Melanoom Nieuws nr.2 2011 C.pdf - Stichting Melanoom - Nfk
Melanoom Nieuws nr.2 2011 C.pdf - Stichting Melanoom - Nfk Melanoom Nieuws nr.2 2011 C.pdf - Stichting Melanoom - Nfk
nieuws Melanoom jaargang 13 • nummer 2 • juni 2011 STICHTING MELANOOM Nieuw in Nederland: Yttrium-90- radioembolisatie Melanoombehandeling met crème (MI therapie) Hoopvol nieuws voor zonaanbidders: 14 vragen over Melanoom Tien zonnetips voor u op een rij www.stichtingmelanoom.nl Melanoom Nieuws • Nummer 2 • juni 2011 1
- Page 2: 2 Inhoud Van het bestuur pag. 3 Nie
- Page 6: Nieuws Op 10 juni j.l. heeft Arjan
- Page 10: Medisch de Rol van maCRofagen bij d
- Page 14: Bijwerkingen en controle 90Y-radioe
- Page 18: maals. Voor de zekerheid snijdt hij
- Page 22: EDICHT Stil - Zijn Je denkt misschi
nieuws<br />
<strong>Melanoom</strong><br />
jaargang 13 • nummer 2 • juni <strong>2011</strong><br />
STICHTING<br />
MELANOOM<br />
Nieuw in Nederland:<br />
Yttrium-90-<br />
radioembolisatie<br />
<strong>Melanoom</strong>behandeling<br />
met crème (MI therapie)<br />
Hoopvol nieuws<br />
voor zonaanbidders:<br />
14 vragen<br />
over <strong>Melanoom</strong><br />
Tien zonnetips voor u op een rij<br />
www.stichtingmelanoom.nl <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong><br />
1
2<br />
Inhoud<br />
Van het bestuur pag. 3<br />
<strong>Nieuws</strong>: Wat kan en wil de patiënt pag. 4<br />
<strong>Nieuws</strong>: Reacties pag. 5<br />
<strong>Nieuws</strong>: Ain’t no mountain high enough pag. 6<br />
<strong>Nieuws</strong>: Overlevingskansen stijgen pag. 7<br />
<strong>Nieuws</strong>: Ervaringsdeskundigen<br />
gezocht pag. 7<br />
Medisch: <strong>Melanoom</strong>behandeling<br />
met crème pag. 8<br />
Boeken: Tot hier zijn wij gekomen pag. 9<br />
Medisch: De rol van macrofagen bij<br />
de groei van het oogmelanoom pag. 10<br />
Medisch: YTTRUM-90 Radioembolisatie pag. 12<br />
In gesprek met: Jan Linnenbank pag. 14<br />
14 vragen over melanoom pag. 16<br />
10 zonnetips pag. 19<br />
Kinderen in de zon pag. 20<br />
In memoriam Marja Knol pag. 20<br />
Column Leonie van de Pol pag. 21<br />
Gedicht pag. 22<br />
Boeken: Een lichaam van lood pag. 22<br />
Colofon pag. 23<br />
<strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong> bestaat sinds 1995 en telt circa 600<br />
leden. <strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong> zet zich in voor mensen met<br />
melanoom, oogmelanoom en andere soorten huidkanker.<br />
STICHTING Onze missie: het geven van informatie en het bieden van<br />
MELANOOM<br />
Patiëntenorganisatie voor mensen<br />
met melanoom, oogmelanoom en ondersteuning door middel van verschillende vormen van<br />
andere vormen van huidkanker<br />
lotgenotencontact en belangenbehartiging. De kernactiviteiten van de<br />
<strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong> zijn:<br />
• Het scheppen van mogelijkheden voor lotgenotencontact<br />
• Het geven van voorlichting en informatie<br />
• Het behartigen van belangen<br />
• Het stimuleren van wetenschappelijk onderzoek en onderwijs<br />
De organisatie van de stichting is in handen van een team van gemotiveerde<br />
en enthousiaste vrijwilligers dat wordt aangestuurd door een<br />
bestuur. De stichting, en in het bijzonder het bestuur, wordt daarin<br />
bijgestaan door een Raad van Advies. Deze raad is samengesteld uit<br />
specialisten en wetenschappers uit het werkveld van de dermatologie en<br />
oncologie.<br />
Bestuur <strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong><br />
Nelleke Gruis, voorzitter<br />
voorzitter@stichtingmelanoom.nl<br />
Petra Sijpkes, vice-voorzitter<br />
Anja Verbruggen, secretariaat<br />
secretariaat@stichtingmelanoom.nl<br />
Dick Ramaker, penningmeester<br />
Rob van Tijen, bestuurslid m.b.t. oogmelanoom<br />
Jan Linnenbank, bestuurslid ICT<br />
Inge Ramaker, secretariaat en vrijwilligersbeleid<br />
secretariaat@stichtingmelanoom.nl<br />
Julia Kool, PR & marketingmedewerker<br />
Arthur de Groot, adviseur<br />
Raad van Advies<br />
Dhr. J.C. Aalders, oud-voorzitter Stcihting <strong>Melanoom</strong><br />
Mevr. Prof. Dr. W. Bergman, dermatoloog LUMC<br />
Dhr. Dr. H. Bonenkamp, chirurg UMC St. Radboud<br />
Dhr. Prof. Dr. J. Haanen, internist oncoloog NKI/AVL<br />
Dhr. Prof. Dr. G.P.M. Luyten, oncoloog oogheelkunde LUMC<br />
Mevr. S. ter Meulen, verpleegkundig specialist dermato-oncologie NKI/AVL<br />
Dhr. Dr. W. van der Veen, dermatoloog AMC en NKI/AVL<br />
Mevr. Dr. E. de Vries, epidemiologe Erasmus MC<br />
<strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong> is aangesloten bij de Nederlandse Federatie voor<br />
Kankerpatiëntenorganisaties (NFK) en kan haar werkzaamheden verrichten<br />
mede dankzij subsidiëring door KWF Kankerbestrijding.<br />
NFK<br />
Postbus 8152<br />
3503 RD Utrecht<br />
Tel: 030- 291 60 90<br />
KWF Kankerbestrijding<br />
Postbus 75508<br />
1070 AM Amsterdam<br />
Tel:020 - 570 05 00<br />
Inmiddels alweer een verslag van het bestuur in de tweede editie van<br />
het vernieuwde <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong>. De redactie en het bestuur hebben<br />
zeer veel positieve reacties mogen ontvangen op de nieuwe lay-out.<br />
We streven er naar nu ook de inhoud te verbeteren, dit moet zeker gaan<br />
lukken gezien de vele nieuwe ontwikkelingen op huidkanker- en<br />
oogmelanoomgebied. Deze nieuwe ontwikkelingen zijn deels op de<br />
succesvolle landelijke contactdag op 9 april gebracht. Dit keer is de<br />
B-raf remmer goed uitgelegd. Ook is de rol van de huidtherapeut in<br />
bijvoorbeeld littekenverzorging en na plastische chirurgie belicht. De<br />
workshops zijn goed bezocht, waren interactief, soms emotioneel maar<br />
vooral informatief.<br />
Belangenbehartiging<br />
Met de komst van de nieuwe behandelmethodes is<br />
een goede belangenbehartiging belangrijker dan<br />
ooit. Een kleine werkgroep is nu gevormd maar kan<br />
altijd enthousiaste belangenbehartigers gebruiken.<br />
Mogelijk wordt het bestuur binnenkort met een vertegenwoordiger<br />
van vanuit belangenbehartigersgroep<br />
versterkt.<br />
Forum<br />
Tijdens de contactdag werd de komst van ons eigen<br />
forum geïntroduceerd. Op 20 mei hebben de moderators<br />
een training gekregen en dan was het tijd om<br />
te starten. De komst van het forum is ook enthousiast<br />
door onze raad van advies ontvangen en zij zijn bereid<br />
mee te helpen aan een waardevolle informatievoorziening.<br />
Patiëntenfolder Oogmelanoom<br />
Op de contactdag is ook de patiëntenfolder voor<br />
oogmelanoompatiënten geïntroduceerd. Inmiddels<br />
wordt deze folder door veel ziekenhuizen aangevraagd.<br />
<strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong> op regionaal niveau<br />
De <strong>Stichting</strong> gaat steeds vaker op regionaal niveau<br />
aan de slag. Zo was er in samenwerking met inloophuizen<br />
op 3 maart een regioavond in Ommen en op<br />
10 mei in Leeuwarden. Op 21 mei was tijdens de<br />
huidcampagne dag de <strong>Stichting</strong> op diverse locaties<br />
aanwezig. In datzelfde kader werd er op 19 mei nog<br />
een lezing gegeven tijdens het symposium van de<br />
huidtherapeuten.<br />
Jong geleerd, oud gedaan<br />
Al met al een druk voorjaar, vooral nu de zomer al vol<br />
begonnen lijkt te zijn. In april al smeren tegen zonnebrand,<br />
wie had dat gedacht. Op dit warme weer<br />
zijn we handig ingesprongen door 7400 peuterspeelzalen<br />
en kinderdagverblijven aan te schrijven over het<br />
belang van zonbescherming bij kleine kinderen. Deze<br />
actie spreekt iedereen met jonge kinderen aan en ons<br />
Dikkie Dik en de Smeerpoes boekje wordt hierop<br />
door velen aangeschaft om voor te lezen. Jong geleerd,<br />
oud gedaan geldt in deze moderne tijd gelukkig<br />
nog steeds!<br />
<strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong> www.stichtingmelanoom.nl www.stichtingmelanoom.nl <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong><br />
Het bestuur<br />
van het<br />
bestuur<br />
3
4<br />
<strong>Nieuws</strong><br />
wat kan en wil de<br />
patiënt?<br />
Verslag van een workshop<br />
tijdens de landelijke<br />
contactdag <strong>2011</strong><br />
Door: Rob van Tijen<br />
Wat kan en wil de patiënt? | Reacties | Ain’t no mountain high enough…<br />
| Overleving volwassen kankerpatiënten stijgt | Ervaringsdeskundigen<br />
gezocht voor beoordelen subsidieaanvragen bij KWF<br />
Eén van de drie workshops in het<br />
middagprogramma van de landelijke<br />
contactdag op 9 april <strong>2011</strong> werd<br />
gehouden door prof. dr. Gré Luyten,<br />
oogheelkundig oncoloog in het<br />
LUMC te Leiden. Het thema van de<br />
workshop was: Het bepalen van de<br />
prognose; wat kan en wat wil de<br />
patiënt? Prof. Luyten nodigde de 20<br />
deelnemers uit om vragen te stellen<br />
en actief deel te nemen aan de discussie,<br />
dit leidde tot een interessante<br />
en informatieve workshop.<br />
Diagnose<br />
Een oogmelanoom kan aan het licht komen<br />
door symptomen bij de patiënt<br />
(lichtflitsen, zichtverlies) of tijdens een<br />
routine controle van het oog. Bij het stellen<br />
van de diagnose worden diverse on-<br />
derzoeken uitgevoerd: in het oog kijken<br />
met een lens, diverse foto’s, echo. Elke<br />
diagnose in het LUMC wordt door een<br />
team van oogartsen tezamen besproken.<br />
Primaire behandeling<br />
De volgende behandelingen zijn mogelijk:<br />
• brachy-therapie<br />
• stereo-tactische bestraling<br />
• protonen-bestraling<br />
• enucleatie.<br />
Er zijn plannen om in de toekomst in<br />
Nederland ook een protonen-behandeling<br />
op te zetten (momenteel nog in<br />
Zwitserland).<br />
Controle<br />
Na een behandeling dient elke 6 maanden<br />
een controle te worden uitgevoerd van<br />
bepaalde bloedwaarden en wordt een<br />
echo gemaakt van de lever. Deze controle<br />
wordt minstens 10 jaar lang gedaan.<br />
Uitzaaiingen<br />
Indien er uitzaaiingen plaatsvinden van<br />
een oogmelanoom dan is dat meestal<br />
naar de lever. Op het moment van de<br />
behandeling van het oogmelanoom is<br />
de kans op uitzaaiingen nog klein<br />
(2 %). Op lange termijn is de kans ech-<br />
ter groot, van alle oogmelanoompa-<br />
tienten krijgt gemiddeld 50% te maken<br />
met uitzaaiingen wanneer over een pe-<br />
riode van 15 jaar wordt gekeken.<br />
Goede maar ook riskante test<br />
beschikbaar om risico’s in te schatten<br />
De kans is echter niet voor elke patiënt<br />
gelijk; er zijn patienten met een hoog<br />
risico en patienten met een laag risico.<br />
Om dit risico te kunnen inschatten is er<br />
tegenwoordig een goede test beschikbaar:<br />
met behulp was een stukje tumorweefsel<br />
uit het oog kan (op basis<br />
van afwijkingen in chromosoom 3)<br />
worden bepaald of de patient in een<br />
hoge of lagere risico groep zit. Het dilemma<br />
met betrekking tot deze test<br />
kan voor de behandelende arts groot<br />
zijn: moet je een patient die zojuist de<br />
diagnose oogmelanoom heeft gehoord<br />
en daardoor al geschokt is, ook nog<br />
met deze test en langere termijn risico’s<br />
confronteren? Dit dilemma is er met<br />
name omdat er op dit moment niet<br />
echt goede behandeling bij uitzaaiingen<br />
voorhanden zijn. Een andere factor<br />
bij dit dilemma is dat er voor de test<br />
een stukje tumor weefsel nodig is. Dit<br />
zou dan voor de bestraling moeten<br />
worden weggenomen (biopt). Aan<br />
deze handeling zijn ook risico’s verbonden:<br />
door het nemen van het biopt kan<br />
verspreiding van tumorcellen worden<br />
bevorderd; daarnaast kan er worden<br />
“misgeprikt” waardoor een onjuiste<br />
voorspelling wordt gedaan. Dit alles<br />
moet tezamen worden afgewogen.<br />
Discussie<br />
Met de deelnemers aan de workshop<br />
werd intensief over dit onderwerp gesproken.<br />
Veel van de 20 deelnemers<br />
waren vóór het uitvoeren van de test<br />
en vóór het zo veel mogelijk informeren<br />
van de patiënt. In het verleden had<br />
prof. Luyten eenzelfde vraag aan patienten<br />
voorgelegd tijdens een lezing,<br />
toen was het beeld veel minder uitgesproken.<br />
Blijkbaar wil de patient van<br />
nu meer geïnformeerd worden, ook in<br />
moeilijke situaties. Prof. Luyten vertelde<br />
dat bij het LUMC dr. Marinkovic<br />
binnenkort start met een studie “medische<br />
besliskunde”. Als onderdeel van<br />
het onderzoek zullen ook interviews<br />
met patienten worden gehouden.<br />
Toekomst<br />
Indien de risicotest uitgevoerd zou kunnen<br />
worden zonder een biopt te nemen,<br />
zou dat natuurlijk een grote verbetering<br />
zijn. Er wordt hiernaar<br />
momenteel onderzoek gedaan. Mogelijk<br />
kan in de toekomst een test gedaan<br />
worden m.b.v. “micro arrays” waarbij<br />
meer wordt gekeken naar eiwitten<br />
i.p.v. naar chromosomen.<br />
Behandelingen bij uitzaaiingen<br />
Zoals hierboven reeds vermeld, zijn er<br />
momenteel helaas nog geen goede behandelingen<br />
beschikbaar bij metastases,<br />
d.w.z. er zijn geen behandelingen<br />
die genezen. Er zijn wel behandelingen<br />
die het ziekteproces enigzins kunnen<br />
vertragen. En er wordt onderzoek gedaan<br />
naar nieuwe behandelingen. Dergelijke<br />
onderzoeken zijn echter zeer<br />
kostbaar. Wellicht kan ook de <strong>Stichting</strong><br />
<strong>Melanoom</strong> proberen invloed uit te oefenen<br />
(richting overheid en richting farmaceutische<br />
bedrijven) om meer geld<br />
voor onderzoek beschikbaar te stellen,<br />
aldus de spreker.<br />
locale therapien op de lever gericht:<br />
• lever-resectie<br />
• immuno embolisatie<br />
• geisoleerde lever perfusie<br />
• radio frequente ablatie (RFA)<br />
• chemo embolisatie<br />
(NB: aan deze lijst kan nog een nieuwe<br />
therapie worden toegevoegd: “radio<br />
embolisatie”, zie het artikel van dr. Lam<br />
in deze editie van <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong>).<br />
systeemtherapien<br />
• DCIT : dit is een standaard chemotherapie,<br />
deze is echter niet zeer effectief<br />
bij oogmelanoom<br />
• Therapiën gericht op het immuunsysteem<br />
(b.v.: ipilimumab, dendritische<br />
celtherapie)<br />
• “Targeted” therapieën, waarbij de<br />
werkzame stof naar de tumor wordt<br />
geleid.<br />
Hierbij kan nog worden opgemerkt dat<br />
in Nederland alleen bewezen middelen<br />
mogen worden voorgeschreven. In de<br />
VS is dat anders: er mogen ook middelen<br />
worden voorgeschreven die bewezen<br />
zijn voor een andere tumorsoort.<br />
Wellicht kan de <strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong> op<br />
dit punt proberen invloed uit te oefenen<br />
richting verzekeraars, aldus de<br />
spreker.<br />
Afsluiting<br />
Prof. Luyten werd door de <strong>Stichting</strong><br />
<strong>Melanoom</strong> hartelijk bedankt voor zijn<br />
boeiende workshop. Ook de deelnemers<br />
werden bedankt voor hun komst<br />
en inbreng in de discussie en ze werden<br />
gewezen op de nieuwe brochure oogmelanoom.<br />
NB-1: voor degenen die de brochure niet<br />
hebben kunnen meenemen, zie onze website:<br />
onder het kopje “publicaties” en dan<br />
“brochures”. U kunt de brochure ook bestellen<br />
bij het secretariaat.<br />
NB-2: dankzij de input van vrijwilligster Ingrid<br />
Koomen en dankzij de webredactie is een zeer<br />
uitgebreide verwijsgids tot stand gekomen. Zie<br />
op onze website onder het kopje “verwijsgids”<br />
en dan “sites over oogmelanoom”.<br />
1) afgaande op de discussie in deze groep althans<br />
ReaCties<br />
van de aanwezigen op<br />
de landelijke contactdag,<br />
9 April <strong>2011</strong>,<br />
de Reehorst, Ede<br />
Peter: Heel hartelijk dank voor<br />
de supergoed verzorgde en<br />
uiterst informatieve dag! Met<br />
name de workshop ’s middags<br />
met professor G. Luijten was<br />
zeer verhelderend!!<br />
Jaap: Complimenten voor de<br />
organisatie van afgelopen dag<br />
in Ede, het was boeiend,<br />
helder en eerlijk!<br />
Loes: Geweldige dag was het<br />
<strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong> www.stichtingmelanoom.nl www.stichtingmelanoom.nl <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong><br />
zaterdag.<br />
Jan: Fijn dat de workshop in<br />
de middag zo laagdrempelig<br />
was. Alle vragen die ik na de<br />
morgen nog had, kon ik tijdens<br />
de workshop stellen.<br />
Ineke: Ik ben hier voor het<br />
eerst en ik zag er eigenlijk<br />
tegen op om te komen, maar<br />
het viel erg mee en ik heb veel<br />
informatie gekregen. Ik vond<br />
het soms wel confronterend.<br />
Volgend jaar kom ik weer.<br />
Aty: Ik ben bij de workshop<br />
“Omgaan met Kanker”<br />
geweest. Niet gemakkelijk,<br />
maar ik neem er wel veel<br />
van mee.<br />
5
<strong>Nieuws</strong><br />
Op 10 juni j.l. heeft Arjan Verbakel<br />
(36) als één van de vele sportievelingen<br />
deelgenomen aan de actie<br />
Alpe d’HuZes.<br />
Alpe d’HuZes is een actie waarbij fietsers,<br />
alleen of in een team, geld bijeen<br />
fietsen waarmee zij een bijdrage leveren<br />
aan de strijd tegen de gevolgen<br />
van kanker. Op één dag wordt minstens<br />
zes maal de legendarische Alpe<br />
d’Huez beklommen. Arjan kwam tot<br />
het initiatief om mee te doen aan de<br />
Alpe d”HuZes nadat er bij zijn partner<br />
Helma in 2006 melanoom werd geconstateerd.<br />
Op de website www.opgevenisgeenoptie.nl<br />
kunt u zijn verhaal<br />
lezen en zijn voorbereidingen<br />
volgen. In deze editie van <strong>Melanoom</strong><br />
<strong>Nieuws</strong> geeft hij u een update zijn actie.<br />
Donaties<br />
10 (!) dagen na mijn inschrijving had<br />
ik als allereerste van de hele Alpe<br />
d’HuZes-actie mijn streefbedrag van €<br />
2.500,-- bij elkaar. Eerlijk gezegd leek<br />
me dat nog het allermoeilijkste van de<br />
hele actie, want het is echt een enorm<br />
bedrag dat je nodig hebt om te mogen<br />
starten. Op dit moment staat de teller<br />
op € 4930,- aan vaste donaties en als<br />
ik de 6x volbreng komt daar nog eens<br />
€ 1345,66 bij aan toezeggingen! Kortom<br />
een enorm bedrag waarvoor ik jul-<br />
lie graag wil bedanken! Wat een enorme<br />
kick en stimulans geeft dit!<br />
Training<br />
Tja, om bovenstaand bedrag binnen te<br />
halen, moet ik natuurlijk nog wel 6x de<br />
berg op en dat vergt veel training.<br />
Daarbij wordt ik ondersteund en gecoached<br />
door een aantal mensen die ik<br />
hierbij extra wil bedanken. Via “Neef<br />
Marcel” ben ik in contact gekomen<br />
met “Coach Menno” van Fysiotherapie<br />
Rakthof en ga ik iedere week trouw<br />
naar Body Business en de fysiopraktijk<br />
waar we vanaf december flink bezig<br />
zijn met spinnen, cardio- en krachttraining<br />
t.b.v. mijn benen, rug, schouders<br />
etc. Daarnaast heeft Menno aangeboden<br />
om mij iedere week een sportmassage<br />
te geven en de blessures (en dat<br />
waren er in het begin nogal wat) te behandelen.<br />
Hij gaat 9 juni ook mee naar<br />
de AD6 om mij na elke doorgang te<br />
masseren. Helemaal geweldig! Op de<br />
9e zelf zullen ook Marcel, Emile, Bianca<br />
en Helma aanwezig zijn om mij mentaal<br />
bij te staan. Team Arjan d’HuZes<br />
zullen we maar zeggen!<br />
Buitenkilometers met<br />
“Buurman Henk”<br />
Natuurlijk moet er ook op de fiets getraind<br />
worden! Sinds februari train ik<br />
dan ook bij Tourclub Mierlo om de buitenkilometers<br />
te maken. Samen met<br />
“Fietsfanaat & Buurman Henk” proberen<br />
we dan ook zo vaak mogelijk op<br />
zaterdag- en zondag de nodige kilometers<br />
(100+) te maken. Een erg leerzame<br />
en nuttige ervaring want zodoende leer<br />
je hoe het is om in een grote groep te<br />
fietsen, een goede houding, kuiten en<br />
“zitvlees” te creëren.<br />
6 ain’t no mountain<br />
oveRleving<br />
overleving. Dit geldt niet voor de di-<br />
7<br />
high enough…<br />
volwassen<br />
verse vormen van hematologische<br />
Door: Arjan Verbakel<br />
kankeRpatiënten kanker (multipel myeloom, leukemie,<br />
stijgt<br />
lymfklierkanker) en in situaties waarbij<br />
Samen met “Berggeit Harry”<br />
klimmen in het Limburgse land<br />
“Berggeit Harry” neemt me sinds een<br />
aantal weken mee naar het Limburgse<br />
land om mij de fijne kneepjes van het<br />
klimvak te leren. Op de Mergellandroute<br />
(130 km) die we eens per week<br />
doen, proberen we de nodige hoogtemeters<br />
te maken en ik moet eerlijk zeggen,<br />
het is zwaar maar erg leerzaam en<br />
fantastisch om te doen. Ik wist niet dat<br />
er in Nederland zoveel beklimmingen<br />
waren tussen de 8 en 22% stijgingspercentage!<br />
Groet!<br />
Arjan<br />
Kijk voor het complete verhaal van Arjan, en<br />
voor de verhalen van vele andere helden op<br />
www.opgevenisgeenoptie.nl.<br />
2010, foto: Menno van Winden.<br />
Volwassenen met kanker overleven<br />
nu langer dan vijftien jaar geleden.<br />
Hun vijfjaarsoverleving nam toe<br />
met twaalf procent. Vroege opsporing<br />
en een verbetering van de behandeling<br />
zijn de hoofdredenen.<br />
Borstkanker, prostaatkanker en<br />
darmkanker zijn de kankervormen<br />
waarbij de toegenomen overleving<br />
het sterkst is.<br />
Onderzoek van het NKR<br />
De Nederlandse Kankerregistratie<br />
(NKR) verzamelde in de periode 1989-<br />
2008 de gegevens van alle patiënten in<br />
Nederland met de diagnose kanker. Per<br />
type kanker berekende de NKR de relatieve<br />
overlevingscijfers, gestandaardiseerd<br />
voor de leeftijd. Hieruit blijkt dat<br />
de vijfjaarsoverleving steeg van 47 procent<br />
in de periode 1989-1993 naar 59<br />
procent in de periode 2004-2008. De<br />
toename was bij mannen groter dan bij<br />
vrouwen.<br />
Verschillen in overlevingswinst<br />
Wat opvalt is de verbetering in overleving<br />
bij borst-, prostaat- en darmkanker.<br />
Bij elk van deze kankersoorten liggen<br />
daar andere oorzaken aan ten<br />
grondslag. De grootste overlevingswinst<br />
is echter geconstateerd bij patienten<br />
met chronische myeloïde leukemie<br />
(een toename van 43 procent). De<br />
tienjaarsoverleving is bij veel kankersoorten<br />
niet veel lager dan de vijfjaars-<br />
terugkeer van de kanker ook na lange<br />
tijd nog kan plaatsvinden.<br />
Redenen van toename overleving<br />
Tijdige opsporing is een van de redenen<br />
voor de verbeterde overleving. Aandacht<br />
voor preventieve screening en<br />
het alert zijn op mogelijke tekenen van<br />
kanker in een vroeg stadium, dragen<br />
hier aan bij. Tweede belangrijke reden<br />
is de verbetering van de behandelmethodes<br />
in de loop van de jaren. Samen<br />
zorgen ze voor een toenemend aandeel<br />
genezen kankerpatiënten en voor patienten<br />
die langer leven met kanker.<br />
Leeftijdsverschillen<br />
De overlevingskansen van oudere patienten<br />
waren in het algemeen lager dan<br />
die van jongere. Dit geldt vooral bij<br />
kanker in het hoofd-halsgebied, eierstokkanker,<br />
leukemie en lymfklierkanker.<br />
De kloof tussen oudere en jongere<br />
patiënten groeide de afgelopen vijftien<br />
jaar. Er valt dus nog veel winst te behalen<br />
bij de oudere patiënt. Dat is, ook<br />
omdat de bevolking snel vergrijst, van<br />
groot belang.<br />
Bron: Nederlandse Federatie van<br />
Kankerpatiëntenorganisaties (NFK)<br />
eRvaRings-<br />
deskundigen<br />
gezoCht<br />
voor beoordelen<br />
subsidieaanvragen bij KWF<br />
KWF Kankerbestrijding zoekt 25 ervaringsdeskundigen<br />
die vanuit het perspectief<br />
van de patiënt, subsidieaanvragen<br />
voor klinische onderzoeken<br />
beoordelen. De commissie klinische<br />
studies van het KWF zal de beoordeling<br />
van deze deskundigen meewegen in<br />
hun beslissing een onderzoek wel of<br />
niet te subsidiëren.<br />
Tot nu toe waren het de onderzoekers<br />
die patiënten bij het onderzoeksvoorstel<br />
moesten betrekken. Maar nu wil<br />
KWF Kankerbestrdijing het heft in eigen<br />
handen nemen.<br />
De ervaringsdeskundigen beoordelen<br />
vier maal per jaar twee à drie subsidieaanvragen.<br />
De deelnemer is hier ongeveer<br />
twee dagen per drie maanden<br />
mee bezig.<br />
Meer informatie<br />
Wilt u meer weten, dan kunt u contact<br />
opnemen met Pauline Evers, beleidsmedewerker<br />
Wetenschappelijk<br />
Onderzoek van de NFK, telefoon<br />
030 – 291 60 93, of met Sofie Tax bij<br />
het KWF. De inschrijving is inmiddels<br />
gesloten maar u kunt zich nog wel aanmelden.<br />
U komt dan op de reservelijst.<br />
<strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong> www.stichtingmelanoom.nl www.stichtingmelanoom.nl <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong>
Medisch<br />
<strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong> www.stichtingmelanoom.nl<br />
Boeken<br />
melanoombehandeling<br />
melanoompatiënten. Naast de monobenzoncrème<br />
wordt hierbij imiquimodcrème gebruikt. Imiquimodcrème<br />
is geregistreerd als Aldara en wordt in Neder-<br />
met CRème (mi theRapie)<br />
land veel toegepast voor de behandeling van bepaalde<br />
soorten wratten, en (voorstadia van) huidkanker.<br />
Imiquimod verhoogt de natuurlijke afweer van het<br />
Door: H.E. Teulings<br />
lichaam tegen cellen die door een tumor of virus veranderd<br />
zijn. Gehoopt wordt dat deze combinatie van<br />
Uitgezaaid melanoom, een agressieve en moeilijk behandelbare vorm<br />
bestaande uitwendige therapieën evenals bij proef-<br />
van huidkanker, kan wellicht bestreden worden door het op de huid<br />
dieren een sterke specifieke afweer tegen het mela-<br />
8<br />
aanbrengen van een combinatie van crèmes. Het betreft crèmes die<br />
vitiligo kunnen opwekken. Bij deze auto-immuunziekte worden melanoom<br />
opwekt.<br />
9<br />
nocyten (pigmentcellen) in de huid door het eigen afweersysteem<br />
Wie komt in aanmerking voor deze experimentele<br />
vernietigd. Als resultaat zien we dan witte plekken ontstaan. Het is<br />
MI therapie?<br />
goed voor te stellen dat deze reactie gunstig zou kunnen zijn in het<br />
Alleen melanoompatiënten met cutane (op de huid<br />
geval van melanoom. Immers, een melanoom is een woekering van<br />
gelegen) uitzaaiingen komen in aanmerking voor<br />
ontspoorde melanocyten die toch in veel opzichten nog lijken op de<br />
deelname aan deze studie. De MI behandeling is<br />
gezonde melanocyten.<br />
plaatselijk, dat wil zeggen dat de crèmes worden ge-<br />
tot hieR zijn wij gekomen<br />
smeerd op de aangedane huid. Het is niet nodig om<br />
medicatie te slikken of een andere procedure te on-<br />
Gerard Kind<br />
dergaan zoals bestraling of chirurgie. De duur van de<br />
Uitgeverij: Terra-Lannoo<br />
Immuuntherapie van melanoom<br />
ken huid bij mensen met uitgebreide vitiligo te bleken,<br />
MI behandeling is twaalf weken. Beide gebruikte crè-<br />
ISBN: 9020950010<br />
Uitgezaaid melanoom is relatief ongevoelig voor che- waardoor er een meer egale witte huidskleur ontmes<br />
leiden tot plaatselijke irritatie van de ingesmeer-<br />
Prijs: €17,95<br />
motherapie en bestraling en daardoor een moeilijk staat. De crème zorgt ervoor dat de melanocyten<br />
de huid. Een belangrijke onderzoeksvraag is, of de<br />
behandelbare vorm van huidkanker. Het immuunsys- (pigmentcellen) in de huid worden beschadigd en<br />
combinatie van deze producten toch goed verdragen<br />
Nog geen jaar nadat Gerard Kind en Wiepke van<br />
teem kan echter melanoomcellen via herkenningste- vervolgens door het afweersysteem worden verwij-<br />
kan worden.<br />
Coevorden in elkaar hun grote liefde hebben gevonkens<br />
op het celoppervlak (antigenen) opsporen. In derd. Aangezien melanoomcellen lijken op melanocyden,<br />
blijkt dat de borstkanker waarvoor Wiepke vijf<br />
toenemende mate wordt daarom geprobeerd uitgeten, kan deze immuunreactie ook melanoomcellen<br />
Verder worden uiteraard de effecten op de behan-<br />
jaar eerder is behandeld, zich tegen alle verwachtinzaaid<br />
melanoom te behandelen met immuuntherapie, aanvallen. In dierproeven bleek dit effect van monodelde<br />
melanoommetastasen en de door de behandegen<br />
in heeft uitgezaaid. Genezing is onmogelijk.<br />
waarbij de eigen afweer ingezet wordt tegen de huidbenzon nog versterkt te worden in combinatie met<br />
ling opgewekte afweerreactie van het lichaam tegen<br />
Hun leven wordt al snel overschaduwd door de pijn<br />
kankercellen. Voor de bestaande vormen van im- stoffen, die het immuunsysteem stimuleren zoals Imi-<br />
melanoomcellen onderzocht.<br />
en de vermoeidheid waarmee Wiepke in toenemende<br />
muuntherapie komen echter niet alle patiënten in quimod (MI therapie) en/of CpG (MIC therapie).<br />
mate heeft te kampen. Zorgen, bezorgdheid en angst<br />
aanmerking. Bovendien zijn deze methoden duur, ar- Deze therapieën bleken in proefdierstudies zeer veel-<br />
Deze behandeling wordt in onderzoeksverband aan-<br />
vreten aan hun relatie.<br />
beidsintensief en vaak ook belastend voor de patiënt. belovend; In 85 procent van de gevallen belette MIC<br />
geboden. Het is dus nu nog onbekend of de therapie<br />
Soms ontwikkelen melanoompatiënten door im- therapie de tumorgroei; en na afloop van de behan-<br />
enig effect heeft. Wij vragen voor dit type onderzoek<br />
Zij hebben aanvankelijk nog hoop op een genezing,<br />
muuntherapie een op vitiligo lijkende depigmentatie deling bleef de tumor weg in meer dan 60 procent<br />
dan ook alleen deelname van mensen voor wie op dit<br />
maar begrijpen algauw dat hun Liefde samen tot een<br />
van de huid. Deze patiënten blijken een betere prog- van de gevallen. Luiten’s groep publiceerde deze re-<br />
moment geen betere behandelingen beschikbaar zijn.<br />
goed einde brengen het Wonder is waarvoor zij moenose<br />
te hebben, wat aangeeft dat de eigen afweer sultaten in de wetenschappelijke tijdschriften PLoS<br />
De studie is een samenwerking tussen het AMC en<br />
ten gaan. Tot hier zijn wij gekomen brengt hun beide<br />
voor het opruimen van woekerende melanocyten one (dd. 13 mei 2010) en Journal of Investigative<br />
het Nederlands Kanker Instituut/Antoni van Leeu-<br />
verhalen samen.<br />
zorgt. Op basis hiervan is de MI therapie ontwikkeld. Dermatology (dd. jan <strong>2011</strong>). Of deze therapie ook<br />
wenhoek Ziekenhuis (NKI-AVL). De patiënten wor-<br />
Studies met proefdieren<br />
goed werkt in patiënten met melanoom wordt moden<br />
behandeld in het Huid- en melanoomcentrum<br />
Bron: Bol.com<br />
Het onderzoeksteam van dr. R.M. Luiten van de afdementeel<br />
onderzocht.<br />
van het NKI-AVL in Amsterdam.<br />
ling Huidziekten van het Academisch Medisch Cen- Nieuwe behandeling melanoom: Klinische trial met<br />
Meer informatie, ook over deelname, kunt u vinden<br />
trum van de Universiteit van Amsterdam (AMC) heeft MI therapie gestart in het NKI-AVL!<br />
op de website van het NKI-AVL:<br />
ontdekt, dat het vitiligo-bevorderende huidbleekmid- In maart <strong>2011</strong> is een onderzoeksteam onder leiding<br />
www.nki.nl > patiënten > klinische trials > MI studie.<br />
del monobenzon de afbraak van melanoomcellen van dermatoloog dr. J.P.W. van der Veen en immuno-<br />
U kunt ook mailen met arts-onderzoeker<br />
door het immuunsysteem kan bevorderen. Monoloog dr. R.M.Luiten in het Nederlands Kanker Insti-<br />
H.E. Teulings: h.teulings@nki.nl<br />
benzoncrème wordt al heel lang door huidartsen toetuut-Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis (NKI-AVL)<br />
gepast om de nog resterende gepigmenteerde stuk- gestart met een klinische studie met MI therapie bij<br />
www.stichtingmelanoom.nl <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong>
Medisch<br />
de Rol van maCRofagen bij de<br />
gRoei van het oogmelanoom<br />
10 11<br />
Door: Drs. Long V. Ly, oogarts in opleiding<br />
Leids Universitair Medisch Centrum Leiden.<br />
Dr. Long Ly is begin dit jaar gepromoveerd aan de Leidse Universiteit. Sinds 2007<br />
verrichtte hij promotieonderzoek naar het oogmelanoom aan de afdeling oogheelkunde<br />
in het Leids Universitair Medisch Centrum onder begeleiding van Professor<br />
Dr. Gré Luyten en Dr. Martine Jager. Hij heeft het proces van ontsteking en immunotherapie<br />
bij deze vorm van oogkanker bestudeerd, waarbij er nieuwe inzichten<br />
verworven zijn in hoe bij de patiënt het eigen immuunsysteem kan worden aangestuurd<br />
om kanker tegen te gaan. Dit heeft geresulteerd in een proefschrift met de<br />
titel: “Inflammmation and immunomodulation in uveal melanoma”.<br />
Het oogmelanoom is de meest voorkomende kwaad-<br />
aardige oogtumor bij volwassenen, en komt voor bij<br />
6/100.000 mensen per jaar. Helaas komen uitzaaiin-<br />
gen vaak voor. De plaats van de uitzaaiingen is<br />
meestal de lever, en er zijn weinig behandelmogelijk-<br />
heden. Nieuwe behandelmethoden met een andere<br />
aanpak dan de huidige dienen derhalve ontwikkeld te<br />
worden. Er wordt veel onderzoek verricht naar de rol<br />
van het afweersysteem. In dit afweersysteem zijn ma-<br />
crofagen cellen die de eerste verdedigingslijn vormen<br />
bij aanvallen op het lichaam, zoals een infectie of<br />
trauma. Vreemd genoeg is de aanwezigheid van veel<br />
macrofagen bij het oogmelanoom verbonden met<br />
een slechtere overleving, maar hoe het precieze mechanisme<br />
is, is onduidelijk. Daarnaast weten we dat<br />
de prognose van patiënten die op een oudere leeftijd<br />
een oogmelanoom ontwikkelen, veel slechter is. Tot<br />
nu toe is daarvoor geen verklaring gevonden.<br />
Met het gebruik van een diermodel, waarbij wij de<br />
tumor laten groeien in de voorste oogkamer, bestu-<br />
deerden wij deze rol van leeftijd en macrofagen. De<br />
tumor bestaat uit de zogenaamde muizen B16F10<br />
melanoom cellijn, die we in het oog plaatsten van een<br />
C57BL/6 muis. Deze cellijn is ooit ontstaan in deze<br />
muis en wordt daarom niet afgestoten en groeit in<br />
een enorm snel tempo (10-12 dagen) volledig uit.<br />
Bij onderzoek van een andere oogheelkundige aandoening,<br />
namelijk maculadegeneratie (netvliesslijtage),<br />
is beschreven dat tijdens het ouder worden, de<br />
functies van macrofagen kunnen veranderen. Jonge<br />
muizen hebben relatief veel type 1 macrofagen (M1<br />
type), terwijl oude muizen juist veel meer van een andere<br />
vorm van macrofagen (M2 macrofagen) hebben.<br />
De M1 macrofaag kan bacteriën en ook kwaadaardige<br />
tumorcellen opruimen, terwijl de M2<br />
macrofaag juist in staat is om weefsel te herstellen na<br />
een immuunreactie; om het laatste te bereiken moeten<br />
er bloedvaten gevormd worden, en moet de ontstekingsreactie<br />
verminderen. Bij oude muizen blijken<br />
de M2 macrofagen een belangrijke rol te spelen bij de<br />
vaatnieuwvorming in het oog, terwijl die macrofagen<br />
bij jonge muizen veel minder actief waren. De situatie<br />
bij de oude muis biedt echter een ideale situatie voor<br />
tumorcellen om te groeien. M2 macrofagen lijken<br />
daarom verbonden te zijn met het bevorderen van<br />
tumorgroei, en met het optreden van leeftijds gerelateerde<br />
(ouderdoms) macula degeneratie.<br />
Om deze redenen onderzochten wij hoe de leeftijd en<br />
het soort macrofaag bijdraagt aan de tumorgroei in<br />
het muizenoog. Wij vergeleken het gedrag van tumoren<br />
in het oog van jonge en oude muizen en manipuleerden<br />
de aanwezigheid van macrofagen. Bij zowel<br />
jonge als oude muizen groeide de B16F10 tumor in<br />
het oog. Indien we de macrofagen bij het oog hadden<br />
verwijderd gebeurde er echter iets opmerkelijks:<br />
bij jonge muizen groeiden de tumoren nog steeds,<br />
maar bij 90% van de oude muizen groeiden de tumoren<br />
niet meer. Blijkbaar zijn macrofagen essentieel<br />
voor tumorgroei bij oude muizen. Wij onderzochten<br />
ook of het hier gaat om de hierboven beschreven M2<br />
macrofagen (zie onderstaande grafieken). Met aanvullend<br />
onderzoek hebben we inderdaad bewezen<br />
dat oude muizen veel M2 macrofagen bezitten in het<br />
oog en dat deze essentieel zijn voor de tumorgroei.<br />
Aangezien het oogmelanoom veel vaker voorkomt bij<br />
oudere mensen, zijn we nu een stap dichter gekomen<br />
bij de verklaring hiervoor. Omdat leeftijd een belangrijke<br />
rol speelt bij het ontstaan van kanker, heeft deze<br />
informatie ook gevolgen voor onderzoekers die met<br />
diermodellen werken, namelijk dat zij hun resultaten<br />
ook moeten nagaan in oude muizen. Wij moeten nu<br />
verder onderzoeken hoe wij de macrofagen zodanig<br />
kunnen beïnvloeden dat zij niet langer tumorgroei<br />
bevorderen, zodat we dit ook als behandelingsmethode<br />
bij de patiënt kunnen toepassen.<br />
In de grafieken worden het aantal muizen weergegeven,<br />
dat geofferd is vanwege maximale tumorgroei in<br />
het oog. We zien dat bij jonge muizen het zelfde aantal<br />
geofferd wordt, ongeacht of de macrofagen in de<br />
ogen aanwezig zijn of niet. Bij oude muizen zien we<br />
het grote verschil, waarbij muizen die geen macrofagen<br />
in de ogen hebben geen tumorgroei hebben.<br />
Vervolgens hebben we menselijke tumoren onderzocht<br />
op de aanwezigheid van M2 macrofagen. Het<br />
bleek dat de aanwezige macrofagen voornamelijk M2<br />
macrofagen zijn. Blijkbaar heeft dit type macrofaag<br />
een voorspellende waarde voor de overleving en zijn<br />
negatieve karakter kan mogelijk verklaard worden<br />
door zijn tumor-bevorderende functie, oa. door het<br />
stimuleren van bloedvatgroei. Ook hier is verder onderzoek<br />
nodig om na te gaan hoe we deze macrofagen<br />
bij mensen kunnen uitschakelen.<br />
<strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong> www.stichtingmelanoom.nl www.stichtingmelanoom.nl <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong>
Medisch<br />
Door: Dr. M.G.E.H. Lam1 , Dr. M.A.A.J. van den Bosch1 ,<br />
Dr. M.A.D. Vente1 , Dr. A.D. van het Schip1 ,<br />
Dr. J.F.W. Nijsen 1 , Dr. B.A. Zonnenberg 1,2<br />
Nieuw in Nederland:<br />
YttRium-90-Radioembolisatie<br />
TER BEHANDELING VAN<br />
NIET-RESECEERBARE LEVERMALIGNITEITEN<br />
Column<br />
12 13<br />
Begin 2009 werd in het UMC Utrecht een nieuwe therapie geïntroduceerd,<br />
genaamd Yttrium-90 (90Y)-radioembolisatie. In samenwerking met de firma<br />
SIRTeX Medical Ltd (Bonn, Duitsland) werd een team bestaande uit een<br />
internist-oncoloog, een interventieradioloog en een nucleair geneeskundige<br />
getraind in de uitvoering van deze behandeling. Inmiddels zijn een vijftigtal<br />
patiënten behandeld en heeft de procedure zich uitgekristalliseerd.<br />
Zoals ook uit dit stuk zal blijken is de goede samenwerking tussen de betrokken<br />
specialisten cruciaal voor het slagen van de behandeling.<br />
90Y-microsferen<br />
Selectie van patiënten<br />
Voor de behandeling van leverkanker door middel Een meerderheid van de patiënten komt van buiten<br />
van radioembolisatie wordt gebruik gemaakt van de het UMC Utrecht. Zij worden net als interne patiën-<br />
unieke anatomie van de lever. De lever wordt voor ten door hun behandelaar doorverwezen. Vervolgens<br />
70% gevoed door de vena portae en voor 30% door vindt er een poliklinische evaluatie plaats in multidis-<br />
de arteria hepatica, terwijl levertumociplinair<br />
verband (internist-oncoren<br />
vrijwel uitsluitend van bloed worden<br />
voorzien door de arteria hepatica.<br />
Toediening in de arteria hepatica zorgt<br />
Yttrium-90 (90Y)-radioembolisatie<br />
is een voor Nederland<br />
nieuwe behandelmethode. Deze<br />
loog, interventieradioloog en nucleair<br />
geneeskundige). De belangrijkste<br />
voorwaarde om in aanmerking te<br />
voor selectieve behandeling van het<br />
vorm van inwendige therapie<br />
komen voor 90Y-radioembolisatie is<br />
kwaadaardige weefsel. Het gezonde le-<br />
behelst de toediening van<br />
dat de lever de dominante lokalisatie<br />
verweefsel wordt dus grotendeels ge-<br />
radioactieve 90Y-microsferen in<br />
is van de kwaadaardigheid. Het mag<br />
spaard. Er zijn 2 geregistreerde produc-<br />
de leverslagader (arteria<br />
dus niet, of slechts beperkt, buiten<br />
ten of 90Y-microsfeerpreparaten op de hepatica) voor de behandeling de lever gelokaliseerd zijn. 90Y-ra-<br />
markt, te weten SIR-Spheres® (SIRTeX, van leverkanker (primair, maar dioembolisatie wordt niet gelimi-<br />
Bonn, Duitsland) en TheraSphere® ook uitzaaiingen). Het levert teerd door het aantal en evenmin<br />
(MDS Nordion, Ottowa, Canada), ge- patiënten een verbetering op door de grootte van de tumoren,<br />
maakt van respectievelijk hars en glas. van zowel de overleving als de tenzij de tumorbelasting excessief is,<br />
Beiden zijn bolletjes met de doorsnede<br />
kwaliteit van leven. d.w.z. dat meer dan 70% van het<br />
van een haar (30 micrometer).<br />
totale levervolume is ingenomen<br />
door tumor. Uiteraard dient de le-<br />
In Utrecht hebben we vooralsnog gekozen voor raverfunctie adequaat te zijn, evenals de nierfunctie<br />
dioembolisatie met de SIR-Spheres® vanwege de vanwege het gebruik van een contrastmiddel. Patiën-<br />
grote internationale ervaring met dit product (verreten komen niet in aanmerking voor 90Y-radioemboliweg<br />
grootste marktaandeel) en de gunstiger uitkomst<br />
voor patiënten.<br />
satie indien de algemene toestand te slecht is.<br />
Figuur 1: De vaatvoorziening van de lever bij een patiënte met<br />
leveruitzaaiingen. De arteria gastroduodenalis, een belangrijke<br />
zijtak, wordt bij alle patiënten afgesloten ter voorkoming van<br />
complicaties.<br />
Opname<br />
Rond de procedure is een opname gepland van 3 dagen<br />
(opname om 15.00 uur de dag voor angiografie,<br />
ontslag om 11.00 uur de dag na angiografie). Er is<br />
een voorbereidende procedure nodig en een procedure<br />
voor de eigenlijke therapie. Soms kan de lever<br />
niet in één keer behandeld worden en moet zowel de<br />
voorbereidende procedure als de eigenlijke therapie<br />
herhaald worden.<br />
Voorbereiding voor behandeling<br />
Ter voorkoming van complicaties worden de zijtakken<br />
van de arteria hepatica afgesloten met behulp van<br />
coils (zie figuur 1). De microsferen mogen namelijk<br />
niet op een andere plaats terecht komen dan de lever.<br />
Vanwege de collaterale vaatvoorziening van de bovenbuikorganen<br />
(namelijk ook bloedvoorziening via<br />
andere wegen) worden deze organen door het afsluiten<br />
van de zijtakken van de arteria hepatica niet beschadigd.<br />
Als gekozen wordt voor behandeling van<br />
de gehele lever in één keer wordt na het afsluiten van<br />
de zijwegen de catheter (dit is het slangetje waardoor<br />
de microsferen toegediend worden) met de tip in de<br />
arteria hepatica gelegd. Dan wordt er een zogenaamde<br />
testdosis toegediend. Deze dosis wordt gebruikt<br />
als test voor de therapeutische SIR-Spheres. Omdat<br />
deze testdosis een geringe hoeveelheid activiteit bevat<br />
kunnen plaatjes gemaakt worden m.b.v. een<br />
gammacamera op de afdeling Nucleaire geneeskunde.<br />
Aan de hand van de beoordeling van de distributie<br />
wordt besloten of de verdeling van de SIR-Spheres<br />
Figuur 2: Het toedieningsysteem. Het flesje met de microsferen<br />
wordt door een perspex omhulsel afgeschermd. Het systeem<br />
heeft twee toegangen voor intermitterend gebruik. Een lijn (B)<br />
voor toediening van contrast en een lijn (D) voor toediening<br />
van water voor injectie, waarmee de microsferen uit het flesje<br />
richting patiënt gespoeld worden (rechts).<br />
gunstig c.q. veilig zal zijn. Dat wil zeggen, alleen in de<br />
lever en niet daarbuiten.<br />
Dosisberekening<br />
Als de voorbereidende procedure gunstig verlopen is,<br />
dan kan de eigenlijke therapie plaatsvinden. Aan de<br />
hand van de gemaakte beelden kan per individu een<br />
dosis berekend worden. Deze dosis wordt besteld<br />
voor de dag van therapie.<br />
Therapie<br />
Circa een week na de voorbereiding vindt de daadwerkelijke<br />
therapie plaats. De interventieradioloog<br />
plaatst de tip van de catheter (dit is het slangetje<br />
waardoor de microsferen toegediend worden) op<br />
exact dezelfde plaats als tijdens de voorbereidende<br />
testdosis. Dit is cruciaal, omdat immers in deze positie<br />
gecontroleerd is hoe de distributie na injectie zal zijn.<br />
De therapie wordt gezamenlijk uitgevoerd door de<br />
interventieradioloog en de nucleair geneeskundige.<br />
De 90Y-microsferen worden met behulp van water<br />
voor injectie uitgespoeld uit een flesje (afgeschermd<br />
met een perspex omhulsel) dat middels een slangensysteem<br />
is aangesloten op de catheter (zie figuur 2).<br />
De nucleaire geneeskundige dient via het toedieningsysteem<br />
de microsferen toe aan de patiënt. De interventieradioloog<br />
controleert met behulp van contrast<br />
of de bloedvoorziening goed blijft. Een dag na therapie<br />
vindt beeldvorming plaats om te controleren of<br />
alle toegediende microsferen daadwerkelijk in de lever<br />
terecht zijn gekomen en niet daarbuiten. >><br />
<strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong> www.stichtingmelanoom.nl www.stichtingmelanoom.nl <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong>
Bijwerkingen en controle<br />
90Y-radioembolisatie met SIR-Spheres gaat dikwijls<br />
gepaard met verschijnselen behorend bij het zogenaamde<br />
‘post-embolisatiesyndroom’. Dit syndroom<br />
bestaat uit vermoeidheid, misselijkheid, koorts, buikpijn<br />
en/of braken, maar is meestal mild en van tijdelijke<br />
aard (tot 3 dagen na de behandeling), en medicamenteus<br />
te onderdrukken. Overige bijwerkingen<br />
zijn zeldzaam. Twee weken na de behandeling vindt<br />
poliklinische controle plaats. Naast de kliniek is controle<br />
van de leverfunctie daarbij belangrijk. Voorts<br />
kan de effectiviteit gecontroleerd worden middels CT,<br />
MRI en/of FDG-PET.<br />
14 15<br />
Klinische resultaten 90Y-radioembolisatie<br />
De eerste resultaten in het UMC Utrecht sluiten aan<br />
bij de resultaten in het buitenland. Inmiddels is een<br />
gemengde groep van zo’n 50 patiënten behandeld<br />
(waaronder ook patiënten met uitzaaiingen van een<br />
oogmelanoom) met wisselend, maar bovenal veelbelovend<br />
resultaat. De eerste klinische resultaten zullen<br />
apart gepubliceerd worden.<br />
Conclusie:<br />
90Y-radioembolisatie is een waardevolle aanvulling in<br />
de strijd tegen niet-opereerbare leverkanker en uitzaaiingen<br />
in de lever. Voordelen van 90Y-radioembolisatie<br />
zijn dat er weinig beperkingen zijn voor patiënten<br />
om in aanmerking te komen voor deze<br />
behandelingsoptie en dat het daadwerkelijk een aanvulling<br />
is op bestaande modaliteiten zoals chirurgie,<br />
chemotherapie en radiofrequente ablatie. 90Y-radioembolisatie<br />
is een veilige therapie met acceptabele<br />
neveneffecten, op voorwaarde van een juiste patiëntenselectie<br />
en een goed opgeleid en ervaren behandelteam.<br />
90Y-radioembolisatie wordt financieel mogelijk gemaakt<br />
door subsidie van het NutsOhra fonds.<br />
Voor meer informatie zie ook www.radioembolisatie.nl<br />
1 Afdeling Radiologie en Nucleaire geneeskunde,<br />
Universitair Medisch Centrum Utrecht<br />
2 Afdeling Interne Geneeskunde & Infectieziekten,<br />
Universitair Medisch Centrum Utrecht<br />
in<br />
gesprek<br />
met:<br />
driebergen, een prachtige zonnige<br />
voorjaarsdag. Ik ben op bezoek<br />
bij Jan Linnenbank, sinds november<br />
2010 bestuurslid ICT zaken van <strong>Stichting</strong><br />
<strong>Melanoom</strong>. Jan is geboren en getogen<br />
in Driebergen en zou ook nergens<br />
anders meer willen wonen.<br />
Driebergen heeft alles. Het ligt dicht bij<br />
alle grote uitvalswegen, heeft een station<br />
met prima treinverbindingen en<br />
ligt in een prachtige bosrijke omgeving.<br />
Carrière in de automatisering<br />
Jan woont in Driebergen met zijn<br />
vrouw Ria. Zij hebben samen een zoon<br />
en een dochter, een kleinzoon en er is<br />
nog een kleinkind op komst. Jan is na<br />
zijn middelbare school in de automatisering<br />
terechtgekomen. Heeft allerlei<br />
zelfstudies gedaan en volgt nog steeds<br />
alle ontwikkelingen op de voet. Hij<br />
heeft in het bedrijf waar hij werkte de<br />
eerste pc’s zien komen en de start van<br />
het internet. Daarnaast heeft hij meegewerkt<br />
aan de automatisering binnen<br />
het bedrijf en de realisering van het intranet.<br />
Computers, moderne media en<br />
websites<br />
Sinds juli vorig jaar is hij met pré-pensioen<br />
maar zijn tijd wordt nog steeds gevuld<br />
met alles wat te maken heeft met<br />
computers, moderne media en websites.<br />
Daarnaast was hij een fanatieke<br />
tennisser en golfer maar heeft deze<br />
twee sporten vanwege een ernstige<br />
blessure aan zijn pols moeten opgeven.<br />
Door: Inge Ramaker<br />
Bestuurslid ICT zaken Jan Linnenbank<br />
“het foRum woRdt gemaakt<br />
dooR de mensen, niet dooR de<br />
teChniek die eR aChteR zit,”<br />
Nog steeds draagt hij een spalk en er zit<br />
mogelijk nogmaals een operatieve ingreep<br />
in.<br />
Diagnose melanoom<br />
In juni 2010 werd Jan geconfronteerd<br />
met een melanoom. Wat eerst een<br />
wondje leek op zijn onderarm dat niet<br />
wilde genezen, bleek later een melanoom.<br />
Het melanoom is verwijderd en<br />
ook de poortwachtklier in zijn oksel is<br />
onderzocht. Gelukkig was de poortwachtklier<br />
‘schoon’ en in feite was<br />
daarmee de behandeling klaar. Reden<br />
voor een klein ‘feestje’ want het was<br />
Jan wel duidelijk geworden dat een<br />
melanoom veel impact kan hebben.<br />
Een oncologisch verpleegkundige zou<br />
er standaard moeten zijn<br />
Jan prijst zich gelukkig dat hij in een<br />
ziekenhuis behandeld is waar hij mede<br />
begeleid is door een oncologisch verpleegkundige.<br />
Zij wees hem ook op het<br />
bestaan van <strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong>. Bij<br />
haar kon hij altijd terecht met vragen<br />
en zij belde hem na een behandeling op<br />
hoe het er mee ging. Dat zou, volgens<br />
Jan, standaard moeten zijn voor alle<br />
ziekenhuizen.<br />
Stil in een hoekje zitten is niets voor<br />
Jan<br />
Bij zijn behandeling in het ziekenhuis<br />
heeft hij van de oncologisch verpleegkundige<br />
een folder van <strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong><br />
gekregen. Hij heeft zich vrijwel<br />
onmiddellijk aangemeld. Waarom?<br />
Omdat hij er inmiddels wel achter was<br />
dat een melanoom soms ernstige gevolgen<br />
heeft en hij, nieuwsgierig als hij<br />
is naar informatie, meer van het melanoom<br />
te weten wilde komen. Stil in een<br />
hoekje zitten ligt niet in de aard van Jan<br />
dus toen hij er achter kwam dat er vrijwilligers<br />
gevraagd werden heeft hij zich<br />
aangemeld.<br />
Het forum van <strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong>:<br />
de moderne vorm van<br />
lotgenotencontact<br />
Er was op vele fronten wat te doen bij<br />
de stichting maar gezien zijn achtergrond<br />
zal het niet verwonderlijk zijn dat<br />
hij zich ging bezighouden met de invoering<br />
van het forum. Het is een van<br />
de doelen die de stichting zich gesteld<br />
heeft: het oprichten van een forum om<br />
mensen in de gelegenheid te stellen om<br />
met elkaar in contact te komen of om<br />
vragen te stellen; de moderne vorm<br />
van lotgenotencontact.<br />
Jan is voortvarend te werk gegaan en<br />
hij hoopt dat het forum in juni kan starten.<br />
Een groep vrijwilligers zal zich gaan<br />
bezighouden met het modereren van<br />
het forum. In de loop van mei zullen zij<br />
daarvoor een trainingsdag gaan volgen.<br />
En Jan benadrukt dat het juist<br />
deze mensen zijn die het forum gaan<br />
‘dragen’. Het forum wordt niet gemaakt<br />
door de techniek die er achter zit<br />
maar de mensen die er tijd in stoppen<br />
en natuurlijk door de mensen die het<br />
forum gaan bezoeken.<br />
Jan heeft de afgelopen maanden zijn<br />
draai binnen de stichting wel gevonden<br />
en omdat ICT een groot deel uitmaakt<br />
van het beleid, is Jan ook gevraagd om<br />
zitting te nemen in het bestuur van<br />
<strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong>. Daar heeft hij, tot<br />
groot genoegen van de andere bestuursleden,<br />
mee ingestemd.<br />
Landelijke contactdag: confronterend<br />
maar informatief<br />
Patiëntenorganisaties hebben nog veel<br />
werk te doen volgens Jan. Er is bij veel<br />
mensen nog te weinig bekend over het<br />
melanoom. Daarom vindt hij bijvoorbeeld<br />
de jaarlijks landelijke contactdag<br />
ook heel belangrijk. Alhoewel hij er dit<br />
jaar voor het eerst bij was, heeft hij het<br />
als een heel prettige dag ervaren. Soms<br />
wel confronterend maar de uitgebreide<br />
informatie en de mogelijkheid om vragen<br />
te stellen kwamen op Jan heel<br />
goed over. Met name ’s middags in de<br />
workshops viel de laagdrempeligheid<br />
en daarmee de open sfeer hem op.<br />
Jan’s toekomst: reizen en genieten<br />
met Ria<br />
Tot slot: hoe ziet Jan de toekomst voor<br />
zich? Natuurlijk wil hij graag van zijn<br />
pensioen genieten met zijn vrouw Ria<br />
en samen reizen maken. Hij wil (als het<br />
kan dit jaar nog) heel graag een keer<br />
naar New York en misschien nog eens<br />
naar Suriname, een land dat zijn hart<br />
gestolen heeft. En de gezondheid?<br />
Jan:” Ik ben een positief ingesteld mens<br />
en ga er vanuit dat alles goed gaat”.<br />
<strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong> www.stichtingmelanoom.nl www.stichtingmelanoom.nl <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong>
Thema<br />
16 17<br />
Is de genezing van melanoomkanker (ook wel<br />
1 moedervlekkanker genoemd) nabij?<br />
Voor de duidelijkheid: bij 80 tot 90 procent van de<br />
patiënten wordt het melanoom verwijderd voordat<br />
de tumor de kans heeft gehad zich uit te zaaien. Het<br />
overgrote deel van hen is daarmee van de kanker ge-<br />
nezen. Dat is anders als de melanoomcellen zich heb-<br />
ben uitgezaaid elders in het lichaam (stadium III en<br />
IV). Voor die patiënten is genezing bijna nooit moge-<br />
lijk omdat melanoomkanker niet of nauwelijks op be-<br />
staande therapieën reageert. Behandeling met che-<br />
motherapie brengt bij slechts 5 tot 20 procent van de<br />
patiënten de groei van de tumor – vaak tijdelijk – tot<br />
stilstand (remissie). 1 tot 3 procent van hen geneest.<br />
Driekwart van de patiënten met uitgezaaide mela-<br />
noomkanker overlijdt binnen een jaar na de diagnose.<br />
Op dit moment lopen er verschillende onderzoeken<br />
naar middelen die de overleving (iets) verlengen. Bij<br />
een enkele patiënt uit de studies is de melanoomkan-<br />
ker helemaal verdwenen. De aantallen zijn echter<br />
nog te klein en de onderzoeken nog onvoldoende<br />
vergevorderd om daar al harde conclusies aan te kun-<br />
nen verbinden. Toch vinden artsen de uitkomsten die<br />
er nu liggen, hoopgevend. Al was het maar omdat er<br />
de afgelopen veertig jaar nauwelijks nieuwe thera-<br />
pieën tegen melanoom zijn bijgekomen. Naar alle<br />
waarschijnlijkheid brengen deze onderzoeken die een<br />
stapje dichterbij.<br />
Hoopvol nieuws voor zonaanbidders:<br />
14 vRagen oveR melanoom<br />
Driekwart van de patiënten met een uitgezaaid melanoom overlijdt binnen een jaar<br />
na de diagnose. Wetenschappers zijn echter druk bezig om dat percentage omlaag te<br />
krijgen. In dit <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> waarin het thema zon centraal staat daarom nog<br />
een paar veelgestelde vragen over melanoom op een rij.<br />
Waarom reageert een melanoom zo slecht op<br />
2 bestaande behandelingen?<br />
Alle kankersoorten zijn verschillend. Dat betekent dat<br />
bijvoorbeeld een borsttumor heel anders reageert op<br />
aanvallen van buitenaf (in de vorm van medicijnen of<br />
bestraling) dan een melanoom. <strong>Melanoom</strong>cellen blij-<br />
ken uitermate ongevoelig voor de therapieën die art-<br />
sen momenteel tot hun beschikking hebben. Moge-<br />
lijk zijn melanoomcellen beter dan andere<br />
kankersoorten in staat om de schade die chemothe-<br />
rapie aanricht, te herstellen. Dat maakt het buitenge-<br />
woon lastig om ze te bestrijden.<br />
3Hoe kan het dat men na zoveel jaar nu middelen<br />
lijkt te hebben gevonden die wel aanslaan?<br />
Wetenschappers begrijpen steeds beter hoe kanker<br />
werkt: het DNA van een cel kan beschadigd raken,<br />
waardoor hij ongecontroleerd gaat delen. Zo kan een<br />
gewone cel in een kankercel veranderen. Een jaar of<br />
tien geleden hebben wetenschappers het menselijk<br />
DNA helemaal ontrafeld. Omdat ze nu weten hoe<br />
het in elkaar zit, kunnen ze op zoek gaan naar speci-<br />
fieke ‘foutjes’. Zo hebben ze ontdekt dat ruim de<br />
helft van de melanoompatiënten een afwijking in het<br />
BRAF-gen heeft. Die afwijking ontstaat onder andere<br />
door uv-stralen in zonlicht en zorgt er mede voor dat<br />
de tumor gaat groeien. Met die kennis hebben onderzoekers<br />
specifieke medicijnen ontwikkeld die juist<br />
daarop inwerken.<br />
Kunnen ze beschadigd DNA dan repareren?<br />
4 Dat (nog) niet. Maar onderzoekers hebben nu<br />
wel een medicijn geproduceerd (PLX4032) dat het<br />
misvormde BRAF-gen blokkeert. Het zet als het ware<br />
een rem op de celdeling en doet de tumor krimpen.<br />
37 van de 48 onderzochte melanoompatiënten met<br />
een afwijking in het BRAF-gen hadden baat bij het<br />
middel. Hun tumor kromp en hun levensverwachting<br />
werd met gemiddeld zeven maanden verlengd. Bij<br />
drie van hen verdween de kanker helemaal. Helaas<br />
blijkt het medicijn gemiddeld slechts zes tot acht<br />
maanden te werken; daarna worden patiënten er<br />
vaak immuun voor. Het is dus zeker geen geneesmiddel.<br />
Momenteel wordt een grootschalig vervolgonderzoek<br />
met PLX4032 gedaan. De uitkomsten daar-<br />
<strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong> www.stichtingmelanoom.nl<br />
van worden in de zomer verwacht. Als die ook positief<br />
zijn, komt het naar verwachting nog in <strong>2011</strong> of in<br />
2012 op de markt.<br />
zijn er nog andere medicijnen<br />
5 in de maak?<br />
Jazeker. De meest veelbelovende zijn de zogeheten<br />
‘anti CTLA4 middelen’ (bijvoorbeeld Ipilimumab). Het<br />
gaat om een vorm van immuuntherapie: patiënten<br />
met uitgezaaide melanoomkanker krijgen antilichamen<br />
ingespoten die het eigen immuunsysteem activeren<br />
om de kankercellen aan te vallen. Een jaar na<br />
de start van het onderzoek was bijna de helft van de<br />
patiënten die met Ipilimumab waren behandeld nog<br />
in leven, tegenover een kwart van de patiënten die<br />
een ander experimenteel middel hadden gekregen.<br />
Die uitkomsten zijn hoopgevend. Ook naar dit middel<br />
wordt nu een grootschalig vervolgonderzoek gedaan.<br />
De verwachting is dat het nog dit jaar op de<br />
markt komt. Een ander veelbelovend middel is Onco-<br />
VEX. Dat is een virus dat direct in het melanoom<br />
wordt ingespoten en daar de kankercellen doodt. De<br />
stoffen die daarbij vrijkomen, stimuleren het natuurlijke<br />
afweersysteem om uitgezaaide kankercellen elders<br />
in het lichaam aan te pakken. Van de 50 patiënten<br />
die aan het onderzoek naar de werking van<br />
OncoVEX meededen, waren er na twee jaar nog 26<br />
in leven. Dat is veel meer dan met een reguliere behandeling.<br />
Het onderzoek naar dit middel is echter<br />
minder ver gevorderd dan naar eerder genoemde<br />
medicijnen. Zelfs als de resultaten positief blijven,<br />
duurt het nog minimaal een paar jaar voor het op de<br />
markt komt. Omdat melanoomcellen zo hardnekkig<br />
en inventief zijn, zullen patiënten met uitgezaaide<br />
melanoomkanker in de toekomst waarschijnlijk een<br />
combinatie van medicijnen krijgen die op verschillende<br />
manieren werken. Door de kankercellen langs<br />
diverse routes tegelijkertijd te bestrijden, is de kans<br />
op succes het grootst.<br />
6<br />
Hoe zit het met de bijwerkingen<br />
van deze medicijnen?<br />
Vermoeidheid, huidklachten en darmklachten komen<br />
veel voor. Een op de vijf patiënten die het middel gebruiken<br />
dat het beschadigde BRAF-gen uitschakelt,<br />
krijgt een andere (minder gevaarlijke) vorm van huidkanker<br />
(plaveiselcelcarcinoom). Immuuntherapie kan<br />
het afweersysteem overactief maken, waardoor bijvoorbeeld<br />
een ernstige darm- of leverontsteking ontstaat.<br />
Toch menen artsen dat de bijwerkingen van de<br />
nieuwe middelen over het geheel genomen minder<br />
erg zijn dan die van chemotherapie.<br />
Alle middelen zijn nog in de testfase.<br />
7 Hebben patiënten bij wie nu melanoomkanker<br />
is uitgezaaid, er al wat aan?<br />
Jazeker. Juist omdat er nauwelijks goedwerkende therapieën<br />
zijn, worden patiënten met een uitgezaaid<br />
melanoom zo snel mogelijk experimenteel behandeld<br />
met nieuwe medicijnen. Ipilimumab wordt nu al gratis<br />
aangeboden in enkele centra, te weten: het Nederlands<br />
Kanker Instituut-Antoni van Leeuwenhoek<br />
Ziekenhuis (NKI-AVL) en het VU Medisch Centrum in<br />
Amsterdam, het Universitair Medisch Centrum in<br />
Groningen, het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam<br />
en het Leids ¬Universitair Medisch Centrum.<br />
Het middel dat het beschadigde B-Raf-gen blokkeert,<br />
PLX4032, zal vermoedelijk halverwege <strong>2011</strong> voor patiënten<br />
beschikbaar komen. Naar OncoVEX moet<br />
eerst nog meer onderzoek worden gedaan.<br />
8<br />
Hoe wordt een melanoom behandeld<br />
dat nog niet is uitgezaaid?<br />
Een verdachte moedervlek wordt altijd weggesneden<br />
door een dermatoloog of een huisarts. Het verwijderde<br />
weefsel wordt in het laboratorium onderzocht<br />
op kankercellen. Blijkt dat er sprake is van een melanoom,<br />
dan opereert een chirurg dezelfde plek nog-<br />
www.stichtingmelanoom.nl <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong>
maals. Voor de zekerheid snijdt hij één à twee centi-<br />
meter extra weefsel weg. Vervolgens onderzoekt hij<br />
de dichtstbijzijnde lymfklieren (het lichaam heeft er<br />
honderden) op uitzaaiingen. Bij dunne melanomen<br />
(van één millimeter of minder) is daarna in principe<br />
geen controle meer nodig. Dikkere tumoren pakt<br />
men aan met een schildwachtklierprocedure. Door<br />
een heel kleine dosis radioactief eiwit in het mela-<br />
noom in te spuiten, wordt de lymfkier zichtbaar waar<br />
de mogelijke kankercellen zich als eerste naartoe ver-<br />
spreiden. De chirurg verwijdert deze zogeheten<br />
18 19<br />
‘schildwachtklier’. De patholoog onderzoekt deze ver-<br />
volgens op uitzaaiingen. Zijn die er, dan zal de chirurg<br />
meerdere lymfeklieren in de buurt van de schild-<br />
wachtklier weghalen. De patiënt blijft daarna nog<br />
een aantal jaren onder controle.<br />
Komt melanoomkanker veel voor?<br />
9 Per jaar wordt de ziekte bij 4000 Nederlanders<br />
ontdekt, ruim 10 procent van het totaal aantal geval-<br />
len van huidkanker. In de andere gevallen is er sprake<br />
van kanker in de opperhuid (een basaalcelcarcinoom<br />
of plaveiselcelcarcinoom), die veel minder snel uit-<br />
zaait dan een melanoom. Het aantal gevallen van<br />
melanoomkanker stijgt met zo’n 4 procent per jaar.<br />
Daarmee is het de snelst groeiende kankersoort. Die<br />
snelle toename komt waarschijnlijk doordat Neder-<br />
landers fervente zonaanbidders zijn. Bij vrouwen<br />
staat melanoom op nummer 5 in de top 10 van meest<br />
voorkomende kankersoorten, bij mannen op nummer<br />
8. Dat het vaker voorkomt bij vrouwen, heeft er<br />
waarschijnlijk mee te maken dat ze meer zonnen.<br />
Sommige lichaamsdelen blijken ‘gevoeliger’ voor me-<br />
lanomen dan andere. Bij mannen is dat vooral de rug,<br />
bij vrouwen de rug en de benen.<br />
Is een melanoom altijd gevaarlijk?<br />
10 <strong>Melanoom</strong>kanker zaait zich veel sneller uit<br />
dan andere vormen van huidkanker en is moeilijk te<br />
behandelen. Gelukkig wordt de tumor meestal ont-<br />
dekt en chirurgisch verwijderd voordat hij zich verder<br />
door het lichaam kan verspreiden. In verreweg de<br />
meeste gevallen hebben mensen met een melanoom<br />
een heel goede prognose. Ruim 80 procent van hen<br />
overleeft de eerste vijf jaar. Bij vroege opsporing stijgt<br />
dat percentage zelfs naar boven de 90 procent. Het<br />
overgrote deel van de patiënten zonder uitzaaiingen<br />
(97 procent) krijgt nadat de tumor is verwijderd, nooit<br />
meer een nieuw melanoom.<br />
Als de melanoomkanker wel is uitgezaaid (bij 10 tot<br />
20 procent van de patiënten het geval), is de prog-<br />
nose veel minder goed. Van die patiënten is na één<br />
jaar nog 25 procent in leven. Jaarlijks sterven er 600<br />
à 700 mensen aan melanoomkanker. Dat is ongeveer<br />
1,5 procent van het totaal aantal overlijdensgevallen<br />
door kanker in Nederland.<br />
Ontstaat een melanoom altijd uit een<br />
11 bestaande moedervlek?<br />
In veel gevallen wel. Maar het komt ook voor dat een<br />
melanoom zich uit een nieuwe moedervlek vormt.<br />
Een moedervlek is een ophoping van pigmentcellen<br />
in de huid. De concentratie van de cellen en de hoe-<br />
veelheid pigment die ze produceren, bepalen de om-<br />
vang en de kleur. Waarom we moedervlekken heb-<br />
ben, is onduidelijk, maar het is een normaal<br />
verschijnsel. Onder invloed van uv-stralen in het zon-<br />
licht of de zonnebank kan het genetisch materiaal in<br />
moedervlekcellen, het DNA, echter beschadigd raken.<br />
Normaliter repareert het lichaam de beschadigingen<br />
zelf. Maar als de schade te groot is of als het repara-<br />
tiemechanisme niet goed werkt, kunnen de cellen<br />
ongecontroleerd gaan delen. Er ontstaat dan een<br />
kwaadaardige tumor: een melanoom.<br />
Hoe herken je een gevaarlijke moedervlek?<br />
12 Gewone moedervlekken – bol, zacht en egaal<br />
van kleur – worden zelden kwaadaardig. De kans<br />
daarop is minder dan één op een miljoen. Maar er<br />
bestaan ook onrustige – in medische termen ‘atypi-<br />
sche’ – moedervlekken. Die kunnen uitgroeien tot<br />
een melanoom. Zo’n onrustige moedervlek ziet er anders<br />
uit dan een gewone moedervlek. Hij is asymme-<br />
<strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong> www.stichtingmelanoom.nl<br />
trisch (dus niet netjes rond of ovaal) en heel vlak. In<br />
tegenstelling tot een normale moedervlek, die een<br />
duidelijke, strakke omlijning heeft, zijn de contouren<br />
van een verdachte moedervlek vaag. De vlek loopt<br />
als het ware langzaam over in de normale huid. Vaak<br />
heeft hij verschillende kleuren: van lichtbruin naar<br />
donkerbruin en zelfs zwart. Ook grijstinten komen<br />
voor. Een onrustige moedervlek is meer dan vijf millimeter<br />
groot, een melanoom meestal meer dan tien<br />
millimeter.<br />
13<br />
Wat zijn de belangrijkste risicofactoren<br />
voor melanoomkanker?<br />
Verreweg de grootste risicofactor is de zon. Vooral<br />
periodes van korte, maar intense zonnestraling met<br />
verbranding (zoals onder de zonnebank of ‘bakken’<br />
op het strand) zijn gevaarlijk. Andere factoren die de<br />
kans op het ontstaan van een melanoom zouden<br />
kunnen vergroten, zijn: a) een lichte huid die moeilijk<br />
bruin wordt en snel verbrandt; 2) meer dan honderd<br />
gewone of meer dan drie onrustige moedervlekken;<br />
3) twee of meer eerstegraads familieleden met een<br />
melanoom. <strong>Melanoom</strong>kanker treft vooral mensen<br />
boven de 50 jaar. Krijgt iemand op jongere leeftijd<br />
een melanoom, dan is er vaak sprake van een erfelijke<br />
variant van de ziekte (10 procent van de gevallen).<br />
Heeft het zin om je moedervlekken<br />
14 regelmatig zelf te checken?<br />
Absoluut. De meeste moedervlekken ontstaan tussen<br />
het derde en het twintigste jaar. Een nieuwe moedervlek<br />
op latere leeftijd is per definitie ‘verdacht’.<br />
Na het vijftigste jaar neemt het aantal moedervlekken<br />
bij de meeste mensen af. Kwaadaardige moedervlekken<br />
verdwijnen niet met het ouder worden. Reden<br />
om vanaf die leeftijd regelmatig op nieuwe of<br />
veranderende plekjes te controleren. Doe dat bijvoorbeeld<br />
op de eerste dag van elk kwartaal. Vaker heeft<br />
geen zin, want dan vallen veranderingen niet meer<br />
op. Vergeet hierbij de rug niet.<br />
Dit artikel kwam tot stand met medewerking van prof. dr. John<br />
Haanen, internist en onderzoeker bij het Nederlands Kanker<br />
Instituut–Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis (NKI-AVL) in<br />
Amsterdam, dr. Wim Kruit, oncoloog in het Erasmus Medisch<br />
Centrum in Rotterdam en voorzitter van de Nederlandse<br />
<strong>Melanoom</strong> Werkgroep, en prof. dr. Wilma Bergman,<br />
dermatoloog en bijzonder hoogleraar melanoom in het Leids<br />
Universitair Medisch Centrum (LUMC).<br />
Bron: www.kankernieuws.info<br />
10 zonnetips<br />
vooR u op een Rij<br />
De zomer is vroeg begonnen dit jaar: tijdens de paasdagen<br />
lagen veel Nederlanders alweer prinsheerlijk op het<br />
strand. Ondanks dat u goed op de hoogte bent van alle<br />
do’s en don’ts wat betreft preventie van huidkanker, sommen<br />
wij toch nog kort tien zonnetips voor u en uw naasten<br />
op.<br />
1. Geniet van de zon, maar zorg dat u niet verbrandt.<br />
2. Draag in de volle zon een zonnehoed/pet, beschermende<br />
kleding en een goede UV-werende zonnebril met CE-markering<br />
3. Smeer onbeschermde huid in met een anti-zonnebrandmiddel<br />
(met UVA- en UVB-bescherming). Doe dit royaal en<br />
herhaal het insmeren elke 2 uur, en vaker indien u sterk<br />
transpireert. Smeer u ook in direct na het zwemmen.<br />
4. Ga niet zonnebaden tussen 12:00 en 15:00 uur; zoek dan de<br />
schaduw op. Ga gemiddeld niet langer dan 3 uur per dag in de<br />
zon.<br />
5. Laat de huid geleidelijk wennen aan de zon. Houd rekening<br />
met uw huidtype.<br />
6. Pas extra op met zonnen als je jonger bent dan 18 jaar<br />
omdat de huid dan nog in ontwikkeling is.<br />
7. Maak geen verschil tussen straling van de zon buiten en de<br />
straling van de zonnebank. De huid reageert daar hetzelfde<br />
op. Op de zonnebank krijgt u ongeveer evenveel zon als in<br />
de zomer aan de Middellandse Zee.<br />
8. Volg in een zonnestudio het advies en de aanwijzingen van<br />
de medewerkers op. Gebruik van zonnebanken is alleen<br />
toegestaan aan personen van 18 jaar of ouder, met huidtype<br />
2 of hoger. Draag op de zonnebank altijd een goedgekeurde<br />
beschermingsbril.<br />
9. Ga uit de zon als uw huid vreemd reageert met uitslag, jeuk<br />
of erg snelle verbranding en raadpleeg een arts.<br />
10. Vraag informatie bij een arts als u een huidaandoening hebt.<br />
Bij sommige aandoeningen helpt UV-licht, bij andere brengt<br />
die straling juist extra schade toe. Denk ook aan gebruik van<br />
medicijnen die de gevoeligheid voor zonnestraling kunnen<br />
vergroten. Lees de bijsluiter.<br />
Bron: KWF<br />
www.stichtingmelanoom.nl <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong>
20<br />
in memoRiam<br />
Kinderen in de zon:<br />
extRa aandaCht!<br />
Juist bij kinderen komen beschadigingen door UVstraling<br />
uit zonlicht hard aan: hun huidcellen zijn extra<br />
kwetsbaar. Doordat kinderen in de groei zijn, gaat<br />
de celdeling bij hen zo snel dat niet alle beschadigde<br />
huidcellen zich hebben kunnen herstellen voordat ze<br />
zich weer gaan delen.<br />
In die beschadigde cellen ontstaan ‘littekens’ die kinderen<br />
hun leven lang met zich meedragen. Dit is aan<br />
de buitenkant niet te zien: de beschadigingen zitten<br />
diep in de huidcellen. Maar hoe meer ‘littekens’, hoe<br />
groter de kans dat een kind op latere leeftijd huidkanker<br />
krijgt. Daarom is bescherming tegen de zon zo<br />
belangrijk, zéker voor kinderen. Hieronder 10 tips om<br />
uw kinderen of kleinkinderen te beschermen:<br />
• Houd uw (klein)kinderen tussen 12.00 en 15.00<br />
uur zo veel mogelijk uit de zon.<br />
• Het is beter om kinderen jonger dan 12 maanden<br />
helemaal niet in de zon te zetten.<br />
• Laat uw (klein)kinderen op zonnige dagen zoveel<br />
mogelijk in de schaduw spelen.<br />
• Kleding (inclusief een petje/hoedje) biedt de beste<br />
bescherming tegen de zon.<br />
Marja Knol<br />
Wij kregen het droeve bericht dat één van onze actieve<br />
vrijwilligers, Marja Knol, op 23 april is overleden, 50<br />
jaar jong.<br />
Marja was vanaf 2005 actief lid van onze stichting en<br />
hield zich vooral bezig met het lotgenotencontact via<br />
de e-mail. Ze voelde zich betrokken bij iedereen die<br />
een beroep op haar deed en was op haar best in het<br />
contact met mensen. Vandaar dat het lotgenotencontact<br />
haar ook het meeste aantrok. Ze heeft daarvoor<br />
de basiscursus gedaan en later de cursus e-mail lotgenotencontact.<br />
Ze heeft in de loop van de afgelopen jaren heel wat<br />
behandelingen moeten ondergaan maar haar vrijwilli-<br />
U kunt naast de andere vormen van bescherming ook<br />
een antizonnebrandmiddel gebruiken:<br />
• Smeer uw (klein)kind een half uur voor het naar<br />
buiten gaan in.<br />
• Herhaal het insmeren elke twee uur, zeker vlak na<br />
het zwemmen.<br />
• Gebruik minimaal beschermingsfactor 20 tot 30.<br />
• Smeer gevoelige zones zoals neus, oren, nek extra<br />
in.<br />
• Waterproof-producten zullen toch voor een deel<br />
verdwijnen bij het afdrogen of spelen in het water<br />
en zand. Smeer kinderen daarom ook met deze<br />
producten regelmatig in.<br />
• Kinderen zien hoe hun (groot)ouders omgaan met<br />
bescherming tegen de zon. Geef ze daarom het<br />
goede voorbeeld!<br />
Bron: KWF<br />
gerswerk heeft ze altijd volgehouden, ook al voelde zij<br />
zich lang niet altijd optimaal.<br />
In april 2007, heeft zij op de Landelijke Contactdag, bij<br />
de presentatie van dr. Geke Hospers, haar persoonlijke<br />
ervaring met de trial waar zij aan meedeed mogen vertellen.<br />
Dit was heel indrukwekkend.<br />
We zullen haar inbreng en vrolijke aanwezigheid op<br />
onze vrijwilligersbijeenkomsten missen en we verliezen<br />
in haar een actief lid die altijd klaar stond en hulp bood<br />
aan ieder die het nodig had. Haar positieve instelling is<br />
dan ook een voorbeeld om je aan te spiegelen.<br />
We wensen Willem, Jeroen en Dominique, Mark en<br />
Benno alle sterkte toe.<br />
zelfmanagement in de zoRg<br />
stel zelf uw zithoek samen. Bepaal<br />
zelf uw haarstijl. Bepaal zelf<br />
uw mogelijkheden en kies zelf de hypotheek<br />
die bij u past. Gek eigenlijk,<br />
die nadruk op dat zelf bepalen in die<br />
advertenties. Natuurlijk bepaal ik zelf<br />
welke zithoek ik koop: ik betaal, dus<br />
ik bepaal. Bovendien weet ik precies<br />
welke maat die bank moet hebben,<br />
welke kleur bij mijn interieur past en<br />
hoeveel geld ik wil uitgeven. Dat heb<br />
ik dertig jaar geleden (binnen vijf minuten)<br />
zo gedaan en zo zou ik het nu weer doen. Wat<br />
is daar zo nieuw aan?<br />
Door de nadruk op het zelf bepalen komt ook de<br />
(prijs)bewuste consument steeds nadrukkelijker in<br />
beeld. Deze consument koopt niet zomaar een bank<br />
die wel lekker zit en er niet verkeerd uitziet. De bewuste<br />
consument doet een studie op internet om informatie<br />
te vergaren en daarna schakelt hij ook nog<br />
een interieuradviseur in om een miskoop te voorkomen.<br />
Nog een hele verantwoordelijkheid voor die<br />
consument dat zelf samenstellen van de ideale zithoek.<br />
Zelf bepalen is ook doorgedrongen in de gezondheidszorg.<br />
Daar heet het dan zelfmanagement. Voor<br />
de bewuste zorgconsument is ook een heel scala aan<br />
informatieve folders en sites beschikbaar. Toen Hans<br />
en ik na de uitslag ‘het is kwaadaardig, melanoom’<br />
enkele vragen hadden, zei de oncologisch chirurg dan<br />
ook enigszins geërgerd: ‘Maar hebt u de folder van<br />
KWF dan niet gelezen? Die kunt u zo meenemen van<br />
de balie. Volgende patiënt.’ Nog een hele verantwoordelijkheid<br />
voor die patiënt, dat zelf nalezen wat<br />
hij nou eigenlijk mankeert.<br />
Nadat in Rotterdam de behandelopties uitgeput waren,<br />
heb ik – noodgedwongen – het internet afgestruind.<br />
En ik heb ook daadwerkelijk de behandeling<br />
Leonie van de Pol<br />
Column<br />
Mijn man, Hans Milder, is op 8 juni 2010 overleden aan de gevolgen van melanoom.<br />
Op deze plek wil ik in elke <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> iets schrijven over Hans en mij en de manier<br />
waarop wij zijn ziekteperiode van ruim vier jaar hebben beleefd. Ook zal ik soms schrijven<br />
over wat mij, als nieuweling in de wereld van NFK, ECPC en <strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong>, opvalt<br />
en bezighoudt. Reageren? Ik ontvang op e-mail hans.milder@ziggo.nl graag je reactie.<br />
en de behandelaar kunnen vinden die voor Hans precies<br />
goed waren en waarin hij terecht het volste vertrouwen<br />
kon hebben. Meer geluk dan wijsheid overigens<br />
en veel van de informatie die ik tegenkwam,<br />
had ik veel liever nooit onder ogen gehad.<br />
Ik heb gemengde gevoelens bij zelfmanagement in<br />
de zorg. Enerzijds vind ik het heel goed dat er veel<br />
informatie beschikbaar is voor mensen die hun ziektebeeld<br />
zelf willen bestuderen, anderzijds vind ik het<br />
niet juist dat behandelopties neutraal aan de patiënt<br />
worden voorgelegd: ‘Meneer, dit zijn de drie mogelijkheden.<br />
Welke behandeling kiest u?’ Hoe moet een<br />
patiënt kiezen als deze niet de medische kennis heeft<br />
om een afgewogen keuze te maken? Het is voor een<br />
arts natuurlijk wel makkelijker en sneller om de patient<br />
zelf te laten bepalen wat voor hem het beste is.<br />
IOC-voorzitter Jacques Rogge zegt in een interview<br />
met de Volkskrant (Sportkatern, 5 maart <strong>2011</strong>, p. 3)<br />
over leiderschap: ‘De geneeskunde heeft mij alles geleerd.<br />
Je moet vooral goed naar mensen kunnen luisteren.<br />
Een arts luistert niet alleen naar wat er wordt<br />
gezegd, hij kijkt ook naar de lichaamstaal. […] Op<br />
basis van de dingen die voorliggen, zul je moeten<br />
zeggen: we kunnen het beste dit of dat doen.’ Daaraan<br />
zou ik – in het kader van zelfmanagement – willen<br />
toevoegen dat de arts daarbij ook kan wijzen op<br />
mogelijke alternatieven en op betrouwbare informatiebronnen.<br />
Het geven van een persoonlijk advies is in mijn ogen<br />
de verantwoordelijkheid van de arts. Zoals Jacques<br />
Rogge het uitdrukt: ‘In de geneeskunde word je gedwongen<br />
verantwoordelijkheid te nemen. […] Dat<br />
was zwaar, want je hebt het geluk van een mens in<br />
handen. Daarvan heb ik slapeloze nachten gehad.’ Ik<br />
heb dan ook groot respect voor artsen die deze verantwoordelijkheid<br />
nemen. Alleen zij kunnen voorkomen<br />
dat zelfmanagement in de zorg ontaardt in<br />
zoek-het-zelf-maar –uit in de zorg.<br />
<strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong> www.stichtingmelanoom.nl www.stichtingmelanoom.nl <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong><br />
21
EDICHT<br />
Stil - Zijn<br />
Je denkt misschien<br />
dat je wat moet zeggen<br />
je denkt misschien<br />
dat je me moet opvrolijken<br />
je wilt me misschien weer<br />
U vindt een forum een logische plaats om nieuws op te plaatsen? U<br />
bent bekend met diverse fora en weet hoe de digitale hazen lopen?<br />
Wellicht bent u ook bekend met andere social media zoals weblogs<br />
22 zien lachen<br />
en u heeft affiniteit met het onderwerp melanoom? Dan zijn we op<br />
23<br />
en genieten<br />
zoek naar u! <strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong> zoekt vrijwilligers die 2 tot 4 uur<br />
je denkt misschien dat je me moet<br />
troosten<br />
en adviseren.<br />
een liChaam van lood<br />
Maria Hendriks<br />
per week beschikbaar zijn om aan het nieuwe forum van de stichting<br />
te besteden. Van tevoren krijgt u een training van de stichting,<br />
komt u in een team van forummoderators en wordt u onderdeel<br />
Wat ik vraag is dit:<br />
wil je nog eens<br />
en nog eens<br />
luisteren naar mijn verhaal<br />
naar wat ik voel en denk.<br />
Je hoeft alleen maar stil te zijn<br />
mij aan te kijken<br />
mij de tijd geven.<br />
Je hoeft mijn verdriet<br />
zelfs niet te begrijpen<br />
maar als het kan<br />
slechts te aanvaarden<br />
zoals het voor mij voelt.<br />
Je luisterend aanwezig zijn<br />
zal mijn dag anders maken.<br />
Marinus van den Berg<br />
Bron: Woorden in stilte<br />
ISBN: 9789079919062, 2010<br />
Uitgever: Tatra Media<br />
Prijs: € 18,95<br />
Bijna iedereen die kanker heeft is moe. Ongeveer de helft van de<br />
kankerpatiënten geneest, maar bij lang niet iedereen verdwijnt de<br />
vermoeidheid. Veel ex-kankerpatiënten beschikken over veel minder<br />
energie dan voor de ziekte, zonder duidelijk zicht op herstel. De<br />
mogelijkheden van het lichaam lijken drastisch ingeperkt, alsof de<br />
rek uit het lijf is; het elastiek is uitgelubberd. Door de veranderde<br />
lichamelijke conditie ligt uitputting steeds op de loer.<br />
Vermoeidheid na kanker is buitengewoon ingrijpend en heeft invloed<br />
op het hele bestaan. Fulltime werken is vaak niet meer mogelijk. Favoriete<br />
hobby’s worden ingeruild voor bezigheden die minder energie<br />
vergen. De vrienden- en kennissen kring wordt vaak veel kleiner.<br />
Sinds de eerste verschijning van Een lichaam van lood tien jaar geleden<br />
is er veel verbeterd. Voor ex-kankerpatiënten zijn er nu revalidatieprogramma’s;<br />
helaas helpen die lang niet iedereen van vermoeidheid<br />
af. Er is een cognitieve gedragstherapie die genezing<br />
brengt voor driekwart van de exkanker patiënten – een enorme<br />
winst. Daarmee is de situatie wezenlijk anders dan tien jaar geleden.<br />
Voorheen was de boodschap: luister naar je lichaam en leer leven<br />
met vermoeidheid. Dat moet nog steeds, want oververmoeid raken<br />
is funest. Maar nu is het ook: houd je conditie op peil en blijf actief.<br />
Bron: Bol.com<br />
Boeken<br />
Wilt u uw ervaringen over vermoeidheid na of tijdens kanker delen<br />
met ons en de andere leden van <strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong>? Mail ons dan<br />
op redactie@stichtingmelanoom.nl! U kunt daarmee een grote<br />
steun vormen voor (ex)patiënten die zich in uw verhaal herkennen.<br />
<strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong> www.stichtingmelanoom.nl<br />
van een prettig team van vrijwilligers dat haar energie stopt in een<br />
goed doel. Voelt u zich aangesproken? Neem dan snel contact op<br />
met Inge via secretariaat@stichtingmelanoom.nl<br />
Colofon<br />
<strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> is een uitgave van de <strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong> en verschijnt 4 keer per jaar.<br />
Artikelen uit de uitgaven mogen worden overgenomen mits de bron uitdrukkelijk wordt vermeld.<br />
Redactie <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong><br />
Marion Duits, eindredactie<br />
Youssef El Yahemdy<br />
Inge van Houdt<br />
Martijn Janmaat<br />
Jan de Jong<br />
Miranda Persoon<br />
Leonie van de Pol<br />
redactie@stichtingmelanoom.nl<br />
jouw digitale hulp<br />
bRengt de stiChting veRdeR<br />
<strong>Melanoom</strong>forum.nl breidt uit<br />
Vormgeving en productie<br />
Matt Art, Concept & Design Tel: 023-5411499, www.mattart.nl<br />
Drukwerk<br />
Drukkerij Out, www.drukkerij-out.nl<br />
Kopij<br />
Sluitingsdatum van de kopij voor de volgende uitgave:<br />
4 augustus <strong>2011</strong>. Kopij bij voorkeur per e-mail aanleveren<br />
via redactie@stichtingmelanoom.nl<br />
Secretariaat <strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong> STICHTING<br />
Postbus 236<br />
MELANOOM<br />
Patiëntenorganisatie voor mensen<br />
met melanoom, oogmelanoom en<br />
andere vormen van huidkanker<br />
1440 AE Purmerend<br />
Tel:088-0029746<br />
secretariaat@stichtingmelanoom.nl<br />
Postbank 7530279 t.n.v. <strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong><br />
Lotgenotencontact<br />
Tel: 088-0029747<br />
Website<br />
www.stichtingmelanoom.nl<br />
Webredactie<br />
Agnalize Nijman<br />
Inge Nieuweboer<br />
Jan de Jong<br />
webredactie@stichtingmelanoom.nl<br />
www.stichtingmelanoom.nl <strong>Melanoom</strong> <strong>Nieuws</strong> • Nummer 2 • juni <strong>2011</strong>
ezoek ook eens<br />
onze website:<br />
www.stichtingmelanoom.nl<br />
Hier vindt u het meest actuele<br />
nieuws over de ontwikkelingen binnen<br />
<strong>Stichting</strong> <strong>Melanoom</strong> en het NFK.<br />
STICHTING<br />
MELANOOM<br />
Patiëntenorganisatie voor mensen<br />
met melanoom, oogmelanoom en<br />
andere vormen van huidkanker