwicht is te brengen, liet hij de krant zakken waarin hij
zat te lezen, en informeerde hoe ze zich dat precies voorstelde.
‘Nou,’ zei ze, ‘ik wilde proberen om me uit te kleden en
als ik er dan onder sta – onder de douche – roep ik je. Ik vraag
het ook wel eens aan Riet.’
‘En aan pappa?’
‘O – ja,’ antwoordde ze vaag, terwijl ze de zitkamer uit
schuifelde. ‘Aan hem heb ik het, geloof ik, ook wel eens gevraagd.’
Hij las verder. Er was een gedachte die – tevergeefs – vaste
vorm probeerde aan te nemen in zijn hoofd, en die zich
een paar keer als een bleek licht over de letters leek te schuiven.
Na een paar minuten hoorde hij haar stem. ‘Lammííííeee!
Je kunt komen hoor – ik ben zover!’
In de hal hoorde hij het water al ruisen. Zijn lichaam scheen
162

zwaarder te worden toen hij de trap op liep. De badkamerdeur
kraakte alsof er een dik stuk hout doormidden brak. De
waterdamp sloeg onmiddellijk tegen Lammerts gezicht. De
ouderwetse, vanillevlageel betegelde douchebak was ongeveer
een halve meter hoog, waardoor zijn moeder, als een standbeeld,
op een voetstuk leek te staan. Er kwam iets afwezigs
over hem, iets machinaals: hij registreerde dat haar weelderig
groeiende, pluizige schaamhaar haar schaamlippen volkomen
aan het gezicht onttrok, dat haar oude vrouwenvormen niets
erotisch in hem wakker riepen, maar alleen het gevoel van verwondering
dat je ondergaat als je in de dierentuin oog in oog
staat met een eigenaardig dier, een tapir bijvoorbeeld, een koalabeertje,
of een tropische reuzensalamander, en dat ze nóg
meer moedervlekken had gekregen. Haar lichaam was net zo
bespikkeld als sommige soorten eieren.
‘Nog wel eens met de vlekken naar de dokter geweest?’
vroeg hij.
‘Och – af en toe. En soms,’ vervolgde ze giechelend, ‘knip
ik er eentje af, met een nagelschaartje. Daar merkt niemand
iets van.’
Ze strekte een hand uit naar de brandende sigaret in de asbak
op de rand van de wastafel, vlak bij de douche. Haar ogen
glinsterden. ‘Hè,’ zei ze een ogenblik later teleurgesteld. ‘Nou
is hij tóch uit. Zullen we maar?’
Ze draaide haar rug naar hem toe. Een landbouwwedstrijd,
dacht hij, wie kan de grootste, witste bloemkolen kweken? En
de winnaar – met deze reusachtige siamese tweeling – is...
‘Welk washandje moet ik nemen?’ vroeg hij.
‘Dat gele. De blauwe gebruikt je vader om zijn kont te wassen
als hij heeft gepoept.’
‘O ja.’
163

Hij zeepte het gele washandje in. Hij zag dat ze zich, met
haar handen tegen de muur, al had schrap gezet. Hij begon
het warm te krijgen. Daarna moest hij even zijn weggedroomd.
Toen hij weer tot zichzelf kwam dropen er dikke
klodders schuim over haar glimmende rugspieren (gedurende
zo’n vaag, als het ware doorzichtig ogenblik waarop je verbeelding
juichend een doodlopende straat in rent, identificeerde
hij zich met een man die voldaan neerblikt op zijn pas
gewassen auto) en ze bleek te vertellen over de joodse minnaar
die ze kort na het einde van de oorlog had gehad – hij
had het verhaal al vaak gehoord.‘...die was over de daken voor
de nazi’s gevlucht, die was nergens meer bang voor. Hij ging
met me mee naar mijn vader, nou mijn vader was directeur
van de IZO hè – dat concern dat nou niet meer bestaat – en
die had mijn hele toekomst al uitgestippeld. Ik zou een paar
jaar in het bedrijf werken en dan trouwen met iemand, nou
ja, hij wou me gewoon uithuwelijken aan zo’n andere dure
textielmeneer – waardoor hij het bedrijf kon uitbreiden. Maar
Moshe zei tegen hem: als u de verloving dwarsboomt, maak
ik haar zwanger. Zo is het wel goed – hoor.’
Hij spoelde de washand uit. ‘Toen vertrok hij naar Israël –
als het veilig was zou ik ook gaan. Maar toen hij terugkwam,
had ik inmiddels je vader leren kennen...’ Dit is nieuw, dacht
hij. ‘Moshe zei dat ik moest kiezen...’ Een beetje nuffig voegde
ze eraan toe: ‘Hij zei dat hij mijn keuze zou respecteren.’
Ze bukte zich om haar benen in te zepen. De waterdamp was
nu zo dicht dat Lammert en zijn moeder in een wolk warme
mist leken te staan.
‘Waarom koos je voor pappa?’ vroeg hij – hij had het gevoel
dat hij luider moest praten om zich verstaanbaar te maken.
164

Ze staarde even onderzoekend voor zich uit. ‘Ik wist,’ zei
ze, ‘dat je vader altijd bij me zou blijven – wat ik ook deed.’
In plaats van naar een gruwelkabinet waar onmogelijke dilemma’s
aan hem werden voorgelegd of naar de al meerdere
malen door hem gefrequenteerde vlakte reisde hij die nacht
op de vleugels van de hasj naar een kneuterig, licht infantiele
trekjes vertonend sprookjesbos – al voelde hij dat zowel dat
gruwelkabinet als de vlakte niet ver weg was. Deze op het oog
zo verschillende oorden onderhielden geheimzinnige, vierdimensionale
betrekkingen en afhankelijk van de loop der gebeurtenissen
kon je je tussen hen verplaatsen, of je werd verplaatst.
Ook in het bos was het donker, maar niet zo donker
dat je geen hand voor ogen kon zien. Weliswaar waren de
zwaarlijvige, onder de last der jaren gebogen boomstammen
inktzwart (een glanzend zwart alsof het pas geregend had of
alsof de verf nog nat was), maar over de grond lag een matgrijs,
beweeglijk licht – misschien was het volle maan, of stonden
er dichtbij straatlantaarns – zodat hij gemakkelijk zijn weg
kon vinden. Algauw bereikte hij de bosrand, waarachter zich,
met een soort gemoedelijke wellust, een weiland leek uit te
strekken; vee zag hij niet, maar het was alsof hij de nabijheid
van dieren kon voelen. Katten? Nee, geen katten. Toch besefte
hij dat hij niet mocht uitsluiten dat de vlakte zich hier weer
aan hem opdrong, al leek dat niet erg waarschijnlijk. En ook
niet zo ernstig. Het landschap had iets geruststellend irreëels.
Die bomen zijn van bordkarton; of ze zijn getekend door hoeheet-ie?
– die vent van Paulus de boskabouter. Veel sterker dan
de vorige nachten had hij het gevoel dat hij ronddwaalde in
zijn eigen fantasie – ik bedenk alles zelf, ergo, er kan me niks
gebeuren. En wie hebben we daar? God. Is dat God? – dat?
165

Aan de bosrand, met zijn rug naar hem toe, zat een acteur
die kennelijk een oude, verdrietige tovenaar moest spelen.
Hij droeg een paarse mantel of pij, bezaaid met gele sterren
en halve maantjes, en hij had een glimmend kaal hoofd en
een sinterklazerige, lange baard, terwijl ook de bijbehorende
golvende, zilverwitte manen in de nek niet ontbraken. De
regisseur wist kennelijk nog niet of de man ook een klassieke
tovenaarsmuts op moest: zo af en toe leek boven het kale
hoofd een paarse, eveneens met sterretjes en maantjes versierde
puntmuts te materialiseren, om een ogenblik later
alweer weg te kwijnen. Je ziet dat het allemaal toneel is, dacht
Lammert. Kindertoneel. Die baard kun je zo lostrekken en
dat kale hoofd is maar een kapje, dat kan er ook af. Hij betwijfelde
zelfs of de man wel een man was. Nu hij beter keek
leek het hem heel goed mogelijk dat de acteur een actrice
was, een nog niet eens zo oude vrouw, die voor oude man
speelde. En hij of zij speelt dat hij verdrietig is, dacht Lammert.
Kijk maar: hij laat zijn schouders schokken. Knap gedaan,
moet ik zeggen. En zijn ogen (inmiddels was Lammert
dichterbij gekomen) glanzen, als een pas gedweilde vloer, en
zijn wangen zijn betraand. Hoe doen ze dat toch? Maar waarom
is hij zo droevig? – en zodra hij die vraag stelde, wist hij
het antwoord. Hij is verdrietig, dacht Lammert, en zijn hart
begon luid te bonzen, God is verdrietig, omdat Zijn werk is
mislukt. Op hetzelfde moment scheen hij zich razendsnel te
verplaatsen, in een oogwenk de komende dagen te overbruggen
en neer te dalen in Linda’s kamer, waar hij tegen
een aandachtig luisterende Linda zat te orakelen: hij had de
vreemde gewaarwording dat hij zichzelf inhaalde. ...stond
daar zo’n beetje naar onze snotterende Schepper te kijken en
toen wist ik opeens wat ik moest doen. En tegelijk Lin, tegelijk
166

egreep ik hoe ik ervoor kon zorgen dat wij bij elkaar... Zijn
toehoorster vervaagde en hij was terug bij de huilende tovenaar.
Hij bedoelde het goed, dacht Lammert, maar de zaken
groeiden Hem boven het hoofd. Het was te ingewikkeld: het
liep uit de hand en Hij kon het niet meer onder controle krijgen.
En nu moet ik precies het tegenovergestelde doen van
wat ze in de kerk van je verlangen. Ik moet niet om vergeving
vragen, nee, ik moet Hem vergeven. Ik hoef geen concentratiekamp
te doorstaan als ik dat doe, want ik praat niets
goed. En als ik Hem vergeef, als me dat lukt, blijft Linda bij
me. Inmiddels was hij in beweging gekomen: hij liep op de
treurende God af, vervuld van het voornemen om zijn arm
troostend om de schokkende schouders te slaan. Hij moest
snel zijn, voelde hij, want om de een of andere reden nam de
kracht van zijn fantasie nu snel af, en over enkele ogenblikken
zou hij weer in bed liggen.
De laatste dagen van zijn verblijf bij zijn ouders verliepen in
een rustige atmosfeer, die elk ogenblik leek te kunnen omslaan
in zijn tegendeel. Het was alsof zijn ouders dit ook beseften,
alsof ze alle drie in een toestand van zorgzaam bedwongen
euforie verkeerden, en voorzichtig, hun voetstappen
en hun stemmen dempend, door het huis bewogen, alsof ze
voortdurend bang waren om iets om te stoten – één verkeerde
beweging, het tinkelende gerinkel van scherven, als een heel
licht, demonisch gegiechel, en plotseling zou de toestand hopeloos
zijn.
Hij had nog minder te doen dan de voorafgaande tijd.Vaak
praatte hij in gedachten tegen Linda. Hij stelde zich bijvoorbeeld
voor dat hij het volgende tegen haar zei: blijft het zo-
167

als het nu is, dan zie je me heel binnenkort, waarschijnlijk dit
weekend – als mijn moeder geen terugval krijgt. Ze bedankt
me nu een paar keer per dag. Zegt dat ik zoveel voor haar heb
gedaan. Maar wat heb ik dan gedaan? – ik zou het niet weten.
Ik had het gevoel dat ik het gevecht verloren had, wat zeg
ik? – dat ik zo’n beetje alles verloren had wat ik maar kon verliezen.
En toen werd ze opeens beter. Zomaar. Er leek geen
enkele reden voor te zijn. Of hij repeteerde voor de zoveelste
keer hoe hij haar over zijn religieuze pirouettes zou vertellen:
ik durfde niet te kiezen voor het concentratiekamp – ik durfde
gewoon niet. En daardoor was ik alles kwijtgeraakt, alles
wat ik had bedacht, alles wat ik had gezien. En toen zag ik
Hem zitten, aan de bosrand, en opeens wist ik wat ik moest
doen.
Zo af en toe vroeg hij zich af waarom ze hem niet opbelde.
En waarom doe je het zelf niet? Hij had zich nu al zo vaak
voorgesteld dat hij met haar praatte, dat hij haar met een verhaal
verleidde, dat hij nu misschien overdreven belang hechtte
aan de precieze omstandigheden waarin die zo lang voorbereide
scène zich ten slotte zou afspelen. Hij moest haar
kunnen zien. Hij moest kunnen zien of haar blik iets dofs
kreeg, of dat haar ogen juist feller begonnen te glanzen, of ze
dichter bij hem ging zitten (doet ze dat, dan begint ze geil te
worden), of ze haar mond liet openhangen, of haar lippen
dikker leken te worden, of ze haar tong erlangs liet glijden,
hoe váák ze haar tong erlangs liet glijden.
Toen hij de morgen voor zijn vertrek naar buiten ging (er was
geen tijd meer voor een lange wandeling, alleen om nog even,
zoals zijn vader zei, terwijl hij een belachelijk snuivend geluid
produceerde en zijn ogen verzaligd ten hemel sloeg, ‘een
168

frisse neus te halen’) merkte hij dat het weer was omgeslagen.
Het was zo’n dag in de herfst waarop de zomer nog één
keer herleeft. Tussen de huizen hing een slappe warmte. Het
zonlicht had een zware, vermoeide, diepgele kleur. Er stond
een flauwe zuidenwind. In plaats van gewoon te lopen begonnen
de voorbijgangers te slenteren en de meeste hadden
een feestelijke en tegelijk een beetje verdwaasde uitdrukking
op hun gezicht.
Zijn voorstel om met de tram te gaan werd verontwaardigd
afgewezen. ‘Ben je gek jongen,’ riep zijn vader, met een
strijdvaardigheid die zoals zo vaak rechtstreeks afkomstig
leek uit een oud, door en door rechtschapen maar wereldvreemd
jongensboek. ‘Wij brengen je even.’ Zo kwam het dat
hij een paar nogal hectisch verlopen minuten later op de achterbank
van hun middenklasse Peugeot zat (‘Niet zo hard
Han – je doet opeens zo onbesuisd.’‘Ik rijd helemaal niet hard
schatje.’ ‘Dat doe je wél!’) en, net als toen hij nog een kind
was (‘Waarom sla je hier nou af?’), waakzaam turend over de
schouders van zijn onophoudelijk kibbelende ouders (‘Omdat
ik hier altíjd afsla!’) het verkeer in de gaten hield.
Zijn ouders vergezelden hem tot de trein, die als in een afscheidsscène
in een film af en toe krachtig en dramatisch
snoof, maar vooralsnog geen aanstalten maakte om te vertrekken.
‘Nou jongen...’ begon zijn vader – zijn wangen kregen een
zachtroze kleur, de kleur van babybillen, en zijn ogen begonnen
vochtig te glanzen. ‘We vonden het...’ Zijn stem brak.
Zijn moeder deed een stap vooruit, heel vlug, waardoor het
even leek alsof ze viel. ‘Ik ben je zo dankbaar Lammie. Wij
allebei, we zijn je zo...’
‘Je bent een bovenstebeste!’ riep zijn vader er blafferig
169

doorheen, en zijn rechterarm schoot uit en zijn hand beklopte
onhandig een van Lammerts mouwen.
‘Ach...’ prevelde Lammert glimlachend.
‘Toe nou Han,’ zei zijn moeder vinnig, en ze begon te rukken
aan het plastic tasje dat zijn vader in zijn linkerhand hield
en waar Lammert ze al een poosje besmuikt mee had zien
manoeuvreren. Zijn vader liet het glippen en ze hief het op,
tot vlak bij Lammerts gezicht, alsof hij er een hap van moest
nemen. ‘...voor jou,’ hoorde hij haar zeggen; het geluid van
haar stem leek opeens weg te zweven. ‘...heb je wel verdiend.’
Er zat een blauwe doos in het tasje, zag hij, waar met witte
letters een tekst op was gedrukt. Mozart, las hij, 13 klavierkonzerte
– hij hield eigenlijk niet van klassieke muziek. ‘Goh,’
zei hij – en hij voelde hoe zijn lippen, nee, hoe zijn hele mond
in beweging kwam en een brede, haast wilde grijns vormde.
‘Bedankt zeg – écht heel erg bedankt.’
Er volgden nog enkele ogenblikken vol schel geroep en vol
verwarde, onhandige intimiteit en de koude mond van zijn
moeder bleef even aan zijn wang plakken. Toen was hij plotseling
in de trein, die vrijwel op hetzelfde moment begon te
rijden. Zijn benen leken verlamd, hij wankelde, zijn bonzende
hart zat klem in zijn keel. Nadat hij al deze fysieke ongemakken
had overwonnen, ging hij met een nog wat onzekere,
licht zwaaiende tred op zoek naar een zitplaats. Inmiddels
had de trein de langgerekte, tunnelachtige overkapping van
het station achter zich gelaten en het okergele licht tuimelde
van alle kanten de coupés binnen.
Hij hoopte dat er niemand naast hem zou gaan zitten, maar
hij kreeg algauw gezelschap van een praatgrage man, wiens
lichaam voortdurend in beweging was en die hem met rollende
ogen deelgenoot maakte van zijn plan om iets te be-
170

ginnen wat hij ‘een hovenierszakie op wielen’ noemde en dat
‘zou gaan lopen als een lekke tiet’. In het plaatsje W nam de
man met veel omhaal van woorden afscheid, alsof ze elkaar
al jaren kenden, en toen was Lammert eindelijk alleen.
Hij probeerde te lezen, maar hij merkte algauw dat hij zich
niet kon concentreren. Daarom vestigde hij zijn blik op het
voorbijglijdende landschap, dat zich loom baadde in het anachronistische
zomerweer, en als hij zo af en toe zijn oogleden
een beetje liet zakken, was het of er in dat landschap iets begon
te smelten. Zijn hersens bleven maar vijlen aan een verslag
van de afgelopen weken dat soms onmiskenbaar voor
Linda was bestemd, maar hij was ook minuten lang, alsof hij
iets probeerde te bezweren, op tamelijk opgewonden toon
met zichzelf in gesprek. Het is me gelukt, dacht hij. Ik heb
haar geholpen – ik begrijp alleen niet hoe, wat nu precies de
ommekeer veroorzaakte. En hij dacht: vergeving, Hem vergeven,
dat is de oplossing... Maar kun je dat echt...? Ja, dat kan
ik, en daarmee rechtvaardig ik niets... Weet je zeker dat dat
waar is...? En dan was het alsof er te midden van zijn gedachten
een soort gat ontstond, een bleek gaatje dat onaangenaam
aandeed, en terwijl hij ernaar keek, of liever erin keek,
vroeg hij zich af of hij toch niet, op de een of andere manier,
opnieuw voor zijn oude dilemma kon worden geplaatst, en
dan dacht hij: nee dat kan niet, nee, dacht hij, néé-néé-néé,
en dan ging het gaatje weer dicht. En naarmate de reis langer
duurde, werd hij steeds krachtiger in beslag genomen
door een gevoel van voldoening, dat ten slotte zo sterk werd
dat het nauwelijks meer verschilde van de euforie die hem na
een paar dagen bij zijn ouders had overvallen. Hij zag dat de
trein een breed, kaarsrecht kanaal naderde, zag hoe het zonlicht
leek te stollen in het kalme, schitterende water, hoe men-
171

sen klein als de speelgoedriddertjes waar hij als kind mee
speelde zich in het gras langs de oevers uitstrekten, en hoe de
twee lange rijen populieren aan weerszijden van het kanaal
op weg gingen naar de horizon, steeds verder krimpend, tot
ze eruit zagen als fijne haartjes – en even voelde hij opnieuw
de verleiding om te denken dat alles goed was, álles: zelfs de
stem die hij ergens in zijn hoofd hoorde en die afkomstig leek
diep uit de aarde: Dat hele verhaal over hoe je God vergaf heb
jij alleen maar verzonnen in de hoop dat je met haar kunt blijven
rampetampen – terwijl zij (je weet best dat ze daarom niet
één keer heeft opgebeld) al lang met die andere vent de koffer
is in gedoken, d’r kut al lang en breed met die vegetarische rookworst
heeft volgestopt.
172

over niertjes. over mijn optreden in een
talkshow en over mijn neiging om het kanaal
mijn allergrootste liefde te noemen
Dacht even dat het zover was. Een van de grote jongens leek
er de brui aan te geven: het hart, een long, de lever, een van
de nieren. Je schrikt, maar onaangenaam is het niet. Op een
bepaalde manier is het opwindend. De schok die je voelt als
je in een vliegtuig zit en het toestel zich losmaakt van de
grond. Het verschil is dat je niet alleen in dit vliegtuig zit,
maar dat je tegelijk zelf het vliegtuig bent.
Maar goed, ik ben er nog. Toen ik het woord ‘nieren’ liet
vallen, kwam er plotseling een herinnering bij me op – een
herinnering die niets met dit boek te maken schijnt te hebben.
Jaren geleden woonde ik met twee vrienden in een familie
Doorsneehuis – nee, ik ga u geen homoseksuele levensfase
opbiechten, hoewel een van de jongens inderdaad
de herenliefde was toegedaan. (Zoals zo veel flikkers werd
hij later beroemd: ik heb zijn valse grijns nog vaak op de televisie
teruggezien.) We deelden slechts het verlangen het
echte leven nog een beetje uit te stellen, waar die homoseksualiteit
van een van ons op de een of andere manier wel
goed bij paste. Als de andere hetero de avondmaaltijd elders
gebruikte, maakte de nicht steevast een ragout van niertjes
voor me klaar. De andere hetero weigerde categorisch van
dat gerecht te eten want, zoals hij dikwijls uitlegde met de
rustige stem van iemand die een onweerlegbare wiskundige
stelling uiteenzet, ‘in dat vlees had pis gezeten’.
Een beetje in elkaar gedoken, onze hoofden dichter dan
gewoonlijk bij het tafelblad, deden de nicht en ik ons te goed
aan de verboden vrucht. Als ik schreef dat we een intens ge-
173

174
not ondergingen, of dat we in extase verkeerden, zou ik
schromelijk overdrijven. Er was eerder sprake van een onschuldig,
of bijna onschuldig pleziertje. Het element van
verraad dat er natuurlijk óók in zat, was zo licht, dat het als
het ware onmiddellijk verdampte.
U hebt zelf vast ook zulke herinneringen. Het gaat me niet
om de hoogtepunten van uw leven, die overbelaste, vermoeide
praalwagens. De hoogtepunten van een leven zijn
altijd verbonden met verdriet.
Ik bedoel die uren gevuld met licht plezier, die min of
meer op zichzelf lijken te staan. Die vrouw met wie u na een
lange, tot de rand met geflirt en gloedvolle conversatie gevulde
avond niet naar bed ging. Of één keertje en daarna
nooit meer. Dat bedeesde parkje waar u haast toevallig in
terechtkwam, u ging op een bankje zitten, verorberde een
knapperig pistoletje, het zonlicht weerkaatste in een nabijgelegen
vijver waar na enige tijd een eend uit kroop die vervolgens
dikkedameachtig naar u toe waggelde, u dacht afwezig:
wat is het hier mooi, u stond op en ging weg en u
kwam er nooit terug.
In romans kom je zelden beschrijvingen van zulke ervaringen
tegen, waarschijnlijk omdat ze zich niet laten onderbrengen
in een verhaal. Ze maken geen deel uit van een ontwikkeling.
Ze staan op zichzelf, in de kantlijn van het leven.
In je herinnering behouden ze daardoor iets ongerepts. De
extase die er aanvankelijk aan ontbrak wordt er postuum
aan toegevoegd.
Natuurlijk rechtvaardigen zulke ervaringen niets. Stel je
voor dat de Schepper, als Hem gevraagd werd waarom Hij
zich de kosmos had laten ontvallen, iets zou brabbelen over
niertjes. Maar je zou zulke ervaringen kunnen zien als een

voorbode van – van wat? – van een nieuwe manier van zijn,
van... O nee, daar gaan we!
Nee, toch niet. Het vliegtuig steeg even op en toen, met een
olifanterige logheid, liet het zich terugzakken op de startbaan.
Maar ik heb niet de indruk dat me nog veel tijd gegund
is. En ik wilde u nog zoveel vertellen. Mijn laatste verhaal
natuurlijk en wat – wat nog meer ook alweer? (Zou
Wouter Godijn iets met dit belachelijke binnenrijmpje kunnen
beginnen?)
Ik heb het gevoel dat ik geen afscheid van u kan nemen
als ik u niet ten minste een van mijn belevenissen heb opgedist
uit de tijd waarin ik ten slotte had bereikt wat elke
schrijver wil bereiken, waar hij het allemaal voor overheeft,
al dat lijden, waarvoor hij zijn ziel aan de duivel zou verkopen,
waar al zijn streven op is gericht, kortom, uit de tijd dat
ik een Beroemd Schrijver was.
Kort nadat ik een nieuwe roman had gepubliceerd, werd
ik uitgenodigd voor een talkshow, een inmiddels al lang in
de vergetelheid geraakt, maar toentertijd verbazingwekkend
populair programma, dat werd geleid door drie mannen die
permanent in ademnood verkeerden en die daarnaast vooral
de aandacht trokken door hun sterk uiteenlopende haardracht.
Het haar van man 1 zwaaide en zwierde rond zijn
woest schuddende hondenkop, terwijl het haar van man 2
zelfs in het meest verhitte debat volkomen roerloos bleef,
alsof het was opgezet. Het haar van de derde man ten slotte,
was zo onopvallend dat het er op het eerste gezicht niet
leek te zijn. Omdat zijn hoofd veel groter was dan dat van
de andere twee, helemaal opgezwollen als het ware, dacht je
onwillekeurig: zijn haar groeit naar binnen, alles is zijn
175

176
hoofd in gegroeid, vanbinnen is het één grote haarbal.
Na allerlei uitgelaten gebral, waarbij een wijnglas omviel
en de man met het zwaaihaar een van de andere gasten met
pinda’s bekogelde, kreeg ik opeens een eigenaardige gewaarwording:
hoewel de man met het opgezette haar zich
niet verplaatste, leek hij groter te worden en op mij af te
komen. Mijn hersens draaiden op volle toeren; ik begreep
wat er ging gebeuren. De reden voor mijn uitnodiging zou
nu worden onthuld, de moeder van alle vragen op mij worden
afgevuurd. Even schoot de gedachte door mij heen dat
ik hiervoor al die jaren had gewerkt. Was de man geïnteresseerd
in de weliswaar bescheiden, maar toch onloochenbare
literaire vernieuwing die ik met mijn roman tot
stand had gebracht? In de gewaagde, telkens op het randje
van de mislukking balancerende, maar uiteindelijk, juist
door dat aanhoudende balanceren, zo geslaagde compositie?
Zou ik de gelegenheid krijgen in een paar woorden een
indruk te geven van mijn complexe visie op het bestaan?
Néé, de belangstelling van de man met het opgezette haar
was volkomen geconcentreerd op één scène uit mijn roman.
En u lezer, kent die scène, want ik heb hem gerecycled, u
kent hem uit Lammerts overwinning. In die scène, zei de
man met het opgezette haar, werd een ruzie tussen mijn ouders
beschreven. Nee, ik moest nu niet aankomen met
praatjes over ‘personages’ en ‘fictie’. Dat was allemaal flauwekul,
daar trapte hij niet in. Hij had RESEARCH gedaan.
Mijn vader was echt een hoge ome geweest, op de hoogte
van STAATSGEHEIMEN. Tijdens dat geruzie had mijn
moeder geschreeuwd: ‘Weet je Lammert, hoe die mooie minister
van je vader door zijn vrouw wordt ontvangen als hij
thuiskomt? Dan roept ze: “Zo ben je daar? Vieze hoerenlo-

per.”’ Dat was ECHT GEBEURD. Dat was DE WAARHEID.
Nu had hij uitgezocht onder welke ministers mijn vader had
gewerkt. Hij somde ze op: de heer X; de heer Y; de heer Z,
enzovoort. Sommigen van deze heren speelden nog steeds
een belangrijke rol in de hedendaagse politiek. En nu wilde
hij het volgende weten: WIE WAS DIE MINISTER DIE
DOOR ZIJN VROUW VOOR VIEZE HOERENLOPER
WAS UITGEMAAKT...???
U kent mij zo langzamerhand, geliefde lezer, ik laat het
aan u over om te bedenken hoe ik op de vraag heb gereageerd.
Maar na mijn optreden in de talkshow schoot de verkoop
van mijn boek omhoog.
Het komt, het komt. Ik voel dat het nadert, dat ik het niet
lang meer kan tegenhouden. Nog één verhaal en dan – .
Vaarwel geliefde imaginaire lezer. (Hoe komt het dat ik
opeens het gevoel krijg dat mijn huidige omstandigheden
slechts een verheviging zijn van een al veel langer bestaande
toestand? Dat al mijn boeken bedoeld waren om iemand
gunstig te stemmen die ik verzonnen had, die in werkelijkheid
niet bestond? Zodat je zou kunnen volhouden, als ik
nog even door mag razen, dat mijn boeken in zekere zin ook
nooit hebben bestaan.)
Waar was ik gebleven? O God, laat ik het niet vergeten
zijn! Het kanaal, de trein waarin mijn lamme held zich aan
zijn gedachten te buiten ging passeerde het kanaal.
Ik keer voor het laatst terug naar het kanaal – en wie of
wat, welk afzichtelijk deel van mezelf, probeert me nu over
te halen om te schrijven dat ‘het kanaal mijn grootste liefde
was’? Dat was het niet! Mijn liefde voor het kanaal was een
valse, gedoemde liefde – het soort liefde dat negentiende-
177

178
eeuwse Franse romantici koesterden voor hun ‘belle dame
sans merci’.
Nu ik erover nadenk vind ik dat ik dat laatste ook eenvoudiger
zou kunnen zeggen. Zo: ik was verliefd op mijn eigen
ondergang.

VIJFDE EN LAATSTE VERHAAL:
DE VOLMAAKTEN

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

1.
Een meter of – hoeveel? – honderd van me vandaan, niet ver
van de spoorbrug, zijn er een paar doende, met dat potsierlijke
air van gewichtigheid dat kenmerkend is voor vrijwel alle
exemplaren en vrijwel al hun handelingen, doende met een
plomp, viezig, nee, smoezelig karretje, vol gereedschap (dat
karretje ziet er echt ongelooflijk stompzinnig uit), en lange,
rood-witte linten. Deze exemplaren hebben hun jeugd achter
zich gelaten: hun vlees, bedekt, of liever ingesnoerd door
hun werkmanskostuums – hoe noemen ze die ook alweer? –
o ja: overalls – hun vlees hangt en lilt en blubbert, hun haren
vallen uit. Apen zijn het, wat ze zich ook in hun grootheidswaanzin
in hun hoofd halen, apen die de wereld hebben
overwoekerd. Zo, dat is eruit.
Mijn bewustzijn richt zich weer op het water: niet veel wind
vandaag, bedaard deinen lange, trage, heel trage golven voorbij,
gepolijst door statig, kalm zonlicht – komen nergens vandaan,
gaan nergens naartoe, betreuren dit geen moment.
Mijn bewustzijn vereenzelvigt zich met hen, verliest zich in
hen, keert terug (hoeveel later? Een minuut? Een uur?) en
ontdekt dat, heel in de verte, een ander wonder in aantocht
is.
Mijn soortgenoten hebben het ook ontdekt, het geruis van
181

onze stemmen is vervuld van vreugde. Ze komen! Ze komen!
Eerst lijken het een soort sikkels, en dan, als ze dichterbij komen,
zie je dat het vogels zijn. Kleine boeggolven producerend,
strijken ze neer op het wateroppervlak, schudden edelstenen
uit hun vleugels.
Eenden.
2.
Dit moet anders.
Ik moet eenvoudig, kort en zakelijk, uitleggen wie en wat ik
ben, welke positie ik inneem. Net zo exact als in een wiskundige
formule. Goed, daar gaan we.
Ten eerste: ik ben een boom – een populier.
Ten tweede: ik ben volmaakt.
Ten derde: een boom houdt zich ergens op. Staat ergens.
Zijn positie bepaalt zijn aanbiddende, aanbiddelijke blik op
de wereld.
Ik sta aan een kanaal.
3.
Ze scharrelen wat rond, voeren lange, volstrekt overbodige
gesprekken, op die typisch mannelijke, grommelige, pseudozakelijke
manier (het vrouwelijke equivalent is veel hijgeriger,
met langgerekte, quasi-emotionele ‘o jáááá’s’ en ‘ááááchs’
en ‘wat éééénigs’) en sommigen van ons worden versierd met
182

een wit kruis. Meewarig kijken wij neer op hun gedoe.
Als ze eens wisten! Ik bedoel dit: hun hele leven zoeken ze
het geluk, iets wat zin geeft aan hun vormeloze, chaotische
bestaan. En nooit vangen ze er meer van op dan een vluchtige
indruk, een glanzende glimp. Natuurlijk beweren ze vaak
dat ze gelukkig zijn, o zo gelukkig zijn, ‘lekker in hun vel zitten’,
blablabla enzovoort – maar dat doen ze alleen om te imponeren,
om te laten zien dat ze weten hoe het hoort.
Terwijl datgene wat ze nooit zullen vinden steeds vlakbij is.
(Woestijn- en steppebewoners laat ik even buiten beschouwing.)
Het groeit in hun tuin, hun straten en lanen staan er
vol mee.
Misschien vraagt degene die kennisneemt van mijn fascinerende
gedachten zich nu af waarom ik, een volmaakte, zo veel
woorden wijd aan deze onvolmaakte, beklagenswaardige wezens.
Wel, dit is in zekere zin een bestaansvoorwaarde, een
soms dringende noodzaak. Het volmaakte kan niet zonder
het onvolmaakte. Ieder van ons voelt op gezette tijden de onbedwingbare,
fysieke behoefte om zich in hen (en hun altijd
troebele bestaan) te verdiepen – wat wij ook verbazend goed
kunnen, er is beslist een geheimzinnige verwantschap. Onze
extase kan niet zonder het valse gekras van de permanent ontstemde
viool van hun ziel. Het is zelfs zo dat ieder van ons
het gevoel heeft dat hij vroeger –
Ik dwaal véél te ver af.
183

4.
Voor ons is er geen fundamenteel verschil tussen liefde voor
jezelf, egoïsme zou je ook kunnen zeggen, of ijdelheid, en
liefde voor anderen. Als ik geniet van het ragfijne netwerk
van de ledematen van een van mijn soortgenoten aan de
overkant van het kanaal, geniet ik tegelijk van mijzelf. Elke
minimale verandering in de belichting verandert alles, en
tegelijk, hoewel dat logisch bezien onmogelijk is, lijkt alles
onveranderd. Als je probeert de wisselwerking tussen al die
fijne twijgjes te volgen, en hoe de honderden, duizenden bladeren
allemaal min of meer op dezelfde manier bewegen,
alsof de boom zichzelf koelte toewuift met talloze piepkleine
waaiertjes, donkergroen van boven, licht-, grijsgroen van
onderen, krijg je de indruk dat je recht in de oneindigheid
kijkt. Die duizelingwekkende complexiteit! Die toch zo simpel
is!
Mensen kunnen de schoonheid maar korte tijd verdragen.
Als ze er even naar hebben gekeken, voelen ze hoe hun geest
zich ervoor sluit, als het oog van een pad. Ze geeuwen, verlangen
naar iets anders. En omdat iets mooiers niet bestaat,
betekent iets anders meestal iets lelijkers.
De schoonheidservaring van kinderen is dieper dan die van
volwassenen en lijkt meer op de onze.
Maar kinderen zijn nog veel ongeduldiger!
Ook wij moeten de schoonheid op een gegeven moment
loslaten en, om uit te rusten, aan iets lelijks denken (aan
mensen bijvoorbeeld). Maar wij kunnen het genot uren
volhouden. Wij raken in een soort trance, waarin de tijd
184

lijkt te stokken. Dat er een dag voorbij is gegaan, dringt soms
pas tot ons door als de schemering, om een mens te citeren,
een schrijver die een beetje op ons leek, ‘uit de aarde
kruipt’.
Het menselijk orgasme is zo hevig dat de mens eraan zou
bezwijken als het langer duurde. Kijken is voor een mens zelden
voldoende om een orgasme te bereiken, allerlei zompige
handelingen zijn noodzakelijk.
Voor ons volstaat kijken.
Ons orgasme duurt uren.
5.
Ieder van ons draagt een verhaal met zich mee, een soort bekentenis,
een mensenverhaal dat op gezette tijden in ons opklinkt,
als wij ons, ten langen leste vermoeid, hebben afgewend
van de schoonheid. Vaak heb ik over dit onaangename,
zelfs een beetje verontrustende verschijnsel gecommuniceerd
met mijn soortgenoten.
Zouden we vroeger zelf mensen zijn geweest? Allemaal vragen
we ons dat wel eens af.
Maar behalve dat gevoel van verwantschap en die verhalen
is er geen enkele aanwijzing. We weten het niet – zullen
er vermoedelijk nooit achter komen.
Zoals elk mensenverhaal getuigt ook het mijne van een diepe,
pijnlijke gespletenheid. Het zit vol zelfverwijt en het is net
of er in plaats van één twee personen aan het woord komen,
die onophoudelijk met elkaar redetwisten. Het is onmiskenbaar
het verhaal van een schrijver, die er maar niet in slaagt
in het reine te komen met bepaalde stappen die hij in zijn le-
185

ven heeft gezet – of juist niet gezet. Zou ik zelf een schrijver
zijn geweest?
In grote lijnen gaat zijn verhaal ongeveer zo:
‘Een leugen! Je grootste succes, De overwinning, een door de
kritiek bejubelde roman, bekroond, meer dan honderdduizend
exemplaren verpatst, dat boek met zijn “schrijnende beelden”,
zijn “ontroerende personages”, was één moddervette leugen.’
‘Het was fictie, dat is niet hetzelfde als liegen.’
‘Ik veeg m’n reet af met je verdomde fictie. Waarom lazen de
mensen het zo graag? Omdat ze dachten dat je over jezelf schreef,
en over je echte vader en moeder, dat je de waarheid vertelde.
Maar het belangrijkste – de zelfmoord – liet je weg. Dat je moeder
je een jaar later opnieuw vroeg om naar haar toe te komen
om haar te helpen en dat je haar liet barsten, dat nam je niet
op in je “genadeloos eerlijke”, “diepmenselijke” roman, dat liet
je eruit. En toen, toen jij het vertikte om thuis te komen, toen
en dáárom heeft ze zich van kant gemaakt!’
‘Maar ik was bang dat ik zelf gek zou worden als ik naar
haar toe ging! De eerste keer werd ik al bijna gek!’
‘Onzin! Uitvluchten! Jij had haar kunnen redden en dat deed
je niet! Twee keer heb je haar verraden! Eerst door haar niet te
hulp te komen en vervolgens, jaren later, met dat onoprechte
boek. Nooit, in geen enkel boek dat na De overwinning kwam,
in geen enkel interview, heb je de waarheid laten doorschemeren!
Dat hele schrijverschap van je is geworteld in corruptie en
verraad! Toen je De overwinning schreef, maakte je jezelf wijs
dat je geld moest verdienen omdat je inmiddels een dochter op
de wereld had gezet. Maar in werkelijkheid ging het alleen om
jezelf! Succes wilde je! En om het te krijgen heb je voor de tweede
keer je moeder verraden!’
186

‘Maar ik had eerst boete gedaan! Mijn zelfopgelegde straf
uitgezeten! Na haar zelfmoord deed ik meer dan tien jaar helemaal
niets. Ik studeerde niet. Schreef niet. Werkte niet. Het
enige wat ik deed was lange wandelingen langs een kanaal
maken. Terwijl ik – ik had álles kunnen worden. Schrijver, directeur,
wethouder! Talent genoeg! Die tien jaren gaven mij
het recht op... om De overwinning te schrijven!’
‘Onzin! Weet je wanneer jij genoeg boete hebt gedaan? Wanneer
jij ergens recht op hebt? Als je hartstikke dood bent, net zo
dood als je moeder. Dan pas!’
Al mijn soortgenoten hebben dezelfde ervaring: laat je het
verhaal dat je in je draagt goed tot je doordringen, dan lijkt
onze volmaaktheid er tot in haar kern door te worden aangetast.
Volmaaktheid combineren met een door en door vernederend
verhaal, dat is toch onmogelijk?
Zou onmogelijk moeten zijn – want kennelijk is het niet
onmogelijk.
Het verhaal maakt onze toestand tot een wonder.
Zoals we zijn, kunnen we niet zijn – en toch zijn we zo.
6.
‘Ik bewonder God om Zijn vermogen een wereld te scheppen
die hemel en hel tegelijk is’, om nog eens een schrijver te
citeren. Wat een prachtige zin! Wat zou ik die graag zelf hebben
verzonnen! Jammer alleen dat de schrijver niet uitlegde
hoe God tot die eigenaardige dualiteit was gekomen.
Omdat de hemel Hem niet genoeg was. (Natuurlijk begon
Hij met de hemel, zoals een schrijver met blanco papier.) Uit
187

hoogmoed. Omdat Hij zichzelf nog eens wilde overtreffen.
En er scheen iets ondefinieerbaars aan de hemel te ontbreken.
En waarom heeft Hij, toen de verschrikkingen van Zijn
nieuwe schepping zichtbaar werden, de zaak laten versloffen?
Maar als Hij alles in een handomdraai had kunnen herstellen,
zou er niets aan zijn geweest. Als Hij de hel weer had
kunnen uitwissen, zoals een kind zijn speelgoed opruimt, had
Hij er net zo goed niet aan kunnen beginnen. Hij wilde niet
spelen als een kind of een God, maar als een mens, op het
scherp van de snede. Alles op het spel zetten. En toen, toen
alles inderdaad op het spel stond, overviel Hem plotseling een
geluk, dat de hemel Hem nooit had kunnen bieden.
Nooit eerder was Hij er zo zeker van geweest dat Hij bestond.
Pas op het moment dat Hij elk ogenblik alles kon verliezen,
kreeg Hij het gevoel dat Hij leefde.
7.
Maar dit is verschrikkelijk! Opeens wordt me duidelijk wat
ze van plan zijn, die beklagenswaardige apen, met hun roodwitte
linten, hun karretje, dat gereedschap. Maar dit kunnen
ze ons – dit kunnen ze mij toch niet aandoen? Nu, na alles
wat ik heb doorgemaakt, alles wat ik heb doorstaan, om ten
slotte deze perfectie, deze toestand van volmaaktheid te bereiken,
nu, na alle schrijvers die ik ben geweest, wat zeg ik
toch? (ja, dat ik ooit een schrijver ben geweest, daar ben ik
eigenlijk wel zeker van) ik bedoel natuurlijk alle schrijvers op
wie ik heb willen lijken (op Wouter Godijn bijvoorbeeld), alle
schrijvers die ik heb nagedaan, die ik heb bestolen, om ten
188

slotte die schrijvers en dat schrijven achter me te laten, om
me er eindelijk-eindelijk van te bevrijden, en op te gaan in
dit geluk, dit stralende geluk, nu – nú-nú-nú:
ze hakken ons gewoon om.
189

190
epiloog
‘Nou, dat was het dan.’
‘Ja... O jee.’
‘Kom maar. Kom maar bij je oude moeder, kindje.’
‘Zag jij dat trouwens ook?’
‘Wat? O, dat. Ja, net of er op het laatst nog iets gebeurde
waar hij van schrok, iets wat hij niet had verwacht.’
‘Nou ja.’
‘Ja.’
Nadat ze een poosje hebben gezwegen, vraagt de moeder:
‘Waar zit je naar te kijken?’ en zegt dan: ‘O – ik zie het al. Die
foto.’
‘Mooi.’
‘Ja, mooie foto. Die bomen met hun rode kleur. Dat gele
gras en dat gele licht. Veel mensen dachten dat hij in Afrika
was genomen, vanwege dat steppelandschap. Maar dat was
niet zo, zoals je weet. Een paar jaar geleden, tijdens een reis
door Rusland, in the middle of nowhere, heeft hij die foto gemaakt.
Hij was er gek op – er hangen er geloof ik wel vier in
huis. Hij zei altijd dat hij zich de eeuwigheid zo voorstelde.’
‘Mooie eeuwigheid.’
‘Hoe bedoel je?’
‘Ach mam, je weet toch hoe pappa was. Altijd eindeloze
theorieën. De invloed van de Noormannen op de Franse revolutie.
Het verband tussen de postmoderne Amerikaanse roman
en het broeikaseffect. Maar als de cv-ketel uitviel of als
de magnetron het niet meer deed, raakte hij in paniek. Dan
was hij nergens. Volgens mij heeft hij nu ook weer iets eenvoudigs
over het hoofd gezien. Iets praktisch – iets wat de
meeste mensen onmiddellijk zouden zien. Hoe kunnen die

omen de eeuwigheid voorstellen? D’r zitten geen blaadjes aan
de takken. Ze zijn dood, mam, hartstikke dood!’
De moeder komt overeind. Ze heeft het gevoel dat haar
man nu pas, nu de dochter dit heeft gezegd, is gestorven, dat
de woorden van de dochter de vader hebben uitgewist.
‘Nou, zeg...! Dat weet ik zo net nog niet hoor. Ik vraag me
af of jij wel goed kijkt.’
191

verantwoording
In Over het willen bezitten van twee hoofden etc citeert J, de
imaginaire auteur van dit boek, uit een verhaal van Nabokov.
Het citaat is afkomstig uit het verhaal Informele portretgroep,
1945, dat ik gelezen heb in de vertaling van M. Coutinho. In
Over exhibitionisme en nog eens over critici etc leest Wouter
Godijn een aantal zinnen voor. Deze zinnen zijn, in volgorde
van opkomst, afkomstig uit De wetten van Connie Palmen,
Het stenen bruidsbed van Harry Mulisch en Langzame man
van J.M. Coetzee. In het verhaal Lammerts overwinning komt
twee keer de zin voor ‘De dood is de moeder van de schoonheid’.
Dit is een dichtregel van Wallace Stevens. In het verhaal
De volmaakten citeert de populier twee keer een schrijver. De
zin ‘De schemering kruipt uit de aarde’ is van Nescio. Het
tweede citaat klopt niet, de populier verandert het een beetje.
De correcte versie is: ‘Ik bewonder Onze Lieve Heer om
zijn esthetische vermogen een wereld te scheppen die hemel
en hel tegelijk is.’ De zin is te vinden in Tuinfeest van Gyorgy
Konrád.
Fragmenten van deze roman verschenen eerder als zelfstandig
verhaal in de bundel Inpakken en wegwezen 2005 en in
Yang.