InterConnect 23 - Imec

InterConnect 

Link naar de toekomst 

Mis de creatieve 

revolutie niet 

KMO = TI 2 

Biosensoren in 

de voeding 

n°23 | viermaandelijks | februari 2007

Voorwoord 

Beste lezer, 

“Opa, opa, ik wil spelletjes spelen op de compu-terrr.” 

“Hmmm, spelletjes…” 

Met de hulp van een steeds meer vertrouwde zoekrobot, zitten die driejarige peuter en ik 

even later geconcentreerd voor het scherm. We helpen een over-een-bruggetje-heen-enweer-rijdende 

kabouter om kleurrijke, zwevende feetjes uit een ravijn op te vissen. Kleine 

vingertjes manipuleren zenuwachtig de muis en klikken verwoed tot de ingebouwde LED op 

het juiste moment reageert. Wat later slepen we een virtueel penseel over een reeks verfpotjes 

en droppen vrolijk blauw, rood of goud op de onderdelen van de helpers van een bekende 

klussenman. 

Onbewust van de opgeroepen wonderbaarlijke processen in allerlei servers en netwerken, en 

onbekommerd om de bliksemsnel gemanipuleerde bytes of elektronenstromen in - bijna zeker 

nog niet loodvrij gemonteerde - geheugens, processoren of schermen genieten we van de leuke 

toepassingen, gecreëerd door creatievelingen ergens op deze aardbol. 

Een paar dagen later lees ik in de krant dat de creatieve industrie het ook behoorlijk goed doet 

in Vlaanderen. Volgens een studie van Flanders District of Creativity en de Vlerick Hogeschool 

zijn het aantal jobs en het aantal bedrijven in de sector tussen 1995 en 2003 met 26% gegroeid, 

dat is anderhalve maal sneller dan in de rest van de economie. En in Nederland ligt het 

groeiritme van de creatieve industrie nog tweemaal hoger dan in Vlaanderen. 

‘Ergens op de aardbol’, kon dus wel eens net om de hoek zijn. 

Paul Six 

Business Program Manager 

Paul Six

Inhoud 

Colofon 

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden 

verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, 

of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, 

hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of 

enig andere manier, zonder schriftelijke toestemming van de 

uitgever. 

Verantwoordelijke uitgever: Prof. Gilbert Declerck, Algemeen 

directeur IMEC 

Redactie: Els Parton, Koen Snoeckx, Mieke Van Bavel 

Concept en vormgeving: Kunstmaan.be 

Voor meer informatie: Katrien Marent, Corporate 

Communications, 016/28 18 80, Katrien.Marent@imec.be 

Voor gratis abonnement: 

registreer op www.imec.be 

Grensverleggend 

Eindeloos doorgaan 

Mis de creatieve revolutie niet 

KMO = TI 2 : met Christina Aguilera op stap 

Europese startups in de kijker 

Mobiel 

Flash verovert de geheugenmarkt 

Voertuigelektronica 

De snuffelende gsm 

Op uw gezondheid 

Het ziekenhuis van de toekomst 

Biosensoren in de voeding 

....................................................8 

.................................................10 

..................................................14 

...............................................30 

....................................................4 

...............................................20 

................................................24 

..................................................16 

...............................................28 

3

4 

Mobiel 

Flash verovert 

de geheugenmarkt 

De markt van Flashgeheugens neemt een nooit geziene spurt. 80% van 

de mp3-spelers die vandaag op de markt zijn, slaan hun bestanden op 

in een Flashgeheugen. Maar is Flash ook klaar om de harde schijf uit de 

pc te verjagen? We vroegen het aan Jan Van Houdt, die op IMEC het 

onderzoek leidt naar (nieuwe generaties) Flash en andere geheugens. 

Flash en harde schijf onder de loep 

De harde schijf is een niet-vluchtig magnetisch opslagmedium. Haar gegevens blijven dus 

bewaard ook als ze niet van stroom wordt voorzien. Ze bestaat uit een of meerdere nietflexibele 

schijven waarop een magnetisch materiaal zit. De digitale informatie (‘0’ en ‘1’) 

wordt geschreven door de oriëntatie van de magnetische polen in het magnetische materiaal 

in een bepaalde richting te dwingen. De schrijf- en leeskoppen bevinden zich op een 

beweegbare arm. Om informatie uit te lezen moet de leeskop worden verplaatst en moet 

worden gewacht tot het juiste gedeelte van de schijf onder de kop doordraait. Daardoor is 

de harde schijf relatief traag. 

Flash is een niet-vluchtig geheugen gebouwd op halfgeleidertechnologie. Zijn geheugencel 

bestaat uit een transistor, waaraan een vlottende poort werd toegevoegd die volledig 

geïsoleerd wordt van de controlepoort. De cel wordt geprogrammeerd door elektronen 

(al of niet) over een barrière heen te injecteren op de vlottende poort. De aanwezigheid 

van elektronen op deze poort verandert de drempelspanning van de transistor. Deze 

drempelspanning kan worden gemeten en vertaald in digitale informatie. De lading kan op 

twee verschillende manieren op de vlottende poort geïnjecteerd worden, wat aanleiding 

geeft tot twee verschillende Flashconfiguraties: NOR, vooral gebruikt voor het opslaan van 

code en programma’s, en NAND, interessant voor het opslaan van data.

Flash, een nooit geziene groeimarkt 

De Flashmarkt is vandaag reeds de snelst 

groeiende halfgeleidermarkt ooit. We hebben 

het over Flashgeheugens, een vorm van nietvluchtige 

geheugens waar je veel data op kwijt 

kan die je snel kan uitlezen, en die elektrisch 

uitwisbaar zijn. Jan Van Houdt: “In 2000 was er 

al een eerste korte maar spectaculaire marktgroei 

toen NOR-type Flashgeheugens massaal 

werden geproduceerd voor gsm’s (voor 

de opslag van code en 

programma’s). Nu beleven 

we een tweede Flashboom, 

die van het NANDtype 

dat nog meer data 

kan opslaan – tot enkele 

gigabit (Gbit) per chip. 

Bovendien zijn NAND- 

Flashgeheugencellen zeer 

geschikt voor miniaturisatie. NAND-Flash 

heeft dan ook snel zijn weg gevonden naar 

de mobiele toestellen zoals de mp3-speler, 

USB-drive en digitale camera waar ze gebruikt 

worden voor het opslaan van data. Neem nu 

de mp3-speler. In 2002 had 60% daarvan nog 

een harde schijf, 40% had Flash. Tegenwoordig 

is die verhouding 20%-80%. Het zal niet lang 

duren of we zitten aan 100% Flash.” 

Volgende stap: de pc 

Nochtans kende Flash tijdens het eerste 

kwartaal dit jaar een wereldwijde prijsval 

van 50%. Door het succes van Flash komen 

er immers altijd maar producenten van 

Flashgeheugens bij, 

waardoor het aanbod 

groter wordt. Jan Van 

Houdt: “Maar die prijsdaling 

heeft niet geleid 

tot grote verliezen 

bij de bedrijven. 

Integendeel, het is 

net die prijsdaling die 

ervoor zorgt dat er nieuwe toepassingen 

kunnen bijkomen die voordien niet betaalbaar 

waren. We noemen dat prijselasticiteit. 

En daardoor blijft de koek groot genoeg voor 

iedereen.” Een van die nieuwe markten is 

“ Flash is vandaag reeds 

de snelst groeiende 

halfgeleidermarkt ooit. ” 

die van de pc. En deze markt is gigantisch. 

Jan Van Houdt: “Beeld je eens in dat Flash 

de pc kan verlossen van zijn harde schijf. 

Dat zou enorme voordelen hebben. Ten 

eerste zou het vermogenverbruik aanzienlijk 

dalen. Een harde schijf, hoe klein ze ook is, 

zal altijd relatief veel vermogen verbruiken 

omdat ze bewegende delen heeft en berust 

op magnetisme. Daarom opent Flash meteen 

ook mogelijkheden voor laptops die gevoed 

worden door een batterij. Een tweede 

belangrijk voordeel is een toename van de 

performantie. Met de huidige pc’s duurt het 

lang om data van en naar een harde schijf te 

brengen. Op dit moment is het nog niet haalbaar 

om de harde schijf van een pc volledig 

te vervangen door een Flashgeheugen. Dat 

zou te duur zijn. Een pc vraagt een opslagcapaciteit 

van de orde van Terrabit (Tbit). 

Gerekend in prijs per Gbit, is de harde schijf 

nog steeds de goedkoopste oplossing.” 

5

Windows Vista 

De harde schijf vervangen door Flash mag dan 

(nog) niet aan de orde zijn, toch werd de eerste 

stap in die richting al gezet. Geheugenexperts 

hebben een tussenoplossing bedacht waarbij 

ze tussen de DRAM (dynamic random access 

memory, het vluchtige werkgeheugen van de 

pc dat programma’s en data opslaat) en de 

harde schijf een Flashgeheugen plaatsen. Men 

noemt dat een hybride harde schijf, eigenlijk 

is het een extra geheugenniveau. Wat is nu 

het voordeel? Jan Van Houdt: “Om dat uit 

te leggen moet je naar de computerarchitectuur 

kijken. De computer heeft verschillende 

bouwblokken, waaronder de microprocessor 

en een aantal geheugens: conventioneel het 

vluchtige SRAM (static RAM), het vluchtige 

DRAM en de niet-vluchtige harde schijf. In 

deze architectuur is SRAM de snelste: het 

duurt typisch 1 nanoseconde om een bit uit 

zijn geheugen te halen (men noemt dat de 

vertraging). SRAM is ook de grootste geheugencel 

(6 transistoren per bit). Het staat in 

voor de directe communicatie met de microprocessor. 

SRAM haalt zijn programma’s uit 

de DRAM (1 transistor per bit, 10 ns vertraging, 

Gbit opslagcapaciteit). DRAM op zijn 

6 

Jan Van Houdt 

Smart cards 

beurt haalt zijn informatie uit de harde schijf 

(magnetisch, 1 milliseconde (ms) vertraging, 

Tbit opslagcapaciteit). En het is in die laatste 

link dat er een enorme performantiekloof 

zit. Het duurt 1 ms om een bit uit de harde 

schijf te halen. En dat is de reden waarom je 

pc zo traag opstart. Wanneer 

je nu tussen die DRAM en de 

harde schijf een Flashgeheugen 

steekt, waarin je grote blokken 

van informatie kan plaatsen die 

door de gebruiker heel vaak 

aangesproken worden, dan 

ben je weer een stap verder. Het is dus een 

systeemoplossing die de snelheid van DRAM 

combineert met de niet-vluchtigheid van 

Flash.” En die oplossing zal voor de eerste 

keer ook toegepast worden in het nieuwe 

besturingssysteem van Microsoft, Windows 

Vista, dat binnenkort op de markt komt. 

Andere markten 

Door deze extra markt zijn de vooruitzichten 

voor NAND-Flash bijzonder gunstig. Minder 

voor NOR-Flash, want ook die wordt stilaan 

verdrongen door zijn ‘grote broer’ NAND. 

Ook gsm-producenten zien heil in het 

Mobiel 

De Flash drive of Flashkaart mag niet verward worden met de smart card. Flashkaarten zijn 

alleenstaande geheugens die enkel gebruikt worden voor de opslag van data. Smart card is 

een systeem-op-chip, dat, naast een Flashgeheugen, ook nog bijvoorbeeld een SRAM en 

een microprocessor bevat. Men spreekt van embedded geheugen. Aan de smart cards wordt 

een security service toegevoegd die alleen bepaalde personen toegang geeft tot de kaart. 

Voorbeelden zijn de protonkaart en de elektronische identiteitskaart. 

vervangen van NOR door een gecombineerd 

Flash/DRAM-geheugen. DRAM om de snelheid 

van NOR (typisch 30 nanoseconde (ns) vertraging) 

te behouden, Flash (typische vertraging 

rond de microseconde) om de opslagcapaciteit 

te vergroten. Jan Van Houdt: “Een gsm 

wordt tegenwoordig niet 

alleen meer gebruikt 

“ Er zal nooit genoeg om te telefoneren, de 

gebruiker wil ermee 

geheugen zijn. ” fotograferen, filmpjes 

opnemen, mp3’s beluisteren... 

Maar dat vraagt 

natuurlijk veel opslagruimte. Niet onbelangrijk 

daarbij is de kostprijs van NAND, die een stuk 

lager ligt dan die van NOR. Maar er zijn nog 

andere, nieuwe markten te ontginnen. Denk 

maar aan de wereld van archivering (kranten, 

films, muziek…), die traditioneel gebruik 

maakt van optische schijven, microfiches of 

tapes. Die opslagmedia garanderen soms maar 

10 jaar opslagtijd. Als men de levensduur van 

Flash, een inherent betrouwbaardere technologie, 

zou kunnen verhogen naar bijvoorbeeld 

50 jaar, zou ook dat enorme perspectieven 

kunnen bieden.”

Einde van de harde schijf? 

Maar is dat dan meteen de doodsteek voor de 

harde schijf? Jan Van Houdt meent dat het zo’n 

vaart niet zal lopen. “Producenten van harde 

schijven slaagden er tot nog toe in om jaarlijks 

een capaciteitstoename van 40% te realiseren. 

Zolang de vraag naar nog grotere geheugencapaciteit 

blijft, zullen ze hun producten blijven 

verbeteren. Ik verwacht dat dit zeker nog 

enkele tientallen jaren zal duren. Denk maar 

aan digitale televisie waarmee je bijvoorbeeld 

zelf een pauze in je film kan inlassen, net zoals 

bij video. Dit kan omdat de tv-signalen die 

binnenkomen ook worden gebufferd. En dat 

vraagt gigantisch veel geheugen, teveel om 

met Flash te realiseren.” En hoewel de hardeschijfmensen 

minder R&D-budget ter beschikking 

hebben dan Flashproducenten, hebben 

ze de laatste jaren hard gewerkt om die capaciteitstoename 

te blijven garanderen. En dat 

was nodig, aangezien fysieke grenzen in zicht 

kwamen waardoor de huidige harde schijf 

amper nog in capaciteit kon toenemen (tot 

130 Gbit per vierkante inch). Nieuw op de 

markt zijn de harde schijven die gebaseerd zijn 

op perpendicular recording. Deze technologie is 

sterk verwant aan de huidige, maar nu worden 

“ Ik ben er zeker van dat 

Flash de harde schijf nooit 

volledig zal vervangen. ” 

de magnetisch geladen deeltjes rechtop op het 

schijfoppervlak geplaatst in plaats van naast 

elkaar. Daarmee worden de schijven fysiek 

kleiner en qua capaciteit groter (mogelijk tot 1 

Tbit per vierkante inch). En er wordt al volop 

aan zijn opvolger gewerkt. Een interessante 

piste is de herschrijfbare Millipede van IBM, 

letterlijk de ‘duizendpoot’, waarmee men heel 

kleine afdrukjes maakt in een polymeermateriaal. 

Jan Van Houdt: “In principe heb je een 

matrix van puntjes die je via kleine hefboompjes 

over het polymeer beweegt. Door een 

stroompje door die puntjes te sturen, kan 

je kleine gaatjes in het polymeer maken. De 

data uitlezen gebeurt opnieuw via een bewegende 

matrix van puntjes, nu gebaseerd op 

het principe van tunneling. Afhankelijk van het 

feit of je een puntje of een putje hebt in het 

materiaal, zal er een grotere of een kleinere 

tunnelstroom kunnen gemeten worden”. Een 

veelbelovende technologie die nog meer in 

zijn mars heeft dan perpendicular recording. 

Nooit genoeg geheugen 

Nog in het voordeel van de harde schijf spreekt 

het gedrag van de verbruiker. Jan Van Houdt: 

“Er zullen altijd goedkopere technologieën 

dan Flash bestaan die minder betrouwbaar 

zijn of minder snel werken. Een IT-manager is 

niet zo snel bereid om 100 euro meer uit te 

geven aan een computer, die dan wel sneller 

opstart omdat er Flash in zit. Om deze reden 

ben ik er zeker van dat Flash de harde schijf 

nooit volledig zal vervangen. Maar reken toch 

ook maar eens uit wat het zijn bedrijf kost om 

elke werknemer ’s morgens 10 minuten te 

laten wachten tot zijn pc-met-harde-schijf is 

opgestart… 

Laat ik zo besluiten: ooit zal wellicht de vraag 

naar nog meer rekencapaciteit stoppen, maar 

er zal zeker nooit genoeg geheugen zijn. En 

dat geeft een grote toekomst, aan de hardeschijfproducenten, 

maar zeker aan de ontwikkelaars 

van Flashgeheugen.” 

7


“Het kan niet eindeloos doorgaan. De eigenheid van iets 

dat je met toenemende kracht vooruit stuwt, is dat er 

uiteindelijk een ramp gebeurt.”* Deze cryptische omschrijving 

betekent voor IMEC de start van een belangrijke nieuwe 

periode waarbij het zijn uiteenlopende disciplines ook meer 

toepassingsgericht zal laten werken. 

Eindeloos 

doorgaan 

“Aan de wet van Moore zal weldra een einde 

komen,” je hoort het wel vaker, maar nu de 

‘ontdekker’ het zelf al bijna een jaar toegeeft, 

blijven er weinig argumenten over om er nog 

aan te twijfelen. Gordon Moore, medeoprichter 

van Intel, observeerde in de jaren ‘60 

dat het aantal transistors in een geïntegreerde 

schakeling elke twee jaar verdubbelt. Nu, 

veertig jaar later, houdt het algemene principe 

van transistorverkleining de halfgeleiderindustrie 

nog steeds op een strakke koers. En, 

vergis je niet, het zal dit de komende jaren nog 

blijven volhouden. 

Maar de fysische grenzen zijn in zicht. Het 

meest geavanceerde onderzoek naar chipprocessen 

speelt zich af op dimensies kleiner 

dan 22 nanometer. Dat het afdalen naar deze 

atomaire schaal onvermijdelijk grenzen heeft, 

speelt de halfgeleiderindustrie al enkele jaren 

parten. The years of happy scaling, waarbij transistorverkleining 

gebeurde door het bijsturen 

van relatief bekende processen en materialen 

zijn voorbij. Wie zich afvraagt waar de 

elementen uit de onderste twee rijen van het 

periodiek systeem voor dienen, mag een kijkje 

komen nemen in de cleanroom van IMEC. 

8 

Sommigen zien het als ‘kommer en kwel’, 

anderen als ‘een nooit geziene uitdaging’ om 

toch nog op zijn minst een tiental jaar de overgang 

te verzekeren naar volgende generaties 

(kleinere) transistors. 

Maar ‘het einde van de wet van Moore’ brengt 

ook ongekende mogelijkheden met zich mee. 

Niet het minst doordat de elektronica het 

punt heeft bereikt waarop het in dialoog kan 

treden met de fundamentele bouwstenen 

van de biologie. Biochips die een snelle diagnose 

toelaten in de nabijheid van de patiënt, 

zenuwcellen die communiceren met chips en 

het onderzoek naar ziektes als Alzheimer en 

Parkinson vooruit helpen: ze zijn niet langer 

fictie. Maar ook voor toepassingen ‘dichter bij 

huis’ biedt het samenwerken tussen uiteenlopende 

disciplines – zogenaamde heterogene 

integratie – enorme kansen. De losstaande 

passieve componenten die de bulk uitmaken 

van de printplaat in je pc of gsm zullen sterker 

geïntegreerd worden in het productieproces 

van de chip zelf. Ook display- en antennetechnologie 

gaan dezelfde richting uit. Alles 

om er bijvoorbeeld voor te zorgen dat je gsm 

* Vrij vertaald naar een uitspraak van Gordon Moore in Techworld.com 

en andere toestellen in zakformaat steeds 

meer zullen kunnen aan dezelfde prijs en met 

hetzelfde energieverbruik. 

Dat IMEC een leidinggevende rol speelt in het 

domein van transistorverkleining, is door heel 

wat mensen geweten. Iets minder mensen 

weten misschien dat ook op het domein van 

heterogene integratie heel wat expertise in 

Leuven aanwezig is. Om het unieke feit dat al 

deze kennis onder een dak huist optimaal te 

benutten, voert IMEC vanaf 2007 een belangrijke 

reorganisatie door. Naast het werk op 

chipprocessen (waar generische technologieën 

uit voortvloeien) zal IMEC zijn activiteiten 

op heterogene integratie verder uitbouwen. 

Daarbij ligt de focus eerder op het bouwen 

van meer toepassingsgerichte demonstratoren. 

Door de gelederen te herschikken, 

zal de dialoog tussen de verschillende disciplines 

nog meer dan vroeger aangemoedigd 

worden. Want wie wil samenwerken, moet 

eerst elkaars taal leren spreken. En, in tegenstelling 

tot de wet van Moore, wil IMEC wel 

graag eindeloos doorgaan. Wordt ongetwijfeld 

vervolgd…

Draadloos 

regenwoud 

In de Braziliaanse stad Parintins slaken ze een zucht van verlichting: 

eindelijk staan ze in contact met ‘de wereld’ sinds Intel 5 

WiMax-antennes installeerde en een schotelantenne voor de 

satellietverbinding naar Internet. De stad met 114.000 inwoners 

ligt geïsoleerd op een eiland in de Amazonerivier en is enkel 

bereikbaar via vliegtuig of – de meest gebruikte optie – via een 

boottocht van 27 uur. Naast het ‘gewone’ gebruik van Internet, 

zal het draadloze netwerk ook gebruikt worden voor telemedicine 

(zie ook het artikel op pg 16), een grote hulp voor de 32 

artsen van Parintins. 

Koele serre 

IMEC werkt samen met de Universiteit van Wageningen 

die een serreprototype ontwikkelt op basis van 

zonnecellen. De serre wordt bedekt met 

filters die het nabije infrarood (NIR)-licht 

tegenhouden waardoor de serre minder 

opwarmt. Bovendien wordt dit NIR-licht 

gebruikt om via zonnecellen elektrische 

energie op te wekken die op zijn beurt kan 

gebruikt worden om bv. de ventilatiesystemen 

aan te sturen. 

Nieuwtjes 

Hightech 

zwembad 

In Canberra, Australië werd een van de 

meest geavanceerde zwembaden ter wereld 

geopend. Coaches kunnen de atleten in al 

hun facetten en met al hun fouten bewonderen 

dankzij ingebouwde camera’s boven en 

onder water, ondersteund door 3D-modelling 

software. De startblokken en wanden 

zijn uitgerust met sensoren waardoor de 

zwemmers alles te weten komen over hun 

prestatie bij de start en bij het keren (bv. 

kracht, snelheid, hoek en het exacte tijdstip). 

Op ingebouwde beeldschermen kunnen de 

zwemmers alles dadelijk raadplegen om nog 

gemotiveerder aan hun volgend baantje te 

beginnen. Dit hightech zwembad moet de 

Australische topzwemmers klaarstomen 

voor de Olympische Spelen in Beijing in 

2008. 

9


Mis de creatieve 

revolutie niet 

Hoe kan je tien cent plastic verkopen aan 

veertien euro? Het antwoord zit in je rechter 

hersenhelft… en misschien ook in dit artikel. 

Voor wie in november 2006 aanwezig was 

op het Creativity World Forum in Gent, 

zal onderstaand artikel de feiten wat 

achterna hollen. Maar de ‘vibe’ van het tweedaagse 

congres over ‘de creatieve economie’ 

was zo groot dat we de afwezigen alsnog van 

de naschok willen laten meegenieten. 

“Als je een kaars neemt om een andere kaars 

aan te steken, zal die eerste kaars niet minder 

hard schijnen, maar er zal wel meer licht zijn 

in de kamer.” Met deze quote had Minister 

Moerman het doel de districts of creativity niet 

beter kunnen omschrijven. Met tien zijn ze 

wereldwijd: van Maryland in de Verenigde 

Staten over ons eigen Vlaanderen tot Qingdao 

in China. Tien groeipolen in de globaliserende 

economie die elkaar willen inspireren 

en versterken. Want voor wie het nog niet 

moest weten: na de industriële revolutie en de 

opkomst van de dienstensector is de wereld 

in volle verwachting van een nieuwe boreling, 

de creatieve economie. Gedaan met routine- 

werk, gedaan met lineair denken. De macht is 

aan de mensen die ‘het kind in ons’ nog niet te 

slapen hebben gelegd. 

Wat die creatieve economie juist inhoudt en 

waar we bewijzen kunnen vinden van haar 

nakende komst, hoef je niet meer uit te leggen 

aan Dan Pink, businessauteur en voormalig 

stafmedewerker in het 

Witte Huis. Op iets meer 

dan een uur tijd doet hij 

de hele wereldeconomie 

uit de doeken. Daarbij 

legt hij op het eerste zicht 

vreemde relaties tussen 

creativiteit aan de ene 

kant en overvloed, Azië 

en automatisering aan de andere. Zoals met 

de meeste briljante visies en ideeën, is het allemaal 

eigenlijk vrij eenvoudig. Je moet er enkel 

opkomen. Neem een doordeweekse vliegenmepper 

die je voor tien cent kan maken uit 

plastic. Met een gemiddelde verkoopprijs in 

“Advies voor managers: 

‘Ga uit de weg en laat je 

mensen werken.’” 

de orde van een halve tot een euro, is op prijs 

concurreren geen optie. Nochtans slaagt een 

creatieveling erin om in de verzadigde markt 

vliegenmeppers te verkopen aan veertien euro 

per stuk. De man die dit voor elkaar krijgt 

is designgoeroe Alessi met een ontwerp van 

het Franse wonderkind Philippe Starck. De 

vliegenmepper op pootjes kan zijn nutteloze 

tijd invullen als decoratief 

element. Volgens 

Dan Pink meteen de 

beste illustratie dat je 

de meerwaarde niet 

langer moet zoeken in 

de functionaliteit van 

een product, maar wel 

in de betekenis ervan. 

Of in zijn eigen woorden: “In abundant economies, 

significance is what determines the margins. 

Utility is something you just need to have.” Zij 

die afwezig waren in Gent zullen ons op ons 

11

woord - en dat van Dan Pink - moeten geloven 

dat dit alles ook iets met Azië en automatisering 

te maken heeft. 

Laat ons eerder even ingaan op het relaas 

van Henry Chesbrough, gereputeerd economist 

en auteur van verschillende boeken over 

‘open innovatie’. Ook hij heeft een interessante 

visie op overvloed en de gevolgen ervan 

voor de economie. Zo zegt hij dat in een 

wereld waar kennis in overvloed aanwezig is, 

geen enkel bedrijf het zich nog kan veroorloven 

om externe expertise te negeren. Het 

intern oppotten van kennis en technologie, is 

volgens Chesbrough negatief voor de ontwikkeling 

van je bedrijf. Chesbrough predikt dan 

ook het model van ‘open innovatie’ waarin 

bedrijven samenwerken om talent, kosten en 

intellectuele eigendom te delen. Het feit dat 

hij IMEC daarbij opmerkt als case study in zijn 

derde boek, doet ons na meer dan twintig jaar 

open innovatie enorm plezier. 

Voor bedrijven die geen geschiedenis hebben 

in innovatie of geen bedrijfscultuur hebben die 

creativiteit hoog in het vaandel draagt, is er 

geen man overboord. Een algemene consensus 

bij veel van de sprekers in Gent was namelijk 

dat je creativiteit kan leren, waarbij alles 

vertrekt van het individu. Zo startte Herman 

12 

“98% van de kleuters is geniaal 

in divergent denken, tegenover 

2% van de 25-plussers.” 

Nauwelaerts, Vice-President van 3M voor 

Europa, Afrika en het Midden-Oosten, de 

openingsdag meteen met een sterke uitspraak: 

“Mijn belangrijkste advies voor managers is 

uit de weg gaan en mensen laten doen.” 3M is 

het bedrijf achter Post-It notes en Scotch tape, 

maar maakt evenzeer reflecterende verkeersborden, 

stethoscopen en atletiekpistes. In de 

statistieken van Business Week scoort 3M 

na Apple en Google als het meest innoverende 

bedrijf ter wereld. Elke werknemer mag 

er vijftien procent van zijn tijd als ‘vrije tijd’ 

besteden aan een project naar keuze. Een idee 

dat ook Sir Ken Robinson aanhaalde tijdens 

zijn discours. Al had Robinson, uitgeroepen tot 

beste businessspreker ter wereld, het daarbij 

niet over 3M, maar over animatiestudio Pixar 

in de Verenigde Staten. Daar mogen werknemers 

vier uur per week doorbrengen in de 

centrale ‘universiteit’ om allerhande kennis en 

ervaringen uit te wisselen. 

Gelijkenissen waren er meermaals tussen wat 

de sprekers in Gent wisten te vertellen. Maar, 

zoals Dan Pink, geloven ook wij in de kracht 

van de herhaling. Zo had ook Robinson het 

uitvoerig over de creativiteit die in elke mens 

aanwezig is. Of beter, over de manier waarop 

ons klassiek onderwijssysteem die vakkundig 

onderdrukt. Zoals het voorbeeld van Dan Pink 

en Alessi illustreert, zullen mensen met een 

actieve rechter hersenhelft in de toekomst 

aan belang toenemen. Want die hersenhelft is 

verantwoordelijk voor het creatief en divergent 

denken. Het lineair denken, in de linker 

hersenhelft, is noodzakelijk, maar zal niet 

langer het verschil uitmaken. De omschakeling 

is geen eenvoudige opdracht als je bedenkt 

hoe het ingebakken zit in onze cultuur. Denk 

maar aan de IQ-testen waarop veel mensen 

hun definitie van intelligentie baseren. Die zijn, 

aldus Robinson, grotendeels gebaseerd op het 

testen van left-brain activity. 

Voor wie angstvallig begint te denken dat er 

in de creatieve economie enkel werkzekerheid 

is voor kunstenaars, topmuzikanten en 

andere ‘actieve rechterhersenhelften’, heeft 

Robinson goed nieuws. Bijna honderd procent 

van de kleuters behaalt een geniale score in 

objectieve testen voor de rechter hersenhelft, 

zoals de IQ-test voor de linker hersenhelft. 

Er is dus potentieel in overvloed om 

de creatieve economie tot volle ontplooiing 

te laten komen. Minder goed nieuws: bij vijfentwintig-plussers 

komt amper twee procent 

nog als geniaal uit de testen. De oorzaak van 

deze dramatische daling, volgens Robinson: 

“Twenty years of education in between.” Hij zal 

in Gent niet de enige, maar misschien wel


IMEC organiseerde tijdens het Creativity 

World Forum een exclusieve lunch voor 

zestig genodigden in aanwezigheid van 

Henry Chesbrough, auteur van het boek 

‘Open Innovation’. 

de meest prominente, zijn die erop wijst dat 

ons onderwijs teveel gericht is op het zoeken 

naar dat ene juiste antwoord. Een systeem 

waarbij fouten zoveel mogelijk vermeden en 

uitgeroeid worden. En laat dat nu net het 

grootste gemeenschappelijk advies zijn van alle 

‘creatieve leiders’: “Let people make mistakes 

and allow failure.” Het klinkt misschien nog 

het geloofwaardigst in de woorden van een 

van de meest geniale uitvinders ooit, Thomas 

Edison: “Ik heb niet gefaald, ik heb tienduizend 

manieren gevonden die niet werken. 

Veel managers denken dat het mogelijk is om 

goede ideeën te hebben zonder slechte. Om 

een goed idee te hebben moet je gewoon veel 

ideeën hebben en de slechte evenzeer koesteren 

als de goede.” 

De basisideeën van het World Creativity 

Forum zouden verplichte kost moeten zijn 

voor iedere manager – en werknemer – in 

een bedrijf dat zich innovatief durft noemen. 

Blokkeer alvast uw agenda voor het tweede 

Creativity Forum volgend jaar in Qingdao, of 

in 2008 terug in Vlaanderen. 

De flessenboom: 

tegen malaria, 

tegen woestijnvorming 

en voor draadloze 

communicatie 

Nieuwtjes 

De Zweedse telecomgroep Ericsson en de Zuid-Afrikaanse telefoonprovider 

MTN startten in Nigeria een pilootproject om biodiesel te gebruiken voor het 

GSM-netwerk. De groene brandstof zal gewonnen worden uit plaatselijk geteelde 

pindanoten, pompoenen, palmen en de tropische plant Jatropha of flessenboom. 

Jatropha is een superplant: hij groeit gemakkelijk op arme gronden die voor de 

landbouw niet geschikt zijn en wordt zo ook ingezet tegen woestijnvorming, en 

de plant heeft bovendien geneeskrachtige eigenschappen, o.a. tegen malaria. 

3D-tv: niet lang meer 

wachten op de ultieme 

kijkervaring 

Het Europees onderzoeksconsortium 

rond 3D-tv 

meldt dat de technologie 

voor 3D-tv en film zo ver 

gevorderd is, dat we het 

binnen 3 jaar in de huiskamer 

mogen verwachten. Philips demonstreerde 

alvast een eerste 

prototype dat zonder speciale 

bril of andere hulpmiddelen kan 

bekeken worden. Door voor 

elk subpixel speciale lenzen te 

gebruiken, krijgen beide ogen 

van de kijker een aangepast 

beeld te verwerken, waardoor 

een 3D-illusie ontstaat. 

13

Met Christina Aguilera op stap 

14 

De succesformule voor de toekomst, volgens VOKA-voorzitter 

Urbain Vandeurzen, is talentontwikkeling, innovatie en 

internationaal ondernemen, of - zoals hij het zelf formuleert 

- E=TI 2 . InterConnect toetste de theorie aan de praktijk en 

kwam terecht bij de Vlaamse KMO ‘R&D International’. 

De MTV Awards, Vangelis en Sting, 

allemaal deden ze beroep op de 

expertise van R&D International. 

Het twaalfkoppige bedrijf doet onderzoek 

en ontwikkeling naar besturingssystemen 

voor licht en videoprojectie. 

Speeltuin 

De zes trappen en videovloer gebruikt 

voor het Eurovisie Songfestival in Athene 

waren bedekt met duizend tegels voorzien 

van kleine lampjes (LEDs) die 

videobeelden op reusachtig formaat 

kunnen weergeven. De aansturing van 

deze beeldinformatie gebeurde met 

systemen van R&D International. 

Marc Colemont, R&D Manager: 

“Het project was zo gigantisch dat 

we twintig videoservers parallel 

moesten laten werken om alle 

beeldinformatie door te sturen. 

Er is een maand iemand van ons 

ter plaatse geweest. We hebben 

ook een specifiek netwerkprotocol 

geschreven om alles synchroon 

te laten verlopen.” Oprichter 

en Managing Director Ferdinand 

Philipsen vult geamuseerd aan: “Is het 

niet geweldig dat je zo een internationale 

show kan gebruiken als speeltuin 

en testcase voor je nieuwe snufjes?” 

Maar niet alleen voor projecten 

steekt R&D International de grenzen 

over. De prototypes die ze in hun 

thuisbasis in Landen ontwikkelen, 

worden door 

hun Deense partner Martin Professional in 

grote hoeveelheden geproduceerd en gecommercialiseerd 

onder de merknamen Maxxyz 

en Maxedia. Van over heel de wereld komen 

licht- en videojockeys in de demoruimte van 

R&D International een opleiding volgen om 

met de Maxxyz/Maxedia producten te leren 

werken. 

Carnavalbal 

Ferdinand Philipsen: “Voor een KMO als de 

onze is het belangrijk om goed personeel te 

vinden en te kunnen houden. Er is veel talent 

in Vlaanderen, dus we moeten ons personeel 

zeker niet in het buitenland gaan zoeken. Maar 

ze moeten willen werken (lacht). Als je dan 

eens iemand vijf dagen op stap kan sturen met 

Christina Aguilera en haar crew, is dat natuurlijk 

een mooie bonus.” 

Als het over talent gaat bij R&D International, 

is de belangrijkste factor misschien wel de 

‘neus’ van Ferdinand Philipsen om kansen in 

de markt te ontdekken en te grijpen. In 1984 

startte hij een IT-bedrijf dat computeroplossingen 

leverde aan gemeentebesturen. Eerder 

toevallig belandde hij in de markt waarop zijn 

bedrijf nu wereldleider is. Ferdinand Philipsen: 

“Ergens eind jaren tachtig vroeg de toenmalige 

burgemeester van Sint-Truiden of we 

onze computersystemen niet voor andere 

doelen konden inzetten dan enkel administratieve 

modules. Hij was namelijk op zoek naar 

iemand die de lichteffecten kon bedienen op 

de plaatselijke carnavalviering. Ik zag wel wat 

in die uitdaging en dat was onze eerste stap in 

de richting van waar we nu staan. Op diezelfde


viering was iemand aanwezig van VTM, toen 

in volle oprichtingsfase, en zo is de bal aan 

het rollen gegaan. We werkten mee aan Tien 

om Te Zien, het Diamond Awards Festival en 

noem maar op. De mond-tot-mondreclame 

deed zijn werk. In 1989 was dan het moment 

gekomen waarop de beslissing viel om R&D 

International op te richten als een aparte 

firma.” 

Verlanglijstje 

Het succes van de producten van R&D international 

is eenvoudig te verklaren. Ferdinand 

Philipsen: “We zijn altijd net iets vooruit op de 

concurrentie. Zelfs bij ons eerste project, het 

carnavalbal, bleek al dat we meer deden dan 

wat op dat moment verkrijgbaar was op de 

markt. Ook toen we in 1995 met 

videobewerking gestart zijn, lagen 

we meteen voor op de concurrentie.” 

R&D International kwam na 

wat eigen experimenten in contact 

met twee Japanse creatievelingen 

die videoshows programmeerden 

voor discotheken. In amper twee maanden 

kwamen ze tot een akkoord om een videosturing 

te ontwikkelen en ondertussen is ook 

de Japanse partner met twaalf mensen uitgegroeid 

tot een leidinggevende firma. Ferdinand 

Philipsen beschouwt het videoverhaal als het 

mooiste succesverhaal van R&D International: 

“Grote fabrikanten van beeldschermen en 

projectoren vielen achterover toen ze zagen 

wat onze eerste videoproducten deden.” 

Zoals in elk innoverend bedrijf, schuilen er 

ook bij R&D International een aantal belang- 

rijke principes achter het succes. Een eerste 

is het verzekeren van vernieuwing op lange 

termijn. Ferdinand Philipsen: “We hebben 

altijd stageplaatsen open. Zo zijn er een aantal 

studenten van Groep-T in Leuven die hun 

eindwerk hier maken over kleurherkenning. 

Dat kan bijvoorbeeld helpen om lampen van 

verschillende fabrikanten hetzelfde licht te 

laten uitsturen.” Om in te schatten wat nuttig 

kan zijn en wat niet, maakt R&D International 

handig gebruik van de ervaring in het veld. 

Ferdinand Philipsen: “We organiseren regelmatig 

workshops en privéseminaries voor 

lichtdesigners van de grootste artiesten. Zij 

bezorgen ons hun verlanglijstje en wensen die 

meermaals terugkomen, analyseren we dan 

om in ons volgend product op te nemen.” 

Maar ook ideeën die op 

het eerste zicht econo- 

“Al onze softwaremisch niet winstgevend 

lijken, dragen bij tot 

updates zijn gratis.” doordacht succes. Zo 

geeft R&D International 

al zijn klanten levenslang 

gratis software-updates. Marc Colemont 

verklaart: “We verplichten onze klanten om de 

nieuwste versie te installeren. Op die manier 

hoeven we ook geen ondersteuning meer te 

bieden voor de oudere versies. Het maakt het 

werken veel gemakkelijker, omdat je steeds 

perfect weet op welke software het systeem 

draait.” Ferdinand Philipsen: “Maar vooraleer 

iemand ook maar een letter software code 

mag schrijven in ons centraal systeem, moet 

die minstens anderhalf jaar ingewerkt zijn.” U 

bent gewaarschuwd. 

Bokrijk, de modernste stad van het land 

Ferdinand Philipsen 

Marc Colemont 

U leest het goed en we lachen er niet mee, Bokrijk is misschien wel de meest technologische stad van het land. De lichtshow tijdens ‘Bokrijk 

by night’ is daar het mooiste bewijs van. Dankzij onder andere zeven kilometer glasvezelkabel en zesenveertig verdeelkasten, heeft R&D 

International ervoor gezorgd dat elk lampje in heel het domein van op een centraal punt kan gecontroleerd worden. Marc Colemont, R&D 

Manager: “Er is ook een terugschakelmechanisme voorzien. Als een deur niet goed sluit of een lampje niet werkt, krijgt de centrale automatisch 

een signaal en kunnen we het probleem perfect lokaliseren.” Ferdinand Philipsen, Managing Director: “Dat soort projecten zijn enorm 

leuk om te doen, omdat ze heel specifiek zijn. Je leert er dingen uit die je kan overnemen in je grote shows en omgekeerd. We hebben de 

automatisering gedaan voor verschillende musea en wie interesse heeft, mag altijd bellen (lacht).” 

Meer info: www.bokrijkbynight.be 

R&D International gaf op IMEC een demonstratie tijdens de zesde werkvergadering van de multimedia-community (www.mume-community.com). 

15

16 


ICT verovert 

het ziekenhuis 

Heeft u ook zo’n moderne huisdokter? 

Tijdens elke consultatie wordt alles 

wat je zegt nauwgezet ingegeven in de 

computer en hij kan perfect nagaan wanneer 

je in het verleden dezelfde symptomen 

vertoonde van een nakende ‘winterblues’. De 

groeicurven van de kinderen worden moeiteloos 

opgeroepen. Ter verduidelijking worden 

foto’s uit medische databanken getoond om 

uit te leggen wat er scheelt. Longfoto’s die het 

ziekenhuis doorstuurde, werden ingescand en 

toegevoegd aan je elektronisch dossier. 

Eenzelfde ICT-wind waait ook door het 

ziekenhuis. Onlangs was IMEC te gast op een 

event van Agoria’s eHealth platform* waar 

enkele leden hun projecten in ziekenhuizen 

voorstelden. Een van de sprekers was Luc 

Meert, Key Account Manager Healthcare bij 

Siemens. InterConnect sprak met hem over de 

belangrijkste technologieën en toepassingen in 

het ‘ziekenhuis van de toekomst’. 

Alles centraal 

Luc Meert: “De core business van een ziekenhuis 

is vanzelfsprekend diagnose en therapie. 

Wat betreft de diagnose door bv. CT-scans, 

MR-scans, echografie enz. zien we al jaren 

een evolutie naar een verbeterde beeldkwaliteit 

en digitalisering van al het beeldmateriaal. 

De meeste ziekenhuizen beschikken over een 

systeem dat al deze beelden alsook metingen 

van bv. ECG-apparatuur centraliseert.” 

Het centraliseren van patiëntgegevens zal 

in de toekomst duidelijk een van de belangrijkste 

trends blijven. Alle metingen, foto’s 

en consultaties die binnen één ziekenhuis 

worden uitgevoerd, zullen centraal opgeslagen 

worden en zal de dokter overal in het ziekenhuis 

kunnen oproepen, bv. op een zakagenda 

die hij bij zich draagt tijdens zijn ronde. Luc 

Meert: “Technologisch is het perfect mogelijk 

om deze patiëntinformatie in elk willekeurig 

ziekenhuis beschikbaar te stellen. Als 

een patiënt voor dezelfde aandoening twee 

verschillende ziekenhuizen bezoekt, moet 

dan niet noodzakelijk tweemaal dezelfde foto 

genomen worden. Het ‘ultieme’ elektronische 

patiëntendossier zal, naast info opgenomen 

in verschillende ziekenhuizen, ook informatie 

van huisartsconsultaties bevatten en metingen 

die thuis bij de patient gedaan werden, zoals 

hartslag, bloeddruk of suikerspiegels (Engelse 

term telemedicine).” 

Momenteel heeft Siemens een pilootproject 

lopen in Schotland waarbij 300.000 diabetici 

gescreend worden voor diabetes retinopathie, 

een aandoening die - indien niet tijdig 

opgespoord - kan leiden tot blindheid. Op 

73 locaties in het land worden metingen 

gedaan, die vervolgens worden doorgestuurd 

naar vijf regionale centra waar de evaluatie

©Siemens 

en diagnose gebeurt. Luc Meert: “Hoe ver 

deze evolutie van uitwisseling van info zich 

zal doorzetten, is sterk landafhankelijk. In een 

land waar de afstanden zeer groot zijn, zoals 

in de Scandinavische landen, is bv. telemedicine 

zeer belangrijk aan het worden.” 

Aangenaam maken 

ICT kan niet alleen het werk van de artsen 

aangenamer maken (zie hierboven), maar 

ook het verblijf van de patiënt in het ziekenhuis. 

Onlangs werd de kraamafdeling van een 

ziekenhuis in Tienen uitgerust met multimediaterminals 

van Siemens. Luc Meert: “Patiënten 

kunnen het touchscreen gebruiken voor 

internet, televisie, radio, telefoon en voor het 

bekijken van de informatiepagina’s van het 

ziekenhuis. Artsen en verpleging kunnen de 

terminal gebruiken voor het opvragen van het 

patiëntendossier. Ook de sturing van verlichting, 

verduistering of airco in de kamer kan 

aangesloten worden op deze terminal. Alles 

draait om integratie en gebruiksvriendelijkheid.” 

In Nederland installeerde Ascom gelijkaardige 

terminals in een Amsterdams ziekenhuis 

waarop de patiënten hun maaltijd voor 

dezelfde avond kunnen samenstellen. De 

patiënt kan zijn menukeuze rechtstreeks doorgeven 

aan de keuken die op deze manier niet 

langer nodeloos tijd moet besteden aan het 

verwerken van papieren menulijsten. 

Ook buiten de ziekenhuiskamer zet de ambient 

intelligence trend zich voort. In een Eindhovens 

ziekenhuis rustte Philips een cardiologieruimte 

uit met multimedia ‘sfeermakers’ om voor de 

patiënt een rustgevende omgeving te creëren. 

Beelden op LCD-schermen aan het plafond 

leiden de patiënt af en gekleurd licht, geluid en 

geur moeten hem helemaal tot rust brengen. 

Nooit meer iets kwijt 

RFID-technologie (radio frequency identification) 

is niet weg te denken uit het ziekenhuis 

van de toekomst. Luc Meert: “Er zijn verschillende 

RFID-toepassingen voor het ziekenhuis 

in ontwikkeling. Het kan gebruikt worden 

voor identificatie of locatiebepaling van 

Dokters kunnen altijd en overal 

in het ziekenhuis de gewenste 

patiëntinformatie opvragen. 

patiënten, evenals voor materiaalbeheer. Zo 

kan men perfect bepalen waar in het ziekenhuis 

rolstoelen of infuuspompen aanwezig zijn 

zodat er minder reserve moet aangekocht 

worden.” 

In een ziekenhuis in Bielefeld (Duitsland) wordt 

momenteel een RFID-toepassing voor bedbeheer 

door Siemens getest. De bedoeling is om 

de workflow voor het reinigen van de bedden 

beter te kunnen opvolgen. RFID-lezers aan de 

kamerdeur en in de centrale reinigingseenheid 

zorgen voor locatiebepaling van het bed. Elk 

bed kan ook perfect geïdentificeerd worden, 

bv. hoe lang heeft een bepaalde patiënt erin 

gelegen en met welke aandoening. Afhankelijk 

hiervan kan de reinigingsmethode aangepast 

worden. Als er iemand met een gebroken 

been één dag heeft in gelegen, hoeft het bed 

niet de strengste desinfectieprocedure te 

ondergaan. 

17

De toekomst 

Veel van de vernoemde toepassingen zijn 

vandaag al technologisch mogelijk. Dat 

garandeert echter nog niet dat ze ook alledaagse 

realiteit zullen worden. Luc Meert: 

“Telemedicine is zeker op korte termijn technologisch 

haalbaar. Zowel voor het ziekenhuis 

als voor de patiënt zou het een goede zaak 

zijn als de patiënt thuis zelf bepaalde metingen 

kan uitvoeren, die kunnen doorgestuurd 

worden naar de dokter. Het ziekenhuis kan 

het aantal ligdagen per patiënt verminderen 

en de patiënt is sneller in zijn vertrouwde 

thuisomgeving. Of het realiteit wordt, zal 

sterk afhangen van de regelgeving rond de 

financiering van de gezondheidszorg. Nu zijn 

nog veel zaken honorariumgebonden. Als ze 

niet in het ziekenhuis gebeuren, betekent dit 

minder inkomsten voor het ziekenhuis. Het 

zal dus een kwestie zijn van iedereen tevreden 

te kunnen stellen.” 

Geert Willems 

18 


Loodvrij nieuws 

©Siemens 

In het Jacobi ziekenhuis in New York en het Saarbruecken ziekenhuis in Duitsland dragen de patiënten 

RFID-armbanden. Dokters kunnen zo de patiënt gemakkelijk identificeren en op hun zakcomputer het 

juiste patiëntendossier opvragen. 

* Het eHealth platform werd opgericht door Agoria, de federatie van de technologische 

industrie. Het doel van het platform is om innovatiesamenwerking tussen geïnteresseerde 

technologiebedrijven, actief op het vlak van eHealth, te stimuleren. 

Voor meer info, zie www.ehealthplatform.be 

Moeten braadpannen voldoen aan RoHS? 

IMEC en het WTCM lanceren een website voor iedereen met vragen over de RoHSwetgeving* 

en aanverwante onderwerpen: www.rohsservice.be 

Binnen het kader van deze dienstverlening is ook een brochure beschikbaar met veelgestelde 

vragen (FAQ) gebaseerd op de ervaring van Geert Willems, RoHS-adviseur voor Vlaanderen. 

Je vindt er antwoorden op vragen zoals: 

- Valt ons product binnen het RoHS-toepassingsgebied? 

- Is RoHS van toepassing op de onderdelen of op het gehele product? 

- Hoe kan ik een uitzondering verkrijgen? 

- Is loodvrij hetzelfde als RoHS-conform? 

- Hoe moeten we RoHS-conformiteit aantonen? 

- Hoe zal RoHS-conformiteit gecontroleerd worden? 

- Welke zijn de sancties? 

Terloops – voordat iedereen de RoHS-service overspoelt met culinaire vragen – braadpannen 

moeten niet voldoen aan RoHS. Smakelijk. 

* RoHS = Directive 2002/95/EC on the Restriction of the Use of Certain Hazardous Substances in EEE.

©Trace It 

Winnaar InterConnect-enquête 

ontvangt iPod nano 

Geert Van Hecke van het bedrijf Trace It wint de iPod nano die 

InterConnect aan zijn enquête had verbonden. Benieuwd naar de firma 

achter de man, lieten we hem aan het woord over Trace It. 

Op maat gemaakte telemetriecontroller. 

De brochure aanvragen 

kan via rohs@imec.be 

of downloaden op 

www.rohsservice.be 

Trace It is een Belgisch bedrijf in Herne, opgericht in 1999. Het is een kleine KMO waar 2 

ingenieurs werken aan de ontwikkeling van industriële elektronica en communicatiesoftware, 

op maat van de klant. Geert Van Hecke: “De klant komt bij ons omdat hij geen kant en klare 

oplossing vindt voor zijn probleem. Wij ontwikkelen de elektronische systemen op basis van 

microcontrollers. Daarnaast zorgen we voor de communicatie met een netwerk of pc. Tot 

onze klanten mogen we een aantal grote bedrijven rekenen die in heel diverse domeinen 

actief zijn: farmaceutische bedrijven, grote engineeringbureaus, ziekenhuizen, verdelers van 

elektronische producten… Voor het ogenblik zijn we zuiver dienstverlenend (ontwikkeling 

van oplossingen op maat en onderhoud). In de toekomst willen we ook commerciële 

producten aanbieden.” 

“IMEC ken ik vooral van mijn studententijd. 

InterConnect blijf ik graag ontvangen. Ik 

herinner mij een aantal interessante artikels 

rond loodvrije elektronica. Dat is een thema 

waar ook Trace It rechtstreeks mee te maken 

heeft.” Geert Van Hecke, Trace It. 

Momenteel heeft Trace It 

twee producten in de pijplijn. 

Geert Van Hecke: “Een eerste 

product, Trace View, omvat 

een telemetriepakket. Dit 

stelt ons in staat om geografisch 

verspreide technische 

installaties te monitoren en 

beheren. Daarnaast werken 

we aan een tweede product, 

Trace Remote, een remote telemetry unit (RTU). Hiervoor klopten we onlangs aan bij het IWT. 

Zij kunnen onder bepaalde voorwaarden KMO’s ondersteunen, bijvoorbeeld om een prototype 

te maken. Deze 2 producten moeten ons in staat stellen om een klant te kunnen voorzien van 

een volledig telemetriesysteem. We denken bijvoorbeeld aan het uitbaten van windmolenparken, 

waterzuiveringsstations, pijpleidingen, elektronische verkeersborden…” 

Meer info: www.traceit.be 

Nieuwtje 

Geert Van Hecke 

De redactie bedankt de lezers die tijdens de zomermaanden 

van 2006 de enquête over InterConnect invulden. Andere 

opmerkingen over InterConnect blijven we graag ontvangen, 

via e-mail op vlaamseindustrie@imec.be 

19

Mobiel 

Voertuigelektronica: 

Flanders’ DRIVE 

In 2001 wilde een aantal toeleveranciers 

de Vlaamse voertuigindustrie op 

Europees- en wereldvlak verstevigen. 

Flanders’ DRIVE, een platform gericht op 

de innovatie van producten en processen, 

zag het levenslicht, hierbij ondersteund 

door Agoria Vlaanderen en WTCM. 

Flanders’ DRIVE was na zijn oprichting 

vooral gericht op mechanica, maar spitste 

zich nadien ook toe op voertuigelektronica. 

Vandaag beschikt het over een 

uitgebreid netwerk. Haar instrumenten: 

het opzetten van kennistransferprojecten, 

clusterprojecten, seminaries… In oktober 

2006, precies 5 jaar na zijn oprichting, 

verwelkomde Flanders’ DRIVE zijn 150 ste 

lid. 

Momenteel neemt Flanders’ DRIVE een 

aanloop naar een nieuwe overeenkomst 

met de Vlaamse overheid. In voorbereiding 

hiervan lopen twee studies: ‘voertuig 

van de toekomst’ en ‘industrieel bedrijf 

van de toekomst’. De eerste studie focust 

op twee hoofdgebieden: nieuwe materialen 

en actieve veiligheid. In deze laatste 

zal voertuig-elektronica een aanzienlijke 

rol spelen. De resultaten van deze 

toekomstverkennende studies zullen ook 

het actieplan voor de voertuigindustrie 

in Vlaanderen ondersteunen, dat door 

minister Fientje Moerman wordt gecoördineerd. 

20 

Vlaanderen mee 

op de kar 

Knight Rider, jaren ’80… KITT wordt opgevoerd als de 

intelligente superauto die zijn omgeving perfect aanvoelt 

en spreekt met zijn held. KITT is vandaag niet zo science 

fiction meer als toen. Herm Lux, Adviseur bij Flanders’ 

DRIVE, praat over de toename van voertuig-elektronica, 

zoomt in op voertuigcommunicatienet-werken, en 

vooral, op hoe Flanders’ DRIVE de Vlaamse bedrijven 

hierbij ondersteunt.

on: www.prevent-ip.org 

Van benzinemeter tot datanetwerk 

Met de oliecrisis van de jaren ’70 kwam de 

eerste elektronica in de wagen. Ze werd 

ingezet om het verbruik van brandstof te 

verminderen en de uitstoot te verbeteren. 

De moderne wagen van toen had typisch 

een drietal elektronische controle-eenheden 

(ECU). Sindsdien kent dit aantal een gestage 

groei. Topklassewagens vandaag bevatten al 

gauw 70 of 80 ECU’s, voor motorcontrole, 

stabiliteitscontrole, navigatie, veiligheid… 

Maar er duiken ook problemen op. Wagens 

worden teruggeroepen vanwege de elektronica, 

er ontstaan fouten. Voertuigproducenten 

worden gedwongen om de architecturen, 

de manier waarop elektronica in de wagen 

(niet) gekoppeld wordt, te herbekijken. En 

hieruit ontstaan in-vehicle datanetwerken 

die de verschillende functionele onderdelen 

met elkaar laten praten. Je hebt misschien al 

gehoord van CAN, het basisnetwerk voor 

aandrijving en comfort, of van MOST, het 

netwerk voor multimediatoepassingen. 

Herm Lux: “Eind 2005 hebben Flanders’ 

DRIVE, Agoria Vlaanderen en IMEC een bevraging 

gedaan bij 80 bedrijven en 20 kennisinstituten 

over technologische innovatie in de 

voertuigelektronica*. Uit de enquête bleek 

dat de bedrijven in Vlaanderen doorgaans wel 

weten dat datanetwerken in opmars zijn. Maar 

in specifieke kennis ervan schieten ze tekort. 

Nochtans is het voor een KMO heel belangrijk 

om goed geïnformeerd te zijn, aangezien zijn 

product later verbonden zal worden met een 

van deze netwerken. Om bedrijven beter te 

ondersteunen bij hun product- of procesontwikkeling 

in dit domein, heeft Flanders’ DRIVE 

daarom een TIS (Thematische Innovatie- 

Stimuleringsinitiatief)-project** gedefinieerd. 

Binnen dit project ‘Voertuigcommunicatienetwerken’ 

trachten we de bestaande informatie 

te verspreiden naar de bedrijven. We 

doen dit via workshops en informatiedagen 

(zie www.flandersdrive.be). Daarnaast kijken 

we naar wat we in de toekomst mogen 

verwachten.” 

Opkomende trends 

Een van die trends is bijvoorbeeld Flex Ray, 

een datacommunicatieprotocol ingevoerd 

door BMW en Mercedes. Flex Ray wordt dé 

toekomst voor datacommunicatie. Herm Lux: 

“Aangezien hierover in Vlaanderen aanvankelijk 

geen kennis aanwezig was, hebben wij een 

* De enquête over de Vlaamse voertuigelektronicasector en de resultaten ervan werden meer uitvoerig beschreven in InterConnect 

20, in het artikel ‘Vlaamse voertuigelektronicasector in kaart gebracht’, zie www.imec.be/wwwinter/mediacenter/nl/ICarchief.shtml. 

** met financiele steun van het IWT 

hogeschool gesteund bij de aanvraag van een 

project om ze in huis te halen. Nadien zorgen 

we er samen voor dat die kennis zijn weg 

vindt naar bedrijven, via bijvoorbeeld kennisoverdrachtsprojecten.” 

Plug & Play 

Een andere belangrijke trend in de voertuigindustrie 

is de opkomst van standaarden: 

communicatiestandaarden, en standaarden 

voor de ontwikkeling van software en hardware. 

Herm Lux: “Om ons inzicht daarin te 

vergroten, organiseerden we op 16 november 

2006 een workshop over standaardisatie en 

methodes om embedded software voor voertuigen 

te ontwikkelen. Noodzakelijke kennis, 

omdat meer en meer functies in de wagen 

softwaregestuurd worden. Gelukkig hebben 

we ook vastgesteld dat veel Vlaamse bedrijven 

die stap hebben gezet. En dit opent interessante 

mogelijkheden. Een bedrijf kan dan een 

systeem ontwikkelen en aan de original equipment 

manufacturer (OEM) overlaten op welk 

datanetwerk hij het aansluit. Maar zover zijn 

we nog niet. Probeer maar eens een mp3- 

21

Mobiel 

speler aan te sluiten op het audiosysteem van je wagen… 

De ontwikkeling van voertuig-elektronica en de razendsnelle 

ontwikkeling van de consumentenelektronica (gsm, mp3speler, 

USB-drives…) verlopen volgens twee heel verschillende 

snelheden die tegen elkaar in gaan. De elektronica 

in een auto die je vandaag koopt, werd vijf jaar geleden al 

ontwikkeld. Die twee snelheden moeten we met elkaar 

verzoenen.“ 

Centenmarkt 

In het project Voertuig-communicatienetwerken is een apart 

werkpakket gedefinieerd om de KMO beter te wapenen 

als potentiële productleverancier voor de OEM en Tier1. 

Herm Lux: “Lokale KMO’s ondervinden veel moeilijkheden 

om toeleverancier te worden. OEM’s en Tier1’s willen 

met alsmaar minder toeleveranciers sa-menwerken. En ze 

werken op wereldschaal, waardoor de KMO zich op de 

wereldmarkt moet kunnen richten. Komt daarbij dat de 

voertuigsector een centenmarkt is: de consument wil steeds 

meer in zijn wagen zonder er extra voor te betalen. Als een 

KMO een systeem ontwikkelt, dan wil de OEM inzicht in de 

kleinste component ervan, incl. een kostenbesparingsplan 

voor de komende jaren. Daarom tracht Flanders’ DRIVE 

netwerken uit te bouwen met toeleveranciers. Daarnaast 

werken we aan een basisset van vereisten, zodat de KMO 

weet waaraan zijn product zeker moet beantwoorden om in 

aanmerking te komen.” 

KITTs auto cruise mode 

De voertuigelektronica staat nog een hele evolutie te 

wachten… de wagen speelt meer en meer in op zijn omgeving; 

de bureau- en privé-omgeving verplaatsen zich stilaan 

naar de wagen… Herm Lux: “Ik ben er zeker van dat er een 

moment komt waarbij de wagen volledig geleid zal worden 

van vertrekpunt naar eindpunt. Dat zal de enige manier zijn 

om de verkeersproblematiek te kunnen beheersen. En het 

is onze taak om de Vlaamse bedrijven over deze evolutie 

voldoende te informeren, zodat zij tijdig hun karretje met de 

nodige bagage kunnen aanhaken.” 

22 

Flitspalen 

overbodig? 

Siemens ontwikkelt een systeem dat het 

mogelijk maakt je rijsnelheid automatisch af 

te stemmen op de aangeduide maximumsnelheid. 

Via een ingebouwde camera worden 

de verkeersborden ‘gelezen’ en gecheckt met 

behulp van het navigatiesysteem (‘kan het 

kloppen dat je 50km/u mag rijden in deze 

bebouwde kom?’). Vervolgens wordt op de 

voorruit aangegeven wanneer de bestuurder te 

snel rijdt, samen met de toegelaten maximumsnelheid. 

Voorbeeldige autobestuurders 

kunnen zelfs hun cruisecontrole koppelen met 

het systeem, waardoor de auto automatisch 

trager gaat rijden. Dergelijke ‘intelligente’ auto’s 

zullen in 2008 in productie gaan.

Nieuwtjes 

Pratende auto’s 

Onlangs testte DaimlerChrysler het ‘car2car’-waarschuwingssysteem waarbij auto’s in een 

straal van 500m met elkaar communiceren. Sensorinformatie van bijvoorbeeld rem- en 

antislipsystemen, buitenthermometer en navigatiesysteem worden naar nabijgelegen auto’s 

gestuurd op basis van een ad-hoc opgezet WLAN-netwerk. Ijzel, mist, of wegobstakels 

kunnen zo tijdig aangekondigd worden. Rond 2010 hoopt DaimlerChrysler het systeem 

productieklaar te hebben. 

Feest als BOB rijdt 

Toyota werkt aan een systeem dat de auto 

uitschakelt wanneer de bestuurder te diep in 

het glas heeft gekeken. Het systeem maakt 

gebruik van zweetgevoelige sensoren die op 

het stuur worden aangebracht en die een te 

hoog alcoholpromillage in het bloed van de 

bestuurder kunnen verraden. Het automerk 

gaat nog verder: de 

auto van de toekomst 

zal ook in staat zijn 

om abnormaal 

stuurgedrag waar 

te nemen, uit 

zichzelf vaart te 

verminderen en 

uiteindelijk tot stilstand 

te komen. Je 

kan dus maar beter 

je krant thuis lezen 

en je blik goed op de 

weg houden… 

Auto tegen Whiplash 

©2006 Disney/Pixar 

Toyota lanceerde in Japan een Lexus met een ingebouwd ‘precrash’ systeem dat botsingen 

langs achter moet voorkomen. Als de radar detecteert dat een auto langs achter te snel 

nadert, springen de waarschuwingsknipperlichten aan om de onvoorzichtige bestuurder 

alsnog op betere gedachten te brengen. Vertraagt de achterligger niet, dan probeert 

de auto er toch het beste van te maken en past de hoofdsteun zo aan dat hij tegen 

het hoofd van de bestuurder komt. Zo krijgt de bestuurder extra steun vooraleer 

de botsing plaatsvindt en wordt de kans op een whiplash veel kleiner. 

©2006 Disney/Pixar 

23

Mobiel 

De 

snuffelende 

gsm 

Elke week lees je wel iets over weer een nieuw gsmtoestel 

met de gekste snufjes. De nieuwste Samsung-gsm 

‘voor vrouwen’ waarschuwt de eigenares wanneer haar 

vruchtbare periode eraan komt. Het vrouwenmobieltje van de 

Japanse operator NTT DoCoMo bevat daarnaast ook nog een 

receptendatabank en nepgesprekken om vervelende mannen 

op afstand te houden. Over deze evolutie in de gsm-wereld 

gaat dit artikel (gelukkig) niet. 

24 

‘Mobiel’ 

draadloos 

1995 2000 2005 2012 

‘Stationair’ 

draadloos 

Gsm-fabrikanten hebben grotere zorgen. 

De hoofdbekommernis van de (normale) 

gebruiker is immers om altijd en overal te 

kunnen communiceren tegen de best mogelijke 

voorwaarden (datasnelheid, energieverbruik). 

Bijvoorbeeld via een cellulaire technologie 

(GSM, EDGE, UMTS) als je tegen 

hoge snelheid met de wagen rijdt, en via een 

goedkopere WLAN-technologie met hogere 

datasnelheid als je thuis rustig in de zetel zit. 

Dit betekent echter dat je gsm elk type radiosignaal 

moet kunnen ontvangen, onafhankelijk 

van de gebruikte standaard. En daar komen de 

gsm-fabrikanten in de problemen. Ons gsmtoestel 

zit immers al behoorlijk vol. 

Eerst bevatte onze gsm alleen een radiocomponent 

die de GSM-standaard ondersteunde 

in de 900MHz-frequentieband, daarna ook 

een voor de 1800MHz-frequentieband. Voor 

mensen die vaak naar de Verenigde Staten 

reizen werden ook ‘triband’ gsm’s ontwikkeld 

met een ‘1950MHz’ radiocomponent. Maar de 

cellulaire evolutie staat niet stil. De nieuwste 

toestellen ondersteunen naast GPRS ook al 

de EDGE- en UMTS-standaard en ook HSDPA 

zal niet lang meer op zich laten wachten. Zoals 

hierboven al vermeld, willen we ook WLANsignalen 

(WiFi) kunnen ontvangen, evenals 

digitale radio (DAB)- en video (DVB en DMB)-

signalen. Dit betekent allemaal extra hardware 

in dat kleine draagbare en relatief goedkope 

toestel, want elke standaard vereist een eigen 

radiocomponent (specifieke front-end en/of 

baseband), een evolutie die niet lang meer 

houdbaar is. 

Om deze reden werken gsm-fabrikanten en 

onderzoekscentra aan het zogenaamde software-defined-radio 

(SDR) concept waarbij één 

flexibele radiocomponent (front-end en baseband) 

alle standaarden kan ondersteunen. De 

SDR-front-end bestaat uit regelbare filters, 

oscillators en versterkers. Met een ‘regelknop’ 

kunnen filters werken bij verschillende 

frequenties en kunnen versterkers smalbandig 

of breedbandig gemaakt worden. En dit alles 

on the spot, in het toestel zelf. De SDR digitale 

baseband is processorgebaseerd en gebruikt 

software voor de modulatie en demodulatie 

van de signalen. 

Deze SDR-technologie zal een ware revolutie 

zijn voor de gsm-fabrikanten. De gebruiker 

zal zeker ook kunnen profiteren van deze 

ontwikkeling door altijd en overal volgens de 

beste voorwaarden te kunnen communiceren, 

maar hij zal nog zelf moeten beslissen welke 

standaard hij wil gebruiken op welk moment. 

Een tweede stap in de evolutie zal zijn dat de 

De gsm van de toekomst – een blik achter de schermen 

Leuven.Inc, DSP Valley en IMEC nodigen u uit om aan de hand van demo-opstellingen kennis te maken met IMEC’s 

doorbraken in het onderzoek naar technologieën voor de slimme mobiele telefoon. De demo’s worden ingeleid 

door een presentatie die de toepassingen en knelpunten bespreekt. De behaalde resultaten worden vergeleken met 

de huidige stand van de techniek. De realisaties van IMEC hebben internationaal veel belangstelling gewekt. 

Bij de demo’s kan u met een hapje en een tapje uitgebreid van gedachten wisselen met onderzoekers en collega’s uit 

andere Vlaamse en Nederlandse bedrijven. Deelname is gratis, maar inschrijven noodzakelijk. 

Meer informatie en volledig programma: www.imec.be/nieuws 

gsm dit zelf zal beslissen op basis van het ingevoerde 

gebruikersprofiel (bv. nadruk op hoge 

datasnelheid, op laag energieverbruik). 

Maar wetenschappers zouden geen wetenschappers 

zijn als ze niet nog een stapje verder 

dachten. Zou de SDR-technologie geen oplossing 

kunnen bieden voor de overbevolking 

van het frequentiespectrum? De zogenaamde 

‘cognitieve’ radiocomponent zal het frequentiespectrum 

‘afsnuffelen’ op zoek naar beschikbare 

frequenties. Bovendien zal de radio ook 

intelligent beslissen welke modulatietechniek 

best gebruikt wordt, op basis van de beweging 

van de gebruiker, de benodigde datasnelheid, 

de afstand tot de basisstations en het beschikbaar 

vermogen. Deze radio zal uiteindelijk één 

flexibele standaard ondersteunen die alle nu 

bestaande standaarden kan vervangen en zijn 

modulatieschema aanpast volgens de omstandigheden. 

Wie dacht dat de gsm’s van de toekomst het 

ons alleen maar moeilijker gaan maken met 

overbodige functies en gadgets, heeft het mis. 

Het wordt een slim en zuinig toestel dat ons 

helpt altijd en overal in contact te staan met 

onze collega’s, zakenpartners, vrienden en 

familie. 

Donderdag 

1 maart 2007 

18u., IMEC 

Een voorbode op 

de markt 

In enkele Europese landen (Nederland, 

Verenigd Koninkrijk, Frankrijk) en in de 

Verenigde Staten brachten gsm-fabrikanten 

in samenwerking met lokale service 

providers een gsm op de markt die kan 

switchen tussen het GSM- en het WiFinetwerk. 

De gebruiker kan overschakelen 

naar WiFi in de buurt van hotspots (thuis, 

luchthaven…) om zo goedkoper te bellen 

via een VoIP-verbinding of omdat er een 

slechte ontvangst is van het GSM-signaal 

(bv. in kelders of ruimten zonder ramen). 

Deze gsm’s gebruiken nog voor elke 

standaard een specifieke front-end en/of 

baseband en steunen dus nog niet op het 

principe van software-defined-radio, maar 

illustreren duidelijk de trend naar ‘altijd 

en overal communiceren tegen de beste 

voorwaarden’. 

In Belgie zijn dergelijke gebruiksvriendelijke 

dualmode toestellen die kunnen switchen 

tussen het GSM- en WiFi-netwerk, 

nog niet op de markt. Belgacom en 

Telenet lieten ons weten dat zij momenteel 

dergelijke handsets bestuderen. 

Ze bekijken ook de impact die dergelijke 

diensten/toestellen op het netwerk 

zouden hebben. 

25

Mobiel 

Vlaamse 

topspeler 

Het Hasseltse bedrijf AsicAhead bracht dit jaar de eerste SDR-gebaseerde 

chip voor WiMax op de markt. Het probleem is dat de WiMax-frequentieband 

en de bandbreedte variëren per regio. Dankzij de flexibele radio frontend 

van AsicAhead, moeten fabrikanten geen verschillende versies van hun 

WiMax-apparaten meer uitbrengen. De WiMax-radiochip kan on the fly zijn 

frequentieband (van 700MHz tot 6GHz) en radiobandbreedte aanpassen. 

Niet alleen aan flexibilteit wordt gewonnen, ook de BOM (bill of material) 

van een WiMax front-end wordt hierdoor gereduceerd. 

Ook IMEC 

‘snuffelt’ 

IMEC ontwikkelt de generische technologieën voor de software-defined radio 

van morgen. Momenteel werkt IMEC aan een prototype van een flexibele 

SDR-chip die verschillende standaarden aankan. Er werd gekozen voor 

standaarden die zeer verschillend zijn wat betreft datasnelheid en mobiliteit 

en dus een uitstekende testcase zijn. De chip ondersteunt 3GPP-LTE (4G) 

evenals 802.11n (WLAN) en 802.16e (WiMAX). Mits enkele kleine aanpassingen 

kan ook DVB-H en UMTS ondersteund worden. 

Onlangs stelde IMEC zijn resultaten op het vlak van de SDR digitale baseband 

voor op een congres van 4G-experten, met positieve reacties. Het unieke 

aan IMEC’s SDR-concept is dat het zowel flexibiliteit als laag vermogenverbruik 

nastreeft, terwijl andere onderzoeksgroepen vaak voornamelijk de 

nadruk leggen op flexibiliteit. 

De SDR-baseband bestaat uit een of meerdere speciale processoren die het 

voordeel hebben dat draadloze communicatie- en multimedia-algoritmes 

sneller, efficiënter en energiezuiniger kunnen verwerkt worden. Omdat de 

processor minder geschikt is voor specifieke taken als MAC-protocol (Media 

Access Control, zorgt ervoor dat apparaten in een ethernet-netwerk met 

elkaar kunnen communiceren), negotiatie, errorcorectie e.a. worden hiervoor 

specifieke cores gebruikt in het platform. Een ideale combinatie tussen 

flexibiliteit en specifieke hardware. 

26 

Racen met RFID 

Nieuwtjes 

Goodyear liet weten de eerste ‘RFID-banden’ op de 

markt te brengen. Ze zijn bestemd voor NASCAR, een 

grote Amerikaanse raceorganisatie. Via de 

chips kunnen de racebanden gevolgd 

worden van de fabriek, tot op het 

circuit, inclusief de distributie naar 

de teams en de inlevering na de 

wedstrijd. Deze racetoepassing 

is alvast een goede test voor de 

robuustheid van de ingebedde 

RFID-chips. 

5 kaarsjes voor 

Photovoltech 

De Belgische zonnecelfabriek Photovoltech bestaat 

vijf jaar. Het bedrijf, opgericht door Total, Electrabel- 

Soltech en IMEC, telt vandaag 100 werknemers. 

Onlangs kwam Photovoltech in het nieuws omdat het 

meewerkte aan de eerste gebouwgeïntegreerde PVgevel 

van België (Westerlo). Hun paradepaardje, de 

‘achtercontact’-zonnecellen, zorgden ervoor dat de PVpanelen 

zonder visuele onderbreking overlopen in de 

gevel. Het gaat hier om een nieuw type kristallijnsiliciumzonnecellen 

met een nauwelijks zichtbaar raster van 

zeer dunne metalen lijncontacten in plaats van de opvallende 

zilveren banden op klassieke zonecellen. 

Gebouwgeïntegreerde PV-gevel 

2006 © Kamp C 

2006 © Kamp C

25 

LUSTRUM 

editie 

Events 

25 ste Visionair seminarie 

over de uitdagingen van 

de 21 ste eeuw 

Op 22 maart 2007 organiseren Leuven.Inc en IMEC hun 25 ste visionair seminarie. Deze eendaagse 

lustrumeditie reflecteert over de vraag of technologie wel opgewassen is tegen de uitdagingen 

van de 21 ste eeuw, zoals de eindigheid van onze voorraad grondstoffen of de fysische grenzen 

van de rekenkracht. Deze uitdagingen volgen op de wetenschappelijke en technische vooruitgang 

die kenmerkend was voor de 20 ste eeuw. 

Tijdens het seminarie zullen een aantal sprekers deze moeilijke topics onder de loep nemen. 

Focus is op de toenemende gezondheidszorg, de eindigheid van fossiele brandstoffen en de 

nood aan duurzame energie, en het mobiliteitsprobleem. De centrale vraag is dan of en hoe de 

(convergentie van) technologieën de verwachtingen van de 21 ste eeuw kunnen inlossen en onze 

wereld mee kunnen verbeteren. 

Meer info: www.leuveninc.com of e-mail naar info@leuveninc.com 

KUNST@IMEC 

Naar aanleiding van het initiatief ‘creativiteit uit kunst 

en wetenschap ontmoeten elkaar’, zal kunstenares Yoni 

Kiggen vanaf 7 februari haar werken tentoonstellen op 

IMEC. Het is meteen de vijfde tentoonstelling die kadert 

in het initiatief om kunst en wetenschap met elkaar 

in contact te brengen. De twee op het eerste zicht 

verschillende werelden hebben immers een heel aantal 

raakvlakken, wat ongetwijfeld interessante dialogen op 

gang kan brengen. 

De tentoonstelling loopt nog tot 24 april 2007 

en is enkel toegankelijk op afspraak. 

Locatie: IMEC. 

Voor afspraak, contacteer Olfa Marzouk, 

olfa.marzouk@imec.be of 016/281 552 

www.arteyoni.be 

Nanotech 

Outreach 

Workshop 

Op 7 en 8 mei 2007 gaat in het Provinciehuis 

in Leuven een internationale workshop 

door die inzoomt op de uitdagingen 

rond het communiceren van nanotechnologie. 

De bijeenkomst is bedoeld voor 

iedereen die deze materie wil uitdragen, 

in bijvoorbeeld onderwijs, media, musea, 

onderzoeksinstellingen en bedrijven. De 

organisatie is in handen van IMEC, RVO- 

Society, U.S. Department of State, U.S. 

National Science & Technology Council, 

The National Nanotechnology Initiative 

and the Flanders NanoBusiness Alliance. 

Meer info: www.imecexpo.be/now 

Launch Event 

Vlaams ICT 

platform 

Op 22 februari lanceren IWT, IMEC, Agoria 

en IBBT het Vlaams Technologieplatform 

voor ICT, een bundeling naar Vlaanderen 

toe van de grote Europese ICT technologieplatformen. 

Op dit event zullen ook 

KMO’s getuigen over hun deelname aan 

Europese onderzoeksprogramma’s, in het 

kader van de Europese InnovatieStimulering 

(EIS-IWT). 

Meer info: vlaamseindustrie@imec.be 

27


Biosensor: 

op uw gezondheid! 

Biosensoren hebben meestal een medische bijklank. Maar stilaan maken ze hun opmars in andere 

sectoren – één daarvan is de voedingsindustrie. Wim Laureyn, die het thema al aankaartte 

tijdens de Flanders’ FOOD Technology Day op 8 november 2006, en Kristien Bonroy, beide 

Senior Scientists bij IMEC, geven een voorsmaakje van wat we kunnen verwachten. 

28 

Biosensoren voor een veilige voeding 

Er is de laatste jaren heel wat te doen geweest 

rond veiligheid en voedsel. De problematiek 

rond PCB’s, dioxines, gekkekoeienziekte, 

mond- en klauwzeer, varkenspest of antibioticaresistentie 

is daar zeker niet vreemd aan. 

Hierdoor stijgt de vraag naar systemen die 

bepaalde biologische stoffen in voeding ter 

plaatse, snel, gevoelig en kwantitatief kunnen 

detecteren. Wim Laureyn: “Biosensoren 

kunnen hier zeker een antwoord bieden. Ze 

kunnen een handig, gemakkelijk en goedkoop 

alternatief zijn voor één van de meest gebruikte 

testen, de ELISA (enzyme-linked immunosorbent 

assay)-test. Waar ELISA gebruik maakt van een 

passief substraat in combinatie met externe 

uitleesapparatuur, werkt een biosensor met 

een actief substraat. Met een biosensor meet 

je dus rechtstreeks de binding tussen de biologische 

stof en de receptor. Na typisch een half 

uur heb je het resultaat, terwijl ELISA-testen 

vaak een halve dag in beslag nemen. Je kan 

de metingen in real time uitvoeren, en je hebt 

geen gespecialiseerd personeel nodig.” 

Een betaalbaar systeem 

Biosensoren hebben hun nut al bewezen in 

de medische wereld, maar de voedingsindustrie 

stelt andere eisen. Kristien Bonroy: “De 

moleculen die we in voeding willen detecteren, 

zoals dioxinemoleculen, zijn vrij klein. 

Dit vraagt een specifieke optimalisatie van het 

systeem. Daarbij mag het allemaal niet te veel 

kosten, wat voor het elektronische onderdeel 

van de biosensor niet evident is.” IMEC 

werkte de voorbije jaren aan een oplossing: de 

transmission plasmon biosensor of TPB. De TPB 

is een door IMEC gepatenteerd, goedkoop 

en optisch vertaalsysteem dat bestaat uit een 

transparant substraat waarop nanodeeltjes 

(meestal goud of zilver) worden geïmmobiliseerd. 

Kristien Bonroy: “Met een lichtbron 

kijk je naar de absorptie van het licht door 

die nanodeeltjes. Op die deeltjes komen de 

receptoren die een bepaalde biologische stof 

kunnen binden. De binding zal de optische 

eigenschappen van de nanodeeltjes veranderen, 

waardoor je een andere lichtabsorptie 

meet. Dit geeft je informatie over de concentratie 

van de biologische stof in het staal. Je 

kan ook meerdere parameters meten door

Biologische herkenningslaag 

Verbindingslagen 

De biosensor 

in een notendop 

Een biosensor is een toestel dat een biologische stof gebruikt om een andere stof te 

detecteren. Hij is opgebouwd uit 

• een biologisch herkenningssysteem of receptor: een laag biomoleculen (antilichamen, 

bouwstenen van DNA of enzymen) die de doelmoleculen specifiek 

binden of ermee reageren; 

• een elektronisch vertaalsysteem dat deze reactie omzet in een meetbaar elektrisch 

signaal en 

• een verbindingslaag die de interface vormt tussen de biologische en elektronische 

component. 

Biosensoren worden vandaag vooral gebruikt voor klinische en diagnostische testen in 

de medische wereld, bij voedselcontrole of voor milieutoepassingen. 

de biosensoren in een rooster, een microtiterplaat, 

te plaatsen.” Om de werking van 

de TPB te verifiëren wordt er op IMEC aan 

de ontwikkeling van twee modelsystemen 

gewerkt: het detecteren van antibiotica in 

melk en het detecteren van ziekteverwekkers 

in voedsel. 

Antibiotica in melk 

Koemelk controleren op de aanwezigheid 

van antibiotica is belangrijk voor de algemene 

voedselveiligheid. De consument wil zuiver 

voedsel, zonder residuen, en zeker zonder 

antibiotica. De meest gebruikte testen zijn 

microbieel: laboranten bekijken microscopisch 

de groei van een bepaald type bacterie 

nadat het in cultuur werd gebracht. Als het 

staal een bepaalde concentratie aan antibiotica 

bevat, zullen de bacteriën zich niet meer of 

trager vermenigvuldigen. Maar deze methode 

is groepsspecifiek: de test geeft aan dat er 

antibioticum in het staal zit, maar zegt niet 

welk type. In samenwerking met K.U.Leuven 

en Universiteit Gent ontwikkelde IMEC een 

modelsysteem dat toelaat om een soort antibioticum, 

in dit geval ampicilline, te detec- 

Elektronisch vertaalsysteem 

teren. Kristien Bonroy: “Ampicilline is een 

kleine molecule, en daarom werken we niet 

met een klassieke directe detectie, maar via 

een indirecte detectie met een ampicillinederivaat 

op het sensoroppervlak als herkenningssysteem. 

Het systeem toont aan dat we in 

staat zijn deze kleine moleculen te meten. Met 

een aangepaste receptor is het in principe ook 

bruikbaar voor andere soorten antibiotica.” 

Wim Laureyn: Het voordeel ervan is vooral 

economisch. In plaats van alleen het eindproduct 

te meten en bijgevolg grote hoeveelheden 

te moeten afkeuren indien de test positief is, 

kan je in een vroeger stadium of zelfs tijdens 

het melken online screenen. Als er een teveel 

aan antibioticum gemeten wordt, kan je tijdig 

ingrijpen.” 

Ziekteverwekkers in voedsel 

Momenteel werkt IMEC samen met 

CODA, het Centrum voor Onderzoek in 

Diergeneeskunde en Agrochemie, aan een 

tweede modelsysteem dat toelaat om EHEC in 

voedsel te detecteren. EHEC is een ziekteverwekker 

die bijvoorbeeld diarree veroorzaakt. 

Een biosensor zou in principe de aanwezig- 

Kristien Bonroy 

heid van EHEC veel sneller kunnen bevestigen 

dan met de huidige microbiële testen mogelijk 

is. Wim Laureyn: “Hiervoor gebruiken 

we als receptor een EHEC-specifieke DNAsequentie. 

Als het DNA uit het voedingsstaal 

hieraan bindt, dan wil dat zeggen dat het 

voedsel niet veilig is voor consumptie. Deze 

toepassing is technisch moeilijk, maar veelbelovend.” 

Tim Stakenborg (CODA-werknemer 

die resideert bij IMEC): “Om biosensoren te 

ontwikkelen is expertise vereist van zowel 

microbiologen, medici, chemici als ingenieurs 

die samenwerken om de kloof tussen gevoelige 

sensoren en biologische toepassingen te 

overbruggen.” 

Reacties uit het veld 

De presentatie over het gebruik van biosensoren 

in de voeding kreeg heel wat belangstelling 

tijdens de Flanders’ FOOD Technology 

Day. Toch relativeert Wim Laureyn: “Wij 

hebben in deze onderzoeksfase de werking van 

de TPB en zijn voordelen kunnen aantonen. 

Maar de voedingsindustrie wil meer, ze wil 

29

een volledig gevalideerd systeem dat in een bepaalde omgeving werkt 

en aan strenge eisen voldoet. In dat domein is er nog veel werk. Maar 

de positieve reacties zijn zeker een duwtje in de rug. Want dat biosensoren 

heel wat potentieel hebben, hebben ze al bewezen in de medische 

wereld.” 

Flanders’ FOOD Technology Day 

Technologie als groeimotor voor 

de voedingsindustrie 

Op 8 november 2006 kwamen vertegenwoordigers uit de hele 

voedingsindustrie samen tijdens de Flanders’ FOOD Technology 

Day, een initiatief van de competentiepool Flanders’ FOOD en 

WTCM-CRIF. Het opzet: de globale waardeketen van de voedingsindustrie 

informeren over de technologische stand van zaken in de 

voedingssector. De focus: verpakken, produceren en engineeren. 

Biosensoren en voeding 

Binnen het thema engineering sprak Wim Laureyn van IMEC over 

de opwachting van biosensoren in de voedingsindustrie. Kris Van 

de Voorde, Business Program Manager Vlaanderen bij IMEC: “Met 

deze eerste bijdrage van IMEC aan deze technologiedag binnen de 

voedingssector is het startschot gegeven voor toekomstige samenwerking 

tussen de voedings- en elektronica-industrie.” 

Nanotechnologie als keukenhulpje 

Dat (micro-)nanotechnologie bijdraagt tot een meer kwalitatieve 

bereiding en bewaring van voeding, toonde Peter Ramaekers van het 

WTCM aan tijdens de Flanders’ FOOD Technology Day. Een greep 

uit de vele mogelijkheden: 

• een microzeef voor de steriele filtratie van water; 

• gemetalliseerde plastiekfolie ter vervanging 

van het dure aluminiumfolie; 

• verpakkingsmaterialen gecoat met 

nanometerdikke kleiplaatjes als 

gasbarrière (bijvoorbeeld voor de 

verpakking van koolzuurhoudende 

frisdranken); 

• verpakkingsmaterialen met antimicrobiële 

nanodeeltjes; 

• het gebruik van nanokeramische 

bestanddelen in bakolie om hem 

vers te houden; 

• RFID-labels in verpakking; 

• … 

Meer info: www.wtcm.be 

30 



Europese 

Na 23 succesvolle regionale Tech Tours, 

nam de European Tech Tour (ETT) 

Association de beslissing om een 

nieuwe serie van zogenaamde verticale 

evenementen te starten. Bedoeling was 

om de meest beloftevolle Europese 

bedrijven uit een welbepaalde industriële 

sector in contact te brengen met internationale 

investeerders. 

Het startschot, de 

ETT Semiconductor 

Summit, werd 

gegeven op 25 

oktober 2006 

in Leuven, met als 

thema microelektronica.

startups in de kijker 

TechTour (TT) is een organisatie die startups 

uit Europa de kans geeft om zich voor te 

stellen aan verstrekkers van durfkapitaal. In 

het verleden heeft TT een stevige reputatie 

opgebouwd waarin kwaliteit centraal staat, 

zowel op het vlak van de voorgestelde startupbedrijven 

als op het vlak van de organisatie 

van de evenementen. Het nieuwe initiatief 

ontsproot uit de idee dat het hoognodig is 

om Europese technologiebedrijven, en meer 

specifiek, starters, een forum te geven voor 

institutionele investeerders. De keuze van 

de sector – nano-elektronica en nanotechnologie 

– is een belangrijk uitgangspunt 

geweest. Het is dan ook 

niet verwonderlijk dat TT naar 

Leuven afzakte en bij IMEC en 

het durfkapitaalfonds Capital-E, 

gespecialiseerd in nanotechinvesteringen, 

ging aankloppen voor de opzet 

van dergelijk evenement. De reputatie van de 

regio Leuven als kennishub is daar zeker niet 

vreemd aan. 

Het aantrekken van dergelijk 

evenement naar Vlaanderen is 

niet zonder belang. “Vlaanderen 

heeft vandaag slechts 2 echte 

kennishubs, Gent, met de universiteit 

en het VIB (Vlaams Interuniversitair 

Instituut voor Biotechnologie), en 

Leuven, met de universiteit en IMEC 

als kenniscreatoren,” aldus Marc 

Wachsmuth, mede-oprichter van 

Capital-E. “En dit is niet genoeg. In 

het verleden was er geen enkel durfkapitaalfonds 

met voornaamste focus op nanotech. 

Daarom is het belangrijk dat we Vlaanderen 

op de durfkapitaalkaart zetten.” 

De situatie is ondertussen wel wat veranderd. 

Al heeft de sector toch nog last van haar eigen 

populariteit. “Technologie heeft nu eenmaal 

tijd nodig om de markt te bereiken, en dat 

besef heeft een aantal durfkapitaalfondsen 

wat gas doen terugnemen,” zegt Wachsmuth. 

“Vandaag is de slinger wat teveel naar 

de andere kant gezwaaid. Velen 

denken dat nanotech nu nog teveel 

in de onderzoeksfase zit, en die 

perceptie moeten we wijzigen, 

want dat is niet meer zo.” 

Belangrijk in dit verhaal zijn 

bedrijven die als rolmodel 

optreden. Succesvolle spinoffs 

van de universiteit en van 

IMEC dienen als voorbeeld 

voor ondernemers die de 

sprong willen wagen. Meer 

en meer worden die starters 

bestuurd door ervaren 

managers – ook wel serial 

entrepreneurs genoemd 

– die in een vorig leven 

al een ander high-tech 

bedrijf tot een succesverhaal 

gemaakt 

hebben. 

Dat was de reden dat de kandidaat-starters 

die zich wensten te presenteren op 

de Semiconductor Summit aan een strenge 

selectie werden onderworpen. Van de 

honderden kandidaten kregen slechts een 25tal 

zeer beloftevolle bedrijven de kans om zich 

die dag te presenteren aan een publiek van 

institutionele investeerders uit de financiële 

wereld en uit de industrie. 

Een van die bedrijven was het Vlaamse 

Gemidis, een spin-off van de Gentse universiteit 

en IMEC, opgericht in 2004. Het bedrijf 

commercialiseert hoog-kwalitatieve LCOS*componenten 

voor consumentenelektronica 

en professionele vlakke beeldschermen. 

Vandaag heeft LCOS het stadium van marktintroductie 

bereikt. Gemidis is er in de voorbije 

2 jaar in geslaagd om de eerste contracten 

binnen te halen en zo een leidinggevende rol 

in deze beloftevolle technologie op zich te 

nemen. 

De Summit kan alleszins een succes genoemd 

worden. Meer dan 100 investeerders en 40 

bedrijfsleiders vonden elkaar op 25 oktober 

in Leuven in een uniek netwerking evenement, 

dat aansloot op IMEC’s jaarlijkse Research- 

Business Forum ARRM. 

Meer info: 

Gemidis NV: www.gemidis.com 

Capital-E: www.capital-e.be 

* De LCOS- of liquid-crystal-on-silicon-technologie 

integreert vloeibare kristallen op silicium. Het wordt 

aanzien als een goedkoop en kwalitatief alternatief voor 

de bestaande technologieën voor grote beeldschermen. 31

Bent u een KMO met een idee? 

Loopt u als KMO al een tijdje op een idee te broeden? Heeft u een innovatieplan 

waarvan u denkt dat het een grote impact zal hebben? Vraagt u zich af of uw innovatie 

uitvoerbaar is? Wil u uw dromen graag omzetten in daden? 

De KMO-Innovatiecel van IMEC werd speciaal opgericht om KMO’s verder te helpen 

met hun innovatieplannen. Onze medewerkers beantwoorden uw vragen, buigen zich 

over uw idee en gaan samen met u op zoek naar de juiste aanpak. 

Voor meer informatie hierover kan u terecht bij: vlaamseindustrie@imec.be 

IMEC vzw RPR Leuven BTW BE 0425.260.668 Kapeldreef 75 B-3001 Leuven België www.imec.be

InterConnect 23 - Imec

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?