Een nieuwe start voor het Laarder Wasmeer - Goois Natuurreservaat

Een nieuwe start voor
het Laarder Wasmeer
Ooit wasten de schapen zich erin schoon. Later werd het de afvoerput van
Hilversum. Zo gleed het Laarder Wasmeer af van heideven naar gifbelt.
Totdat in 2003 het wonder geschiedde: een bodemsanering die binnen tien
jaar schoon schip maakte. Het nieuwe uitzicht vanaf het eveneens nieuwe
fietspad behoort nu al tot de mooiste van het Gooi.
Tekst en fotografie: Bart Siebelink in opdracht van het Goois Natuurreservaat
Om de voorgeschiedenis even in grove streken te schetsen: de bodems van het Laarder
Wasmeer, de Vuilwaterplas, het Lange Water en de Leeuwenkuil zaten vol zware metalen en
andere rommel vanwege driekwart eeuw lozingen. Dat was bekend, maar zolang het zaakje
onder water bleef, dreigde er geen acuut gevaar.
En dan breekt de extreem droge en hete zomer van 2003 aan. De waterspiegel zakt, de
giftige sliblaag op de bodem van de Leeuwenkuil valt droog en vertoont zelfs al
krimpscheuren. Het grootste gevaar: verstoffing van het slib dat onder invloed van de wind
zelfs een gifwolk boven Hilversum kan veroorzaken. Onmiddellijk ingrijpen is geboden. De
saneringsplannen worden versneld ten uitvoer gebracht.
Dubbele sanering
Het gaat om een dubbele sanering. Allereerst was daar de milieuhygiënische sanering.
Daarnaast was er ook een ecologische sanering nodig. De eerste dient om aan wettelijke

milieunormen te voldoen. De tweede dient om de natuur van het gebied weer een optimale
uitgangspositie te geven. Want omstreeks het jaar 1850, voordat Hilversum begon met het
lozen van afvalwater, waren hier zandige stuifduinen met plaatselijk een stagnerende (slecht
doorlatende) bodem. Hierdoor ontstonden vochtige plekken of zelfs vennen, zoals het Groot
Wasmeer dat zo werd genoemd, omdat de schapen erin werden gewassen.
Deze kaart laat zien hoe de ecologische sanering (alles binnen de blauwe stippellijn) is
gesitueerd ten opzichte van de milieuhygiënische sanering (alles binnen de rode stippellijn).
Het gebied rondom de Leeuwenkuil was in gebruik als vloeiveld. De gebieden boven en
rechts naast het Lange Water waren in gebruik als vloeivelden en tevens als akkers.
Bron: GNR

Schrale bodem
Een wezenlijk kenmerk van dit bijzondere landschap is een zure en bovenal arme bodem.
Dat wil zeggen: zonder toegevoegde meststoffen zoals fosfaten en nitraten. Zulke bodems
raken slechts langzaam begroeid, maar wel met veel verschillende soorten planten die elk op
hun eigen manier zijn aangepast aan de arme en zure omstandigheden. Dit zijn vegetaties
die het in Nederland erg moeilijk hebben, vandaar dat natuurorganisaties proberen deze
terug te krijgen. De ecologische sanering is hiervoor een vereiste. Daar komt bij dat lager
gelegen, vochtige plekken zeldzaam zijn in het stuwwallandschap van het Gooi en de
Utrechtse Heuvelrug.
Vloeivelden
Vrijwel alle lagere delen van het gebied hebben sterk aangetaste bodems, omdat ze werden
gebruikt als zogenoemde vloeivelden. Een stelsel van gegraven kanaaltjes zorgde ervoor dat
water vanuit de plassen uitstroomde over deze laaggelegen velden. Het graven van deze
kanaaltjes en het verlagen en egaliseren van de velden om de infiltratie van het water te
bevorderen, heeft tot gevolg gehad dat het oorspronkelijke podzolprofiel verloren is gegaan.
Met uitzondering van een dieper gelegen kuil (het Veen geheten) die destijds is geëgaliseerd
door opvulling in plaats van vergraving.
De vloeivelden, die ten oosten en ten noorden van de plassen lagen, dienden daarnaast ook
als akkers en werden actief bemest om de grond te ontzuren. Dus naast het fosfaatrijke
vloeiwater uit de plassen, werd er mest en mogelijk ook riool- en stadsafval verspreid over de
akkers en de volkstuinen die hier lagen. Zo ontstond een laag bemeste grond, een
zogenoemde bouwvoor, van plaatselijk wel een meter dik. De fosfaten zijn in het hele gebied
inmiddels tot metersdiep de grond ingedrongen.
Om de oorspronkelijke situatie zo goed mogelijk te herstellen, was de ecologische sanering
noodzakelijk. Dat betekende volledige verwijdering van de bouwvoor uit de lage delen van
het gebied. Wat achterbleef was schoon geel zand, maar niet meer zuur en nog verzadigd
met fosfaten. In de rest van het gebied is voormalige afvalstort en gedumpte rommel
verwijderd en zijn ongewenste plantensoorten, zoals Amerikaanse vogelkers, weggehaald.
Groene Schakel
Een andere belangrijke reden voor de ecologische sanering is dat het gebied een essentiële
schakel vormt tussen het Gooi en de rest van de Utrechtse Heuvelrug. Het is onderdeel van
het project De Groene Schakel, dat een uitvloeisel is van het programma Heel de Heuvelrug.
De karakteristieke bossen en heidevelden op de Utrechtse Heuvelrug zijn namelijk sterk
versnipperd geraakt door de aanleg van (snel)wegen, spoorlijnen, bedrijventerreinen en
nieuwbouwwijken. Wie de documentaire Bedevaart voor de natuur heeft gezien, over een
herder die anno 2007 met zijn kudde schapen de volledige Heuvelrug overtrok, begrijpt hoe
beklemmend al die barrières zijn voor de bewegingsvrijheid van veel diersoorten. De
boodschap: als een kudde schapen zich al niet meer vrij door het gebied kan bewegen, zitten
talloze andere dieren ingesloten tussen barrières. Ter hoogte van De Groene Schakel zijn
dat de rijksweg A27, de provinciale weg N415, de spoorlijn Hilversum Baarn en de drukke
Weg over Anna’s Hoeve. De Groene Schakel beoogt de ecologische verbinding te herstellen.
Dan praten we onder meer over het gedeeltelijk herinrichten en verbeteren van de twee
natuurgebieden in deze overgangszone: Anna’s Hoeve en het Laarder Wasmeer.

Financiën
Deze kaart laat zien
dat het Laarder
Wasmeer en Anna’s
Hoeve een belangrijke
groene schakel
vormen op de
Heuvelrug. Ze zijn
echter nog van de rest
van de Heuvelrug
afgesneden door de
rijksweg A27, maar
ook door de spoorlijn,
de provinciale weg
N415 en de locale
Weg over Anna’s
Hoeve. Daarom is
volgende stap het
realiseren van
ecologische
verbindingen.
Bron: GNR
De ecologische sanering had betrekking bodems die zijn aangetast (maar niet verontreinigd
in de zin van de wet) en kostte 2,4 miljoen euro en is voor de helft betaald door de Nationale
Postcode Loterij en voor de andere helt door de provincie.
De milieu-hygiënische sanering kostte aanzienlijk meer geld en betrof de met gifstoffen
verontreinigde bodems in de natuurgebieden Laarder Wasmeer, Anna’s Hoeve en ’t Ven op
de Laapersheide. Daarbij zijn meteen ook een aantal stadswateren gesaneerd waaronder de
Laapersvijver en de Riebeeckvijver. Voor een gezonde Heuvelrug op lange termijn was het
immers van belang om ook deze ernstig vervuilde wateren hun ecologische potentie weer
terug te geven.

Het graafwerk
Bij de ecologische sanering gaat het grotendeels om het verwijderen van de voedselrijke
bovenste grondlaag van de voormalige vloeivelden. Deze bouwvoor vormde zich in de loop
der jaren door landbouw, het opbrengen van grond, vergraving en door het bevloeien met
slibhoudend afvalwater. Het graafwerk ging meestal niet dieper dan enkele decimeters tot
een halve meter, maar soms veel meer, tot wel 1 meter. Zoveel als nodig was om de – niet
door de mens geroerde – ondergrond bloot te leggen. Meestal was dat ‘geel zand’, maar
soms kwamen nog de kleurige restanten van een podzolbodem tevoorschijn of zelfs een
veenlaag. Een bodemkundige liep naast de graafmachines mee om aanwijzingen te geven
en om de veronderstelde grens tussen wel en niet verontreinigde grond in de gaten te
houden.
Fosfaat
Na afloop van de ecologische sanering bleek in het hele gebied de fosfaat te diep te zitten
om weg te graven. Daarom zal op de meeste plekken op korte termijn ter type vegetatie dat
er oorspronkelijk voorkwam niet terugkeren omdat de bodem te rijk is. Er zal een ruige
vegetatie ontstaan die geregeld moet worden gemaaid en afgevoerd, zodat via het maaisel
de fosfaat uit het systeem verdwijnt. Deze beheers-strategie wordt ook wel ‘uitmijnen’
genoemd en kan zeer lang voortduren.
De vervuiling, voornamelijk met meststoffen, bleek op sommige plekken dieper te zitten en
plaatselijk te zijn verspreid tot in de beboste delen van het gebied. Dit betekende weliswaar
een uitbreiding van de werkzaamheden, maar noodzakelijk gezien het uitgangspunt een
geschikt milieu te creëren voor de ontwikkeling van natuur en vegetatie. Daarom zijn ook de
beboste delen aangepakt. Hierbij zijn eerst de Amerikaanse Vogelkers en Drentse
krenteboompjes weggehaald, om vervolgens tussen de verstoorde bodemlagen tussen de
resterende oude eiken en dennen verwijderd.
De meren
Tijdens een regenperiode in december 2005 zijn de meren zo vol geraakt dat er risico
bestond van verspreiding van vervuild slib en water vanuit de Wasmeren naar het reeds
gesaneerde droge deel van het gebied. Om dit te voorkomen is langs de oevers tijdelijk een
calamiteitenkade aangelegd.
Een ander belangrijk aspect is dat in het verleden de oorspronkelijke podzolbodem onder het
‘Groot Waschmeer’ voor een deel is weggegraven om het meer uit te diepen en om zand te
winnen voor de aanleg van sportvelden. Voor het herstel van een ven is het echter van
wezenlijk belang dat de onderliggende bodem geen water doorlaat. Daarom is het ‘gat’ in de
podzolbodem onder het Wasmeer opgevuld met zand en afgedicht met kalkarme klei uit
Tegelen. Ook gaten in de podzolbodem onder andere diepe delen, waaronder de
Vuilwaterplas, zijn gedicht met klei, zodat hier opnieuw drasse plekke kunnen ontstaan.
Podzol
Nederlandse zandgronden worden op de lange duur vanzelf steeds zuurder en armer. Het
strooisel (bestaande uitafgestorven plantenresten) breekt hierdoor steeds slechter af. Een
deel van deze organische stof bestaat uit organische zuren. Deze sijpelen met het
regenwater door naar diepere bodemlagen en nemen op hun weg opgeloste ijzer en
aluminium uit de bovenste bodemlaag mee naar beneden, waar het uiteindelijk tot stlstand
komt en een donkere inspoelingslaag vormt. Podzolbodems kenmerken zich door duidelijk
van elkaar te onderscheiden lagen: een dikke trooisellaag aan de oppervlakte, daaronder
een gebleekte grauwige uitspoelingslaag en daaronder een donkere inspoelingslaag of
oerbank.

Overzichtsfoto van de gesaneerde bodem van de Vuilwaterplas, waar de podzolbodem – in
tegenstelling tot onder de vloeivelden – nog wel grotendeels intact bleek. De podzol is
duidelijk te herkennen aan de grijze en zwarte plekken.
Een nieuw begin
“Het was één groot stuifzandgebied en daar zwommen we in het Wasmeer. Was het ’s
zomers erg heet en droog, dan kon je er niet zwemmen omdat er te weinig water in stond. Ik
heb het zelfs tweemaal geheel droog zien staan.”
(Freek Stegehuis in het boekje ‘Anna’s Hoeve, klein gebied groot verhaal’)
Dit historische citaat geeft aardig weer hoe het gebied er straks opnieuw uit zal zien. Een
nieuw begin dus, alsof er nooit afvalwater is geloosd. En met nieuwe kansen voor natuur én
recreatie. Want dat is het doel van het Goois Natuurreservaat: het behouden en beschermen
van de Gooise natuur en zorgen dat mensen daarvan kunnen genieten.
Zo komt er een aantrekkelijk nieuw fietspad langs de rand van Hilversum met fraaie
uitzichten over het nieuwe gebied. Dit fietspad brengt het befaamde ‘rondje Hilversum’ weer
een stap dichterbij voltooiing. Tussen het Kamrad en de Anton Philipsweg komt bovendien
een vrij toegankelijk gebied waar honden niet aan de lijn hoeven. Het rustgebied (een
beschermd natuurmonument) blijft in zijn volle omvang behouden en kan onder begeleiding
worden bezocht. Deskundige vrijwilligers van het Goois Natuurreservaat zullen hier gaan
volgen hoe de natuur zich ontwikkelt.

Luchtfoto van het gebied vòòr (links) en (rechts) direct na de sanering. Meest opvallende
verschillen: minder permanente waterpartijen en meer open, zandig gebied (geel).
Bron: GNR
Het Wasmeer van de toekomst
De Laarder Wasmeren komen er anders uit te zien dan de meeste mensen gewend zijn. Niet
de bekende grote waterplassen met dichte oevers van hoog opgaand riet en wilgen. Maar
één wat groter heideven (het Groot Wasmeer), een aantal kleinere vennen en daaromheen
een laagblijvende begroeiing. De waterstand zal sterk wisselen met de hoeveelheid neerslag.
Regent het veel, dan is het wateroppervlak groot. Regent het lang niet, dan kunnen de
vennen dus droogvallen.
Opmerkelijk is dat het Groot Wasmeer bestond bij de gratie van een podzolbodem die
nauwelijks water doorlaat. De grondwaterspiegel ligt een stuk dieper. We spreken daarom
van een hangwaterven. Deze situatie is als het ware gereconstrueerd door de gaten in de
podzolbodem af te dichten met klei. Ook de Leeuwenkuil zal nat blijven omdat hier
gesaneerd moest worden tot onder de grondwaterspiegel.
De Leeuwenkuil na
afloop van de sanering.
Op de achtergrond een
deel van het hernieuwde
stuifzand

Brede oeverzone
Gezien de dynamiek van de regen, zal er rondom het ven meestal een brede oevervlakte zijn
die regelmatig blank staat. Deze zone biedt kansen voor plaatselijk verdwenen
plantensoorten. Of deze ook daadwerkelijk weer opduiken, zal de tijd leren. Al weten we uit
beschrijvingen van de befaamde Gooise historicus Dr. A.C.J. de Vrankrijker dat hier
Beenbreek, Veenpluis, Valkruid, drie soorten Zonnedauw, Gagel en Oeverkruid groeiden.
Sinds de jaren vijftig is geen van deze soorten in dit gebied meer gesignaleerd. Toch kunnen
er nog altijd kiemkrachtige zaadjes van in de bodem zitten. Gezien de nog aanwezige
fosfaten in de bodem, zal het lang duren eer de bodem weer zuur genoeg is voor deze
plantensoorten.
Wat dieren betreft biedt het ven goede kansen voor vele soorten amfibieën, waaronder ook
meer kritische soorten zoals de Heikikker en de Rugstreeppad. Zolang de oevers de eerste
jaren nog kaal zijn is de kans groot dat er Kleine Plevieren gaan broeden.
Kleine zonnedauw is een vleesetend plantje dat op schrale bodems kan overleven
omdat hij zijn voedsel haalt uit kleine insecten die aan de kleverige druppels op de
blaadjes blijven plakken.

De Klokjesgentiaan hoort thuis in voedselarme, wat
zuurdere milieus. Een eeuw geleden was hij algemeen
in heel Nederland. Nu komt hij bijna alleen nog voor in
natuurgebieden.
De rugstreeppad houdt van tijdelijke poelen. Zijn larven ontwikkelen zich zeer snel
en verlaten de poel voordat deze is opgedroogd. Hierdoor kan deze paddensoort
snel nieuwe gebieden koloniseren. Maar in een meer stabiel milieu legt hij het af
tegen de gewone pad.
Levend stuifzand
Het noordelijk gedeelte van het gesaneerde Laarder Wasmerengebied is nu een
stuifzandvlakte waar de wind vrij spel krijgt. De voormalige stuifzanden ten noorden van de
waterplassen, waren in de jaren twintig van de vorige eeuw vastgelegd door de aanplant van
dennenbomen. Dus ook hier was de natuurlijke ontwikkeling kunstmatig stopgezet. Door de
smalle strook dennenbos aan de noordzijde van het gebied te verwijderen (zie kaart)
ontstond er weer een open overgang met de Zuiderheide.
Zeldzaam
Stuifzanden zijn in west-Europa erg zeldzaam geworden. Ze herbergen tal van specifieke
soorten planten. Denk hierbij niet allen aan heide, maar ook aan korstmossen die zich vanuit
kleine bestaande overgebleven groeiplekken verder kunnen uitbreiden. De stuifzanden
huisvesten ook dieren die anders zouden verdwijnen. Zoals de Boomleeuwerik, tapuit,
nachtzwaluw en de, in Nederland recentelijk uitgestorven, Duinpieper. Nederland is zo
ongeveer het enige Europese land waar nog inlandse stuifduinen voorkomen. Anders
gezegd: 95% van de Europese stuifduinen ligt in Nederland. Daarmee hebben we een
internationale verplichting om deze in stand te houden.
Strijklengte
Ook zijn er bomen weggehaald om het stuifzand voldoende ‘strijklengte’ te geven, zodat de
wind weer genoeg aanloop heeft om de kracht te ontwikkelen die nodig is om het zand in
beweging te krijgen. Want elke boom of hobbel remt de wind direct boven de grond af.
Daarom zijn de kale stuifzandplekken in het noordelijk deel van het gebied weer met elkaar
verbonden door tussenliggende bossen weg te halen (zie kaart). Nu is er dus een
aaneengesloten zandgebied van 1100 meter lengte die parallel loopt aan de overheersende
windrichting: vanuit het zuidwesten naar het noordoosten.
Harde wind brengt stuifzand tot leven. Er worden letterlijk bergen verzet, maar korrel voor
korrel. Is de bodem nat, dan blijft het zand eraan vastkleven. Maar als het droog is, houdt
niets houdt de zandkorrels tegen om met alle winden mee te waaien en meters verderop
weer neer te slaan.

Vlagen van zand jagen over het glooiende terrein. Fraaie ribbelpatronen ontstaan en
sommige duinen zijn letterlijk aan de wandel. Daarbij wordt niets ontzien. Gras, heide en mos
raakt ondergestoven en struiken maken enkel kans wanneer ze hoog genoeg zijn om met
hun bovenste takken uit het stuifduin te blijven steken.
Het zijn verschijnselen die in Nederland voornamelijk bekend zijn van het strand en de
duinen. Ooit domineerden dit soort zandverstuivingen de Heuvelrug, maar daar is met de
grootschalige bosaanplant van de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw een einde aan
gekomen.
Dichtgroeien
Maar op de lange duur groeien stuifzanden meestal vanzelf dicht. Dat proces begint met het
verschijnen van de eerste grasjes, gevolgd door korstmossen die op het onvruchtbare kale
zand kunnen gedijen, omdat ze hun voedsel toch uit de lucht halen. Na verloop van tijd
komen ook zaadjes van andere plantensoorten letterlijk aanwaaien, zoals die van de grove
den die in dit soort gebieden niet voor niets ‘vliegden’ heet. Al die planten bij elkaar vlechten
op den duur een ondergrondse mat van wortels die het zand definitief vastlegt en die de wind
buitenspel zet. Zo ontstaat de heide, die zich op den duur vanzelf weer verder ontwikkelt tot
bos. Tenzij af en toe de bodem opnieuw kunstmatig schraal wordt gemaakt, zodat de zodat
de cyclus weer van voor af aan kan starten. Dat is de reden waarom delen van de heide
regelmatig worden afgeplagd. Pas nadat vrijwel overal in Nederland het zand was vastgelegd
met dennenbomen, werd duidelijk hoe belangrijk het stuifzand was voor het voortbestaan van
de heidevelden. Begroeide duinen zijn weer stuivend te maken door deze te plaggen.
Bukken is vragen om zand in je haar en ogen. Zo hard gaat de wind soms tekeer op de
stuifzanden bij de Laarder Wasmeren. Alles tot een halve meter boven de grond wordt
stelselmatig gezandstraald. Deze foto is gemaakt terwijl het stevig stormde in februari 2011.
De blauwvleugelsprinkhaan, die zich vliegend kan
verspreiden en de warme, droge plekken opzoekt,
is een soort die profijt heeft van stuifduinen en die op
meerdere plekken in Nederland toeneemt dankzij de
aanleg van open zandgebieden.

Windribbels zijn het bewijs dat de wind zijn werk doet. Deze foto is gemaakt tijdens een
storm in februari 2011.
Boomleeuwerik. Bleekbruine, ietwat plompe vogel ter grootte van een vink met
witte wenkbrauwstreep en opvallend korte staart. Je hoort zijn kenmer-kende
lululu-klanken vaak al voordat je hem ziet. Houdt van halfopen droge vlaktes,
zoals tussen theehuis ’t Bluk en het Laarder Wasmeer.
Illustratie: Glenn Vermeersch / Bart Siebelink