biologie - 10 voor de leraar

Kennisbasis 

docent biologie 

master 

Kennisbases hbo-masteropleidingen biologie | 3

Voorwoord 

4 | Kennisbases hbo-masteropleidingen biologie 

Wat ligt er aan de basis van echte kennis? Ervaring, inzicht, maar vooral ook: samenwerking. 

Kennis wordt nooit alleen gemaakt. 

Zo is ook deze Kennisbasis er gekomen. Hierin staat de basiskennis die iedere startbekwame 

leraar aan het einde van de opleiding minimaal dient te beheersen. Dat begon in 2009 bij de 

lerarenopleidingen voor het primair en voortgezet onderwijs, voor een groot aantal vakken. 

Vervolgens zijn de andere lerarenopleidingen aan de slag gegaan om hun eigen kennisbasis te 

beschrijven. En afgelopen jaar heeft een grote groep docenten van de lerarenopleidingen met 

veel enthousiasme hard gewerkt aan het beschrijven van deze nieuwe set van kennisbases. 

Hun concept is weer door inhoudelijke experts (deskundigen per vakgebied) bestudeerd en 

waar nodig van aanwijzingen voorzien. Met inzet van zoveel betrokken mensen wordt dit 

eindresultaat breed gedragen. Nu dit product er ligt zullen lerarenopleidingen aan de slag 

gaan met het gebruik van deze kennisbases in de opleidingen. 

Al dat werk heeft ook nog iets anders opgeleverd. De auteurs zijn uitgedaagd hun eigen kennis 

te overzien, te beschrijven en te toetsen aan de expertise van hun collega’s elders in het land. 

Dat bracht collega’s van diverse instellingen met elkaar in contact. Dat bood gelegenheid om 

met vakgenoten te discussiëren en daarmee hun eigen expertise aan te scherpen. Hoewel 

niet in kennisbases uit te drukken mag deze opbrengst beslist niet worden vergeten: ervaring 

en inzicht groeien zelf ook door samenwerking. 

Velen uit de sector zijn zo op enigerlei wijze betrokken bij de ontwikkeling en implementatie 

van de kennisbasis of bij het construeren van de kennistoetsen. Door het harde werk en de 

grote betrokkenheid van al deze mensen tonen de lerarenopleidingen dat ambitieuze doel- 

stellingen, in combinatie met nauwe samenwerking en kennisuitwisseling, kunnen resulteren 

in nieuwe kwaliteit: een vaste basis onder goed gedeelde kennis. Een kwaliteitsslag die de 

nieuwe generatie leraren degelijk zal voorbereiden op hun toekomst als pedagoog, zodat 

men met recht kan zeggen: Een tien voor de leraar! 

Ik dank allen die hieraan hebben bijgedragen. 

dr. Guusje ter Horst 

voorzitter HBO-raad

Inhoud 

1. Algemene inleiding 6 

2. Preambule 10 

3. Kennisbasis Biologie 12 

1. Biologische eenheid 14 

2. Zelfregulatie en organisatie 16 

3. Interactie 22 

4. Reproductie 26 

5. Evolutie 28 

6. Grondslagen en ontwikkeling 30 

7. Vakdidactiek 32 



1. Algemene inleiding 

Doelen 

De voorliggende kennisbasis vormt een systematische beschrijving van de vakinhoudelijke en 

vakdidactische kennis en vaardigheden waarover studenten beschikken aan het eind van hun 

hbo-masteropleiding tot bevoegd docent biologie in het voorbereidend hoger onderwijs (havo 

en vwo). Het belangrijkste doel van de kennisbasis is om studenten, lerarenopleiders, verwante 

opleidingen, het werkveld en de samenleving duidelijkheid te verschaffen over de ‘body of 

knowledge’. De kennisbasis is verder geschikt als referentiekader voor leerplanontwikkeling, als 

instrument voor kwaliteitszorg, en desgewenst als inhoudelijk raamwerk voor samenwerking 

tussen hbo-masteropleidingen. 

De algemene inleiding geeft achtergrondinformatie over: 

de positionering van de hbo-masteropleidingen leraar vho; 

de totstandkoming van de kennisbases binnen het landelijke project Werken aan Kwaliteit 

(WAK); 

de ijkpunten voor de inhoudelijke keuzes bij de samenstelling van de kennisbases. 

Positionering van de hbo-masteropleidingen leraar vho 

In Nederland bestaan twee routes die leiden naar een bevoegdheid voor het eerstegraads gebied. 

De universitaire route: aansluitend aan het behalen van een Master of Arts/Science volgt 

een student een eerstegraads opleiding in voltijd. De vakinhoudelijke kennis verwerft de 

student binnen een wetenschappelijke opleiding. Daarna maakt hij zich (vak)didactische en 

onderwijskundige kennis eigen tijdens de (meestal eenjarige) universitaire lerarenopleiding. 

De hbo-route: een tweedegraads bevoegde docent volgt, na zijn hbo-bacheloropleiding en 

meestal na enige jaren werkervaring, een driejarige eerstegraads hbo-masteropleiding in 

deeltijd. Binnen de hbo-masteropleiding worden vakinhoudelijke, (vak)didactische en 

onderwijskundige kennis in samenhang verworven. Het geheel van de vakinhoudelijke en 

vakdidactische kennis van de student is beschreven in de kennisbases voor de bachelor- 

en de masteropleidingen. 

Beide routes leiden tot hetzelfde civiele effect, namelijk een bevoegdheid voor de boven- 

bouw van het vho (havo en vwo). 

Totstandkoming van de kennisbasis hbo-masteropleidingen leraar VHO 

De kennisbases van de hbo-masteropleidingen vormen een onderdeel van het project ‘Werken 

aan Kwaliteit’ (WAK). Dit project is ontstaan als uitwerking van de ‘Kwaliteitsagenda voor het 

opleiden van leraren 2008-2011’ van toenmalig staatssecretaris Van Bijsterveldt en valt onder 

verantwoordelijkheid van de HBO-raad. De uitkomsten van het project zijn daarnaast beïnvloed 

door beleidsmatige ontwikkelingen, zoals het advies ‘Kwaliteitsborging van het eindniveau van 

aanstaande leraren’ van de Onderwijsraad en de aanbevelingen voor een toekomstbestendig 

hoger onderwijs van de commissie Veerman.

De activiteiten in het WAK-deelproject waren erop gericht om in onderlinge samenwerking de 

kwaliteit van de vakinhoudelijke en vakdidactische kennis van toekomstige eerstegraadsleraren 

te versterken. De uitkomsten vormen een gemeenschappelijk kader dat recht doet aan het 

eigen karakter van hbo-masteropleidingen. Het kader legt een brede, gemeenschappelijke basis 

vast, maar biedt opleidingen leerplanruimte voor eigen indeling, inkleuring en aanvullingen. 

Het deelproject ging van start in februari 2010 en heeft kennisbases gerealiseerd voor de 

volgende schoolvakken: 

Nederlands, Engels, Frans, Duits, Spaans, Fries; 

wiskunde, scheikunde, natuurkunde, biologie; 

geschiedenis, aardrijkskunde, maatschappijleer, algemene economie, bedrijfseconomie, 

godsdienst/levensbeschouwing. 

Alle kennisbases zijn opgezet volgens een gezamenlijke, vaste indeling, die voortbouwt op 

de indeling van de kennisbases voor de bacheloropleidingen van tweedegraads leraren. Elke 

kennisbasis benoemt de vakinhoudelijke en vakdidactische domeinen en subdomeinen, licht 

deze toe, formuleert de bijbehorende indicatoren (eindtermen) voor het masterniveau, en 

geeft per subdomein voorbeelden van kenmerkende toetsvragen en opdrachten. 

Elke kennisbasis is samengesteld door een redactieteam bestaande uit lerarenopleiders van alle 

hogescholen die de betreffende hbo-masteropleiding aanbieden. Een projectleider bewaakte 

de voortgang en zorgde voor afstemming samen met de voorzitters van de redactieteams en 

het landelijk overleg van de ADEF-werkgroep hbo-masteropleidingen. 

Redactieteams hebben een conceptversie van de kennisbasis beschikbaar gesteld voor com- 

mentaar door de vakgroepen in de hogescholen. De herziene versie van de kennisbasis is 

vervolgens ter legitimatie voorgelegd aan een onafhankelijk panel met vertegenwoordigers uit 

wetenschap, docenten uit het vho en vakverenigingen. De commentaren van de panels zijn 

verwerkt in de eindversies van de kennisbases. 

De namen van de leden van het redactieteam en de namen van de leden van het legitimerings- 

panel staan vermeld bij de kennisbasis. Een geaccordeerd verslag van het gesprek tussen 

redactieleden en het panel is beschikbaar. 

Kaders en bronnen voor de kennisbases 

Voor een systematische beschrijving van de vakinhoudelijke en vakdidactische kennis en 

vaardigheden vormt competentie 3 uit de wet Beroepen in het Onderwijs (BiO) het uitgangs- 

punt: de bevoegde leraar vho kan theoretische, methodische en praktische kennis over het 

schoolvak tijdig en gepast inzetten in beroepspraktijk. 

De kennisbases geven een overzicht van de vakinhoudelijke en vakdidactische kennisdomeinen 

in de opleidingen. De gekozen (sub)domeinen weerspiegelen die van de leerinhoud van het vho. 

Daarnaast bieden ze voldoende aangrijppunten om de ontwikkelingen in de wetenschappelijke 

discipline een belangrijke plaats te geven in de opleiding. De indicatoren en de voorbeeldvragen 

en -opdrachten tonen een niveau dat duidelijk uitstijgt boven het niveau van de voorafgaande 

bacheloropleiding. 


1 


Een leraar vho begeleidt leerlingen op weg naar hoger onderwijs. Mede daarom is aandacht 

voor wetenschap en onderzoek belangrijk in een hbo-masteropleiding. De betekenis ervan vormt 

een kenmerkend onderscheid met de voorafgaande bacheloropleiding. Er is in de kennisbasis 

voor gekozen het vakgerichte onderzoek niet in een apart domein onder te brengen. Het doen 

van vakgericht onderzoek kan immers in elk domein tot uitdrukking komen. Het is de verant- 

woordelijkheid van een opleiding de plaats van vakgericht onderzoek te expliciteren in het 

eigen leerplan. De keuze om het domein ‘Wetenschappelijke grondslagen en ontwikkelingen’ 

op te nemen, benadrukt het belang dat de hbo-masteropleidingen hechten aan kennis van en 

inzichten in de wijze waarop in het eigen vakgebied aan kennisontwikkeling werd en wordt 

gedaan. Het doen van onderzoek is evenwel geen doel op zichzelf, maar een middel dat 

studenten in staat stelt ontwikkelingen in de wetenschappelijke wereld ten aanzien van hun 

vakgebied te duiden en daaraan als leraar vho binnen het schoolvak betekenis te geven. 

N.B. Onderzoek in de hbo-masteropleidingen is breder dan het terrein van de eigen discipline. 

Het betreft ook vraagstukken die betrekking hebben op ontwikkeling en duurzame innovatie 

in de eigen onderwijspraktijk. De hierbij behorende vormen van onderzoek worden aangeduid 

als praktijkgericht onderzoek en behoren niet direct tot de vak- en vakdidactische kennisbases. 

De kennisbases van de hbo-masteropleidingen zijn tot stand gekomen onder invloed van een 

aantal richtinggevende documenten. 

De wet Beroepen in het Onderwijs (BiO) en de beschrijving daarin van de leraar vho, die in 

staat is om ‘leerlingen te introduceren in de kennis, principes, onderzoekswijzen en toe- 

passingen van de wetenschappelijke discipline(s) waaraan het schoolvak is gerelateerd.’ 

De zeven onderwijscompetenties voor de leraar vho, zoals beschreven door de Stichting 

Beroepskwaliteit Leraren. De competentiebeschrijvingen plaatsen de vakinhoudelijke en 

vakdidactische domeinen van de kennisbasis in een context van beroepshandelingen. 

De Dublin-descriptoren, die in Europa worden gehanteerd als kwalificaties voor het niveau 

van onder meer masteropleidingen. De Dublin-descriptoren impliceren onder meer de 

noodzaak van kennis van onderzoeksmethoden en kennis van de wetenschapsfilosofische 

achtergronden van het vakgebied. 

De kennisbasis van de voorafgaande bacheloropleiding, die de voorkennis definieert 

van de instromende studenten in de masteropleiding. 

De eindtermen van het betreffende schoolvak in havo en vwo, die onder meer van 

invloed zijn op de keuze van domeinen binnen het wetenschappelijk vakgebied. 

De brochure ‘Vakinhoudelijk Masterniveau’ van de Interdisciplinaire Commissie 

Leraren opleidingen (ICL), waarin per vakgebied het vakinhoudelijke masterniveau van 

de universitaire lerarenopleidingen wordt beschreven.

Een leven lang leren 

De diplomering van de student vormt het eindpunt van de opleiding en een beginpunt van het 

levenslang verder leren. De Commissie Veerman adviseert om via een ruim aanbod van master- 

opleidingen een Leven Lang Leren te bevorderen. De masteropleidingen zijn een goed voor- 

beeld van wat de Commissie voor ogen staat, want zij bieden leraren doorgroeimogelijkheden 

tijdens hun loopbaan. Op de leraren en op de school als goed werkgever rust vervolgens de 

verantwoordelijkheid om voort te bouwen aan de professionele ontwikkeling waarvoor de 

kennisbasis per vakgebied één van de pijlers vormt. 

Drs. A.W. van der Stouwe 

Projectleider kennisbasis hbo-masteropleidingen leraar vho 


2. Preambule 

10 | Kennisbases hbo-masteropleidingen biologie 

Inleiding kennisbasis hbo-masteropleiding biologie 

Voor u ligt de kennisbasis van de Educatie Masteropleidingen tot docent biologie. Deze kennis- 

basis verwijst naar het geheel van kennisvereisten waaraan een educatieve master biologie moet 

voldoen. Bij het opstellen van de kennisbasis is het redactieteam ervan uit gegaan dat de master- 

student bij aanvang van de studie de kennisbasis bachelordocent biologie beheerst, zowel wat 

betreft vakinhoud als vakdidactiek. Het beheersen van de kennisbasis biologie voor de master 

is een voorwaarde voor het competent handelen van de afgestudeerde eerstegraads docent. 

De kennisbasis bevat een overzicht van de cognitieve kennis in zeven domeinen (kolom 1) die 

iedere startbekwame leraar voor het eerstegraadsgebied tijdens de opleiding heeft doorlopen. 

In de tweede kolom van de kennisbasis zijn bij elk domein de bijbehorende subdomeinen 

weergegeven. Deze subdomeinen zijn geoperationaliseerd door het benoemen van de onder- 

liggende concepten in de derde kolom. Al deze concepten worden in de opleiding behandeld. 

Opleidingen hebben de vrijheid om accenten te leggen. De kennisbasis die bij elk domein wordt 

aangeduid, is gebaseerd op de in beide opleidingen gebruikte boeken. Deze zijn voor die 

opleidingen voor een belangrijk deel gelijk of anders vergelijkbaar. Daarmee is tevens de 

niveauaanduiding van de diverse concepten vastgelegd. In kolom vier is van de concepten waar 

de masteropleiding zich het duidelijkst onderscheidt van de bacheloropleiding door middel 

van een indicator een definitie (eindterm) gegeven op basis van meetbaar gedrag. Deze kolom 

pretendeert niet de kennisbasis volledig te dekken en kan dus niet worden gebruikt als dek- 

kende uitwerking van alle domeinen. In de vijfde kolom zijn ten slotte voorbeeldtoetsvragen 

opgenomen om een aantal indicatoren nader te specificeren. Deze toetsvragen zijn gericht 

op beheersing van vakkennis. De formuleringen sluiten aan bij de hogere niveaus van Bloom. 

De relatie tussen de kennisbases voor de bachelor- en 

de masteropleiding 

De kennisbasis voor de masteropleiding bouwt voort op die voor de bacheloropleiding. 

De redactie heeft ervoor gekozen om de kennisbasis van de bachelor geheel op te nemen 

in die voor de master. Op deze wijze is de samenhang tussen beide documenten goed te zien. 

Daar waar de masteropleiding aan nieuwe domeinen of subdomeinen werkt, zijn deze duidelijk 

gemarkeerd in de tekst. Vetgedrukte teksten betreffen subdomeinen die met meer diepgang 

worden behandeld. Vet- en schuingedrukte teksten betreffen (sub)domeinen die nieuw zijn in 

de masteropleiding. 

In de kennisbasis voor de bacheloropleiding is het domein vakdidactiek nog niet volledig uit- 

gewerkt. De tekst voor vakdidactiek in de kennisbasis voor de master is daarom nieuw en heeft 

zowel betrekking op vakdidactiek zoals die in de bacheloropleidingen aan de orde komt als op 

vakdidactiek die meer specifiek voor de masteropleiding geldt. In aansluiting op de opmaak 

van de overige domeinen, geeft de kennisbasis master vet- en eventueel schuin gedrukt weer 

waar in de masteropleiding de diepgang groter is dan of (sub)domeinen nieuw zijn in vergelij- 

king met die in de bacheloropleiding. 

Op 1 februari 2011 is het advies van de Commissie Vernieuwing Biologie-onderwijs (CVBO) 

opgeleverd aan de minister van OCenW. In dit advies hanteert de CVBO een nieuwe indeling 

van de conceptentabel als basis voor de advies-eindexamenprogramma’s voor havo en vwo. 

Aangezien de kennisbasis voor de bachelor gebaseerd is op de eerdere publicatie van de 

conceptentabel in ‘De leerlijn van 4-18 jaar’ (Boersma et al., 2007), sluit de kennisbasis voor de 

masteropleiding nog niet aan op de meest recente versie van de conceptentabel van de CVBO.

Leerlijn van 4-18 jaar 

Met de keuze voor de aansluiting bij de kennisbasis voor de bachelor sluit die voor de master 

direct aan bij de keuze om de leerlijn van 4-18 jaar van de CVBO (Boersma et al., 2007) uit te 

bouwen naar de hbo lerarenopleidingen. 

In de kennisbasis voor de bachelor- en de masteropleidingen is de ordening van de domeinen en 

subdomeinen direct afgeleid van de conceptentabel in de leerlijn van 4-18 jaar. Ook sluiten we 

aan bij het idee dat leerlingen en docenten biologische kennis betekenis geven in contexten, 

relevante handelingspraktijken, die aansluiten bij het niveau van leerlingen en studenten. 

De concept contextbenadering als didactisch principe is in de lerarenopleiding een van de 

mogelijkheden die wordt verkend en onderwezen. 

Contextrijke leeromgeving en vakdidactiek 

Net als bij de kennisbasis van de bachelor bezit de afgestudeerde master naast een gedegen 

vakkennis een goed beeld van de concept contextbenadering. Onder deze benadering wordt 

biologieonderwijs verstaan dat uitgaat van leefwereld-, beroepswereld- en wetenschappelijke 

contexten. De contexten fungeren als brug tussen alledaagse werkelijkheid en de biologische 

concepten die aan het vak ten grondslag liggen. De concept contextbenadering komt ook aan 

de orde bij vakdidactiek. 

Onderzoek 

Een onderzoekende houding en beheersing van onderzoeksvaardigheden is voor een master- 

docent van wezenlijk belang in het licht van ‘een leven lang leren’ en de noodzakelijk continue 

professionalisering gedurende de beroepsloopbaan. Een eerstegraads docent dient via een 

systematische, onderzoeksmatige benadering vraagstukken in de eigen beroepspraktijk op te 

pakken en kan daardoor een bijdrage leveren aan de schoolorganisatie als geheel. Daarnaast 

dient de docent te beseffen hoe groot zijn invloed kan zijn op leerlingen voor wie hij als 

onderwijsgevende verantwoordelijkheid draagt. 

Boersma, K. Th, Graft, M. van, Harteveld, A, Hullu, E. de, Knecht-van Eekelen, A.de, Mazereeuw, 

M., Oever, L. van den & Zande, P.A.M. van der (2007). Leerlijn biologie van 4 tot 18 jaar. CVBO. 


3. Kennisbasis biologie 4 

1.1 DNA 14 

1.2 Cel 14 

1.3 Weefsel 14 

1.4 Orgaan orgaanstelsel 14 

1.5 Drie Domeinen Systeem 14 

1.6 Organisme 14 

1.7 Populatie 14 

1.8 Ecosysteem 14 

1.9 Biosfeer 14 

2.1 Enzymkinetiek 16 

2.2 Transport 16 

2.3 Metabolisme 16 

2.4 Celdifferentiatie 16 

2.5 Apoptose 16 

2.6 Instandhouding en groei 16 

2.7 Gaswisseling 16 

2.8 Transport 16 

2.9 Spijsvertering 16 

2.10 Uitscheiding 16 

2.11 Afweer 16 

2.12 Stevigheid en beweging 16 

2.13 Homeostase 16 

2.14 Fotosynthese 16 

2.15 Voeding 16 

2.16 Levenscyclus 16 

2.17 Gezondheid 16 

2.18 Verscheidenheid binnen populaties 16 

2.19 Patronen in verspreiding en migratie 16 

2.20 Life-History 16 

2.21 Abundantie 16 

2.22 Energiestroom 16 

2.23 Kringloop 16 

2.24 Dynamiek en evenwicht 16 

2.25 Duurzame ontwikkeling 16 

2.26 Bescherming en beheer 16 

3.1 Genexpressie 22 

3.2 Genetische modificatie 22 

3.3 Celcommunicatie 22 

3.4 Zintuig 22 

3.5 Zenuwstelsel 22 

3.6 Hormoonhuishouding 22 

3.7 Gedrag 22 

3.8 Interactie met (a-)biotische factoren 22 

3.9 Dynamiek 22 

3.10 Voedselrelaties 22 

3.11 Competitie 22 

3.12 Structuur van gemeenschappen 22 

3.13 Eilandecologie 22 

3.14 Klimatologische invloeden 22 

4.1 DNA-replicatie 26 

4.2 Celcyclus 26 

4.3 Voortplanting 26 

4.4 Erfelijkheid 26 

4.5 Seksualiteit en relaties 26 

5.1 Mutatie 28 

5.2 Recombinatie 28 

5.3 Endosymbiose 28 

5.4 Fossiel 28 

5.5 Genetische variatie 28 

5.6 Evolutiemechanismen 28 

5.7 Evolutie van sociaal gedrag 28 

5.8 Soortvorming 28 

5.9 Macro-evolutie 28 

5.10 Biodiversiteit 28 

5.11 Ontstaan van het leven 28 

6.1 Geschiedenis van het denken over de 

wetenschappelijke methode 30 

6.2 Waarneming en theorie 30 

6.3 Toetsing van theorieën 30 

6.4 Status en betrouwbaarheid van theorieën 30 

6.5 Verklaren 30 

6.6 Redeneren en kritisch denken 30 

6.7 Ethisch denken en handelen in de biologie 30 

7.1 De leerling: biologie leren 32 

7.2 De docent: biologie lesgeven 32 

7.3 Het schoolvak: biologie curriculum 32 

7.4 De (fysieke) leeromgeving 32 

7.5 Toetsen en evaluatie in het schoolvak biologie 32 

7.6 Professionele ontwikkeling van biologiedocenten 32 

12 | Kennisbases hbo-masteropleidingen biologie Kennisbases hbo-masteropleidingen biologie | 13

3 

Domeinen Subdomeinen Omschrijvingen en/of toelichtingen Indicatoren masterniveau Kenmerkende voorbeeldvragen 

1 Biologische 

eenheid 

1.1 DNA 

1.2 Cel 

1.3 Weefsel 

1.4 Orgaan orgaanstelsel 

1.5 Drie Domeinen Systeem 

1.6 Organisme 

1.7 Populatie 

1.8 Ecosysteem 

1.9 Biosfeer 

1.1 DNA 

De bouw en eigenschappen van DNA en RNA en de punten waarop 

deze macromoleculen van elkaar verschillen; 

structuur van eukaryote chromosomen en de rol van histonen; 

regulatie van eukaryote chromosoomstructuur; 

intron en exon; 

structuur van prokaryote chromosomen en plasmiden; 

onderscheiden van hetero- en euchromatine 

DNA-technologie 

sequencing als methode voor het bepalen van de nucleïnezuurvolgorde 

van DNA; 

de functies van DNA, mRNA, tRNA, rRNA en de verschillende sRNA’s en 

het verband tussen hun vorm en functie; 

de primaire structuur van een eiwit is af te leiden uit de nucleotiden 

volgorde van het voor dat eiwit coderende gen (c.q. genen); 

eiwitten bepalen de bouw en werking van biologische eenheden. 

1.2 Cel 

De cel is de kleinst mogelijke zelfstandig functionerende eenheid van 

leven; 

celorganellen van eukaryote cellen (zowel plant als dier) en de functies 

van die organellen; 

meercellig leven bestaat uit een complex van (onderling afhankelijke) 

cellen; 

vorm en functie van cellen als onderdeel van een weefsel; 

bouw van prokaryote cellen; 

de rol van het cytoskelet bij spiercontractie en intracellulair transport. 

1.3 Weefsel 

Herkennen van cel- en weefseltypen in zowel plant als dier; 

plaats en functie van diverse cel- en weefseltypen in verschillende 

organen; 

groepen cellen oefenen door hun rangschikking in een weefsel, een 

orgaan of een orgaanstelsel een gezamenlijke functie uit. 

1.4 Orgaan orgaanstelsel 

Vorm en functie van organen en orgaanstelsels bij eukaryoten, zowel 

planten als dieren; 

vorm, opbouw en functie van orgaanstelsels voor transport, gaswisseling, 

vertering, uitscheiding, voortplanting, stevigheid, beweging, 

bescherming, afweer en neurale en hormonale regulatie; 

samenhang tussen orgaanstelsels zowel bij planten als dieren. 

1.5 Drie Domeinen Systeem 

Geschiedenis van de systematiek als wetenschapsgebied en de invloed 

van de evolutietheorie en moleculaire genetica daarop; 

drie domeinen systeem van Woese et al. (1990) en de Ring of Lifehypothese 

(Rivera & Lake, 2004); 

classificatie en fylogenie van de drie domeinen. 

1.6 Organisme 

Virus; 

biologisch, morfologisch, ecologisch en fylogenetisch soortconcept en 

de criteria op basis waarvan soorten van elkaar worden onderscheiden 

en de problemen die zich daarbij kunnen voordoen. 

1.7 Populatie 

Populatie en de begrenzing van dat concept; de relatie tussen soorten 

en populaties; verschillende typen relaties tussen organismen 

onderling; 

het modelmatig karakter van populaties; 

het onderscheid tussen een populatie en de individuele organismen 

daarin; 

populatiedynamica. 

1.8 Ecosysteem 

Ecosysteem en de componenten die daar deel van uitmaken; 

de relatie tussen levensgemeenschappen en ecosystemen; 

het modelmatig karakter van ecosystemen en het veelal discutabele 

karakter van systeemgrenzen; 

verschillen tussen ecosystemen op basis van verschillen in populaties, 

biotische en abiotische factoren; 

benoemen en kwantificeren van verbanden in ecosystemen; 

aspecten die bepalend zijn voor beheer van natuurgebieden; 

biodiversiteit; 

Gradiënten. 

1.9 Biosfeer 

De biosfeer en de componenten die daar deel van uitmaken; 

benoemen en kwantificeren van componenten en relaties tussen 

componenten van de biosfeer; 

interpretatie van informatie over maatschappelijke vraagstukken op 

het gebied van biosfeer als global warming. 

1.1 De student kan de werking van moderne DNA-technologieën, zoals PCR, 

recombinatie en hybridisatie, toelichten en aan de hand van diverse toepassingen 

analyseren wat de maatschappelijke betekenis is van het gebruik van deze 

technieken. 

1.2 De student kan spiercontracties en zenuwpulsen beschrijven op moleculair 

niveau en met behulp van modellen voor transport en signaaltransductie 

analyseren hoe samentrekken van spieren wordt gereguleerd. 

1.3 De student kan de anatomische bouw van het blad van C 3 -, CAM en 

C 4 -planten vergelijken, koppelen aan de fysiologische mechanismen die deze 

planten hanteren en de geografische verspreiding van deze mechanismen verklaren. 

1.4 

1.5 

1.6 

1.7 

De student kan het begrip maximaal duurzame oogst toelichten en beargumenteren 

wat in een concrete casus de gevolgen voor de betreffende soort 

zijn. 

1.8 De student kan publicaties rondom klimaatverandering analyseren en met 

elkaar vergelijken en op grond daarvan tot een onderbouwd standpunt komen 

ten aanzien van de effecten van klimaatverandering op de biosfeer in het algemeen 

en voorbeeldecosystemen in het bijzonder. 

1.9 

1.1 Het in vitro gebruik van DNA-polymerase om snel DNA te vermeerderen 

heeft geleid tot een enorme versnelling van het onderzoek aan DNA. 

a. Leg uit hoe DNA-polymerase werkt. 

b. Verklaar op welke wijze de introductie van Taq-polymerase heeft geleid tot 

een veel snellere en efficiëntere PCR-techniek. 

1.2 Calcium speelt een belangrijlke rol bij het samentrekken van spiervezels. 

a. Laat met behulp van modellen voor ‘ion-gated channels' en ‘voltage-gatedchannels’ 

zien hoe een zenuwpuls leidt tot transport van calcium over de 

membranen van spiercellen. 

b. Geef aan op welke wijze Calcium een rol speelt bij de verschuiving van 

actine- en myosine-elementen in spiercellen en verklaar hoe een tekort 

aan calcium kan leiden tot kramp. 

1.3 C 4 - en CAM-planten beschikken over hetzelfde enzymapparaat in de 

Calvincyclus. 

a. Beschrijf de overeenkomsten en verschillen tussen deze twee manieren van 

vastleggen van CO 2 door planten. 

b. Laat aan de hand van een CO 2 -responscurve zien op welke wijze 

PEP-carboxylase de ligging van het CO 2 -compensatiepunt beïnvloedt. 

c. Spartina anglica is de enige in de Nederlandse natuur voorkomende 

C 4 -plant. Verklaar met behulp van het begrip Water Use Efficiency (WUE) 

dat deze soort juist onder natte omstandigheden aan de kust voorkomt. 

1.4 

1.5 

1.6 

1.7 Leg met behulp van de termen ‘maximaal duurzame oogst’ MSY en ‘economisch 

optimale oogst’ EOY uit dat economisch denken toch kan leiden 

tot overbevissing. 

1.8 Schrijf een betoog onder de titel ‘Exoten, bedreiging of verrijking voor de 

Nederlandse zoet wateren?’ over het effect van exotische vissoorten op 

de biodiversiteit in Nederlandse beken en rivieren. Maak daarbij gebruik 

van recent wetenschappelijk onderzoek aan invasies van minimaal twee 

verschillende zoetwaterorganismen. 

1.9 


3 


2 Zelfregulatie 

en organisatie 

2.1 Enzymkinetiek 

2.2 Transport 

2.3 Metabolisme 

2.4 Celdifferentiatie 

2.5 Apoptose 

2.6 Instandhouding en groei 

2.7 Gaswisseling 

2.8 Transport 

2.9 Spijsvertering 

2.10 Uitscheiding 

2.11 Afweer 

2.12 Stevigheid en beweging 

2.13 Homeostase 

2.14 Fotosynthese 

2.15 Voeding 

2.16 Levenscyclus 

2.17 Gezondheid 

2.18 Verscheidenheid binnen populaties 

2.19 Patronen in verspreiding en migratie 

2.20 Life-History 

2.21 Abundantie 

2.22 Energiestroom 

2.23 Kringloop 

2.24 Dynamiek en evenwicht 

2.25 Duurzame ontwikkeling 

2.26 Bescherming en beheer 

2.1 Enzymkinetiek 

Thermodynamische basis van reacties met gebruikmaking van de 

termen Gibbs vrije energie en entropie; 

de wijze waarop enzymen reacties, zoals assimilatie en dissimilatieprocessen, 

katalyseren en hoe pH, temperatuur en substraatconcentratie 

de werking van enzymen beïnvloeden – bovenstaande beschrijven met 

Michaelis-Menten kinetiek (K m en V max ) en competitieve en allosterische 

regulatie; 

eiwitsynthese. 

2.2 Transport 

Een actiepotentiaal bestaat uit diverse stadia waarin de membraanpotentiaal 

varieert als gevolg van de werking van Na/K-kanalen en –pompen; 

selectief doorlaatbare membranen maken de cel tot een zelfstandig te 

reguleren en organiseren eenheid die in staat is tot interactie met de 

omgeving; 

passief transport, gefaciliteerde diffusie, actief transport en endocytose, 

gerelateerd aan de eigenschappen van getransporteerde stoffen en 

aan de bouw en eigenschappen van membranen (fluid mosaic model); 

membraaneiwitten spelen een rol bij diverse vormen van membraantransport; 

intracellulair transport; 

het verschil in effect van osmose bij plantaardige en dierlijke cellen. 

2.3 Metabolisme 

Reactieschema’s van assimilatie- en dissimilatieprocessen, inclusief 

deelreacties; 

de plaats waar in een cel assimilatie en dissimilatie plaatsvindt en de 

voorwaarden waaronder dit gebeurt; 

stofwisselingsprocessen vinden plaats in een netwerk van voortdurend 

veranderende relaties, waarbij zelfregulatie door terugkoppeling 

optreedt; 

enzymen, producten, substraten, mechanismen, regulatie en metabole 

doelen van reacties van de volgende metabole routes: Glycolyse, 

gluconeogenese, citroenzuurcyclus, electronentransport-ketens, 

pentose-fosfaatroute, fotosynthese, vetzuur-, glycogeen-, ureum- 

en aminozuurmetabolisme; 

het metabolisme van micro-organismen. 

2.4 Celdifferentiatie 

Regulatie van eukaryote genen door processen zoals epigenese; 

differentiatie door hox-genen; genomic imprinting en methylering 

van DNA en histonen; 

door differentiatie ontstaan cellen met een verschillende vorm en functie; 

celdifferentiatie komt tot stand door het aan- en/of uitschakelen van 

genen; 

specifieke eigenschappen van stamcellen en de doelen waarvoor 

stamcellen op grond van die eigenschappen gebruikt kunnen worden. 

2.5 Apoptose 

Een cel is in staat tot apoptose (geprogrammeerde celdood); 

apoptose speelt een cruciale rol tijdens de (embryonale) ontwikkeling 

van meercellige eukaryoten; 

eiwitcascades bij apoptose. 

2.6 Instandhouding en groei 

De relatie tussen de celcyclus en groei, ontwikkeling en instandhouding 

van organen; 

het belang van DNA-herstel voor de instandhouding van cellen en 

organismen en de wijze waarop dit DNA-herstel plaatsvindt. 

2.7 Gaswisseling 

De bouw, werking en functie van gaswisselingsorganen, in het bijzonder 

bij zoogdieren; 

de relatie tussen de bouw, functie en werking van gaswisselingsorganen; 

wijzen en regeling van longventilatie; 

opname, transport en afgifte van CO 2 en O 2 en de rol van hemoglobine; 

de relatie tussen gaswisseling, fotosynthese en dissimilatie bij planten. 

2.1 De student kan op basis van de uitkomsten van experimenten waarin 

substraatconcentratie wordt gevarieerd en de reactiesnelheid wordt 

bepaald, met behulp van een Lineweaver-Burke-plot de K m en V max 

van het enzym bepalen. 

2.3 De student kan de pentosefosfaatroute vergelijken met de Calvincyclus. 

2.4 De student kan met behulp van het begrip epigenese verklaren dat 

enkele binnen een generatie verworven eigenschappen kunnen worden 

doorgegeven aan het nageslacht. 

2.13 De student kan de relatie leggen tussen stress en de regulatie van processen 

als transport, ademhaling en spijsvertering. 

2.17 De student kan diverse voorkomende ziekten beschrijven en toelichten 

op welke wijze deze in de neuropathologie, oncologie en met behulp van 

gentherapie worden behandeld. 

2.18 De student kan toelichten op welke manier de aanwezigheid van een 

predator een positief effect kan hebben op de diversiteit onder prooidieren. 

2.20 De student kan het verschil tussen semelpariteit en iteropariteit 

uitleggen en toelichten met duidelijke voorbeelden. 

2.21 De student kan uitleggen hoe populatiecycli binnen een voedselrelatie 

elkaar beïnvloeden. 

2.24 De student kan aan de hand van recente wetenschappelijke artikelen 

illustreren dat een ecosysteem veelal niet in evenwicht verkeert. 

2.26 De student kan actualiteiten op het gebied van natuurbeheer becommentariëren 

en binnen de schoolpraktijk de discussie over deze actualiteiten 

leiden. 

2.1 In het laboratorium probeert een onderzoeker het bierbrouw proces 

kunstmatig na te doen. Aan een overmaat zetmeel voegt hij het enzym 

amylase toe dat zetmeel omzet in maltose dat een zoete smaak aan het 

bier zal gaan geven voor zover het niet wordt vergist in een latere stap. 

De vloeistof bevat ook een zeer lage concentratie eiwit. De onderzoeker 

heeft ook een protease toegevoegd dat dit eiwit omzet in aminozuren, 

die het bier een fruitig smaakje geven. 

Zodra alles is toegevoegd beginnen de enzymen te werken en gaat de 

onderzoeker de temperatuur verhogen, na enkele uren kookt de vloeistof 

en pas dan worden alle enzymen gedenatureerd en stopt de katalyse. 

Wat blijkt? Het eindproduct smaakt veel te zoet en veel te fruitig. 

De onderzoeker gaat het met andere enzymen proberen. 

Wat raad je hem aan wat betreft de V max en de K m van de nieuw te proberen 

amylase en protease? 

Moeten die hoger of lager liggen, of maakt het niet uit, als hij een 

minder zoete en minder fruitig bier wil maken? 

Leg uit waarom. 

2.3 Leg uit aan de hand van de schema’s van de reacties van de pentosefosfaatweg 

en de Calvincyclus, bij welke van de twee routes energie 

verbruikt wordt en bij welke energie vrijkomt. 

2.13 Een sporter vertoont na het beëindigen van een duurinspanning diverse 

verschijnselen die duiden op verstoring van regulatiemechanismen en 

werking van diverse orgaanstelsels. Zo kan een marathonloper waggelend 

over de finish komen en flauwvallen, leidt eten gemakkelijk tot 

braken en gaan spieren ongecontroleerd trillen. 

Neem een van deze casussen als voorbeeld en ontwikkel een eenvoudig 

model in Excel of met PowerSim waarin de regulatie van bijvoorbeeld de 

waterhuishouding of de bloedsuikerspiegel gemodelleerd wordt. 

2.18 De introductie van grote grazers in Nederlandse natuurgebieden wordt 

vaak onderbouwd met redeneringen over effecten op de diversiteit van 

ecosystemen. 

a. Leg uit hoe de aanwezigheid van Heckrunderen de soortenrijkdom in 

een graslandvegetatie kan beïnvloeden. 

b. Vogelaars trekken het positieve effect van begrazing op de broedvogelstand 

in de Oostvaardersplassen in twijfel. Analyseer aan de hand van 

recente inventarisatiegegevens in dit gebied de diversiteit van de 

broedvogels en onderbouw met een berekening van de Simpsondiversiteitsindex 

of deze vogelaars gelijk hebben of niet. 

2.20 Geef een voorbeeld van een zich semelpaar voortplantende soort die 

voorkomt binnen Nederland en leg aan de hand van dit voorbeeld uit op 

grond waarvan deze soort semelpaar te noemen is. 

2.21 Leg uit op welke manier de piek in de populatiecyclus van de Sneeuwschoenhaas 

in relatie staat met de piek in de populatiecyclus van de 

Lynx. 

2.24 Huisman en Beninca schetsen in een reeks artikelen dat in een levensgemeenschap 

in een model zoutwaterecosysteem de populatiegrootte 

van de aanwezige soorten chaotisch varieert. (Beninca et al. 2009, 

Coupled predator-prey oscillations in a chaotic food web. Ecology 

Letters 12: 1367-1378. Beninca et al. 2008. Chaos in an long-term 

experiment with a plankton community. Nature 451; 822-826) 

a. Vergelijk de uitkomsten van dit onderzoek met de successie van ecosystemen 

die leidt tot een climax ecosysteem en geef aan in hoeverre 

in dit zoutwaterecosysteem sprake is van een climax. 

b. John Kricher betoogt in het artikel “Het natuurlijk evenwicht bestaat 

niet” in Bionieuws 18, 31 oktober 2009, dat het denken in evenwichten 

in ecosystemen vooral een filosofisch uitgangspunt en geen wetenschappelijk 

onderbouwd gegeven is. In het Europese en Nederlandse 

natuurbeschermingsbeleid staan de bescherming van individuele 

soorten en ecosystemen centraal. Zet de argumenten in dit betoog 

bondig op een rij en vergelijk dit met de uitgangspunten voor het 

Europese en Nederlandse natuurbeschermingsbeleid. 

2.26 Maak een opzet voor een debat in een klas rond de discussie over ‘het 

bijvoederen van grote grazers in de Oostvaardersplassen’ . Betrek in 

dit debat de ideeën zoals die in de jaren ’90 zijn geïntroduceerd in ‘het 

plan Ooievaar’ van Frans Vera e.a. en de regelgeving rond Nederlandse 

natuurbescherming zoals vastgelegd in onder andere Natura 2000 en 

de Ecologische Hoofdstructuur. 


3 




2.8 Transport 

De bouw, werking en functie van de bloedsomloop met hart en 

bloedvaten, in het bijzonder van zoogdieren; 

de relatie tussen de bouw, functie en werking van hart en bloedvaten; 

overeenkomsten en verschillen van de bloedsomloop voor en na de 

geboorte; 

samenstelling van bloed en de functie en plaats(en) van vorming van 

bloedbestanddelen, weefselvloeistof en lymfe; 

het verband tussen bloedvatenstelsel en lymfevatenstelsel; 

functie en samenstelling van hemolymfe bij Arthropoda en Mollusca; 

de relatie tussen het transport in planten en fotosynthese, dissimilatie 

en opslag van stoffen. 

2.9 Spijsvertering 

De bouw, werking en functie van de spijsverteringsorganen, in het 

bijzonder van zoogdieren; 

de relatie tussen de bouw, functie en werking van spijsverterings organen; 

plaats en wijze van vertering van voedingsstoffen en de randvoorwaarden 

(zoals pH) die daarop van invloed zijn; 

enzymen die bij de spijsvertering betrokken zijn en de manier waarop 

zij afgescheiden worden. 

2.10 Uitscheiding 

De bouw, werking en functie van uitscheidingsorganen, in het bijzonder 

bij zoogdieren; 

de relatie tussen de bouw, functie en werking van uitscheidingsorganen; 

de rol van de lever, nieren, longen en huid in uitscheidingprocessen. 

2.11 Afweer 

De bouw, werking en functie van bij de afweer betrokken organen, in 

het bijzonder van zoogdieren; 

de relatie tussen de bouw, functie en werking van bij afweer betrokken 

cellen en organen; 

de werking van en verschillen tussen aspecifieke en specifieke afweer 

als reacties op lichaamsvreemde en lichaamseigen stoffen en cellen; 

de werking van het immuunsysteem op cellulair en moleculair niveau 

waarbij de begrippen B-, Tc- en Th-lymfocyten, T-celreceptor, MHCeiwitten, 

somatische recombinatie, somatische hypermutatie, klonale 

selectie, immunoglobulines, cytokines en complement een rol spelen. 

2.12 Stevigheid en beweging 

De bouw, werking en functie van bij de beweging betrokken organen, 

in het bijzonder van zoogdieren; 

de relatie tussen de bouw, functie en werking van bij de beweging 

betrokken organen. 

2.13 Homeostase 

De principes van een regelkring: registratie, vergelijking met interne 

norm, reactie, handhaven van een dynamisch evenwicht; 

organismen handhaven zich door de gecoördineerde activiteiten van 

cellen, weefsels, organen en orgaanstelsels; 

het belang van de lever, longen, huid en nieren voor de homeostase bij 

zoogdieren; 

de complexiteit van de regeling van lichaamsprocessen en de relatie 

met emoties en gezondheidstoestand. 

2.14 Fotosynthese 

Lichtenergie wordt tijdens de licht- en donkerreacties vastgelegd in 

organische stoffen; 

het belang van fotosynthese voor de (voortgezette) assimilatie en 

dissimilatie van de plant; productie van secundaire plantenstoffen; 

de verschillen tussen fotosynthese en chemosynthese. 

2.15 Voeding 

Het belang van verschillende groepen voedingsstoffen voor de gezondheid 

en het welbevinden van de mens; 

de voorwaarden waaraan een gezonde en evenwichtige voeding voldoet. 

2.16 Levenscyclus 

De ontwikkeling van een zoogdier van de zygote tot aan de geboorte; 

de invloed van voeding, genotmiddelen en stress op de prenatale ontwikkeling; 

de lichamelijke ontwikkeling van zoogdieren gedurende hun levensloop 

en de invloed van inwendige en uitwendige factoren daarop; 

de fasen in de levenscyclus van eukaryoten, zowel planten als dieren. 


3 




2.17 Gezondheid 

Verschillende interpretaties van het begrip gezondheid; 

oorzaken en gevolgen van verstoring van gezondheid in relatie met 

homeostase; 

herstel van zelfregulerend vermogen; 

enkele erfelijke, besmettelijke en aangeboren ziekten, de wijze 

waarop ze ontstaan en hun wijze van behandeling; 

vanuit biologisch perspectief een aantal mogelijkheden tot voorkomen 

van verstoring van gezondheid en tot herstel van gezondheid. 

2.18 Verscheidenheid binnen populaties 

Invloed competitie op structuur gemeenschap; 

nichedifferentiatie, nichecomplementariteit; 

co-existentie door uitbuiting, predatoren en parasieten. 

2.19 Patronen in verspreiding en migratie 

Dispersiepatronen, migratie; 

ruimtelijke heterogeniteit, turn-over, invasies, metapopulaties. 

2.20 Life-History 

Variatie in Life-History; 

Semelpariteit, iteropariteit; 

cohort life table, vruchtbaarheidsschema; 

r- en K-strategen. 

2.21 Abundantie 

Ecologische abundantie, diversiteitsindices, fluctuatie, stabiliteit; 

demografische factoren, populatiecycli. 

2.22 Energiestroom 

Energiestromen in een ecosysteem, factoren die daarop van invloed 

zijn en de oorzaken en gevolgen van verstoring; 

de piramiden van biomassa en energie als model voor de energiestromen 

in een ecosysteem en de processen en organismen die daarin een 

rol spelen; C:N ratio. 

2.23 Kringloop 

Kringlopen van chemische elementen in een ecosysteem, de factoren die 

daarop van invloed zijn en de oorzaken van verstoring van de kringloop; 

de rol van producenten, consumenten en reducenten in de koolstofkringloop 

en de stikstofkringloop. 

2.24 Dynamiek en evenwicht 

Abiotische en biotische factoren in een ecosysteem zijn veranderlijk; 

een ecosysteem is een dynamisch systeem; 

abiotische en biotische factoren spelen een rol bij de instandhouding 

en ontwikkeling van een ecosysteem; 

binnen een beperkte periode kan een ecosysteem beschreven worden 

als een evenwichtstoestand; 

een ecosysteem kan in meer toestanden verkeren en van de ene toestand 

overgaan in de andere: 

in een ecosysteem kunnen populatiegroottes van voorkomende organismen 

chaotisch fluctueren; 

indicatorsoort. 

2.25 Duurzame ontwikkeling 

Triple P: People – Planet – Prosperity; 

de relatie tussen draagkracht van ecosystemen en duurzame ontwikkeling; 

milieuproblemen door menselijke activiteit en mogelijke oplossingen 

daarvoor. 

2.26 Bescherming en beheer 

natuurbeheer en natuurbehoud; 

verschillende visies op natuurbescherming; (her)introductie van soorten; 

exoten; 

verschillende vormen van beheer. 


3 


3 Interactie 3.1 Genexpressie 

3.2 Genetische modificatie 

3.3 Celcommunicatie 

3.4 Zintuig 

3.5 Zenuwstelsel 

3.6 Hormoonhuishouding 

3.7 Gedrag 

3.8 Interactie met (a-)biotische factoren 

3.9 Dynamiek 

3.10 Voedselrelaties 

3.11 Competitie 

3.12 Structuur van gemeenschappen 

3.13 Eilandecologie 

3.14 Klimatologische invloeden 

3.1 Genexpressie 

De relatie tussen DNA en mRNA; 

het proces van genexpressie tot en met eiwitsynthese; 

genen komen afhankelijk van de omstandigheden tot expressie; 

genexpressie is een dynamisch proces, dat geregeld wordt door 

verschillende factoren, waaronder epigenetische; 

genexpressie resulteert in relaties binnen en tussen organisatieniveaus; 

de samenhang tussen genexpressie en het functioneren van een 

organisme; 

beschrijven van de rol van hetero- en euchromatine, operons, promotors, 

transcriptiefactoren en enhancers bij de regulatie van transcriptie. 

3.2 Genetische modificatie 

De toepassing van restrictie-enzymen, ligase en vectoren bij 

genetische modificatie; 

het gebruik van cDNA in genenbanken. 

3.3 Celcommunicatie 

Signaaltransductie; bij celcommunicatie spelen hormonen, receptoren, 

cAMP, kinases en fosforylases een rol in een cascade van reacties; 

cellen communiceren met elkaar over korte en lange afstand via 

zenuwcellen en hormonen; 

cellen ontvangen en verwerken signalen, reageren op signalen en 

relateren processen aan elkaar; 

signalen leiden tot activiteit in het cytoplasma of tot genexpressie; 

in de verschillende fasen van de celcyclus staan verschillende stofwisselingsactiviteiten 

centraal; 

celcommunicatie brengt effecten op andere organisatieniveaus teweeg. 

3.4 Zintuig 

De bouw, werking en functie van zintuigen van eukaryoten, in het 

bijzonder van zoogdieren; 

de principes van regelkringen zijn van toepassing op de werking van 

het zintuigstelsel; 

de relatie tussen het gebruik van zintuigen en het functioneren van een 

organisme; 

de relaties tussen het zintuigstelsel en de spier-, zenuw- en hormoonstelsels. 

3.5 Zenuwstelsel 

De bouw, werking en functie van het zenuwstelsel van eukaryoten, 

in het bijzonder van zoogdieren; 


het zenuwstelsel; 

de relaties tussen het zenuwstelsel en de spier-, zintuigen hormoonstelsels; 

de verbanden tussen het functioneren van organen/orgaansystemen 

van een organisme en de werking van het zenuwstelsel. 

3.6 Hormoonhuishouding 

De manieren waarop hormonen reacties tot stand kunnen brengen bij 

doelorganen; 


het hormoonstelsel; 

de werking van specifieke hormoonklieren, de hormonen die zij 

afscheiden en de reacties van de doelorganen op die hormonen; 

de relatie van het hormoonstelsel met de zintuig-, spieren zenuwstelsels; 

het verband tussen de productie van specifieke hormonen en het 

functioneren van een organisme (dier, plant). 

3.7 Gedrag 

Proximale en ultieme verklaringen van gedrag met daaraan gekoppeld 

de vier vragen van Tinbergen; 

gedrag komt door interne en externe factoren tot stand; 

gedrag komt deels onder invloed van erfelijke factoren tot stand; 

gedrag is het resultaat van een dynamische relatie tussen het 

organisme en zijn omgeving; 

ethogram en protocol als instrumenten om in gedragsonderzoek 

geobserveerd gedrag vast te leggen; 

gedragsonderzoek kent toepassingen in diverse contexten. 

3.2 De student kan verklaren waarom bij bacteriën restrictie-enzymen op heel 

specifieke plaatsen DNA knippen. 

3.3 De student kan uitleggen hoe bij een schrikreactie zenuw-, hormoon- en 

spierstelsel samenwerken om een snelle lichamelijke reactie te realiseren. 

3.9 De student kan met behulp van modellen uit populatiedynamica plaagvorming 

verklaren en uitleggen op welke wijze methoden van bestrijding 

en oogstmanagement hier een oplossing voor bieden. 

3.10 De student kan toelichten dat het helpen van verwanten kan ontstaan 

onder invloed van natuurlijke selectie, ook als dit leidt tot een vermindering 

van het aantal eigen nakomelingen. 

3.11 De student kan aan de hand van een logistisch model voor twee soorten 

bepalen of sprake kan zijn van een stabiel evenwicht tussen beide soorten. 

3.13 De student kan met behulp van de evenwichtstheorie van eilandbiogeografie 

uitleggen welke mechanismen een rol spelen bij het bepalen van 

de te verwachten biodiversiteit op een ecologisch eiland. 

3.14 De student kan de gevolgen van verschillende klimaatscenario’s 

becommentariëren. 

3.2 Uit E. coli bacteriën wordt het bekende restrictie-enzym EcoRI geïsoleerd. 

Dit enzym wordt veel gebruikt bij DNA-modificatie. Beschrijf de rol van dit 

enzym wanneer de bacterie geïnfecteerd wordt door een bacteriofaag. 

3.3 Een getuige van een ernstig ongeluk sprint weg om hulp te halen. Deze 

getuige is weinig sportief, maar kan onder deze omstandigheden toch snel 

rennen en houdt dit ook voldoende lang vol. Beschrijf de veranderingen in 

het lichaam van deze getuige in het hormoonstelsel, het zenuwstelsel en 

in de spieren en geef aan hoe deze drie daarin met elkaar samenwerken. 

3.9 Construeer voor een gegeven S-vormige groeicurve voor een populatie 

de grafiek waarin de groei van de populatie is uitgezet tegen de populatiedichtheid. 

Bepaal voor deze populatie de Maximum Sustainable Yield 

(MSY). 

3.10 In een aantal soorten binnen de orde van de Hymenoptera komt een 

eusociaal systeem voor waarbij de werkers hun zusjes verzorgen in plaats 

van zelf nakomelingen te produceren. Leg uit, met behulp van Hamilton’s 

rule, waarom het voordeliger is voor een werkster om zussen groot te 

brengen in plaats van zelf nakomelingen te produceren. 

3.11 In onderstaande figuur is een van de vier mogelijke combinaties van 

nulisoclines voor twee populaties volgens het Lotka-Volterra model 

weergegeven. 

figuur 1 Lotka-Volterra 

Licht toe of het snijpunt van de twee nulisoclines voor een stabiel of voor een 

labiel evenwicht staat. 

3.13 Op het eiland A (Groot Brittanië) komen 124 soorten zoogdieren voor, op 

eiland B (Ierland) 55 soorten. 

Verwacht je dat de verhouding A : B van de aantallen soorten vogels op 

de eilanden A en B groter, vergelijkbaar of kleiner is dan A : B = 124 : 55? 

Licht je antwoord toe. 

3.15 Warm water, dat fundamenteel is voor El Niño Southern Oscillation 

(ENSO) en daarmee voor het klimaat van de aarde als geheel, vormt een 

geschikt habitat voor de zeer productieve populatie van de gestreepte 

tonijn Katsuwonus pelamis. Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat 

ruimtelijke verschuivingen van de populatie van gestreepte tonijn gekoppeld 

zijn aan grote zonale verplaatsingen van warmer water. Deze relatie 

kan worden gebruikt om (enkele maanden van te voren) te voorspellen in 

welk deel van de oceaan de hoogste dichtheid gestreepte tonijn voorkomt. 

Figuur 2. Merken en terugvangen van gestreepte tonijn 

Het diagram laat de verplaatsing van gemerkte en teruggevangen gestreepte 

tonijn zien (dunne pijlen). Merken vond plaats in maart, terugvangst in oktober 

van hetzelfde jaar. De dikke pijl geeft de verplaatsing van het zwaartepunt van 

de tonijnvangst weer. Relatieve tonijn abundanties werden geschat op basis van 

vangst per eenheid inspanning (CPUE, catch per unit time) gegevens verzameld 

van de commerciële visserij. Naar: P.Lehodey et al., Nature 389 (715-718). 

Leg uit of het betreffende jaar een jaar is van een El Niño of van een La Niña? 


3 


3 Interactie 3.8 Interactie met (a)biotische factoren 

Voedselrelaties tussen organismen; 

biotische en abiotische factoren die van invloed zijn op het gedrag en 

het functioneren van organismen; 

reducenten en detritivoren; 

parasitisme en ziekte; virale infecties; 

symbiose en mutualisme. 

3.9 Dynamiek 

Biotische en abiotische interacties die van invloed zijn op de grootte 

van populaties; 

immigratie, emigratie en metapopulatie; 

sterftecijfer en geboortecijfer; 

exponentiële groei, logistische groei & draagkracht; 

populatiedynamica. 

3.10 Voedselrelaties 

Een voedselketen toont de relaties tussen trofische niveaus; 

in een voedselweb zijn meerdere voedselketens te onderscheiden; 

accumulatie van toxische stoffen in een voedselketen. 

3.11 Competitie 

Intra- en interspecifieke competitie; 

Lotka-Volterra model. 

3.12 Structuur van levensgemeenschappen 

gemeenschapsecologie: patronen in ruimte en tijd; de invloed van 

populaties op de structuur van de gemeenschap; 

gradiënten. 

3.13 Eilandecologie 

Evenwichtstheorie van eilanden; kolonisatie; uitsterving; 

soortvorming – endemische soorten. 

3.14 Klimatologische invloeden 

Scenario’s van klimaatverandering; 

gevolgen van klimaatverandering. 


3 


4 Reproductie 4.1 DNA-replicatie 

4.2 Celcyclus 

4.3 Voortplanting 

4.4 Erfelijkheid 

4.5 Seksualiteit en relaties 

4.1 DNA-replicatie 

DNA-replicatie bij mitose en meiose vindt plaats vanuit het principe van 

basenparing. 

Proofreading en reparatie tijdens de basenparing voorkomen het 

grootschalig voorkomen van mutaties; 

het bij elke replicatie korter worden van de uiteinden van DNA-ketens 

en de telomeren; 

de rol die telomerase speelt bij het verlengen van DNA ketens tijdens 

de productie van gameten; 

het inbouwen van vreemd DNA (van dezelfde soort of andere soorten) 

in eigen DNA van een organisme en de gevolgen van deze inbouw; 

reparatiemechanismen van DNA omvatten proofreading, mismatchrepair 

en reparatie na mutatie; 

virale reproductie. 

4.2 Celcyclus 

Deling, groei en ontwikkeling van somatische cellen en kiemcellen, 

in relatie tot mitose en meiose; 

de fasen van de celcyclus; 

Meiose resulteert in halvering van het chromosoomaantal en leidt tot 

hergroepering van chromosomen; 

de regulatie van de fasen van de celcyclus, mogelijke fouten en hun 

gevolgen, zoals het ontstaan van tumoren; 

de checkpoints in de celcyclus die de overgang naar een volgende 

fase reguleren en de rol van cyclines hierbij. 

4.3 Voortplanting 

Verschillen tussen geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting en 

het effect van beide op de genetische variatie; 

bouw, vorming, ontwikkeling en functie van gameten en de zygote; 

mitose en meiose tijdens de levenscyclus van zoogdieren; 

bouw en werking van de voortplantingsorganen van zoogdieren en de 

functie van hormonen daarbij; 

mitose en meiose tijdens de levenscyclus van zaadplanten; 

technieken waarmee wordt ingegrepen in de reproductie en levenscyclus 

van mens, dier en plant en de normatieve keuzen die gemaakt 

moeten worden bij toepassing van deze technieken. 

4.4 Erfelijkheid 

De relatie tussen DNA en genotype inclusief de begrippen gen en allel; 

de relatie tussen genexpressie, eiwitten en fenotype; 

een fenotype komt tot stand door genotype, milieufactoren en 

epigenetische factoren; 

autosomen en geslachtschromosomen verschillen in die zin dat 

geslachtschromosomen betrokken zijn bij de totstandkoming van het 

geslacht van de nakomelingen; 

kansberekening van genotypen en fenotypen bij monohybride en 

dihybride kruisingen, zowel voor onafhankelijke als gekoppelde 

overerving, voor autosomale en X-chromosomale genen, zo nodig 

met gebruikmaking van stambomen; 

incomplete dominantie, codominantie, multipele allelen, pleiotropie, 

epistase en polygenie als mechanismen voor overerving van eigenschappen 

die niet (geheel en al) volgens de wetten van Mendel verlopen; 

(Biologische) argumenten voor het ingrijpen van de mens in de erfelijkheid 

van mens, dier en plant om de kwaliteit van nakomelingen te 

bevorderen en de ethische aspecten daarvan. 

4.5 Seksualiteit en relaties 

De seksuele en relationele ontwikkeling van jongeren; 

aandachtspunten ten aanzien van seksuele en reproductieve gezondheid; 

middelen voor geboortebeperking en bescherming tegen SOA’s; 

verklaringen voor risicogedrag op seksueel en relationeel gebied; 

de rol van de media en andere sociale beïnvloedingsprocessen bij 

jongeren ten aanzien van seksualiteit; 

hulpverleningsmogelijkheden bij problemen op seksueel en relationeel 

gebied. 

4.1 De student kan uitleggen wat het verschil is tussen lytische en lysogene 

virussen; 

de student kan werking van antivirale medicijnen relateren aan het 

reproductiemechanisme van virussen. 

4.2 De student kan de fasen van de celcyclus relateren aan de concentratie 

van cyclines in de cel. 

4.4 De student kan met behulp van de termen methylering, fosforylering en 

acetylering verklaren waardoor eigenschappen die niet zijn vastgelegd in 

de nucleotidenvolgorde in het DNA wel kunnen worden doorgegeven aan 

dochtercellen en aan volgende generaties. 

4.1 Een van de eerste virusremmende medicijnen die gebruikt is bij de 

bestrijding van AIDS is AZT, 3’-azidothymine. Analyseer met behulp van 

modellen voor de transcriptie van nucleïnezuren op welke wijze AZT de 

reproductie van HIV remt. 

4.2 In een cel vindt een mutatie plaats van het gen voor M-Cdk. Beschrijf de 

gevolgen van deze mutatie voor de deling van de cel. 

4.4 Bij de syndromen van Angelman en Prader-Willi is beide sprake van een 

afwijking in chromosoom 15. Daarbij is het afhankelijk van de herkomst 

van de chromosoomafwijking , van de vader of de moeder, welke van deze 

beide syndromen optreedt. Bij beide syndromen kan sprake zijn van een 

erfelijke aandoening of van een spontane ontwikkeling ervan. In het laatste 

geval wordt de inactivatie van een gen op de lange arm van chromosoom 

15 opgeheven, waardoor een overmaat van het genproduct geproduceerd 

wordt. 

a. Leg uit op welke wijze epigenetische processen kunnen leiden tot het 

optreden van deze beide syndromen. 

b. In het artikel ‘Epigenetica en ziekten, Medisch contact, 60, nr 31/32, blz. 

1266-1268’ staat het gebruik van de medicijnen TSA en VPA beschreven 

bij de bestrijding van aandoeningen met een epigenetische oorzaak. 

Beschrijf de werking van deze beide medicijnen. 

c. Beredeneer of een deacetylatie-inhibitor mogelijk een rol zou kunnen 

spelen bij de bestrijding van een epigenetische vorm van het Angelman 

of het Prader-Willi syndroom. 


3 


5 Evolutie 5.1 Mutatie 

5.2 Recombinatie 

5.3 Endosymbiose 

5.4 Fossiel 

5.5 Genetische variatie 

5.6 Evolutiemechanismen 

5.7 Evolutie van sociaal gedrag 

5.8 Soortvorming 

5.9 Macro-evolutie 

5.10 Biodiversiteit 

5.11 Ontstaan van het leven 

5.1 Mutatie 

Oorzaken en gevolgen van mutaties in het DNA; 

puntmutaties beïnvloeden de bouw van een eiwit en daarmee de bouw 

en het functioneren van het organisme; 

via DNA- en/of RNA-analyse kan op basis van het voorkomen van 

mutaties de mate van fylogenetische verwantschap tussen organismen 

worden bepaald. 

5.2 Recombinatie 

De fasen van meiose; 

de unieke combinatie van genen van een individu komt tot stand door 

recombinatie, zowel door hergroepering van chromosomen als ten 

gevolge van crossing-over tijdens meiose; 

epigenetische mechanismen spelen een rol bij de recombinatie van genen; 

wenselijke genencombinaties kunnen met behulp van biotechnologische 

technieken worden samengesteld. 

5.3 Endosymbiose 

De evolutionaire oorsprong van mitochondriën en chloroplasten in 

eukaryote cellen wordt verklaard door endosymbiose van bacteriën 

in primitieve eukaryoten. 

5.4 Fossiel 

Fossielen zijn de versteende resten van organismen en worden gevonden 

in afzettingsgesteenten; 

de fylogenetische relatie tussen fossielen en thans levende organismen 

wordt in stambomen weergegeven; 

de geologische tijdschaal is gebaseerd op het voorkomen van gidsfossielen, 

in de praktijk zijn dit vaak microfossielen. 

5.5 Genetische variatie 

In een populatie zit altijd een zekere genetische variatie; oorzaken en 

gevolg van genetische variatie; mutatie-selectie evenwicht; genetic 

load; 

de genenpool binnen een populatie kan door veranderende omstandigheden 

van samenstelling veranderen; berekeningen die inzicht geven 

in hoe die veranderingen plaatsvinden; 

Hardy-Weinberg evenwicht en de betekenis van een afwijking daarvan 

in de relatie tot het optreden van evolutie. 

5.6 Evolutiemechanismen 

Natuurlijke selectie, en seksuele selectie, is de belangrijkste drijvende 

kracht achter evolutionaire processen; 

overeenkomsten en verschillen tussen natuurlijke en kunstmatige 

selectie; 

‘life-history theory’ en variatie in ‘life-history traits’. 

adaptatie; 

fenotypische plasticiteit, beperkingen (constraints), trade-offs tussen 

verschillende kenmerken. 

rol en effecten van genetische drift, founder effect, bottleneck 

effect en neutrale evolutie; 

inteelt, effectieve populatiegrootte; 

Wahlund effect; 

seksuele selectie. 

5.7 Evolutie van sociaal gedrag 

Hamilton’s rule, kwalitatief en kwantitatief, kinselectie, 

speltheorie. 

5.8 Soortvorming 

Nieuwe soorten ontstaan met name door natuurlijke selectie, 

hybridezones, endemische soorten; 

reproductieve isolatie kan leiden tot soortvorming; genoomduplicatie; 

gastheerwisseling; 

adaptatie van populaties is een ander proces dan adaptatie van individuen; 

co-evolutie. 

5.9 Macro-evolutie 

Patronen in ontwikkeling van het leven; 

verklaringen voor ontstaan en ontwikkeling van het leven; 

Cambrische explosie; massa-extincties; typen radiatie. 

5.10 Biodiversiteit 

Verschillen in biodiversiteit tussen levensgemeenschappen kunnen 

verklaard worden met behulp van natuurlijke selectie; 

het klimaat heeft invloed op de biodiversiteit; 

de mens heeft invloed op de biodiversiteit; 

patronen in soortenrijkdom. 

5.11 Ontstaan van het leven 

De chemische evolutie stond aan de basis van het ontstaan van leven; 

het belang van het ontstaan van de atmosfeer voor het ontstaan van 

het leven; 

de eukaryote cel is ontstaan door endosymbiose. 

5.3 De student kan de aanwezigheid van dubbele membranen rond organellen 

en de aanwezigheid van een eigen genoom daarin verklaren met behulp 

van de endosymbiosetheorie. 

5.5 De student kan omschrijven hoe de genenpool binnen een populatie 

door veranderende omstandigheden van samenstelling kan veranderen; 

de student kan berekeningen uitvoeren die inzicht geven in hoe die 

veranderingen plaatsvinden; 

de student kan frequenties van genotypen in een populatie, die zich in 

een Hardy-Weinberg evenwicht bevindt, berekenen; 

de student kan van een gegeven populatie bepalen of deze zich in 

Hardy-Weinberg evenwicht bevindt; 

de student kan de betekenis van een afwijking van het verwachte 

Hardy-Weinberg evenwicht aangeven; 

de student kan analyseren of een populatie zich in Hardy-Weinberg 

evenwicht bevindt op basis van onderzoeksgegevens over genotypenfrequenties. 

5.7 De student kan uit beschikbare gegevens de effectieve populatiegrootte 

berekenen. 

5.8 De student kan verschillende vormen van seksuele selectie beschrijven; 

de student kan verklaren hoe female choice in de praktijk werkt. 

5.9 De student kan uitleggen wat het begrip fenotypische plasticiteit inhoudt. 

5.12 De student kan verschillen beschrijven tussen verschillende patronen in 

soortenrijkdom. 

5.3 Op grond van welke waarnemingen aan celorganellen trok Lynn Margulis 

de conclusie dat deze organellen het resultaat zijn van de symbiose tussen 

bacteriën en primitieve eukaryoten? 

5.5 Bepaal of de volgende populaties zich in een Hardy-Weinberg evenwicht 

bevinden. 

AA Aa 

Populatie 1 998001 1998 

Populatie 2 900 1800 

Populatie 3 450 700 

In welke populatie(s) zou sprake kunnen zijn van inteelt? 

Gegeven zijn de volgende populaties die allemaal in H-W evenwicht zitten. 

A 1 A 1 A 1 A 2 A 2 A 2 

populatie 1 90 420 490 

populatie 2 6 238 2256 

populatie 3 132 886 1482 

populatie 4 650 1250 600 

Stel je voor dat er iets verandert in het milieu met de volgende fitnessverdelingen 

tot gevolg. 

A 1 A 1 A 1 A 2 A 2 A 2 

populatie 1 0.8 0.8 0.8 

populatie 2 1 1 0 

populatie 3 0.75 0.5 0.75 

populatie 4 0.4 0.8 0.4 

In welke populaties zal selectie ervoor zorgen dat we een stabiele verdeling 

krijgen van de 2 allelen? 

Wat is de stabiele frequentie van A1 in deze populaties? 

5.6 

5.7 

5.8 

Eén van de gebruikte formules voor effectieve populatieomvang (Ne) is: 

Ne = 4 * Nm * Nf. 

Nm + Nf 

Hierin geldt: Nm = aantal mannetjes en Nf = aantal vrouwtjes. 

Bereken de totale (reële) populatiegrootte van een populatie met een effectieve 

populatieomvang (Ne) van 334, als die populatie uit 212 mannetjes bestaat. 

5.9 

Figuur 3. Groeiwijze van Schedefonteinkruid 

Met de term plasticiteit wordt aangegeven dat iets buigzaam of kneedbaar is. 

Wat wordt in bovenstaande tekst bedoeld met de term ‘fenotypische plasticiteit’? 

Leg uit waarom fenotypische plasticiteit van belang is bij een klonaal voortplantende 

soort, zoals het Schedefonteinkruid. 


3 


6 Grondslagen 

en ontwikkeling 

6.1 Geschiedenis van het denken over de wetenschappelijke 

methode 

6.2 Waarneming en theorie 

6.3 Toetsing van theorieën 

6.4 Status en betrouwbaarheid van theorieën 

6.5 Verklaren 

6.6 Redeneren en kritisch denken 

6.7 Ethisch denken en handelen in de biologie 

6.1 Geschiedenis van het denken over de wetenschappelijke methode 

Belangrijke stromingen zijn rationalisme, empirisme, inductivisme, 

positivisme, logisch positivisme, falsificationisme (kritisch rationalisme), 

relativisme, mechanicisme, reductionisme en vitalisme; 

belangrijke denkers in dit veld: Popper, Lakatos en Kuhn. 

6.2 Waarneming en theorie 

Kernbegrippen zijn waarneming, experiment, hypothese, 

wet(matigheid), waarschijnlijkheidswet, theorie, paradigma, wetenschappelijke 

revolutie, theoretische term en waarnemingsterm; 

dat de relatie tussen waarneming en theorie complex is blijkt uit 

onder meer de theoriegeladenheid van waarneming en uit `onderdeterminatie’ 

(meer dan één theorie of verklaring is compatibel met 

bewijsmateriaal). 

6.3 Toetsing van theorieën 

Kernbegrippen zijn, afhankelijk van de bij 6.1 vermelde stromingen, 

verificatie, confirmatie, corroboratie, falsificatie en toetsbaarheid; 

volgens de hypothetisch-deductieve methode van wetenschappelijke 

vooruitgang worden uit voorgestelde hypothesen voorspellingen 

afgeleid die worden getoetst. Hierbij kan onderscheid worden gemaakt 

tussen de context of discovery en de context of justification; 

empirische cyclus en een overzicht van verschillende in de biologie 

gebruikte onderzoeksmethoden; 

diversiteit van waarheidsvinding in de biologie, statistiek en betekenis 

van significantie. 

6.4 Status en betrouwbaarheid van theorieën 

Twee opvattingen over de status van theoretische entiteiten zijn het 

wetenschappelijk realisme en het antirealisme (instrumentalisme); 

het demarcatieprobleem bestaat in formulering van een criterium om 

wetenschap te onderscheiden van niet-wetenschap of pseudowetenschap. 

Het inductieprobleem (David Hume) houdt in dat wetenschap 

weliswaar niet buiten de inductieve methode kan, maar dat deze 

methode niet te rechtvaardigen is; 

drie theorieën over 'waarheid' zijn de correspondentietheorie, 

pragmatische theorie en coherentietheorie. 

6.5 Verklaren 

Noodzakelijke en voldoende voorwaarden voor een verklaring; 

onderscheid tussen oorzaak en correlatie; 

twee modellen voor verklaring zijn het deductief-nomologisch 

verklaringsmodel en inference to the best explanation; 

volgens het reductionisme zijn alle (biologische) processen uiteindelijk 

te verklaren door processen op een lager integratieniveau, 

bijvoorbeeld op het niveau van macromoleculen. 

6.6 Redeneren en kritisch denken 

Inductieve en deductieve redenering, drogreden, analytische en 

synthetische uitspraken; 

kritisch denken –onderbouwing en juistheid van beweringen kritisch 

beoordelen. 

6.7 Ethiek en filosofie in biologisch kader 

Herkennen en bespreekbaar maken van ethische vragen in biologische 

kennis en contexten; 

doelethiek en waarde-ethiek; 

filosofische hoofdstromen. 

6.8 Geschiedenis van de biologie 

6.1 De student kan verschillende wetenschapsfilosofische stromingen met 

elkaar vergelijken en zelf een beargumenteerde visie geven op de betekenis 

van wetenschap en de wijze waarop deze wordt uitgevoerd. 

6.2 De student kan een opzet maken voor een natuurwetenschappelijk onderzoek, 

dit onderzoek uitvoeren en de kwaliteit van het onderzoek toetsen 

aan de eisen die hieraan worden gesteld. 

6.6 De student kan redeneringen in een betoog kritisch beoordelen analyseren 

op het gebruik van diverse typen logica. 

6.7 De student kan ethische vraagstukken waarin biologische kennis een rol 

speelt beschrijven, analyseren en op basis daarvan een onderbouwd 

standpunt weergeven. 

6.1 t/m 6.5 Schrijf een essay van 1500 woorden waarin je idee en theorie, 

een controverse of een (wetenschappelijk) probleem analyseert 

en enkele wetenschapsfilosofische concepten toepast. Een mogelijke 

vraag daarbij is: 

wat Kuhn ‘normale wetenschap’ noemt is in feite het hypothetischdeductieve 

model van wetenschap. In hoeverre zijn de twee 

modellen verschillend van elkaar? Of zijn ze hetzelfde? 

6.2 Schrijf een onderzoeksplan voor een biologisch onderzoek met 

een omvang van 10 EC’s en beoordeel de opzet van dit onderzoek 

aan de hand van de 23 elementen van begrip van bewijs zoals 

beschreven door Schalk (Schalk, H.H. 2006. Zeker weten? Leren 

de kwaliteit van biologie-onderzoek te bewaken in 5 vwo, proefschrift 

VU Amsterdam.) 

6.7 Maak een lesopzet voor een debat over de toepassing en mogelijkheden 

van klinisch genetisch onderzoek en geef daarbij een goed 

overzicht van die mogelijkheden en de ethische dilemma’s die dit 

oproept. 


3 


7 Vakdidactiek 7.1 De leerling: biologie leren 

7.2 De docent: biologie lesgeven 

7.3 Het schoolvak: biologie curriculum 

7.4 De (fysieke) leeromgeving 

7.5 Toetsen en evaluatie in het schoolvak biologie 

7.6 Professionele ontwikkeling van biologiedocenten 

7.1 De leerling: biologie leren 

Begripsontwikkeling; 

leren van vaardigheden; 

leerstijlen; 

biologisch onderzoek doen ; 

denkwijzen in de biologie zoals systeemdenken, evolutionair denken, 

vorm-functie denken en model denken; 

multicausaal denken; 

misconcepten in de biologie. 

7.2 De docent: biologie lesgeven 

Nut en noodzaak van de levenswetenschappen en het biologieonderwijs; 

culturele aspecten van biologie; 

biologie methodes beoordelen; 

conceptuele ontwikkeling van leerlingen faciliteren; 

didactische functie van contexten ; 

organisatie van de diverse biologielessen zoals demonstraties, practica 

en veldwerk; 

lesmateriaal ontwikkelen en arrangeren; 

praktijkonderzoek aan vakdidactisch handelen in de les. 

7.3 Het schoolvak: biologie curriculum 

Trends en veranderingen in het biologiecurriculum; 

centrale concepten; 

concept-contextbenadering; 

aansluiting onderbouw-bovenbouw; 

aansluiting voortgezet hoger onderwijs; 

profielwerkstuk begeleiden en beoordelen; 

ontwikkelen van een practicum- en een onderzoeksleerlijn; 

leergebied mens en natuur; 

vakoverstijgende projecten met biologie; 

overzicht van de samenhang van de vakken in het bètacluster; 

ontwikkelen en uitvoeren van NLT-modules. 

7.4 De (fysieke) leeromgeving 

Het theorielokaal; 

het practicumlokaal (inclusief ARBO). 

ICT bij theorie en practicumonderwijs 

Veldwerk; 

gebruik van publieke faciliteiten ten behoeve van biologieonderwijs; 

werkplekkenstructuur. 

7.5 Toetsen en evaluatie in het schoolvak Biologie 

Het PTA (programma van toetsing en afsluiting); 

vragen stellen binnen het biologieonderwijs; 

toetsen maken voor het biologieonderwijs; 

vaardigheden toetsen en beoordelen met rubrics. 

7.6 Professionele ontwikkeling van biologiedocenten 

Bijhouden kennis van: 

ontwikkelingen in het vak; 

vakdidactiek en vakdidactische literatuur; 

kennis van contexten. 

Reflectie op en onderzoek van eigen vakdidactisch handelen. 

N.B. 

Opmerkingen bij de kennisbasis master biologie: 

Basis is de kennisbasis biologie bachelor; 

Toevoegingen aan bestaande concepten uit de bachelor 

kennisbasis: bold; 

Toevoegingen en uitwerkingen van nieuwe concepten in 

de master kennisbasis: bold italic. 

7.2 De student kan een veldwerkactiviteit en de bijbehorende materialen en 

organisatie ontwikkelen en begeleiden, gebaseerd op de natuurwetenschappelijke 

methode. 

7.3 De student kan een lessenreeks opstellen die voldoet aan de concept- 

contextbenadering en het bijbehorende onderwijsmateriaal digitaal 

ontwikkelen en arrangeren; 

de student kan in de sectie biologie van de school sturing geven aan 

een goede aansluiting tussen onder- en bovenbouw in de biologie; 

de student kent de aansluiting tussen onderbouw en bovenbouw; 

de student kan vakoverstijgend werken. 

7.4 De student kan een onderzoeksleerlijn ontwerpen waarin leerlingen 

opdrachten uitvoeren met een toenemende vrijheidsgraad. 

7.5 De student kan een PTA schrijven, analyseren en zo nodig verbeteren; 

de student kan beoordelingscriteria opstellen voor een profielwerkstuk, 

bijvoorbeeld in de vorm van rubrics. 

7.6 De student kan het eigen vakdidactisch handelen onderzoeken en aan de 

hand daarvan verbeteren met behulp van diverse methoden van onderwijskundig 

onderzoek. 

7.2 Ontwikkel een veldwerkmiddag voor een 4 vwo-klas rond het thema 

evenwicht en verstoring in ecosystemen. 

7.3 Ontwikkel een lessenreeks volgens de concept-contextbenadering waarin 

verschillende contexten een rol spelen als aanleer, toepassings- en toetscontext 

en de biologisch relevante begrippen uitgelicht worden in een 

draaideurles. 

Analyseer de wijze waarop in de onderbouw leerlingen vakvaardigheden 

biologie leren, hoe dit aansluit op het vereiste niveau in de bovenbouw en 

organiseer een aantal studiebijeenkomsten met de sectie om tot een 

doorlopende leerlijn vakvaardigheden te komen. 

7.4 Ontwerp met collega’s van andere exacte vakken een sciencevleugel voor 

een te bouwen of verbouwen school en onderbouw deze met een visie op 

het schoolvak biologie en de samenwerking met en afstemming op de 

andere exacte vakken. 

7.5 Vergelijk de PTA’s van diverse scholen met elkaar en ontwerp een nieuw 

PTA voor de eigen school waarin zowel toetsen als praktische opdrachten 

zijn opgenomen en geef een verantwoording voor deze opzet vanuit je 

visie op het schoolvak biologie en de eisen vanuit het examenprogramma. 

7.6 Maak een onderzoeksopzet voor een actieonderzoek naar een van de 

onderdelen van de eigen onderwijspraktijk van de student. 


3 

Redactie 


Jeroen den Hertog Hogeschool Utrecht 

Peter Krijnen Fontys Hogescholen 

Legitimeringspanel 

L. de Boer, Med docente Biologie 

professor dr. K. Th. Boersma em. hoogleraar Didactiek van de Biologie Universiteit Utrecht, 

voorzitter Commssie Vernieuwing Biologie Onderwijs 

drs. J. Bruêns Cito toetsdeskundige VO, lid syllabuscie nieuwe biologie 

drs. A.E. Hullu ICLON Universiteit Leiden, lerarenopleider en nascholer, vak- 

didacticus biologie, begeleider World Teachers Training Programme, 

voormalig lid CVBO 

drs. L. van den Oever directeur Nederlands Instituut voor Biologie (NIBI)

Colofon 

Kennisbasis docent biologie master 

Vormgeving 

Elan Strategie & Creatie, Delft 

Omslagontwerp 

Gerbrand van Melle, Auckland 

www.10voordeleraar.nl 

2011/2012

biologie - 10 voor de leraar

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?