Kanonnen en houwitsers De Staatse veldartillerie in de ... - Collectie
Kanonnen en houwitsers De Staatse veldartillerie in de ... - Collectie
Kanonnen en houwitsers De Staatse veldartillerie in de ... - Collectie
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Kanonn<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>houwitsers</strong><br />
<strong>De</strong> <strong>Staatse</strong> <strong>veldartillerie</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerste helft van <strong>de</strong><br />
achtti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw<br />
O. van Nimweg<strong>en</strong><br />
In juli 1742 gav<strong>en</strong> <strong>de</strong> Stat<strong>en</strong>-G<strong>en</strong>eraal aan 30 bataljons <strong>en</strong> 50 eskadrons (25.000 à 30.000 man) bevel<br />
zich gereed te mak<strong>en</strong> om <strong>in</strong> het veld te trekk<strong>en</strong>. <strong>De</strong> Raad van State trad vervolg<strong>en</strong>s <strong>in</strong> overleg met <strong>de</strong><br />
twee hoogste g<strong>en</strong>eraals van het <strong>Staatse</strong> leger over het aantal stukk<strong>en</strong> geschut dat dit korps zou moet<strong>en</strong><br />
vergezell<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze eist<strong>en</strong> 8 of 10 twaalfpon<strong>de</strong>rs, 12 zespon<strong>de</strong>rs, 30 driepon<strong>de</strong>rs <strong>en</strong> 6 <strong>houwitsers</strong>, <strong>in</strong><br />
totaal dus 52 stukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> 6 <strong>houwitsers</strong>.<br />
"Het is waar [schrijft Adriaan van <strong>de</strong>r Hoop, secretaris van <strong>de</strong> Raad van State (1737-1748)] dat <strong>in</strong> d<strong>en</strong><br />
groot<strong>en</strong> oorlog geëyndigt met <strong>de</strong> Vre<strong>de</strong> van Utrecht [<strong>de</strong> Spaanse Successieoorlog 1702-1712, OvN],<br />
wanneer d<strong>en</strong> Staat tot 100.000 man <strong>in</strong> het veld heeft gehad, <strong>de</strong> veldartillerije van d<strong>en</strong> Staat noyt groter<br />
is geweest als van 64 stukk<strong>en</strong> canon <strong>en</strong> 6 <strong>houwitsers</strong>, maar het is me<strong>de</strong> waar, dat <strong>de</strong> manier van<br />
oorlog<strong>en</strong> door <strong>de</strong> tijd veran<strong>de</strong>rt <strong>en</strong> dat hed<strong>en</strong>daags het groote vuur <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>ert sowel <strong>in</strong> battailles als <strong>in</strong><br />
beleger<strong>in</strong>ge.”[1]<br />
In dit artikel zull<strong>en</strong> achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong> word<strong>en</strong> gesteld, <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> soort<strong>en</strong><br />
veldgeschut, <strong>de</strong> organisatie van e<strong>en</strong> veldtre<strong>in</strong> <strong>en</strong> het gebruik van <strong>de</strong> artillerie tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> gevecht.<br />
<strong>De</strong> stukk<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> van <strong>de</strong> belangrijkste legerhervorm<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van pr<strong>in</strong>s Maurits is <strong>de</strong> standaardiser<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> artillerie<br />
geweest. Vanaf 1590 werd<strong>en</strong> nog slechts vier kalibers gegot<strong>en</strong>: <strong>de</strong> 48-pon<strong>de</strong>r of hele kartouw, <strong>de</strong> 24pon<strong>de</strong>r<br />
of halve kartouw, <strong>de</strong> 12pon<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>de</strong> 6-pon<strong>de</strong>r. In <strong>de</strong> loop van <strong>de</strong> zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw verdwe<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> monstrueuze hele kartouw uit <strong>de</strong> bewap<strong>en</strong><strong>in</strong>g <strong>en</strong> daarnaast werd e<strong>en</strong> nieuw stuk <strong>in</strong>gevoerd, <strong>de</strong><br />
driepon<strong>de</strong>r.[2] <strong>De</strong> kanonn<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> vernoemd naar het theoretisch gewicht van <strong>de</strong> kogel, e<strong>en</strong> massief<br />
ijzer<strong>en</strong> bal met <strong>de</strong> werkelijke diameter van <strong>de</strong> kanonloop. E<strong>en</strong> `driepon<strong>de</strong>r' bijvoorbeeld verschoot e<strong>en</strong><br />
kogel met e<strong>en</strong> diameter van 72 mm, terwijl <strong>de</strong> kanonloop geboord was op e<strong>en</strong> kaliber van 77 mm, <strong>de</strong><br />
diameter van e<strong>en</strong> kogel van drie pond Amsterdams gewicht (494 gram).[3] <strong>De</strong>ze spel<strong>in</strong>g was<br />
noodzakelijk <strong>in</strong> verband met <strong>de</strong> ope<strong>en</strong>hop<strong>in</strong>g van kruitslijm <strong>in</strong> <strong>de</strong> loop, waardoor het niet mogelijk was<br />
precies pass<strong>en</strong><strong>de</strong> kogels te lad<strong>en</strong>. <strong>De</strong> metal<strong>en</strong> of bronz<strong>en</strong> kanonlop<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> verticaal gegot<strong>en</strong> rond<br />
e<strong>en</strong> kern. Dit had twee grote na<strong>de</strong>l<strong>en</strong>: niet alle<strong>en</strong> was elke kanonloop hierdoor afwijk<strong>en</strong>d, maar<br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> ontstond<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het giet<strong>en</strong> vaak imperfecties waardoor <strong>de</strong> loop tijd<strong>en</strong>s het afvur<strong>en</strong> kon<br />
barst<strong>en</strong>.[4] E<strong>en</strong> belangrijke verbeter<strong>in</strong>g trad <strong>in</strong> to<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1746 op voorstel van kapite<strong>in</strong> Carel Fre<strong>de</strong>rik<br />
baron van Verschuer werd beslot<strong>en</strong> het bronz<strong>en</strong> geschut voortaan massief te giet<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> ziel te bor<strong>en</strong>,<br />
zodat kernstang<strong>en</strong> <strong>en</strong> kransijzers niet langer nodig war<strong>en</strong>.[5]<br />
<strong>De</strong> 24-pon<strong>de</strong>r was e<strong>en</strong> beleger<strong>in</strong>gsstuk <strong>en</strong> maakte als zodanig ge<strong>en</strong> <strong>de</strong>el uit van <strong>de</strong> <strong>veldartillerie</strong>,<br />
hoewel door <strong>de</strong> geallieerd<strong>en</strong> met groot succes tw<strong>in</strong>tig halve kartouw<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> slag bij Ramillies op<br />
23 mei 1706 werd<strong>en</strong> <strong>in</strong>gezet. Ook <strong>de</strong> Frans<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> aantal <strong>in</strong> <strong>de</strong> slag bij Roucoux (11 oktober<br />
1746). <strong>De</strong> red<strong>en</strong> waarom <strong>de</strong> 24-pon<strong>de</strong>r amper te vel<strong>de</strong> werd gebruikt, moet gezocht word<strong>en</strong> <strong>in</strong> zijn<br />
<strong>en</strong>orme gewicht. E<strong>en</strong> halve kartouw woog, <strong>in</strong>clusief <strong>de</strong> affuit <strong>en</strong> voorwag<strong>en</strong>, bijna 3.900 kilogram <strong>en</strong><br />
vereiste 17 of 19 trekpaard<strong>en</strong>. Het zwaarste veldstuk was daarom <strong>de</strong> 12-pon<strong>de</strong>r, die gebruikt werd<br />
"...om e<strong>en</strong> casteeltje, e<strong>en</strong> post van d<strong>en</strong> vijand, e<strong>en</strong> batterije, e<strong>en</strong> retr<strong>en</strong>chem<strong>en</strong>t of muur van e<strong>en</strong><br />
kerkhof te forcer<strong>en</strong>:' Met an<strong>de</strong>re woord<strong>en</strong> e<strong>en</strong> twaalfpon<strong>de</strong>r di<strong>en</strong><strong>de</strong> voor het zware werk. <strong>De</strong> effectieve<br />
reikwijdte van dit kaliber kanon bedroeg 2.250 meter (3.000 pas), hoewel gewoonlijk niet op e<strong>en</strong><br />
grotere afstand werd geschot<strong>en</strong> dan van 900 meter (1.200 pas) tot 1.500 meter (2.000 pas). <strong>De</strong> 12pon<strong>de</strong>r<br />
kon ook `druiv<strong>en</strong>' verschiet<strong>en</strong>, bestaan<strong>de</strong> uit 24 kogels van elk e<strong>en</strong> ½ pond, die op e<strong>en</strong> spiegel,<br />
e<strong>en</strong> hout<strong>en</strong> schijf, war<strong>en</strong> bevestigd. Bij het afvur<strong>en</strong> verspreidd<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze kogels zich. Druiv<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>
gebruikt teg<strong>en</strong> <strong>de</strong> vijan<strong>de</strong>lijke cavalerie. Met e<strong>en</strong> 12-pon<strong>de</strong>r kon gemid<strong>de</strong>ld an<strong>de</strong>rhalf schot per m<strong>in</strong>uut<br />
gelost word<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> ruggegraat bij <strong>de</strong> <strong>veldartillerie</strong> werd gevormd door <strong>de</strong> zespon<strong>de</strong>rs. In e<strong>en</strong> `Project van e<strong>en</strong><br />
veldartillery voor <strong>de</strong> campagne 1696', opgesteld door kolonel Otto Christoffel van Verschuer (1650-<br />
1712), werd<strong>en</strong> <strong>de</strong> 12-pon<strong>de</strong>rs zelfs opzettelijk weggelat<strong>en</strong>, "alsoo m<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> battaillie mette lange<br />
veltstuck<strong>en</strong> à 6 lb sooveel kan uytwerck<strong>en</strong> als met die à 12 lb <strong>en</strong> daer<strong>en</strong>bov<strong>en</strong> kan m<strong>en</strong> metee selve<br />
oock sooveel te faciel<strong>de</strong>r marcher<strong>en</strong>."[6] <strong>De</strong> 6-pon<strong>de</strong>rs hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> werkzame dracht van 2.500 meter<br />
(e<strong>en</strong> half uur<br />
Tabel 1 <strong>Staatse</strong> <strong>veldartillerie</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerste helft van <strong>de</strong> achtti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw<br />
Gewicht L<strong>en</strong>gte Aantal L<strong>en</strong>gte Aantal L<strong>en</strong>gte<br />
met op affuit paar- <strong>in</strong>gespan- paard<strong>en</strong> <strong>in</strong>gespan-<br />
affuit d<strong>en</strong> n<strong>en</strong> n<strong>en</strong><br />
Pauk<strong>en</strong>wag<strong>en</strong> met<br />
disselboom - 22 2 22 - -<br />
Halve kartouw 7.877 lb 25 1/2 17 105 19 115<br />
12-pon<strong>de</strong>r 6.3711b 24 1/2 13 84 1/2 15 94 1/2<br />
6-pon<strong>de</strong>r 4.3271b 22 1/2 9 62 1/2 11 82<br />
Lange 3-pon<strong>de</strong>r 2.5761b 18 5 38 7 48<br />
Korte 3-pon<strong>de</strong>r 1.905 lb 12 1/2 2 22 3 22<br />
Houwitser 2.9921b 16 5 36 7 46<br />
N.B.: l<strong>en</strong>gtes <strong>in</strong> Rijnlandse voet<strong>en</strong> van circa 37 cm.<br />
Bron: Bijlage 1 <strong>en</strong> Van Nimweg<strong>en</strong>, Subsist<strong>en</strong>tie, 69.<br />
gaans) tot zelfs wel 3.750 meter (driekwart uur gaans). Volg<strong>en</strong>s Jan Christoffel Voester (overled<strong>en</strong> 21<br />
oktober 1747), kolonel van <strong>de</strong> artillerie, kond<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> zespon<strong>de</strong>r twee à drie gerichte schot<strong>en</strong> per<br />
m<strong>in</strong>uut gelost word<strong>en</strong>, hoewel dat slechts korte tijd vol te houd<strong>en</strong> was <strong>in</strong> verband met <strong>de</strong> <strong>en</strong>orme hitte<br />
die bij het afvur<strong>en</strong> vrijkwam. Tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> experim<strong>en</strong>t <strong>in</strong> Maastricht bijvoorbeeld <strong>de</strong>ed hij <strong>in</strong> e<strong>en</strong> uur<br />
tijds 60 gerichte schot<strong>en</strong>, maar to<strong>en</strong> was het kanon "...so heet...dat het niet langer kon<strong>de</strong> uytstaan."[7] "<br />
<strong>De</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> vuursnelheid van e<strong>en</strong> zespon<strong>de</strong>r bedroeg daarom <strong>in</strong> <strong>de</strong> praktijk hooguit twee kogels per<br />
m<strong>in</strong>uut. Voor <strong>de</strong> bedi<strong>en</strong><strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> 12- <strong>en</strong> 6-pon<strong>de</strong>r war<strong>en</strong> respectievelijk ti<strong>en</strong> <strong>en</strong> zev<strong>en</strong> à acht goed<br />
geoef<strong>en</strong><strong>de</strong> artillerist<strong>en</strong>, waaron<strong>de</strong>r m<strong>in</strong>imaal twee kanonniers, noodzakelijk: e<strong>en</strong> om <strong>de</strong> kogel te<br />
drag<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> met <strong>de</strong> wisser, e<strong>en</strong> met <strong>de</strong> aanzetter, e<strong>en</strong> met <strong>de</strong> laadlepel, e<strong>en</strong>, altijd e<strong>en</strong> kanonnier, moest<br />
het stuk `po<strong>in</strong>ter<strong>en</strong>' of richt<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>de</strong> rester<strong>en</strong><strong>de</strong> handlangers war<strong>en</strong> nodig om "...het stuk van agter<strong>en</strong> te<br />
diriger<strong>en</strong> of te stuur<strong>en</strong>t' Het lad<strong>en</strong> g<strong>in</strong>g als volgt <strong>in</strong> zijn werk. Eerst werd het kruitslijm met <strong>de</strong> wisser<br />
uit <strong>de</strong> loop geveegd. Vervolg<strong>en</strong>s leg<strong>de</strong> e<strong>en</strong> kanonnier <strong>de</strong> juiste hoeveelheid kruit - <strong>de</strong> helft van het<br />
gewicht van <strong>de</strong> kogel - op <strong>de</strong> koper<strong>en</strong> lepel, waarna <strong>de</strong> lad<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> loop werd geplaatst. Tijd<strong>en</strong>s het<br />
aanzett<strong>en</strong> of aanstamp<strong>en</strong> hield <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kanonnier zijn duim op het zundgat om te voorkom<strong>en</strong> dat<br />
door <strong>de</strong> verplaats<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> lucht kruitrest<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> opgloei<strong>en</strong> waardoor <strong>de</strong> lad<strong>in</strong>g vroegtijdig zou<br />
ontploff<strong>en</strong> met alle fatale gevolg<strong>en</strong> vandi<strong>en</strong>. Nadat e<strong>en</strong> prop was aangebracht werd <strong>de</strong> kogel <strong>in</strong> <strong>de</strong> loop<br />
gerold <strong>en</strong> stevig aangestampt. Hierna kon het kanon gericht word<strong>en</strong> waartoe <strong>de</strong> kanonnier<br />
aanwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> gaf aan <strong>de</strong> handlangers die met handspak<strong>en</strong> <strong>de</strong> affuit naar l<strong>in</strong>ks of naar rechts draaid<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> juiste elevatie werd <strong>in</strong>gesteld door e<strong>en</strong> stelhout (e<strong>en</strong> wig) meer of m<strong>in</strong><strong>de</strong>r ver on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> kulas te<br />
schuiv<strong>en</strong>. Het gebruik van e<strong>en</strong> schroef om te belett<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> stuk tijd<strong>en</strong>s het afvur<strong>en</strong> zou verzett<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
dus <strong>de</strong> elevatie niet steeds opnieuw <strong>in</strong>gesteld hoef<strong>de</strong> te word<strong>en</strong>, werd afgerad<strong>en</strong>, omdat, zoals kolonel<br />
Voester aan Van <strong>de</strong>r Hoop uitleg<strong>de</strong>, "<strong>de</strong> stukk<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>wel m<strong>in</strong> of meer vers<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> stroobreed<br />
verzed op e<strong>en</strong> distantie <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gte van e<strong>en</strong> man scheeld." Voor het afvur<strong>en</strong> maakte <strong>de</strong> kanonnier gebruik<br />
van e<strong>en</strong> lontstok om te voorkom<strong>en</strong> dat hij on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> wiel<strong>en</strong> van het kanon zou kom<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s het
afschiet<strong>en</strong> vloog het stuk namelijk met e<strong>en</strong> schok achteruit, waarna <strong>de</strong> handlangers het weer op zijn<br />
plaats moest<strong>en</strong> terugbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Op munitiewag<strong>en</strong>s werd<strong>en</strong> voor elke 12- of 6-pon<strong>de</strong>r 125 schot<strong>en</strong> (100<br />
kogels <strong>en</strong> 25 druiv<strong>en</strong>) meegevoerd. Om sneller te kunn<strong>en</strong> schiet<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1746 respectievelijk 30<br />
<strong>en</strong> 20 perkam<strong>en</strong>tpatron<strong>en</strong> (kogel met kruit) voor elk stuk van zes <strong>en</strong> twaalf pond <strong>in</strong>gevoerd. In 1747 <strong>en</strong><br />
1748 werd het aantal patron<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> zespon<strong>de</strong>rs vermeer<strong>de</strong>rd <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> ti<strong>en</strong> perkam<strong>en</strong>tpatron<strong>en</strong><br />
met druiv<strong>en</strong> daarbij gevoegd. Voor <strong>de</strong> 12-pon<strong>de</strong>rs werd<strong>en</strong> zij echter weer afgeschaft.<br />
Om <strong>de</strong> <strong>in</strong>fanterie op korte afstand met artillerie te kunn<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rsteun<strong>en</strong>, war<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> <strong>De</strong>rtigjarige<br />
Oorlog (16181648) door <strong>de</strong> Zweedse g<strong>en</strong>eraal Torst<strong>en</strong>son regim<strong>en</strong>tsstukjes van drie pond <strong>in</strong>gevoerd,<br />
die licht g<strong>en</strong>oeg war<strong>en</strong> om het voetvolk te kunn<strong>en</strong> bijhoud<strong>en</strong>. In 1668 war<strong>en</strong> <strong>de</strong> 3-pon<strong>de</strong>rs ook <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
bewap<strong>en</strong><strong>in</strong>g van het <strong>Staatse</strong> leger opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Er bestond<strong>en</strong> drie variant<strong>en</strong>: <strong>de</strong> korte, mid<strong>de</strong>lbare <strong>en</strong><br />
lange driepon<strong>de</strong>r.<br />
<strong>De</strong> korte 3-pon<strong>de</strong>r was op e<strong>en</strong> karaffuit bevestigd, zodat e<strong>en</strong> voorwag<strong>en</strong> gemist kon word<strong>en</strong>, <strong>en</strong> werd<br />
door slechts twee achterelkaar geplaatste paard<strong>en</strong> (e<strong>en</strong> lamo<strong>en</strong>- <strong>en</strong> e<strong>en</strong> trekpaard) voortgetrokk<strong>en</strong>. Met<br />
e<strong>en</strong> lange 3-pon<strong>de</strong>r kon e<strong>en</strong> `vrije gewisse schoot' op 300 meter (400 pas) gedaan word<strong>en</strong>, terwijl met<br />
e<strong>en</strong> korte 3-pon<strong>de</strong>r tot op 150 meter (200 pas) <strong>in</strong> het wit geschot<strong>en</strong> kon word<strong>en</strong>, "dog m<strong>en</strong> kan<br />
vervolg<strong>en</strong>s <strong>in</strong> e<strong>en</strong> actie met <strong>de</strong>selve ver<strong>de</strong>r rak<strong>en</strong> son<strong>de</strong>r het precise te bepal<strong>en</strong>: ' Over <strong>de</strong> voor<strong>de</strong>l<strong>en</strong><br />
van korte <strong>en</strong> lange driepon<strong>de</strong>rs war<strong>en</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> van <strong>de</strong> artillerieofficier<strong>en</strong> ver<strong>de</strong>eld; wel war<strong>en</strong> zij<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> Oost<strong>en</strong>rijkse Successieoorlog unaniem van m<strong>en</strong><strong>in</strong>g dat <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>lbare 3-pon<strong>de</strong>r gemist kon<br />
word<strong>en</strong>. Luit<strong>en</strong>ant-kolonel Christoffel IJssel gaf <strong>de</strong> voorkeur aan <strong>de</strong> lange 3-pon<strong>de</strong>rs omdat daarmee<br />
ver<strong>de</strong>r geschot<strong>en</strong> kon word<strong>en</strong> "<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>als <strong>de</strong> ligte stukk<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> gebruykt word<strong>en</strong> om met m<strong>en</strong>sch<strong>en</strong><br />
te avancer<strong>en</strong> <strong>en</strong> te retirer<strong>en</strong>. Dog hij wil<strong>de</strong> die niet swaar<strong>de</strong>r hebb<strong>en</strong> als van 1.000 lb [waarmee wordt<br />
gedoeld op het gewicht van <strong>de</strong> loop, OvN]." Johan Fre<strong>de</strong>rik Martfeldt junior achtte [8] daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong><br />
ook <strong>de</strong> korte 3-pon<strong>de</strong>rs van groot nut, omdat daarmee gemakkelijker `gezw<strong>in</strong><strong>de</strong> schot<strong>en</strong>' gedaan<br />
kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> "<strong>en</strong> ook met m<strong>en</strong>sch<strong>en</strong> gemakkelijker manoeuvrer<strong>en</strong>." Gezw<strong>in</strong>dschiet<strong>en</strong> of snelvuur<br />
was e<strong>en</strong> specialiteit van <strong>de</strong> <strong>Staatse</strong> artillerie. In 1689 had <strong>de</strong> voormalige <strong>De</strong><strong>en</strong>se artillerie-kapite<strong>in</strong><br />
Johan Seger dit geheime wap<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> Stat<strong>en</strong>-G<strong>en</strong>eraal aangebod<strong>en</strong>. Hij ontv<strong>in</strong>g 600 guld<strong>en</strong> voor<br />
proefnem<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> het jaar daarop e<strong>en</strong> aanstell<strong>in</strong>g als directeur van <strong>de</strong> gezw<strong>in</strong>dschieters op e<strong>en</strong> jaarlijks<br />
tractem<strong>en</strong>t van 1.200 guld<strong>en</strong>. Hij overleed echter al <strong>in</strong> 1692.[9] Gezw<strong>in</strong><strong>de</strong> schot<strong>en</strong> bestond<strong>en</strong><br />
waarschijnlijk uit kardoez<strong>en</strong> met daaraan bevestig<strong>de</strong> kogels, waarmee vijfti<strong>en</strong>, teg<strong>en</strong> drie schot<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> vuurste<strong>en</strong>geweer (snaphaan), gedaan kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, dus gemid<strong>de</strong>ld 10 schot<strong>en</strong> per m<strong>in</strong>uut. <strong>De</strong>ze<br />
grote vuursnelheid was mogelijk doordat <strong>de</strong> laadlepel niet gebruikt hoef<strong>de</strong> te word<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> prop<br />
achterwege kon blijv<strong>en</strong>. Om het stuk af te vur<strong>en</strong> hoef<strong>de</strong> <strong>de</strong> kanonnier slechts met e<strong>en</strong> `gezw<strong>in</strong>dpijpje'<br />
<strong>de</strong> kardoes via het zundgat stuk te prikk<strong>en</strong> <strong>en</strong> het kruit aan te stek<strong>en</strong>.<br />
In juli 1746, tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> <strong>de</strong>monstratie <strong>in</strong> aanwezigheid van <strong>de</strong> keizerlijke veldmaarschalk Bathiani <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>Staatse</strong> opperbevelhebber pr<strong>in</strong>s Wal<strong>de</strong>ck, werd e<strong>en</strong> nieuw record met gezw<strong>in</strong>dschiet<strong>en</strong> gevestigd. In<br />
<strong>de</strong> tijd van e<strong>en</strong> m<strong>in</strong>uut werd<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> korte 3-pon<strong>de</strong>r maar liefst 18 schot<strong>en</strong> gedaan,<br />
"dus <strong>de</strong> meeste welke nog oyt bij B<strong>en</strong>ige artillerie sijn geëxt<strong>en</strong>teert geword<strong>en</strong>. <strong>De</strong> Hannoverse artillerie<br />
heeft <strong>de</strong>selve niet ver<strong>de</strong>r konn<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> als op 12 à 13 schoot<strong>en</strong>, soodat <strong>de</strong>selve vijf à ses schoot<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
e<strong>en</strong>e m<strong>in</strong>ut gesurpasseert hebbe, d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><strong>de</strong> nog <strong>in</strong> het vervolg <strong>in</strong> staet te sull<strong>en</strong> zijn om <strong>de</strong>selve <strong>in</strong> e<strong>en</strong>e<br />
m<strong>in</strong>ut nog op 20 schoot<strong>en</strong> te konn<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> [aldus Martfeldt jr. aan Van <strong>de</strong>r Hoop].”<br />
Bij dit uitzon<strong>de</strong>rlijk snelle vuur was er natuurlijk ge<strong>en</strong> tijd om te richt<strong>en</strong>, maar daar stond teg<strong>en</strong>over dat<br />
<strong>de</strong> afstand waarop geschot<strong>en</strong> werd zeer ger<strong>in</strong>g was <strong>en</strong> dat <strong>de</strong> vijan<strong>de</strong>lijke <strong>in</strong>fanterie e<strong>en</strong> zeer compact<br />
doelwit vorm<strong>de</strong>, zodat het mer<strong>en</strong><strong>de</strong>el van <strong>de</strong> geloste schot<strong>en</strong> wel raak zal zijn geweest. Tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong><br />
veldtocht werd<strong>en</strong> voor elke 3-pon<strong>de</strong>r 200 gezw<strong>in</strong><strong>de</strong> schot<strong>en</strong> meegevoerd <strong>in</strong> geslot<strong>en</strong> kistjes van elk 25<br />
stuks. <strong>De</strong> lange driepon<strong>de</strong>rs werd<strong>en</strong> daarnaast gebruikt om <strong>de</strong> vijan<strong>de</strong>lijke <strong>in</strong>fanterie met kartets<strong>en</strong> te<br />
beschiet<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> kartets bestond uit e<strong>en</strong> blikk<strong>en</strong> doos gevuld met musketkogels van 14 <strong>in</strong> het pond. Bij<br />
het afschiet<strong>en</strong> g<strong>in</strong>g <strong>de</strong> doos stuk waarna <strong>de</strong> kogels als e<strong>en</strong> schothagel <strong>de</strong> loop verliet<strong>en</strong>. Voor <strong>de</strong><br />
bedi<strong>en</strong><strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> driepon<strong>de</strong>r war<strong>en</strong> twee kanonniers <strong>en</strong> drie of vier handlangers nodig.
<strong>Kanonn<strong>en</strong></strong> kond<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> gebruikt word<strong>en</strong> voor het afschiet<strong>en</strong> van massieve ijzer<strong>en</strong> kogels, druiv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
kartets<strong>en</strong>. Bomm<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> geworp<strong>en</strong> door mortier<strong>en</strong>, maar <strong>de</strong>ze wap<strong>en</strong>s kond<strong>en</strong> niet op het slagveld<br />
word<strong>en</strong> <strong>in</strong>gezet. <strong>De</strong> oploss<strong>in</strong>g voor dit probleem bood <strong>de</strong> houwitser, die <strong>in</strong> <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft van <strong>de</strong><br />
zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw werd uitgevond<strong>en</strong>.<br />
"<strong>De</strong>rselver gebruyck [schrijft Van <strong>de</strong>r Hoop] is om <strong>de</strong> houwitsergranad<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> boog te smijt<strong>en</strong><br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> cavallerije, <strong>in</strong> e<strong>en</strong> holle weg met schroot op d<strong>en</strong> vijand te schiet<strong>en</strong>, ook om <strong>houwitsers</strong><br />
[bedoeld wordt e<strong>en</strong> houwitsergranaat, OvN] te werp<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> redout of pagthoef daer somtijds e<strong>en</strong><br />
vijand sig <strong>in</strong> retrancheert." In 1690 goot <strong>de</strong> grofgeschutgieter Hermams Nieupoort <strong>in</strong> opdracht van <strong>de</strong><br />
Raad van State <strong>in</strong> D<strong>en</strong> Haag <strong>de</strong> eerste Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>houwitsers</strong> van 16 pond ste<strong>en</strong>s, geboord op 20 pond<br />
ste<strong>en</strong>s (kaliber van 20 cm). Aangezi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> houwitser <strong>de</strong> granaat wierp kon volstaan word<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
zeer korte loop, wat veel gewichtsbespar<strong>in</strong>g oplever<strong>de</strong>. E<strong>en</strong> houwitser vereiste daardoor slechts<br />
ev<strong>en</strong>veel paard<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> lange driepon<strong>de</strong>r. Voor <strong>de</strong> bedi<strong>en</strong><strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> houwitser war<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
bombardier, twee kanonniers <strong>en</strong> twee handlangers nodig. Het lad<strong>en</strong> ervan week af van dat van e<strong>en</strong><br />
kanon, omdat <strong>de</strong> granaat, e<strong>en</strong> holle ijzer<strong>en</strong> kogel gevuld met kruit, speciale aandacht vereiste. Nadat <strong>de</strong><br />
kruitlad<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> kamer was aangestampt, werd <strong>de</strong> granaat <strong>in</strong> <strong>de</strong> loop geplaatst <strong>en</strong> met aar<strong>de</strong> vastgezet.<br />
Bij het afvur<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> houwitser kwam het er op aan <strong>de</strong> granaat <strong>en</strong> <strong>de</strong> lad<strong>in</strong>g vrijwel gelijktijdig aan<br />
te stek<strong>en</strong>, zodat het projectiel bov<strong>en</strong> <strong>de</strong> vijand tot ontploff<strong>in</strong>g zou kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet <strong>in</strong> <strong>de</strong> loop. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
was het zaak dat <strong>de</strong> hout<strong>en</strong> tijdbuis, die voor <strong>de</strong> ontstek<strong>in</strong>g van het kruit <strong>in</strong> <strong>de</strong> granaat moest zorg<strong>en</strong>, op<br />
<strong>de</strong> juiste l<strong>en</strong>gte was gesned<strong>en</strong>, omdat an<strong>de</strong>rs <strong>de</strong> granaat te vroeg of te laat zou ontploff<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s<br />
Martfeldt jr. kon met e<strong>en</strong> kruitlad<strong>in</strong>g van 2,75 of 3 pond, e<strong>en</strong> houwitsergranaat op e<strong>en</strong> afstand van<br />
bijna 2.000 meter (2.600 pas) geworp<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
T<strong>en</strong>slotte moet gewez<strong>en</strong> word<strong>en</strong> op <strong>de</strong> pauk<strong>en</strong>wag<strong>en</strong>, die door stadhou<strong>de</strong>r Willem III <strong>in</strong> het <strong>Staatse</strong><br />
leger was <strong>in</strong>gevoerd. Het regim<strong>en</strong>t artillerie had ge<strong>en</strong> vaan<strong>de</strong>l, maar <strong>in</strong> plaats daarvan <strong>de</strong>ze prachtig<br />
versier<strong>de</strong> wag<strong>en</strong> met daarop twee grote keteltromm<strong>en</strong> die bespeeld werd<strong>en</strong> door <strong>de</strong> herpauker.'° <strong>De</strong>ze<br />
musicus was <strong>in</strong> e<strong>en</strong> rijk versierd kostuum gestok<strong>en</strong> dat op kost<strong>en</strong> van <strong>de</strong> Raad van State werd<br />
vervaardigd. In januari 1747 verzocht Jan Waltel<strong>in</strong>g, `herpaukslager van <strong>de</strong> artillery', <strong>de</strong> Raad van<br />
State om voor hem<br />
"...te do<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> <strong>de</strong> ord<strong>in</strong>aris monteer<strong>in</strong>g, sooals <strong>de</strong> vorige herpaukslagers voor <strong>de</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gehad,<br />
bestaan<strong>de</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> rood lak<strong>en</strong> rok, camisool <strong>en</strong> broek met gou<strong>de</strong> galonn<strong>en</strong> beleyd <strong>en</strong> blaauwe fluweele<br />
opslag<strong>en</strong> op d<strong>en</strong> rock, <strong>en</strong> het wap<strong>en</strong> van <strong>de</strong> G<strong>en</strong>eraliteit geborduurt op <strong>de</strong> rugge met leyband<strong>en</strong> <strong>en</strong> port<br />
d'epee, e<strong>en</strong> ro<strong>de</strong> lak<strong>en</strong> overrok <strong>en</strong> hoed met e<strong>en</strong> goud galon <strong>en</strong> pluym<strong>en</strong>, hartsleere handscho<strong>en</strong><strong>en</strong> met<br />
gou<strong>de</strong> franjes, ro<strong>de</strong> sajett<strong>en</strong> kouss<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vergul<strong>de</strong> <strong>de</strong>eg<strong>en</strong>.”<br />
<strong>De</strong> Raad gaf hieraan zijn goedkeur<strong>in</strong>g.[11]<br />
<strong>De</strong> veldtre<strong>in</strong><br />
Het opperbevel over <strong>de</strong> artillerie werd <strong>in</strong> <strong>de</strong> Republiek gevoerd door <strong>de</strong> meesterg<strong>en</strong>eraal. Vanaf 1672<br />
war<strong>en</strong> dat achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s Willem Adriaan graaf van Hoorne (overled<strong>en</strong> 4 maart 1694), Julius Ernst<br />
von Tettau (commissie 25 oktober 1694), M<strong>en</strong>no baron van Coehoorn (commissie 18 november 1697,<br />
overled<strong>en</strong> 17 maart 1704) <strong>en</strong> Johan Wijnand van Goor (commissie 12 april 1704), die echter al <strong>in</strong> juli<br />
1704 bij <strong>de</strong> bestorm<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Schep<strong>en</strong>berg <strong>in</strong> Beier<strong>en</strong> sneuvel<strong>de</strong>, waarna tot 1792 ge<strong>en</strong> opvolger werd<br />
b<strong>en</strong>oemd. Het commando over <strong>de</strong> artillerie lag daarom voor <strong>de</strong> rest van het jaar 1704 bij kolonel Otto<br />
Christoffel van Verschuer <strong>en</strong> daarna voor <strong>de</strong> duur van <strong>de</strong> Spaanse Successieoorlog bij kolonel, vanaf<br />
1710 brigadier, Willem IJssel (overled<strong>en</strong> 1717). Tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> Oost<strong>en</strong>rijkse Successieoorlog voer<strong>de</strong> eerst<br />
luit<strong>en</strong>ant-kolonel Christoffel IJssel (ontslag<strong>en</strong> 28 <strong>de</strong>cember 1746) het bevel, daarna kolonel Voester<br />
(overled<strong>en</strong> 21 oktober 1747) <strong>en</strong> t<strong>en</strong>slotte luit<strong>en</strong>antg<strong>en</strong>eraal van <strong>de</strong> artillerie Sebastiaan Glabbeek.[12]<br />
Nog <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerste jar<strong>en</strong> van <strong>de</strong> Neg<strong>en</strong>jarige Oorlog werd e<strong>en</strong> groot <strong>de</strong>el van het artilleriepersoneel<br />
(namelijk <strong>de</strong> timmerlied<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> handlangers) alle<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> duur van <strong>de</strong> oorlog <strong>in</strong> di<strong>en</strong>st g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Pas <strong>in</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erale petitie voor 1695 werd<strong>en</strong> <strong>de</strong> volledige vier artilleriecompagnieën, met e<strong>en</strong> sterkte
van elk 175 hoofd<strong>en</strong>, voor altijd op <strong>de</strong> gewone Staat van Oorlog overgebracht.[13] Dat <strong>de</strong> artillerie e<strong>en</strong><br />
steeds belangrijkere rol <strong>in</strong> <strong>de</strong> oorlogvoer<strong>in</strong>g speel<strong>de</strong>, blijkt wel hieruit dat <strong>in</strong> <strong>de</strong> Spaanse Successieoorlog<br />
het regim<strong>en</strong>t artillerie uit acht compagnieën van elk 188 man bestond <strong>en</strong> dat <strong>de</strong> sterkte <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Oost<strong>en</strong>rijkse Successieoorlog werd opgevoerd tot maar liefst twaalf compagnieën van elk 249 hoofd<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> 1747.[14]<br />
Tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> veldtocht bleef e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> artillerist<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> garnizo<strong>en</strong><strong>en</strong> achter om het vest<strong>in</strong>ggeschut<br />
te bedi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Het overige artilleriepersoneel werd ver<strong>de</strong>eld over <strong>de</strong> grote tre<strong>in</strong> (beleger<strong>in</strong>gsgeschut) <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> veldtre<strong>in</strong> (<strong>veldartillerie</strong>). Het aantal artillerist<strong>en</strong> dat het leger op campagne vergezel<strong>de</strong> was<br />
geproportioneerd naar <strong>de</strong> hoeveelheid <strong>en</strong> het kaliber van <strong>de</strong> stukk<strong>en</strong>. Zoals we bov<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> <strong>de</strong> twaalfpon<strong>de</strong>rs erg zwaar <strong>en</strong> war<strong>en</strong> <strong>in</strong> het op<strong>en</strong> veld zespon<strong>de</strong>rs net zo effectief. Om <strong>de</strong>ze<br />
red<strong>en</strong> tel<strong>de</strong> <strong>de</strong> veldtre<strong>in</strong> slechts e<strong>en</strong> kle<strong>in</strong> aantal 12-pon<strong>de</strong>rs: tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> Spaanse <strong>en</strong> <strong>de</strong> Oost<strong>en</strong>rijkse<br />
Successieoorlog<strong>en</strong> respectievelijk niet meer dan acht <strong>en</strong> zes stuks. Wat betreft het aantal zespon<strong>de</strong>rs<br />
bestond er e<strong>en</strong> groot verschil tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze bei<strong>de</strong> oorlog<strong>en</strong>: terwijl <strong>in</strong> <strong>de</strong> Spaanse Successieoorlog <strong>de</strong><br />
<strong>Staatse</strong> <strong>veldartillerie</strong> over 28 à 30 zespon<strong>de</strong>rs beschikte, war<strong>en</strong> dat er <strong>in</strong> <strong>de</strong> Oost<strong>en</strong>rijkse<br />
Successieoorlog maar twaalf. Maar daar stond teg<strong>en</strong>over dat het aantal driepon<strong>de</strong>rs sterk was toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>:<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> Spaanse Successieoorlog werd<strong>en</strong> 24 à 26 driepon<strong>de</strong>rs meegevoerd <strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> Oost<strong>en</strong>rijkse<br />
Successieoorlog op elk bataljon één, wat neerkomt op 24 driepon<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> 1745, 50 <strong>in</strong> 1746 <strong>en</strong> 40 <strong>in</strong><br />
1747. <strong>De</strong>ze verschuiv<strong>in</strong>g t<strong>en</strong> gunste van kle<strong>in</strong>ere kalibers had als groot voor<strong>de</strong>el dat <strong>de</strong> artillerie e<strong>en</strong><br />
stuk mobieler werd, maar zij was niet zon<strong>de</strong>r risico's. Teg<strong>en</strong> sterk verschanste teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>rs kon<br />
namelijk niets door <strong>de</strong> zespon<strong>de</strong>rs, laat staan <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>e driepon<strong>de</strong>rs, uitgericht word<strong>en</strong>, zoals <strong>de</strong> <strong>Staatse</strong><br />
troep<strong>en</strong> tot hun grote scha<strong>de</strong> moest<strong>en</strong> ont<strong>de</strong>kk<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> slag bij Font<strong>en</strong>oy (11 mei 1745). <strong>De</strong><br />
<strong>veldartillerie</strong> beschikte to<strong>en</strong> over slechts 6 zespon<strong>de</strong>rs <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele twaalfpon<strong>de</strong>r.<br />
In bei<strong>de</strong> oorlog<strong>en</strong> was het aantal <strong>houwitsers</strong> beperkt tot zes. In bijlage 2 kan <strong>de</strong> jaarlijkse sam<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g<br />
gevond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> van <strong>de</strong> <strong>Staatse</strong>, Engelse <strong>en</strong> Franse <strong>veldartillerie</strong> tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> Spaanse Successieoorlog.<br />
<strong>De</strong> Stat<strong>en</strong>-G<strong>en</strong>eraal beschikt<strong>en</strong> over <strong>de</strong> stukk<strong>en</strong>, <strong>de</strong> munitie <strong>en</strong> het personeel om het geschut te<br />
bedi<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar voor het transport ervan war<strong>en</strong> zij aangewez<strong>en</strong> op leveranciers, die zorgdroeg<strong>en</strong> voor<br />
<strong>de</strong> trekpaard<strong>en</strong>, <strong>de</strong> munitiewag<strong>en</strong>s <strong>en</strong> -karr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> voerlui.[15] Het gebruik van burgervoerlui was niet<br />
zon<strong>de</strong>r risico's. Tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> terugtocht van het <strong>Staatse</strong> veldleger naar Nijmeg<strong>en</strong> <strong>in</strong> juni 1702<br />
bijvoorbeeld werd<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele munitiewag<strong>en</strong>s door <strong>de</strong> Frans<strong>en</strong> buitgemaakt. Volg<strong>en</strong>s <strong>de</strong> <strong>Staatse</strong> g<strong>en</strong>eraal<br />
Godard van Ree<strong>de</strong>-G<strong>in</strong>kel, graaf van Athlone zou echter niet e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel voertuig verlor<strong>en</strong> zijn gegaan<br />
<strong>in</strong>di<strong>en</strong> "...<strong>de</strong> schurk<strong>en</strong> van voerluyd<strong>en</strong> uyt vreese haere paerd<strong>en</strong> niet hadd<strong>en</strong> affgesneed<strong>en</strong> <strong>en</strong> wegh<br />
waer<strong>en</strong> geloop<strong>en</strong>, want sij hebb<strong>en</strong> meer als 3 uyr<strong>en</strong> tijt gehadt omme sigh nae <strong>de</strong> stadt te begeev<strong>en</strong>,<br />
vanwaer zij maer 3 quartieruyrs stond<strong>en</strong>."[16] E<strong>en</strong> artillerietre<strong>in</strong> was e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme organisatie. <strong>De</strong> veldtre<strong>in</strong><br />
voor 1747 bijvoorbeeld bestond uit 6 twaalfpon<strong>de</strong>rs, 12 zespon<strong>de</strong>rs, 40 driepon<strong>de</strong>rs (12 lange, 5<br />
mid<strong>de</strong>lbare <strong>en</strong> 23 korte), 6 <strong>houwitsers</strong> <strong>en</strong> 32 pontons met 600 man artilleriepersoneel ver<strong>de</strong>eld over<br />
drie compagnieën.[17] Voor het trekk<strong>en</strong> van <strong>de</strong>ze stukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> pontons war<strong>en</strong> 435 kanon- <strong>en</strong> 200<br />
pontpaard<strong>en</strong> nodig. <strong>De</strong> munitie werd vervoerd op 214 wag<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 42 karr<strong>en</strong> bespann<strong>en</strong> met<br />
respectievelijk drie <strong>en</strong> twee paard<strong>en</strong>, dus <strong>in</strong> totaal 726 dier<strong>en</strong>. Het totale aantal voerlui beliep 525 man.<br />
<strong>De</strong> artillerie <strong>in</strong> actie<br />
Op het slagveld werd<strong>en</strong> <strong>de</strong> stukk<strong>en</strong> geschut tot grotere of kle<strong>in</strong>ere batterij<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gevoegd. Vaak<br />
verschanste <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>dig<strong>en</strong><strong>de</strong> partij zich <strong>in</strong> boer<strong>de</strong>rij<strong>en</strong> <strong>en</strong> dorp<strong>en</strong> op het strijdtoneel, waarbij vooral<br />
kerkhov<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> st<strong>en</strong><strong>en</strong> muur zeer geliefd war<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze steunpunt<strong>en</strong> fungeerd<strong>en</strong> of als<br />
vooruitgeschov<strong>en</strong> post of <strong>de</strong>kt<strong>en</strong> <strong>de</strong> flank<strong>en</strong> van het leger. <strong>De</strong> aanvall<strong>en</strong><strong>de</strong> partij moest zijn<br />
hoofdaanval uitstell<strong>en</strong> totdat <strong>de</strong>ze posities war<strong>en</strong> veroverd. Voor dit zware werk war<strong>en</strong> dus <strong>de</strong> 12pon<strong>de</strong>rs<br />
<strong>en</strong> soms zelfs 24-pon<strong>de</strong>rs bestemd, die echter e<strong>en</strong>maal <strong>in</strong> stell<strong>in</strong>g gebracht, <strong>de</strong> rest van <strong>de</strong> slag<br />
niet of slechts met grote moeite verplaatst kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. <strong>De</strong> 6-pon<strong>de</strong>r daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> werd "...<strong>in</strong> e<strong>en</strong><br />
actie...met paard<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> l<strong>in</strong>ie uytgetrokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> agteruytgetrokk<strong>en</strong>," hoewel <strong>de</strong> voerlui daartoe vaak<br />
slechts met moeite te beweg<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. <strong>De</strong> 6-pon<strong>de</strong>rs werd<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>als <strong>de</strong> 12-pon<strong>de</strong>rs vaak <strong>in</strong> grote<br />
batterij<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gevoegd. Tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> slag bij Malplaquet (11 september 1709) bijvoorbeeld werd <strong>de</strong>
aanval op het bos van Sart <strong>in</strong>geleid <strong>en</strong> on<strong>de</strong>rsteund met artillerievuur uit 40 stukk<strong>en</strong>. <strong>De</strong> driepon<strong>de</strong>rs<br />
werd<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het gevecht met halve trekrep<strong>en</strong> door <strong>de</strong> handlangers meegetrokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> kond<strong>en</strong><br />
zodo<strong>en</strong><strong>de</strong> op korte afstand vuursteun aan <strong>de</strong> <strong>in</strong>fanterie gev<strong>en</strong>. Martfeldt jr. was echter van m<strong>en</strong><strong>in</strong>g<br />
"dat m<strong>en</strong> niet moest stell<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> regel om altijd e<strong>en</strong> of twee stukk<strong>en</strong> nadat m<strong>en</strong> er heeft, te plaats<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong>tervall<strong>en</strong> tussch<strong>en</strong> <strong>de</strong> battaillons, maar dat m<strong>en</strong> <strong>de</strong> stukk<strong>en</strong> moest stell<strong>en</strong> nadat het terreyn<br />
vereyscht <strong>en</strong> na dat m<strong>en</strong> op <strong>de</strong> e<strong>en</strong> of an<strong>de</strong>re kant e<strong>en</strong> effort wil<strong>de</strong> do<strong>en</strong>, <strong>en</strong> son<strong>de</strong> noyt m<strong>in</strong><strong>de</strong>r als 4<br />
stukk<strong>en</strong> bij malkan<strong>de</strong>r plaats<strong>en</strong>, omdat e<strong>en</strong> of twee stukk<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> effect g<strong>en</strong>oeg kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, so<br />
is gedaan <strong>in</strong> d<strong>en</strong> groot<strong>en</strong> oorlog [van 1702-1712], <strong>en</strong> <strong>de</strong> stukk<strong>en</strong> sijn doe geplaast bij briga<strong>de</strong>s op<br />
batterij<strong>en</strong>.”<br />
Het meest gebruikte projectiel was <strong>de</strong> massief ijzer<strong>en</strong> kogel die door zijn opgeslag<strong>en</strong> <strong>en</strong>ergie over<br />
grote afstand ernstige scha<strong>de</strong> kon toebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. In zijn dagverhaal vertelt vaandrig Pieter Johan van As<br />
over zijn angstaanjag<strong>en</strong><strong>de</strong> ervar<strong>in</strong>g met e<strong>en</strong> kanonskogel, vermoe<strong>de</strong>lijk e<strong>en</strong> 24-pon<strong>de</strong>r, die hem bijna<br />
zijn hoofd afsloeg tijd<strong>en</strong>s het beleg van Berg<strong>en</strong> op Zoom (1747).<br />
"E<strong>en</strong> uur naardat d<strong>en</strong> storm op het lunet Zeeland gedaan was, g<strong>in</strong>g ik voor <strong>de</strong> schanskorv<strong>en</strong> staan om<br />
e<strong>en</strong>s rond te si<strong>en</strong> hoe het er gesteld was, als wanneer e<strong>en</strong>e vijandlijke canonkogel op <strong>de</strong> kruyn van <strong>de</strong><br />
schanskorv<strong>en</strong> sloeg <strong>en</strong> sig we<strong>de</strong>r opneem<strong>en</strong><strong>de</strong> over mijn hoofd gong. Door d<strong>en</strong> w<strong>in</strong>d wierd mijn d<strong>en</strong><br />
hoed afgeworp<strong>en</strong>. Dit veroorsaakte mijn soo e<strong>en</strong>e duysel<strong>in</strong>g dat hoe vast ik mijn ook aan <strong>de</strong> korv<strong>en</strong><br />
hield, dog op d<strong>en</strong> grond moest vall<strong>en</strong>. En dat wel naast e<strong>en</strong> Beer oud<strong>en</strong> Schots<strong>en</strong> soldaat, die dit meer<br />
bijgewoond hebb<strong>en</strong><strong>de</strong>, mijn bij het hooft grijp<strong>en</strong><strong>de</strong>, sig voort aan het vrijv<strong>en</strong> steld<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat wel e<strong>en</strong><br />
half uur lang, totdat mijne duysel<strong>in</strong>g geheel over was. Beter mid<strong>de</strong>l om <strong>de</strong> contusies voor te kom<strong>en</strong> is<br />
er niet, als dat aan mijn hier geappliceerd is geword<strong>en</strong>."[18]<br />
Van As kwam er dus nog goed van af, maar veel an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> war<strong>en</strong> m<strong>in</strong><strong>de</strong>r gelukkig, zoals blijkt uit <strong>de</strong><br />
mémoires van Jean-Mart<strong>in</strong> <strong>de</strong> la Colonie, e<strong>en</strong> Franse officier <strong>in</strong> Beierse di<strong>en</strong>st tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> Spaanse<br />
Successieoorlog. In juli 1704 bevond hij zich met zijn manschapp<strong>en</strong> op <strong>de</strong> Schell<strong>en</strong>berg die door<br />
Engelse <strong>en</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse troep<strong>en</strong> bestormd werd.<br />
"Ik was amper opgehoud<strong>en</strong> met sprek<strong>en</strong> [schrijft hij] to<strong>en</strong> <strong>de</strong> vijan<strong>de</strong>lijke batterij het vuur op ons<br />
op<strong>en</strong><strong>de</strong>.... Zij conc<strong>en</strong>treerd<strong>en</strong> hun vuur op ons <strong>en</strong> met hun eerste salvo doodd<strong>en</strong> zij graaf <strong>De</strong> la Baso<strong>de</strong>,<br />
<strong>de</strong> luit<strong>en</strong>ant van mijn eig<strong>en</strong> compagnie met wie ik op dat mom<strong>en</strong>t aan het prat<strong>en</strong> was, <strong>en</strong> twaalf<br />
gr<strong>en</strong>adiers, die naast elkaar <strong>in</strong> <strong>de</strong> gele<strong>de</strong>r<strong>en</strong> viel<strong>en</strong>, zodat mijn jas be<strong>de</strong>kt was met hers<strong>en</strong>s <strong>en</strong> bloed. Zo<br />
nauwkeurig was het vuur dat door elk kanonsalvo <strong>en</strong>kele van mijn manschapp<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> <strong>de</strong> grond<br />
gesmet<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>."[19]<br />
In het op<strong>en</strong> veld was vooral ricochetschot effectief teg<strong>en</strong> <strong>in</strong>fanterie <strong>en</strong> cavalerie. Hiertoe werd het<br />
projectiel met e<strong>en</strong> verm<strong>in</strong><strong>de</strong>r<strong>de</strong> kruitlad<strong>in</strong>g afgeschot<strong>en</strong>, waarna het al stuiter<strong>en</strong>d zijn <strong>de</strong>structieve weg<br />
vervolg<strong>de</strong>. Gezi<strong>en</strong> <strong>de</strong> primitieve richtmid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> had echter het lange afstandsvuur van <strong>de</strong> artillerie vaak<br />
meer e<strong>en</strong> psychologisch dan e<strong>en</strong> rechtstreeks effect. Door <strong>de</strong> veel ger<strong>in</strong>gere dracht van <strong>de</strong> gewer<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
karabijn<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong>fanterie <strong>en</strong> <strong>de</strong> cavalerie namelijk volledig machteloos toezi<strong>en</strong> hoe hun<br />
kamerad<strong>en</strong> door kanonskogels verm<strong>in</strong>kt of gedood werd<strong>en</strong>. Om stilstaand e<strong>en</strong> kanonna<strong>de</strong> te doorstaan<br />
was dan ook e<strong>en</strong> zeer hoog moreel vereist. Het artillerievuur werd pas echt moord<strong>en</strong>d op korte afstand<br />
wanneer met succes met blikk<strong>en</strong> doz<strong>en</strong> <strong>en</strong> druiv<strong>en</strong> geschot<strong>en</strong> kon word<strong>en</strong>.<br />
Slotbeschouw<strong>in</strong>g<br />
In <strong>de</strong> eerste helft van <strong>de</strong> achtti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw nam het aantal stukk<strong>en</strong> geschut dat te vel<strong>de</strong> werd<br />
meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> verhoud<strong>in</strong>gsgewijs sterk toe. Tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> Spaanse Successieoorlog (1701-1712), to<strong>en</strong> het
<strong>Staatse</strong> veldleger rond <strong>de</strong> 100.000 man sterk was, tel<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>veldartillerie</strong> 64 kanonn<strong>en</strong> <strong>en</strong> 6 <strong>houwitsers</strong>.<br />
<strong>De</strong>rtig jaar later, tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> Oost<strong>en</strong>rijkse Successieoorlog (1740-1748), werd<strong>en</strong> respectievelijk <strong>in</strong> 1746<br />
<strong>en</strong> 1747 voor 40.000 man, 58 <strong>en</strong> 68 stukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> 6 <strong>houwitsers</strong> noodzakelijk geacht. Opvall<strong>en</strong>d hierbij is<br />
<strong>de</strong> sterke verschuiv<strong>in</strong>g t<strong>en</strong> gunste van kle<strong>in</strong>ere kalibers. Terwijl <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerstg<strong>en</strong>oem<strong>de</strong> oorlog jaarlijks 8<br />
twaalfpon<strong>de</strong>rs <strong>en</strong> maar liefst 28 à 30 zespon<strong>de</strong>rs mee te vel<strong>de</strong> werd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, war<strong>en</strong> dat er <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
laatstg<strong>en</strong>oem<strong>de</strong> oorlog slechts respectievelijk 6 <strong>en</strong> 12, stuks. Hier teg<strong>en</strong>over stond dat het aantal<br />
driepon<strong>de</strong>rs bijna verdubbeld was, van 24 à 26 naar 40 à 50 stuks. Met an<strong>de</strong>re woord<strong>en</strong>, <strong>de</strong> artillerie<br />
kreeg e<strong>en</strong> actievere <strong>en</strong> mobielere rol toebe<strong>de</strong>eld. Het gebruik van lichtere kanonn<strong>en</strong> was echter niet<br />
zon<strong>de</strong>r risico's, omdat daarmee teg<strong>en</strong> sterk verschanste teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>rs niets uitgericht kon word<strong>en</strong>.<br />
Het belangrijkste projectiel voor <strong>de</strong> kanonn<strong>en</strong> was <strong>de</strong> massief ijzer<strong>en</strong> kogel die door zijn opgeslag<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>ergie tot op grote afstand verwoest<strong>in</strong>g<strong>en</strong> kon veroorzak<strong>en</strong>. Met <strong>de</strong> regim<strong>en</strong>tsstukjes van 3 pond<br />
kond<strong>en</strong> `gezw<strong>in</strong><strong>de</strong> schot<strong>en</strong>' gedaan word<strong>en</strong>, bestaan<strong>de</strong> uit e<strong>en</strong> kardoes met<br />
daaraan bevestigd <strong>de</strong> kanonskogel. Door <strong>de</strong> primitieve richtmid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> werd het kanonvuur echter pas<br />
moord<strong>en</strong>d op korte afstand wanneer met blikk<strong>en</strong> doz<strong>en</strong> (kartets<strong>en</strong>) of druiv<strong>en</strong> geschot<strong>en</strong> kon word<strong>en</strong>.<br />
Houwitsers t<strong>en</strong>slotte wierp<strong>en</strong> granat<strong>en</strong>, die bov<strong>en</strong> <strong>de</strong> vijand tot ontploff<strong>in</strong>g moest<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Zij war<strong>en</strong><br />
vooral effectief teg<strong>en</strong> cavalerie.<br />
Bijlage 1<br />
Memorie noop<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> swaerte <strong>de</strong>r metaale stukk<strong>en</strong> canon met <strong>de</strong>rselver affuyt<strong>en</strong>, voorwaag<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
ver<strong>de</strong>r toebehoor<strong>en</strong> compleet marcheer<strong>en</strong><strong>de</strong> als volgt<br />
(CvdH 120)<br />
Canon à 24 pond Canon à 12 pond<br />
Weegd van 4.600 pond tot 5.000 pond<strong>en</strong> Weegd van 3.600 pond tot 3.930 pond<strong>en</strong><br />
Affuyt weegdt 2.030 Affuyt weegd 1.740<br />
Voorwag<strong>en</strong> 680 Voorwaeg<strong>en</strong> weegd 580<br />
Laedgereedschapp<strong>en</strong> 31 Laedgereedschapp<strong>en</strong> 21<br />
Handspek<strong>en</strong>, stelhout<strong>en</strong> 36 Handspek<strong>en</strong>, stelhout<strong>en</strong> 30<br />
Lamo<strong>en</strong>kett<strong>in</strong>g 100 Lamo<strong>en</strong>kett<strong>in</strong>g 90<br />
Total 7.877 pond Total 6.371 pond<br />
Canon à 6 pond Canon lange à 3 pond<br />
Weegt van 2.260 pond tot 2.390 pond<strong>en</strong> Weegd van 950 pond tot 1.100 pond<strong>en</strong><br />
Affuyt weegd 1.294 Affuyt weegd 890<br />
Voorwaeg<strong>en</strong> weegd 520 Voorwaeg<strong>en</strong> 480<br />
Laedgereedschapp<strong>en</strong> 15 Laedgereedschapp<strong>en</strong> 10<br />
Handspek<strong>en</strong>, stelhout<strong>en</strong> 28 Stelhout<strong>en</strong>, handspeek<strong>en</strong> 26<br />
Lamo<strong>en</strong>kett<strong>in</strong>g 80 Lamo<strong>en</strong>kett<strong>in</strong>g 70<br />
Total 4.327 pond Total 2.576 pond<br />
Canon mid<strong>de</strong>lbaere à 3 pond Canon korte à 3 pond<br />
Weegdt circa 700 pond Weegd van 500 tot 520 pond<br />
Affuyt weegdt 850 Affuyt weegd 800<br />
Voorwaeg<strong>en</strong> 480 Voorwaeg<strong>en</strong> 480<br />
Laedgereedschapp<strong>en</strong> 9 Laedgereedschapp<strong>en</strong> 9<br />
Handspek<strong>en</strong>, stelhout<strong>en</strong> 26 Handspek<strong>en</strong>, stelhout<strong>en</strong> 26<br />
Lamo<strong>en</strong>kett<strong>in</strong>g 70 Lamo<strong>en</strong>kett<strong>in</strong>g 70<br />
Total 2.135 pond Total 1.905 pond
Houwitzer à 16 lb ste<strong>en</strong>s<br />
Weegd 980 tot 1.050 pond<br />
Affuyt weegd 1.294<br />
Voorwaag<strong>en</strong> 540<br />
Laedgereedschapp<strong>en</strong> 12<br />
Handspek<strong>en</strong>, stelhout<strong>en</strong> 26<br />
Lamo<strong>en</strong>kett<strong>in</strong>g 70 Total 2.992 pond<br />
<strong>De</strong>se memorie is opgestelt door d<strong>en</strong> capiteyn van <strong>de</strong> artillerije Martfeld. Ik had <strong>de</strong>selve gevraagt <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>e, dat het getal van <strong>de</strong> paard<strong>en</strong> was geproportioneert na het gewigt van <strong>de</strong> stukk<strong>en</strong>, maar Martfeld<br />
heeft me gesegt, dat dat niet doorgaat. <strong>De</strong> geme<strong>en</strong>e calculatie is, dat voor ie<strong>de</strong>r 400 pond gewigt e<strong>en</strong><br />
paard gerek<strong>en</strong>t werd.<br />
Bijlage 2<br />
Lijste van <strong>de</strong> stukk<strong>en</strong> canons, hauwitsers, waeg<strong>en</strong>s, karr<strong>en</strong>, pontons, <strong>en</strong> togtpeerd<strong>en</strong>, jaerlijx se<strong>de</strong>rt het<br />
beg<strong>in</strong> tot het eyn<strong>de</strong> van d<strong>en</strong> laeste oorlog geweest sijn.<br />
(CvdH 118)<br />
Hollandsche artillerije te vel<strong>de</strong> geweest<br />
Jaer<strong>en</strong> Canon Totael Hauwitsers Waeg<strong>en</strong>s Pontons Artill. Pont<br />
24 12 6 3 canon peer<strong>de</strong> peer<strong>de</strong><br />
1702 0 16 15 25 55 8 250 36 1915 176<br />
1703 0 8 28 24 66 6 450 24 2200 192<br />
1704 0 8 28 24 66 6 450 36 2200 288<br />
1705 0 8 28 24 66 6 450 36 2200 288<br />
1706 0 8 28 24 66 6 450 38 2200 302<br />
1707 0 8 30 24 68 6 450 40 2230 316<br />
1708 0 8 30 24 68 6 450 40 2230 316<br />
1709 0 8 30 26 70 6 450 40 2260 316<br />
1710 0 8 30 26 70 6 450 40 2260 316<br />
1711 0 8 30 26 70 6 450 40 2260 316<br />
1712 0 8 30 26 70 6 450 40 2260 316<br />
1713 0 8 12 24 44 6 150 0 780 0<br />
On<strong>de</strong>r <strong>de</strong> waeg<strong>en</strong>s, <strong>en</strong> waeg<strong>en</strong>peerd<strong>en</strong> sijn mee<strong>de</strong>begreep<strong>en</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erl.s <strong>en</strong> cheff <strong>en</strong> <strong>de</strong> waeg<strong>en</strong> voor <strong>de</strong><br />
Ge<strong>de</strong>p.<strong>en</strong>s te vel<strong>de</strong> <strong>en</strong> bagagie van d’ artillerije.<br />
Engelsche artillerije te vel<strong>de</strong> geweest<br />
Jaer<strong>en</strong> Canons Totael Karre Pontons Artill. Pont<br />
12 9 6 3 canon Wag<strong>en</strong>s peerd<strong>en</strong> peerd<strong>en</strong><br />
1702 0 0 0 0 0 0 0 0 0<br />
1703 8 12 10 10 40 150 20 850 160<br />
1704 8 12 10 12 42 150 20 860 160<br />
8 12 12 10<br />
1705 8 10 12 12 42 150 20 860 160<br />
1706[-12] 8 10 12 14 44 150 20 870 160<br />
8 10 14 12
Bij <strong>de</strong> Engelsche artillerije is het on<strong>de</strong>rscheyt dat al <strong>de</strong> ammonitie op karr<strong>en</strong> gevoert werf, <strong>de</strong> bagagie<br />
op waeg<strong>en</strong>s.<br />
[<strong>De</strong> cursieve cijfers verwijz<strong>en</strong> naar het aantal stukk<strong>en</strong> zoals die voorkom<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re lijst van <strong>de</strong><br />
Engelse <strong>veldartillerie</strong>: CvdH 118, `Engelsche treyn off artillerie te vel<strong>de</strong>']<br />
Fransche artillerije te vel<strong>de</strong> geweest<br />
Jaer<strong>en</strong> Canons Totael Weg<strong>en</strong>s Karr<strong>en</strong> Pontons Artill. Pont<br />
16 12 8 4 canon peer<strong>de</strong> peerd<strong>en</strong><br />
1701 22 32 34 36 124 200 52 66 1860 330<br />
1702 12 32 34 36 114 200 52 66 1860 330<br />
1703 14 18 36 36 104 200 48 60 1800 300<br />
1704 14 18 36 36 104 200 39 45 1800 225<br />
1705 10 16 40 40 106 200 55 45 1870 225<br />
1706 10 16 40 40 106 200 60 50 1880 250<br />
1707 14 16 40 40 110 200 60 50 1900 250<br />
1708 14 16 40 40 110 200 60 54 1900 270<br />
1709 14 18 36 40 108 230 60 60 1900 300<br />
1710 10 18 36 36 100 230 60 60 1900 300<br />
1711 10 16 34 36 96 250 60 60 1900 300<br />
1712 18 26 28 24 9b 270 60 90 1900 450<br />
Bij <strong>de</strong> Fransche treyn, heeft m<strong>en</strong> waeg<strong>en</strong>, <strong>en</strong> artillerije, ver<strong>de</strong>kte, <strong>en</strong> onver<strong>de</strong>kte karr<strong>en</strong>, <strong>en</strong> heeft m<strong>en</strong><br />
met ge<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eraels waeg<strong>en</strong>s te do<strong>en</strong>.
NOTEN<br />
1. Algeme<strong>en</strong> Rijksarchief D<strong>en</strong> Haag (ARA), Eerste Af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g, <strong>Collectie</strong> Van <strong>de</strong>r Hoop (CvdH)<br />
119. T<strong>en</strong>zij an<strong>de</strong>rs vermeld is <strong>de</strong> <strong>in</strong>formatie voor dit artikel ontle<strong>en</strong>d aan <strong>de</strong> aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> van<br />
Van <strong>de</strong>r Hoop, CvdH 119, `Op wat grond<strong>en</strong> het getal <strong>en</strong> caliber <strong>de</strong>r stukk<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
veldartillerije werd bepaalt', `Artillerije bedi<strong>en</strong>d<strong>en</strong> tot bedi<strong>en</strong><strong>in</strong>g van d<strong>en</strong> veldtreyn. In wat getal<br />
nodig <strong>in</strong> het veld'.<br />
2. Bij <strong>de</strong> Engelse artillerie war<strong>en</strong> naast kanonn<strong>en</strong> van 3, 6 <strong>en</strong> 12 pond, ook 9-pon<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> gebruik.<br />
<strong>De</strong> Franse <strong>veldartillerie</strong> bestond uit 4-, 8-, 12- <strong>en</strong> 16-pon<strong>de</strong>rs.<br />
3. <strong>De</strong> zes-, twaalf- <strong>en</strong> vier<strong>en</strong>tw<strong>in</strong>tigpon<strong>de</strong>rs hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kaliber van respectievelijk 96; 119,45 <strong>en</strong><br />
149 mm. <strong>De</strong> diameter van het projectiel was 5 mm kle<strong>in</strong>er. Gegev<strong>en</strong>s afkomstig van <strong>de</strong> heer<br />
J.B. Kist, conservator Af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g Ne<strong>de</strong>rlandse Geschied<strong>en</strong>is van het Rijksmuseum Amsterdam.<br />
4. G. Ort<strong>en</strong>burg, Waffe und Waff<strong>en</strong>gebrauch im Zeitalter <strong>de</strong>r Landsknechte (Kobl<strong>en</strong>z 1984) 70. -<br />
D. Chandler, The art of warfare <strong>in</strong> the age of Marlborough (2<strong>de</strong> druk; Tunbridge Wells 1990)<br />
179.<br />
5. F.H.W. Kuypers, Geschied<strong>en</strong>is <strong>de</strong>r Ne<strong>de</strong>rlandsche artillerie van <strong>de</strong> vroegste tijd<strong>en</strong> tot op hed<strong>en</strong>,<br />
4 <strong>de</strong>l<strong>en</strong> (Nijmeg<strong>en</strong> 1872) III, 94.<br />
6. CvdH 120.<br />
7. Zon<strong>de</strong>r te richt<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> zelfs 9 schot<strong>en</strong> per m<strong>in</strong>uut met e<strong>en</strong> 6-pon<strong>de</strong>r gelost word<strong>en</strong>.<br />
8. Op 28 <strong>de</strong>cember 7746 ontv<strong>in</strong>g hij commissie als kapite<strong>in</strong>. Het jaar daarop werd hij bevor<strong>de</strong>rd<br />
tot majoor (commissie 2 <strong>de</strong>cember), <strong>in</strong> 1749 tot kolonel (commissie 14 juni) <strong>en</strong> <strong>in</strong> 1772 tot<br />
g<strong>en</strong>eraal-majoor van <strong>de</strong> <strong>in</strong>fanterie (commissie 24 augustus). Hij overleed op 31 <strong>de</strong>cember 1784.<br />
Zie: H. R<strong>in</strong>goir, Afstamm<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> voortzett<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>de</strong>r artillerie (D<strong>en</strong> Haag 1979) 21.<br />
9. Kuypers, Ne<strong>de</strong>rlandsche artillerie, III, 19. - F.J.G. t<strong>en</strong> Raa, Het Staatsche leger, VII (D<strong>en</strong> Haag<br />
1950) 382, 388-389.<br />
10. F.J.G. t<strong>en</strong> Raa, Het Staatsche leger 1568-1795, VI (D<strong>en</strong> Haag 1940) 283.<br />
11. ARA, Eerste Af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g, Archief van <strong>de</strong> Raad van State (RvS), resolutie 20 januari 1747.<br />
12. T<strong>en</strong> Raa, Staatsche leger, VII, 381. - R<strong>in</strong>goir, Artillerie, 21-22.<br />
13. T<strong>en</strong> Raa, Staatsche leger, VII, 383-384.<br />
14. CvdH 106. <strong>De</strong> sam<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> compagnie van 249 man was als volgt: e<strong>en</strong> kapite<strong>in</strong> met<br />
zijn jong<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> luit<strong>en</strong>ant met zijn jong<strong>en</strong>, 3 ord<strong>in</strong>aris vuurwerkers, 2 extra-ord<strong>in</strong>aris<br />
vuurwerkers, 4 on<strong>de</strong>r-luit<strong>en</strong>ants, 12 bombardiers, 88 kanonniers, 2 korporaals van <strong>de</strong> timmerlied<strong>en</strong>,<br />
14 timmerlied<strong>en</strong>, 8 korporaals van <strong>de</strong> handlangers <strong>en</strong> 112 handlangers.<br />
15. O. van Nimweg<strong>en</strong>, <strong>De</strong> subsist<strong>en</strong>tie van het leger. Logistiek <strong>en</strong> strategie van het Geallieer<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />
met name het <strong>Staatse</strong> leger tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> Spaanse Successieoorlog <strong>in</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rland<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
Heilige Roomse Rijk (1701-1712), proefschrift Universiteit Utrecht (Amsterdam 1995) 69-71.<br />
16. ARA, Eerste Af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g, Archief van <strong>de</strong> Stat<strong>en</strong>-G<strong>en</strong>eraal 5140, Athlone aan <strong>de</strong> griffier, Nijmeg<strong>en</strong><br />
12 juni 1702.<br />
17. Elke compagnie bestond uit: 1 kapite<strong>in</strong> met zijn jong<strong>en</strong>, 1 eerste luit<strong>en</strong>ant met zijn jong<strong>en</strong>, 2<br />
ord<strong>in</strong>aris meester-vuurwerkers, 5 extra-ord<strong>in</strong>aris vuurwerkers of on<strong>de</strong>r-luit<strong>en</strong>ants, 10<br />
bombardiers, 64 kanonniers, 2 korporaals van <strong>de</strong> timmerlied<strong>en</strong>, 12 timmerlied<strong>en</strong>, 6 korporaals<br />
van <strong>de</strong> handlangers <strong>en</strong> 95 handlangers. Bij <strong>de</strong> beleger<strong>in</strong>gstre<strong>in</strong> di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> dat jaar 900 man .(2<br />
comp. à 200 man, 1 à 130, 1 à 120 <strong>en</strong> 1 à 250).<br />
18. RvS 1899-II, Pieter Johan van As, `Aanteek<strong>en</strong><strong>in</strong>ge van <strong>de</strong> vier campagnes als van <strong>de</strong> jaar<strong>en</strong><br />
1743, 44, 45 <strong>en</strong> 1747 <strong>en</strong> wat ik geduur<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>selve bijgewoont hebbe', 76-78.<br />
19. W.C. Horsley (ed. <strong>en</strong> vertaler), The chronicles of an old campaigner M [Jean-Mart<strong>in</strong>] <strong>de</strong> la<br />
Colonie 1692-1717 (Lond<strong>en</strong> 1904) 182-183.