download pdf-file - Historische Vereniging Maassluis

Eersame, Vroome, Discreete Schout, Burgemeesteren en Schepenen van
Maassluys.
Alsoo wij van de Schoutsplaatse tot Maassluys vacerende door het overlijden
van de Heer Daniël Vollevens weder hebben gedisponeert, ende daartoe
aangestelt de Heer Samuël Prijn Jz., soo hebben wij Ulieden daarvan kennisse
willen geeven, hopende, en Ulieden Recommanderende met den selve in goede
vrindschap en Eenigheyt te leven, en met hem te Concurreeren in alles wat tot
beste en welstand van onze plaatse van Maassluys sal konnen dienen.
Met deze briefregels kondigt Ulieden genegene vrindinne Anna Arnoldina
van Boetzelaer, Douairière van Pieter Baron van Wassenaer, Heere van
Starrenburg, Vrouwe van Maasland en Maaslandsluys de installatie aan op 11
juni 1763 van de nieuwe schout van Maassluis Samuël Prijn.
Maaslandsluys, dat sinds het einde van de 16e eeuw uitgegroeid was tot een
vrij aanzienlijk dorp, gaat in het midden van de 18e eeuw door voor het
grootste, fraaiste en welvarendste dorp van Zuid-Holland en wordt door de
dichter Arnold Hoogvliet zelfs Der dorpen koning genoemd. Voor Schout
Prijn zal het die eerste jaren na zijn benoeming in 1763 dan ook niet zwaar
zijn gevallen in goede vriendschap en eenheid met de Maassluise bevolking,
die dan zo’n 5600 zielen telt, te leven. Begin jaren zeventig wordt het
allemaal wat minder rustig. Wat is er aan de hand? Net als in andere delen van
het land komt de dreiging van een deplorabele economie in zicht: de
achteruitgang ten opzichte van het begin van de eeuw laat zich ook in
Maaslandsluys meer en meer gelden.
In dit Maaslandsluys, heeft de Regeering (Schout, Burgemeesters en
Schepenen) in haar vergadering van 28 mei 1774 een belangrijk stuk ter
bespreking: een proclamatie van de Staten-Generaal van 1 oktober 1773
waarin de Hoogmogende Heren hun mening herhalen over de alleszins
gebrekkige en verouderde rijmpsalmen. Zij gelasten dat de gekozen nieuwe
berijming zo spoedig mogelijk wordt ingevoerd. De hoge kerkelijke
autoriteiten zijn dezelfde mening toegedaan en ook in Maaslandsluys komen
de besprekingen over de invoering op gang. De Regeering stelt voor om met
een commissie uit de Kerkenraad en de kerkmeesters te gaan praten over de
manier waarop de invoering van de nieuwe Psalmberijming het beste kan
plaatsvinden.
42
HETE HOOFDEN, KOUDE HARTEN

So is het dat Schout, Burgemeesteren en Scheepenen composerende de Weth
(= Regeering) van Maassluys mitsgaders den Weleerwaarden Kerkenraadt en
Kerkmeesteren te deeser plaatse met den anderen overwogen hebben, op wat
wijse hetselve alhier met de beste ordre en meeste stigting zijn beslag krijgen,
goed gevonden hebben dese publicatie van de Predikstoelen alhier te doen en
de Gemeente te versoeken, dat deselve sig soms mogelijk van het selve nieuw
verbeterde psalmgesang voorsien sullende soo ver gen(oemd). Collegien
betreft, alles in het werk gesteld worden omme daarmede ten spoedigsten
klaar te zijn en wel sodanig, dat het gen. Collegien niet onaangenaam sal zijn
ingevalle de Gemeente het haare meede contribueeren, omme in de Maand
Augustus alhier te kunnen invoeren ’tgen. nieuwe psalmgesang, terwijl de
precise tijd egter nader aan de gemeente sal worden bekend gemaakt.
Zondag 4 september 1774
Op aandrang van de Ambachtsvrouwe vaardigt de Regeering een resolutie
uit dat op zondag 4 september 1774 de Nieuwe Psalmberijming in de kerk
moet worden ingevoerd. Het zal niet zijn meegevallen voor de Maassluizers
uit die tijd: een tikkeltje behoudend als ze zijn vooral als het over nieuwe
dingen gaat. Maar… enkele kerkgangers zingen, al is het niet zo van harte,
de nieuwe berijming mee en anderen zingen wel, maar zingen de psalmen
van Datheen (zie artikel van Geb van Doornik). Ze hebben trouwens geen
boekjes met nieuwe psalmen en hebben ook geen zin die te kopen. Vooral
niet op bevel! Maar goed, ondanks enig gemor volgt er geen openlijke aanval
tegen de invoering, zoals in het Zeeuwse Sint-Laurens. Daar heeft dominee
Everhardus Kampmeijer de nieuwe berijming op 29 juni 1774 ingevoerd. De
gewone voorzanger is afwezig en zijn plaatsvervanger waagt het de
opgegeven psalm voor te lezen naar de berijming van Datheen en daarna ook
voor te zingen. Grote consternatie in de kerk! ’s Middags is het nog niet
rustig. Een Datheen-liefhebber heeft een boek met nieuwe psalmen open op
de trappen van de preekstoel gelegd. De dominee moet er bij het beklimmen
van de kansel dus op trappen: dát zijn de nieuwe psalmen volgens hem
waard! Ook andere oude-psalmzingers vermaken zich erover bij de gedachte
dat dominee de nieuwe psalmen zal vertrappen. Maar de dominee is ook niet
gek en stapt er gewoon overheen. Nee, in Maassluis doen ze zulke dingen
niet. Men zingt zo goed en kwaad als het gaat de nieuwe berijming mee,
maar het moet niet te gek worden: wél op de oude wijs, heel langzaam, met
veel uithalen en alle regels in elkaar overvloeiend. Was het daarbij maar
gebleven...
43

Ritmisch zingen?
Misschien had de invoering van de nieuwe psalmberijming nooit zo’n grote
beroering gegeven, als het bij de berijming gebleven was. Maar er komt iets
bij wat voor velen weerzinwekkend is. De Kerkenraad wil overgaan tot het
zingen op een Verkorte Wijze om hierdoor het langzame en gerekte zingen te
vervangen. Hoewel bij de aanvang van de Reformatie in Genève het ritmisch
zingen in gebruik is – en het zingen als vanzelf een bepaald ritme vereist –
zijn vele Maassluizers er niet van gediend om onder overheidsdwang in Gods
kerk ritmisch te zingen. En is het niet zo, dat je in dit langzame, statige
psalmzingen je ziel kan leggen: piëtisch vroom, smeltend in je eigen galmen
en uithalen? Maar ook, zij het minder devoot, zoals dominee Aegidius
Francken het tijdens een preek in de Groote Kerk in 1732 het zingen van het
kerkvolk al eens omschreef als z’n kunst in het zingen aan anderen toonen,
meer acht gevend op de vallen en toonen en hoe zij het beste hun stem zouden
buigen niet alsof God zogt te Looven. Maar als of men om den hoogsten prijs
zong. Nee, het is allerminst rustig in de Maassluise kerken.
En dan ligt er ook nog dat adres, die niet-ondertekende open brief, aan den
Eerwaarden Kerkenraad der Gereformeerde Gemeente alsmeede aan
Kerkmeesteren te Maassluys waarin de anonieme opstellers aangeven
waarom huns inziens niet tot invoering moet worden besloten:
1e De pogingen tot invoering veroorzaken ongenoegen en ontstichting.
2e Velen zijn ongezind om van de gebruikelijke wijze van zingen af te gaan.
3e Ze weten niet, dat de overheid hiertoe order heeft gegeven.
4e Ze geloven niet dat de kerkeraad hiertoe het recht heeft.
5e Het is voor velen onmogelijk de nieuwe zangwijze aan te leren.
6e Bij terugkomst der ’Zeevaarende Persoonen’ wordt hevige tegenstand
geducht.
7e Er zijn geen redenen aanwezig om het bestaande gezang te wijzigen,
al is dit geschied in enkele gemeenten, bij welke meer ’inclinatie’
(= welwillendheid) is.
8e De invoering zal nadelige gevolgen hebben voor de Diaconie, omdat velen
in andere gemeenten ter kerk zullen gaan.
De schrijvers van dit adres blijken een voorzeggende geest te hebben.
Oorzaak van alle ellende
Velen zeggen dat de invoering van de korte zang de oorzaak van alle ellende
is.
44

Dat denkt ook Josua van Iperen, predikant te Veere en lid van de commissie
die van (stadhouder) Prins Willem V opdracht kreeg om een nieuw
Psalmboek samen te stellen. Dominee Van Iperen heeft zijn bevindingen over
het Maassluise psalmenoproer uitvoerig opgeschreven in de Kerkelijke
Historie van het Psalmgezang der Christenen uit 1778. De aanhef van zijn
verslag over die toestand liegt er niet om:
De bewegingen, die in andere plaatsen over de veranderingen in den
zingtrant plaats hadden, komen in geene de minste aanmerking, of zijn
enigszins gelijk te stellen met den geweldigen opstand, die er te
Maaslandsluys wegens het invoeren van den korten zingtrant uitgebarsten en
nog ternauwernood gedempt is . . .
Fraay en stigtelijk
Begin mei 1775 horen Kerkenraad en Kerkmeesters dat er in Rotterdam,
behalve de nieuwe berijming, ook een nieuwe manier van zingen is
ingevoerd, die byzonder fraay en stigtelijk wordt genoemd. Daar willen we
meer van weten, moeten ze gedacht hebben en omdat aan de fraaiheid en
stichtelijkheid van het Maassluise kerkpubliek wel wat op aan te merken valt
en daarin enige verbetering meegenomen is, begeeft zich op zondagmorgen
14 mei 1775 een illuster gezelschap naar de kerk in Rotterdam om zich daar
op de hoogte te stellen van de nieuwe zangtrant. Het zijn de predikant van de
Groote Kerk Daniël van Sprang, de ouderling Nicolaas Daniël de Hoest, heer
van Holy, de diaken Sonneveld, de kerkmeesters Bartholomeus Van Dorp, Jan
Schim en Dirk Kooy, de organist van de Groote Kerk Jan Hendrik
Bruyninkhuyzen en de voorzanger van de Kleine Kerk Bartholomeus
Ouboter. De heren komen enthousiast thuis; het is hun uitstekend bevallen en
ze zeggen met veel genoegen de nieuwe zangwijze gehoord te hebben. Ze
struikelen over hun woorden waarmee ze het verschil tussen de oude en de
nieuwe zangwijze duidelijk proberen te maken. Ze zeggen dat als de nieuwe
zangwijze wordt ingevoerd de woorden niet meer sleepende en draaijende,
maar ras afgebroken worden gezongen; dat voordat het gezang begint het
orgel eerst een kort praeludium of aanslag maakt en bij het eindigen van
iedere regel een kleine rusting plaats heeft, gedurende welke rusting het orgel
weder door een zacht movement of tussenspel de gemeente tot de volgende
regel overbrengt.
Kerkenraad en Kerkmeesters hebben daarom geen bezwaar om naar het
voorbeeld van Rotterdam de eerste stappen te zetten tot het verkorten en
verbeteren van de zingtrant. Maar heeft de Regeering daar niets over te
45

zeggen? De Kerkenraad denkt van niet, want de kerk mag dan wel een
Staatskerk zijn, ook in Rotterdam heeft men slechts de Heeren Kerkmeesteren
erover aangesproken en daarom kan dat op die manier ook wel worden
uitgevoerd in Maaslandsluys. Die mening valt bij velen echter in het
verkeerde keelgat. Wie denken die Kerkbestuurders wel wie ze zijn?
Havenkom van Maassluis met de vele vissersschepen en Groote Kerk.
(Foto: Collectie T. Mastenbroek)
Uit de maat zingen
Hoe dan ook, het besluit wordt genomen om in Maassluis op de nieuwe
manier te gaan zingen. Ergens is men toch wel bang dat er een addertje in het
gras zit en dat de Maassluizers en dan vooral de Maassluise visserlui zich toch
niet zo gemakkelijk laten overhalen de oude zangtrant zomaar over boord te
zetten. Die visserlui van Maassluis zijn nou niet bepaald erg volgzame
heerschappen, dát had de geschiedenis allang al bewezen. Voorzichtigheid is
46

dus geboden en het is daarom het beste met de invoering te beginnen als de
meeste zeelieden op zee en dus ook de kerken het ledigst zijn. En om een
chaos te voorkomen wordt aan voorzanger Ouboter en aan de schoolmeester
gevraagd om kosteloos onderwijs in het zingen te geven.
Besloten wordt een gezelschap van liefhebbers van de zangkunst bijeen te
brengen, dat alvast kan gaan oefenen in de nieuwe manier van zingen voordat
die officieel wordt ingevoerd. Als dit gezelschap dan voldoende maatvast
heeft leren zingen en er geen gevaar is dat de tegenstanders hen uit de maat
zouden zingen, dan kan de gehele kerkelijke gemeente gemakkelijk op de
nieuwe manier meezingen! Dát hadden ze gedacht, die handige
kerkbestuurders van 1775! Ze hebben buiten de waard, in dit geval buiten de
kelen van de Maassluise vissers gerekend. Die blijken zo krachtig te zijn, dat
zelfs het orgel het ertegen moet afleggen.
In pais en vree
Het voorbereidend zangonderwijs begint in mei 1775 in de Groote Kerk, met
open deuren, vier dagen per week, ’s avonds van zeven tot acht uur en zes
weken lang. Er zijn nogal wat mensen die de kerk binnenlopen om te luisteren
en om mee te zingen. Het plan lijkt dus te slagen en in pais en vree te
verlopen. Het Kerkbestuur durft al snel de stap te wagen de nieuwe kortere
zangwijze in te voeren. Op zondag 25 juni 1775 is het zover. Dominee Daniël
van Sprang houdt een toepasselijke preek over Colossenzen 3:16: Leert en
vermaant elkander met psalmen en lofzangen en geestelijke liederen,
zingende de Heere met aangenaamheid in uw hart. En het lukt: in deze dienst
wordt zonder noemenswaardige incidenten voor het eerst niet langer
sleepende en draayende gezongen, maar ras afgebroken. Iedereen is
opgelucht, deze dienst is rustig verlopen.
Nee, dan in Westkapelle op Walcheren. Daar had men zo’n drie maanden
eerder besloten de nieuwe zangwijze in te voeren: vanaf zondag 17 maart.
Maar voorzanger Krijger met enkele notabelen konden zo vlug zingen als ze
wilden, de meeste kerkgangers hielden zich aan de oude woorden en aan de
oude slepende wijs. Als teken dat hij klaar was zette de voorzanger zijn hoed
op, zodat de dominee met zijn preek kon beginnen (vroeger luisterden
ouderwetse mannen met gedekten hoofde naar de preek, alleen onder het
zingen en bidden werd de hoed afgezet). Maar de voorzanger kon dan wel
klaar zijn, de dominee kon niet beginnen eer de langzame zangers hun vers
hadden uitgezongen en dat duurde wel even!
47

Smaadschriften
Overigens hebben de tegenstanders in Maaslandsluys niet stilgezeten. Vooral
veel werknemers van de scheepswerf van Leendert Steur (diaken én schepen)
maken de nieuwe zangwijze voor Paaps en Luthers uit en het zal de vissers
als vloeken in de oren klinken. Ze sturen krullenjongen Gideon van der Kraan
op 27 juni op pad, dus twee dagen na de zondag van de invoering, om de
scheldkanonnades rond te bazuinen. Hij kan dan gelijk ook even een
smaadschrift onder de deur schuiven van Willem van der Jagt, Contrarolleur
der Convoyen en Licenten en bij dominee Van Sprang. Ze houden deze
mannen voor de uitvinders en doordrijvers van den Dans- en Comediezang.
Het gemeen zal u wel krijgen, dreigen ze in het smaadschrift, dat ze ook in de
kerkenzakjes stoppen, maar daar trekt men zich weinig van aan.
Twee maanden later, tijdens een kerkdienst in de Groote Kerk op zondag 27
augustus, saboteren een visser, een kuiper en een straatwerker de kerkdienst
door zich tussen het zingen door te gedragen als schapen, en luidkeels te
blaten. In die tijd worden ook op woensdagen kerkdiensten gehouden en iets
dergelijks gebeurt drie dagen later op woensdag 30 augustus, maar dan in de
Kleine Kerk. In de dienst zet voorzanger Bartholomeus Ouboter (de Kleine
Kerk heeft geen orgel) de nieuwe zangwijze in. Dat is niet naar de zin van een
groepje vrouwen en vissers, die Ouboter meteen al bij het voorgezang al
bulderend en tierend van de wijs proberen te brengen. Dat lukt ze niet,
Ouboter is met zijn krachtige stem niet van de wijs te brengen, maar dat
maakt de tegenstanders zó kwaad dat ze ook na de voorzang doorgaan met
schreeuwen en schelden. De overige kerkgangers vinden het verschrikkelijk
en ook dominee Kornelis van Waenen weet er geen raad mee. Hij is zo van
streek dat hij niet meer in staat is om te preken, breekt de dienst dan ook af
en vraagt de mensen naar huis te gaan. Twee dagen later, op 1 september gaat
het wat beter, maar dat komt omdat de Baljuw van Delfland met zijn dienders
in de kerk aanwezig is. Een oud-Koopvaardijschipper trekt zich van die
aanwezigheid niets aan en blijft, extra luid en lijzig, tussen de regels door
zingen.
Het blijft ook de week daarop heel onrustig. Eigenlijk gaat het van kwaad tot
erger. De voorstanders van de oude manier van zingen sturen keer op keer de
boel in de war, maar de korte zangers laten het er ook niet bij zitten. Dan weer
heeft de ene, dan weer de andere partij de overhand, al naar de geaardheid van
de kerkbezoekers. De lange zangers komen meestal bijeen in de Kleine Kerk.
48

Zoals gezegd is daar geen orgel en ze denken dat ze de anderen, de
voorzanger incluis, gemakkelijk kunnen overschreeuwen, maar in de Groote
Kerk laten ze zich ook niet onbetuigd. Daar staat op zondag 3 september een
bende kuipers en scheepstimmerlieden voor het koor te schreeuwen. En
tijdens een dienst op vrijdag 8 september van dominee Van Sprang leunt een
oude visserman op zijn gemak tegen het koorhek en zingt in z’n eentje een
paar psalmverzen van Datheen, natuurlijk op de oude wijs.
Kleine Kerk 1598 (toren 1612), kopie van een tekening door A. van der Leeuw
1833. (Foto: H. Tulp, Collectie archief Hervormde Gemeente Maassluis)
Na de dienst, tijdens het uitspreken van de zegen, barst er een waar spektakel
los: een bende vissers, vrouwen en andere relschoppers loopt krijsend door de
kerk. Organist Jan Hendrik Bruyninkhuyzen doet vreselijk z’n best om door
gebruik van de zwaarste orgeltonen het lawaai te overstemmen, maar dat lukt
49

hem met geen mogelijkheid. Na de dienst gaat de herrie op straat door. De
onenigheden en baldadigheden nemen hand over hand toe en opnieuw moet
de Baljuw van Delft eraan te pas komen om de orde te herstellen.
Robbert van Nijn en Leendert Verschoor, raddraaiers van het eerste uur en
voorstanders van de oude wijze, de lange zang, zetten intussen alles in het
werk de nieuwlichterij weg te krijgen. Zij stellen drie smeekschriften van
gelijke inhoud op om de nieuwe zang weer af te schaffen. De smeekschriften
zijn gericht aan de Ambachtsvrouwe van Maaslandsluys Anna Arnoldina van
Boetzelaar, aan de Regeering van Maaslandsluys en aan de Kerkenraad en
Kerkmeesters. Het exemplaar in de Waag (een openbaar gebouw dat in de
Wagenstraat stond) wordt door eenenveertig personen ondertekend.
De liefhebbers van de
nieuwe zangtoon verliezen,
ondanks alle tegenstand, de
moed niet. Zij huren een
leeg huis in de Nieuwstraat
en richten er een zanggezelschap
op onder leiding
van voorzanger Ouboter.
Woensdag 20 september
begint Ouboter met zijn
nieuwe zanglessen, maar
ver komt hij niet, want
enkele jonge vissers, pas
uit zee terug, lopen samen
met ander gespuis naar het
repetitielokaal en dreigen
het pand onderuit te halen
en Ouboter in het water te
smijten. Gelukkig is
Kornelis Langerak, schilder
en glazenmaker, in de
buurt. Hij weet door zijn
tijdige en bedaarde aanpak
de heethoofden te
kalmeren.
50
1732 Kopergravure van het Garrels-orgel
vervaardigd door F. Van Bleyswyck 1732
(Foto: Koninklijke Bibliotheek ’s-Gravenhage)

Een boze organist
De stichtelijkheid die het Kerkbestuur voor ogen had gestaan bij het invoeren
van de nieuwe manier van zingen is ver te zoeken; de gemoederen raken hoe
langer hoe meer verhit. Het conflict dreigt geheel uit de hand te lopen, want
twee dagen later, op vrijdag 22 september, stuift een groep vissers, jongens en
vrouwen, dit keer aangevoerd door Kaat Persoons - Kaat de Frans wordt ze
ook wel genoemd - al schreeuwend en joelend de Groote Kerk in, waar
dominee Van Sprang bezig is met zijn voorbereidingspreek voor de komende
zondag. Hij krijgt alle mogelijke verwensingen naar z’n hoofd geslingerd en
ook organist Jan Hendrik Bruyninkhuyzen krijgt te horen dat, als er
aanstaande zondag geen verandering in de zangtrant komt, het orgel omver
zal worden gehaald en de pijpen er uit zullen worden gebroken.
Bruyninkhuyzen doet z’n uiterste best, maar ziet nauwelijks kans de
gemeente weer in het gareel te krijgen. De Ambachtsvrouwe van
Maaslandsluys gaat zich er ook mee bemoeien: Het is ook de schuld van de
organist zegt ze en ze vindt dat hij veel langzamer speelt dan vroeger en stuurt
Schout Samuel Prijn op Bruyninkhuyzen af. Die verontschuldigt zich en zegt,
dat hij er ook niets aan kan doen; als hij niet wat langzamer speelt dan raakt
hij helemaal uit de maat met het zingende kerkvolk. Niks mee te maken, vindt
de Schout en eist van de organist de verzekering dat het niet meer zal
gebeuren. Bruyninkhuyzen wordt witheet en zegt tegen de Schout: Ik ben een
goed inwoonder van Maaslandsluys en heb als zoodanig veel veneratie (=
eerbied) voor de Ambachtsvrouwe, maar ik neem, wat mijn beroep betreft,
alleen orders aan dan die welke mij gegeven worden door de kerkmeesteren
die mij hebben aangesteld. Daar kan de Schout het mee doen en
Bruyninkhuyzen gaat voor alle zekerheid naar de kerkmeesters om te
vertellen, wat hem nu weer overkomen is. Die vinden op hun beurt, dat het
niet op de weg van de Schout ligt zulke zaken met de organist te overleggen:
de Schout had bij hen moeten komen. De organist is bij hen in dienst en ze
geven Bruyninkhuyzen opdracht om precies in hetzelfde tempo te spelen als
vóór de invoering van de nieuwe zangtrant. Zo gebeurt het dat op zondag 24
september 1775 de oude wijs weer wordt gezongen, even langdradig,
langgerekt en sleepende en draayende als voorheen.
Overwinning dus voor de lange zangers: de oude manier van zingen is in ere
hersteld, maar als het Kerkbestuur al hoopte dat hiermee de rust weer is
teruggekeerd, dan is dat een misrekening. Hoewel het tot de zomer van 1776
vrij rustig blijft, de korte zangers zijn tegen het zere been geschopt en het
wordt tijd dat er ook eens naar hen wordt geluisterd.
51

En zo gaan metselaar Ary Luyendijk, horlogemaker Pieter van der Stolk en
blik- en koperslager Maarten van Bommel naar de vergadering van het
Kerkbestuur. De heren nemen geen blad voor de mond. Het is geen manier
van doen om uit angst voor de lange zangers de korte manier van zingen dan
maar af te schaffen. Weten de heren wel dat ook zij in Maaslandsluys veel
aanhangers hebben? En ze dreigen: als de lange zang blijft gehandhaafd, nou,
dan kunnen zij er niets aan doen als ze de korte zangers niet meer in bedwang
kunnen houden en dan moet het kerkbestuur zelf maar zien wat ervan komt...
De Kerkenraad stuurt dominee Van Sprang, ouderling Alexander van Yperen
en diaken Dirk van der Leeuw naar de Schout en namens de Kerkmeesters
vragen later ook Jan Schim en Dirk Kooy belet. Schout Pieter Schim, die
Samuël Prijn inmiddels is opgevolgd, doet verslag aan de Regeering en die
machtigt op haar beurt burgemeester Cornelis Swanenburg en schepen Jacob
van der Lely om met afgevaardigden van het Kerkbestuur in onderhandeling
te treden en te zoeken naar een oplossing die beide partijen bevredigt. En zo
begint het geconfereer en geredeneer opnieuw met Robbert van Nijn en
Leendert Verschoor als voormannen van de lange zang en met Ary Luyendijk
en Pieter van der Stolk namens de korte zangers. De twee laatsten willen zich
wel schikken en vragen meteen maar of er voordat de dominee met de preek
begint een bedezang mag worden ingevoerd: hun zanggezelschap heeft
daarop gerepeteerd. Dat is te veel gevraagd; Van Nijn en Verschoor willen de
‘oude zangtoon’ handhaven. Nou ja vooruit, achter iedere regel mag dan een
korte rustpauze worden ingelast.
Het helpt allemaal niets. De partijen staan zó onverzoenlijk tegenover elkaar,
dat alle vriendelijke verzoeken van de Kerkenraad om de vrede toch te
bewaren en om met elkaar tot een oplossing te komen, niets uithalen.
Uiteindelijk besluit de Kerkenraad met een beroep op beide partijen elk wat
water in de wijn te doen tot een tussenoplossing is gevonden. Beide partijen
worden op 5 februari op het Raadhuis ontboden en daar wordt hen
meegedeeld, dat men, te beginnen met den elfden, vier weeken lang eens
beproeven zou, hoe een middelmatige zangtoon, die niet te kort afgebroken,
en niet te lang gerekt wierd, aan de Gemeente voldoen zou en dat men
middelerwijl vrijheid zou hebben, om van weerskanten zijne bedenkingen en
bezwaarnissen in te dienen.
Robbert van Nijn stormt buiten zichzelf van woede het Raadhuis uit en
52

schreeuwt het uit: We zijn de oude toon kwijt! Inmiddels heeft zich een hele
menigte voor het Raadhuis verzameld en met Cornelis Aryentz. Van der
Hoeve aan het hoofd stormen ze de raadzaal weer in en eisen in heftige
bewoordingen de terugkomst van de oude zangwijs. De Regeering zwicht niet
voor de overmacht: het besluit is nu eenmaal genomen en de proefzang blijft,
alle schreeuwpartijen en bedreigingen ten spijt, gehandhaafd tot eind maart.
Geen woorden, maar daden
Het lijkt erop dat het van woorden eindelijk tot daden komt. Om het aanzien
van schout Pieter Schim weer wat op te vijzelen, die toch maar met
voorzichtigheid en vlijtige medewerking de eendracht tussen het Raadhuis en
de Kerk heeft hersteld, maakt Contrarolleur Willem van der Jagt, die
eveneens bekendstaat als dichter (van o.a. het opschrift van de nieuwe klok
van de Kleine Kerk, 1764), een boekje met de titel Vredebazuin, of
Aansporinge tot eendrachtig Psalmgezang aan de Gemeente van Maassluis.
Of voegt het, dat Elkeen
Onkundig, Lid of geen,
Het Kerk-gezang koom’ dwingen?
’t Kan wezen! ….. ’t is gebeurd!
Waar Godsvrucht nog om treurt,
Met al haar voedsterlingen
schrijft Van der Jagt in gloedvolle woorden. Had hij dat maar niet gedaan,
want het boekje en zijn plan het te verkopen, valt verschrikkelijk slecht. Daar
komt oproer van. Wacht maar eens als de vloot in de haven terugkeert! Van
der Jagt, die van de Regeering het dringend verzoek krijgt het werkje in te
trekken, besluit de verkoop ervan acht dagen uit te stellen.
En inderdaad, daar komt rotzooi van... Op donderdag 28 maart trommelen
Gideon van der Kraan en Ary Woutersz., oproerkraaiers van het eerste uur,
enkele vissers op en beramen ten huize van hoekmaker Sloot hun snode
plannen. Hier werden ze op anijs en zoete koek onthaald en het is niet
onwaarschijnlijk, dat men daar toen geweldige maatregelen beraamde. Het
drietal gaat naar de kerk, waar ze onder het zingen schreeuwend en razend
door de kerk heen en weer lopen. Bij het uitgaan schelden, dreigen en
vervloeken ze Willem van der Jagt en zijn jongste zoontje. Van der Jagt
probeert ze tot bedaren te brengen, maar niets helpt en het loopt volkomen uit
de hand. Matroos Hendrik Gerritszoon van der Hoeve geeft Van der Jagt een
aframmeling en smijt hem tegen een boom aan. Dat is zelfs Gideon van der
53

Kraan te bar en hij bevrijdt Van der Jagt en zijn zoon.
De volgende middag slaat de woede weer toe als men de Baljuw van Delfland
in het dorp waarneemt. Van der Kraan, Woutersz. en Van der Hoeve houden
hem staande en dagen hem al sarrend uit om hen gevangen te nemen. De
Baljuw weet te ontkomen, maar de groep heeft al een ander slachtoffer in het
vizier: de blinde organist Bruyninkhuyzen (hij was van kinds af aan blind aan
beide ogen) krijgt een pak slaag en ze sleuren hem mee langs de huizen van
de Schout, de Regeerders, de predikanten en kerkmeesters en de
kerkenraadsleden: ze moeten allemaal beloven voortaan lang te zingen en
doen ze dat niet dan volgt moord en doodslag! Als hebben ze de overwinning
al behaald, loopt de bende, inmiddels aangegroeid tot zo’n tweehonderd
jongens en wijven, al zwaaiend met hun hoeden en hoezee roepend verder
naar burgemeester Izaak Bubbezon, waar met een kruiwagen de deur wordt
opengebroken en het meubilair op straat wordt gesmeten. Bij de ouderling
Willem van Mechelen gaan de ruiten aan diggelen. Op weg naar het huis van
Willem van der Jagt, proberen ze bij de gemeentesecretaris Bartholomeus
Kooy binnen te komen, maar dat lukt niet. Bij Van der Jagt aangekomen,
dringt de bende met Kaat Persoons aan het hoofd, via de achterplaats de
keuken binnen. De vrouw van Van der Jagt brengt helemaal ontdaan uit dat
haar man er niet is en dat ze zijn boekje niet eens heeft gelezen. Ze weet Kaat
Persoons te overtuigen en deze schijnt door de ontroerde vrouw en de drie
jongste kinderen bewogen te zijn. Dat belet haar en haar kornuiten overigens
niet de hele keukeninventaris aan stukken te slaan. Onwetend van alle ellende
die zich op dat moment bij hem thuis afspeelt, komt Willem van der Jagt met
zijn zoon Adriaan het dorp via de Zuiddijk te paard binnenrijden. Hij wordt
tijdig gewaarschuwd en verbergt zich bij familie in het dorp. Adriaan echter
rijdt in volle galop door naar de stal; hij zal ze wel krijgen, maar de overmacht
is te groot. Ze pakken hem z’n zweep af en ranselen hem ermee af: Waar is je
vader die in zijn boekje het lef heeft de vissers de schuld te geven en wat let
me jou hond, dat ik de zweep niet op je kop in stukken sla. Kornelis
Arendszoon Ladrijven grijpt in, hij vindt dat wel wat te ver gaan, maar roept
ondertussen luidkeels, dat zij het vandaag voor het zeggen hebben; zij zijn
Prins, Staten, Regeering, Dominees en alles tegelijk en zij moeten dus hun zin
krijgen. De groep duldt geen tegenspraak en laten de Van der Jagten beloven
voortaan de oude toon weer te zingen. Al hoezee roepend trekt de bende het
dorp weer in; en passant doen ze het huis van scheepstimmerman Pieter van
Leeuwen nog even aan, breken ook daar de boel af, mishandelen de zoon en
54

eisen ook hier dat de oude toon weer wordt gezongen, wat echter door de
Vrouw manmoedig en opzettelijk wordt geweigerd.
Twee dagen daarna, op zondag 31 maart, lossen de Van der Jagten in de
Groote Kerk hun belofte in en zingen weer de oude toon. Tijdens de voorzang
rukken Abraham Lamboy en Ary Woutersz. de deur van de kerkbank open en
gaan naast Willem van der Jagt zitten. Hij zingt niet naar hun genoegen en ze
houden hem in de gaten. Maar Van der Jagt zingt het nagezang zo naar de zin
van Lamboy en Woutersz., dat ze de aanwezige gemeente verzoeken Van der
Jagt te prijzen en hem vergiffenis te vragen voor wat men hem en zijn gezin
heeft aangedaan en hem te beschermen voor verdere aanvallen. Jammer
genoeg bevinden zich nog meer aanstokers in de kerk die witheet zijn over het
lompe hekelschrift zoals ze het boekje van Van der Jagt noemen en waarin
Van Nijn, Verschoor, en Van der Hoeve volgens hen in niet mis te verstane
bewoordingen worden beschimpt. Volkert Langerak, die hoort dat ook hij in
dat paskwil wordt genoemd, raakt buiten zichzelf van woede en alles en
iedereen raakt weer in rep en roer. Een bende oproerkraaiers onder leiding van
Gideon van der Kraan, Ary Woutersz. en Jan van der Thuyn wil bloed zien en
de Paskwilmakers en al de nieuwe zangers moeten worden vermoord. De
bende trekt opnieuw het dorp in en een dag daarna, op maandag 1 april, staat
heel Maaslandsluys op stelten.
Maaslandsluys op stelten
Als de oude Deumes van der Zalm niet weet te vertellen of zijn zoon het
lasterschrift heeft en waar hij het heeft verborgen, wordt hij jammerlijk
afgerost. Het huis van z’n zoon, die nog op tijd weet te vluchten, wordt
doorzocht en ook daar gaan de ruiten eraan. Het volgende slachtoffer is
Hendrik Valk die, nadat z’n huis van zolder tot kelder wordt geplunderd, van
het ene naar het andere huis onder de grofste verwensingen wordt
meegesleurd. Bij gebrek aan schoenmaker Pieter Fool, die het gevaar is
ontvlucht, wordt zijn vrouw bij de haren tot op de Markt langs de straat
gesleurd en zo afgetuigd, dat ze er letterlijk gek van wordt en een paar
maanden lang doodziek te bed ligt.
Bijzonder schandalig maakt de bende het wel bij voorzanger Ouboter. Zoals
ze daar in zijn huis en winkel (hij was van zijn beroep schilder en
glazenmaker) huishielden was verschrikkelijk. Hij wordt zo vreselijk
geslagen, dat ze hem voor dood houden; in z’n huis wordt alles kort en klein
55

geslagen. Als de man het niet zelf had verteld in een later Aan den Edel
Achtbare Geregte van Maaslandsluys gericht verzoek om vergoeding voor de
geleden schade, zou je ’t nauwelijks geloven.
Op de eerste april zo licht hij zijn verzoek toe, verstoutten zich eenige lieden
met geweld mijn huis binnen te dringen en aldaar genoegzaam alle mijne
meubelen en huissieraden in stukken te slaan, mijn zilverwerk en andere
goederen te roven, mitsgaders in mijn glazenmakerswinkel een menigte glas
te verbrijzelen, de verf en olie door de winkel te werpen en aldaar de linnen
en wollen kleederen van mijzelven en zijn vrouw en kinderen in te wentelen en
te bederven en hen allen in een zoodanigen toestand te brengen, dat het mij
gedurende geruime tijd onmogelijk was, iets tot onderhoud van mijn talrijk
gezin te verdienen en zelfs daarenboven vele kosten heeft moeten maken tot
het bekomen van doktoren, chirurgijns en de nodige medicamenten.
Het Gerecht stelt het verzoekschrift op advies in handen van de Kerkmeesters
maar schrijven er meteen bij, dat adressant zich moet richten tot de Heeren
Kerkmeesters, indien hij beweert dat hij klachten tegen hen heeft.
Er zijn nog meer slachtoffers. Oud-burgemeester en ouderling Jacob van der
Gaag wordt blootsvoets in zijn nachtgoed de straat op gejaagd en moet op
zoek naar zijn zoon Albert die het paskwil, het boekje van Van der Jagt, in zijn
bezit zou hebben. Bij de metselaar Ary Luyendijk wordt de deur open geramd
en een zware steen naar binnen gegooid, die een sponning van de bedstee
vernielt en ternauwernood het kindje mist, dat daar ligt te slapen. De zieke
vrouw van Luyendijk wordt geslagen en mishandeld en Luyendijk verweert
zich zo goed als hij kan, maar moet het onderspit delven. Hij vlucht via muren
en daken op zoek naar een veilige schuilplaats. Hij vindt die uiteindelijk in
Delft, maar erg blij zijn ze daar niet met hem, bang als ze zijn voor kwade
gevolgen.
Er lijkt aan het oproer geen eind te komen, maar uiteindelijk, om middernacht
lukt het, nota bene door een van de aanstichters, matroos Hendrik van der
Hoeve het volk tot stilte te manen. Het is nu genoeg geweest en iedereen moet
naar z’n eigen huis terug.
Maaslandsluys in oproer
Schepen Lambregt Schelvisvanger heeft er schoon genoeg van en staat erop
dat er nu eindelijk eens een vergadering zal worden belegd om heilzame
maatregelen te nemen, om verdere ongevallen te voorkomen en om de eer der
56

Regeering te handhaven. Dinsdag 2 april komt de Regeering in alle vroegte
bijeen in het huis van de Schout Pieter Schim. Besloten wordt dat de Schout,
de burgemeester Swanenburg en de schepen Van der Lely naar Delft gaan om
de Baljuw van Delfland te spreken. Ze vertrekken in alle vroegte, maar in
Delft aangekomen horen zij dat de Baljuw door de Fiscaal en Procureur-
Generaal aan het Hof is ontboden. De zaak is al bij de Staten van Holland en
Westvriesland aanhangig gemaakt en ook de Stadhouder, Prins Willem V,
weet inmiddels dat Maaslandsluys in oproer is en dat er daarom misschien
wel troepen moeten worden gestuurd. De Maassluise afgevaardigden gaan de
Baljuw achterna en vinden aan het Hof tot hun verrassing ook Ary Luyendijk,
die net als Fool, Ouboter en Valk de afgelopen nacht Maaslandsluys zijn
ontvlucht. Arie Luyendijk, vies en gehavend als hij is, heeft die ochtend de
Prins van Oranje in de tuin zien wandelen en zijn kans schoon gezien de Prins
een smeekschrift aan te bieden. Zijne Hoogheid verzoekt hem om tien uur op
het Hof te verschijnen. Luyendijk wordt door de Raadsheren binnengeroepen
en doet, in het bijzijn van de Baljuw en de afgevaardigden van de Regering
van Maaslandsluys, uitvoerig verhaal van alles wat hij heeft gehoord en
gezien en van alles wat hem is overkomen. Waarschijnlijk zal Luyendijk zich,
beledigd als hij is, nogal sterk hebben uitgedrukt en de Maassluise
afgevaardigden zullen, om toch nog voor de burgerij op te komen, hem hier
en daar wel hebben tegengesproken en sommige van zijn uitspraken hebben
afgezwakt. Hoe dan ook, het is duidelijk dat er om de rust en de orde te
herstellen maatregelen moeten worden genomen. En die zijn niet mis...
In Maaslandsluys is diezelfde ochtend de geruchtenstroom goed op gang
gekomen. De reis van de Schout is al gauw uitgelekt en de wildste geruchten
doen de ronde. Er is krijgsvolk uit Den Haag in aantocht, weet men te
vertellen en sommigen winden zich zo op, dat ze die krijgsbenden wel tegen
zullen houden en als ze aan de ene kant het dorp binnenkomen, nou, dan
steken ze de andere kant in brand. Weer anderen zuipen genever met buskruid,
bijten de roemers aan stukken en dreigen dat zij de harten hunner
tegenstanders ten lijve zullen uittrekken. De komst van enig krijgsvolk blijkt
een vals gerucht te zijn, maar de angst voor strafmaatregelen zit er danig in!
De korte zangers krijgen intussen weer wat moed en verspreiden anonieme
pamfletten. Daartegen komen de lange zangers weer in het geweer en even
lijkt de strijd opnieuw te ontbranden. De korte en de lange zangers trekken
gezamenlijk naar het Raadhuis, stormen de trappen op en zien kans de
Regeering de belofte af te persen dat voortaan in beide kerken de oude wijze
57

wordt gezongen, gelijk ook sedert geschiedde.
Overtredingen worden beboet
Eindelijk, ruim een maand na de ergste schermutselingen, komt er op 3 april
1776 een waarschuwing van de Baljuw en Welgeboren Mannen van Delfland,
waarbij een beloning van vijftig gulden wordt uitgeloofd aan iedereen die de
makers van de lasterschriften ontdekt. Het verspreiden van pamfletten en het
samenrotten is voortaan ten strengste verboden en er geldt een verbod op alle
wanorde in de kerk; elke overtreding zal worden beboet.
Zal het net zo gegaan zijn als in de kerk van het Zeeuwse Axel? Daar zou men
ook op de korte manier gaan zingen. De eerste zondag lukte dat niet erg. De
dominee moest een poos wachten tot de langzame zangers klaar waren, eer hij
aan zijn preek kon beginnen. In tegenstelling tot de Maassluise dominee Van
Sprang was de predikant van die kerk een nogal heetgebakerd man en pleegde
na de kerkdienst meteen overleg met de Regeering. De volgende zondag werd
vanwege de Regeering afgekondigd, dat iedereen die op een andere manier
zou zingen dan de voorzanger, voor de eerste keer twintig gulden boete moest
betalen. Bij herhaling werd de boete verdubbeld. Tussen de kerkgangers
gingen enkele rechtsdienaars zitten. Ook de dienstbode van de dominee zou
erop letten of alles wel ordelijk toeging. Iemand besloot te zingen zoals hij dat
wilde. Toen de gemeente klaar was zong hij op z’n eentje de laatste regels
achterna. Onmiddellijk klonk het dreigend van de kansel: Kaatje, wie zingt
daar? Kaatje noemde hardop de naam van de zondaar, die zonder pardon
twintig gulden moest betalen voor zijn nazang.
Arrestaties
In Maaslandsluys hebben de lange zangers door hun gewelddadigheden dan
wel hun zin gekregen, maar de straffen voor de oproerkraaiers zijn niet mis.
De Baljuw en zijn gerechtsdienaars zijn bekende verschijningen in het
Maassluis van die dagen. Kaat Persoons en een paar andere vrouwen worden
gearresteerd en in Delft gevangengezet. Jan van der Thuyn, die denkt te
kunnen rekenen op een grote achterban, heeft zich op een aan de Haven
afgemeerd schip verscholen, maar wordt voor de ogen van de toegestroomde
menigte door de gerechtsdienaars weggehaald. Niemand verzet zich tegen
deze aanhouding, maar toch is de Regeering niet gerust: er moeten meer
gerechtsdienaars bij, om Cornelis Ladrijven en Frans Steil in hechtenis te
nemen. Ladrijven ontkomt via de daken en vlucht naar Zeeland. Er gaat haast
58

geen dag voorbij of er vinden arrestaties plaats en dan wordt ook Gideon van
der Kraan, onruststoker van het eerste uur, op helderen dag uit zijn huis
gehaald, ’t geen een droevig opzien en groote vreeze wekt. Deze arrestatie
maakt zo’n indruk op Ary Woutersz. en nog ruim zeventig anderen, dat zij de
volgende dag op de vlucht slaan.
Amnestie voor heel Maaslandsluys
Ondertussen hebben de Staten van Holland en Westvriesland een verzoek om
amnestie ontvangen van de Ambachtsvrouwe van Maaslandsluys voor een
seer groot aantal van haar Ingezeetenen die sig aan gemelde feitelijkheden
als andersints hebbende schuldig gemaakt, maar dat zij voorsiet, dat de
Justitie te dier saake niet souden kunnen blijven buiten nog meerder activiteit,
en dat deselve teffens had geconsidereert……. dat een groot aantal van de
Ingezeetenen harer Heerlijkheid ongelukkig gemaakt, veele Vrouwen en
Kinderen in de uiterste armoede gedompelt, en haar Heerlijkheid van veele
haarer Ingezeetenen berooft en te gronde gebragt soude worden.
Van een ontvolking van Maaslandsluys moet het niet komen, vinden ook de
Staten en na het inwinnen van het hoogwijs Advis van sijn Hoogheid den Heer
Prince van Orange en Nassau verlenen zij in de Publicatie van 26 juli 1776
goedgunstig de gevraagde amnestie. Dat geldt echter niet voor de ergste
raddraaiers. Kaat Persoons en Jan van der Thuyn worden voor twaalf jaar en
Gideon van der Kraan en Ary Woutersz. voor zes jaar verbannen. De anderen
krijgen een ernstige waarschuwing zich van verdere wandaden te onthouden,
anders zullen ze op het rigoureuste na exigentie van saaken worden gestraft.
Bedrieglijke rust
Het blijft redelijk rustig na dit gerechtelijk ingrijpen, maar begin 1778 laait de
strijd weer op. De lange zangers zijn weer dwars gaan liggen, omdat van
lieverlee toch weer is overgegaan tot de korte en ras afgebroken zang. De
Heeren Bailluw en Welgeboorenmannen van den Hove en Hooge Vierschaar
van Delfland hebben met de grootste verontwaardiging vernomen dat velen
zich dus niet meer houden aan de Publicatie van 26 juli 1776. Twee jaar later,
op 14 mei 1778 laten ze een ernstige waarschuwing uitgaan: De
oneenigheeden zijn niet alleen niet opgehouden, maar ook zeedert eenige tijd
wierd het Psalmgezang onder den Godsdienst in de publycque Kerken door
verscheide Persoonen werkelijk gestoord, zoo door het maaken van een
verward geschreeuw zonder eenige agt te geeven nog op het Orgel nog op de
59

Voorzangers, als door het voortgaan met hun gezang, nadat het Orgel en
Voorzangers reeds hadden opgehouden.
Elk en een yder, wie hij zoude mogen zijn krijgt een ernstige waarschuwing en
wordt gelast zich voortaan in de kerk onder het psalmgezang betamelijk te
gedragen, in het zingen het orgel en de voorzangers na te volgen en op geen
enkele wijze de kerkdienst te verstoren en voorts dient een yder zig te
onthouden van alle samenrottingen en oproerige beweegingen, ’t zij met
woorden of met daden, zo in de Kerk als daar buyten. En als iemand zich daar
in het vervolg toch op enigerlei wijze schuldig aan maakt, dan zullen deze
verstoorders van de rust in de gemeente en als ontheiligers van de openbare
godsdienst zonder enig pardon worden bestraft.
Dat schijnt te helpen, want de archieven zwijgen verder over deze kwestie.
Maar de onrust heeft, ook in Maaslandsluys, vaste bodem gekregen: een
andere woelige periode volgt. Het Ancien Régime kraakt in al zijn voegen en
met de Franse Revolutie in 1789 wordt de burgerlijke democratie ingesteld.
De macht komt niet meer van God maar van het volk. De gezagsdragers van
de Franse Revolutie willen de ideeën van de Verlichting uitdragen tot over de
grenzen. Onze streken komen in 1795 in Franse handen. De Franse
geschiedenis wordt nu ook onze geschiedenis.
Maar dat is een heel ander verhaal. Wilt u weten welke invloed de Franse
Revolutie, zo kort na het eigen ‘Psalmenoproer’, had op het leven in
Maassluis? In nummer 39 van de Historische Schetsen kunt u er alles over
lezen!
Gerry Hanneman-de Jong
Bronnen:
Kerkelijke Historie van het Psalmgezang der Christenen
van Josua van Iperen, Amsterdam 1778
Geschiedenis van Maassluis door S. Blom, 1948
60