HeerlijkHeden - Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek

,0

HeerlijkHeden
Bestuur
drs. G. Brand, voorzitter
J.M.M. Balink, vice-voorzitter
A.J.M, van Unnik, secretaris
A. Koopman, penningmeester
Mw. M.Van Donge-Last,
ledenadministratie
mw.A.J.M.Kroon-van Helden,
webmaster en archiefbeheer
Secretariaat
Lage Duin 66,
2121 CH Bennebroek
Telefoon 023 584 64 12
e-mail: vanunnik@ilse.nl
Ledenadministratie
Oude Posthuisstraat 7
2101 RA Heemstede
telefoon: 023- 529 07 13
e-mail: vandonge@zonnet.nl
Website
www.oudheemstedebennebroek.nl
De naam van ons blad
Redactie HeerlijkHeden
drs. M. van Bourgondiën
mr. F.Th.J. Harm
J.L.P.M. Krol
C. Peper
mw. drs. RM. van der Vorst
Redactieadres
Meerweg 6, 2103 VC Heemstede
e-mail: moud@tiscali.nl
Evenementencommissie
mw. A.Van Amerongen-Braam
mw. E.Van Bemmel-Noorman
van der Dussen
mw.T.Jonckbloedt
mw.T. Mascini-Maartense
mw. M.Van Donge-Last
Historische informatie
Johannes Verhulstlaan 26
2102 XT Heemstede
telefoon: 023 528 29 77
e-mail: jlpmkrol@tiscali.nl
"HeerlijkHeden" is sinds 1999 de nieuwe naam van ons blad. Het verwijst naar
de heerlijkheden Heemstede en Bennebroek, die in de voorbije eeuwen onder
het gezag van een heer (van Heemstede, van Bennebroek) stonden. De dubbele
betekenis, die de naam krijgt door de H twee keer als hoofdletter te schrijven, is
dat het ook "heden" nog heerlijk is in deze plaatsen te wonen. Het silhouet geeft
van links naar rechts een aantal gebouwen van Bennebroek en Heemstede weer.

INHOUD biz.
Uitnodiging Premie-avond 8 december 2005 128
Van het bestuur 129
Karakterbehoud in Bennebroek 132
VOHB's jaarlijkse excursie ditmaal naar Dordrecht 134
DeVOHB en erfgoedonderwijs 135
Ingezonden mededelingen 136
Een keuze uit de parels van de heerlijkheden Heemstede en Bennebroek.. 137
Ons Huis in Bennebroek (Grote Sparrenlaan 2) 139
Hagenduin versus de Gliphoeve 142
Historische actualiteiten 143
Aanvulling op het artikel 'Enkele bastaarden van de heren van Heemstede
uit De vijftiende eeuw' 148
Wonen en werken in het Oude Slot ( 1945-1954) 149
Heemsteeds onderwijs in het begin van de negentiende eeuw 152
Een strijdbaar bleker uit Bennebroek: het 350ste sterfjaar van
Pieter van Hulle 154
Adriaan van der Voort, schout van Heemstede in het laatste kwart van de
Vijftiende eeuw 158
Nieuwe Leden 165
Uit voorraad leverbaar 166
Illustratie voorzijde:
Voormalig dienstwoning
van de directeur van
de gasfabriek. W.J.A.
Duijnstee. Later
bewoond door o.a.
mw. Liesbeth Erens.
In het kader van
het woningproject
Watertoren door de
gemeente verkocht
aan het bouwbedrijf
Thunnissen en intussen
gerenoveerd,
(foto V.C.Klef)
HeerlijkHeden I 127

128 I HeerlijkHeden
UITNODIGING VOOR DE PREMIE AVOND OP
8 DECEMBER 2005
Het bestuur nodigt U uit voor de jaarlijkse premie avond op donderdag 8 decem­
ber 2005 in gebouw Het Trefpunt te Bennebroek (Akonietenplein I).
Aanvang 20.00 uur.
U kunt uw auto parkeren aan de achterkant van de Akonietenlaan.te bereiken
via de Zwarteweg en Hyacintenlaan. De buslijnen 50/51/53 hebben dichtbij het
Trefpunt aan de Rijksstraatweg een halte: Duinoord.
De zaal is open vanaf 19.30 uur.
1. De avond begint met een korte Algemene Leden Vergadering
ter verkiezing van een nieuw bestuurslid van deVOHB (in de vacature
ontstaan door het vertrek van de heer Hans Krol ).
Het bestuur draagt voor mevrouw M.W. Meyer -Wijnaendts te
Bennebroek.
2. Voordracht over het wel en wee van stadsherstel in Amsterdam
Pauze
door de directeur van Stadsherstel Amsterdam NV,
mr. W.M.N. Eggenkamp.
3. Presentatie van het boek "Monumenten van Heemstede en
Bennebroek, opnieuw een keuze uit de parels van de Heer
lijkheden". Dit is het afsluitende deel II van de serie waarvan deel I in
2004 werd gepubliceerd.
Het eerste exemplaar zal worden overhandigd aan de heer F.W.
Braam, wethouder Ruimtelijke Ordening van Bennebroek en
mevrouw C.J. Nijboer - Verdonschot, voorzitter van de commis­
sie Ruimte van de gemeenteraad van Heemstede
4. Sluiting van de avond door de voorzitter.
Aansluitend is de premie tegen inlevering van de bijgevoegde bon voor
leden te verkrijgen tegen de gereduceerde prijs van 12 euro per stuk. Meerdere
exemplaren zijn te koop voor 16 euro. Laatstgenoemde prijs geldt ook voor niet-
leden.
Het bestuur rekent op uw komst
Namens het bestuur
A.J.M, van Unnik secretaris

VAN HET BESTUUR
Bestuurlijk overleg met Heemstede en Bennebroek
1 algemeen
Het bestuur van deVOHB hecht eraan om een goed en geregeld contact te
hebben met de besturen van beide gemeenten. Een van de statutaire doelstel­
lingen van deVOHB is immers het zorg dragen voor het'karakterbehoud' in de
gemeenten Heemstede en Bennebroek en het is evident dat daartoe een goede
relatie met de gemeente een voorwaarde is.
In dat kader vindt circa eenmaal per jaar een bestuurlijk overleg plaats met
(vertegenwoordigers van) de beide gemeentebesturen. Het zijn immers de
gemeentebesturen die voor de toekomstige ontwikkelingen (bestemmingsplan­
nen, bouw en sloop en inrichting van de gemeenten) de verantwoordelijkheid
dragen; deVOHB meent dat het goed is dat de besturen regelmatig op de hoogte
worden gesteld van de standpunten van deVOHB.
2 overleg met de gemeente Bennebroek
Op 6 september vond een kennismakingsoverleg plaats van het voltallige college
van B&W van Bennebroek, inclusief de gemeentesecretaris met een vertegen­
woordiging van het bestuur van deVOHB; de aanleiding hiervoor was de nage­
noeg geheel nieuwe samenstelling van het College. Uiteraard heeft deVOHB bij
deze gelegenheid ook een aantal inhoudelijke punten aan de orde gesteld.
Ten aanzien van het Bestemmingsplan voor Bennebroek heeft het
College laten weten, dat er binnenkort een voorontwerp voor een nieuw
Bestemmingsplan voor de gehele gemeente ter visie zal worden gelegd, met het
verzoek aan alle betrokkenen of belanghebbenden (en uiteraard ook deVOHB)
om binnen een termijn van zes weken te reageren. Dit voorontwerp sluit aan bij
de startnotitie die eerder door de Gemeenteraad is vastgesteld. Onder meer
worden hierin genoemd het terrein van de Geestgronden en het klooster te
Bennebroek.
De gemeente zal voorts, in afwijking van het verzoek van deVOHB om enige
woningen te behouden, voor de woningen aan de Schoollaan - de zogeheten
'martelaren en apostelen' - een sloopvergunning afgeven, opdat op die
plek nieuwbouw kan plaatsvinden.
Wat het klooster betreft is het standpunt van het College, dat delen ervan
behouden dienen te blijven, goedgekeurd door de Raad. Er zijn geen plannen om
gebouwen daar te slopen, wel om een deel van de tuin open te stellen en te laten
bebouwen.Van de kant van deVOHB wordt aangegeven dat deVOHB bij haar
oordeel over de toekomstige ontwikkelingen op dit terrein enigszins rekening
heeft willen houden met de belangen van de eigenaren.
HeerlijkHeden I 129

130 I HeerlijkHeden
Met betrekking tot de gemeentelijke monumentenlijst biedt deVOHB
(nogmaals) aan om behulpzaam te zijn bij het opstellen van een gemeentelijke
monumentenlijst voor Bennebroek, naar analogie van de lijst die in Heemstede
recentelijk is vastgesteld, inclusief alle daarbij behorende regelingen. Het College
heeft te kennen gegeven dat deVOHB betrokken zal worden bij het opstellen
van deze lijst en deze zelfwerkzaamheid van deVOHB op prijs te stellen.Wat
het bestaan van een commissie welstand en monumenten betreft heeft
het College laten weten dat Bennebroek daarvoor te klein is en tevens dat het
daarvoor ontbreekt aan ambtelijke capaciteit.Wel heeft de gemeente als een van
de eerste van Nederland een cultuurhistorische notitie, waarin een aantal behar-
tenswaardige opmerkingen wordt gemaakt over de visie van de gemeente op de
bescherming van monumenten. DeVOHB merkt op dat voor het instellen en
onderhouden van een gemeentelijke monumentenlijst het aanwezig zijn van een
gemeentelijke monumentencommissie geen noodzaak is.
De gemeente Bennebroek heeft zich bereid verklaard een aantal exemplaren af
te nemen van het door deVOHB uitte brengen Monumentenboek II,zeker
gezien het feit dat dit boek voor een groot deel zal worden besteed aan monu­
menten in Bennebroek.
3 overleg met de gemeente Heemstede
Op 8 september vond een bestuurlijk overleg plaats met wethouder J. Hardes-
meets van Heemstede, in aanwezigheid van de ambtenaren mw drs S. Hoogland,
en mw ir. M. van Munster
In dit overleg kwam onder meer de Gemeentelijke Monumentenlijst
aan de orde.Van de kant van de gemeente is naar voren gebracht dat tegen het
opnemen van hun panden in de huidige versie van de gemeentelijke monumen­
tenlijst vier eigenaren bezwaar hebben gemaakt; de gemeente is in overleg getre­
den met deze eigenaren met het doel hen te overtuigen van haar standpunt en
neigt ernaar om haar standpunt ten aanzien van de panden met een zgn. publieke
functie vast te houden. Na advies van de welstandscommissie zal het college een
definitief besluit nemen.
DeVOHB kondigt aan volgend jaar te komen met enige voorstellen tot aanvulling
op deze monumentenlijst; deVOHB is daarbij voornemens om eerst zelf overleg
te voeren met de eigenaren, teneinde hen te informeren over alle aspecten van
een gemeentelijk monument. De gemeente wacht deze voorstellen met belang­
stelling af, overigens zonder toezeggingen te kunnen doen over het al dan niet
opnemen op de gemeentelijke lijst.
Wat het Oude Slot betreft heeft deVOHB enige zaken ter overweging voor­
gelegd die kunnen bijdragen aan een nog betere presentatie van de historische
waarde ervan. Het betreft onder meer: de plaatsing van het informatiebord over
het Oude Slot en het markeren van de contouren van de fundamenten. Op
verzoek van deVOHB zal de gemeente ook nagaan - in overleg met de huidige
exploitante - of op beperkte schaal vitrines geplaatst kunnen worden waarin

enige vondsten van opgravingen geëxposeerd kunnen worden. DeVOHB is graag
bereid te adviseren over de inhoud daarvan.
Ten aanzien van de ornamenten van Kennemeroord is de gemeente het eens
met deVOHB dat het wenselijk is dat het oorspronkelijke hek met vazen wordt
teruggeplaatst. Zij heeft toegezegd daartoe te overleggen met de
projectontwikkelaar.
Bij opgravingen op Hageveld zijn enige kloostermoppen te voorschijn gekomen
(alsmede boekbeslag, mogelijk uit de 15e/16e eeuw). DeVOHB meent dat het
exposeren daarvan kan bijdragen aan een vergroting van het historisch besef. De
gemeente heeft begrepen dat er voornemens zijn om deze voorwerpen te expo­
seren bij Hageveld en wacht vooralsnog af welke stappen de projectontwikkelaar
daartoe zet.
De gemeente zegt toe om te kijken naar de samenstelling en werkwijze
van de commissie welstand, in het bijzonder ten aanzien van de aanwezig­
heid en betrokkenheid van een lid van de commissie ingeval daarin monumenten
(in de brede zin van het woord en ook ten aanzien van de beeldkwaliteit in de
daarbij behorende omgeving) aan de orde komen. Dit zal geschieden mede naar
aanleiding van de evaluatie in de gemeente van het jaarverslag van de commissie
Welstand. Naar aanleiding van de discussies inzake het bestemmingsplan
Centrum en de daarin door deVOHB geleverde bijdrage 'Reddingsplan karak­
teristiek centrum Heemstede' kondigt de wethouder aan dat B&W binnenkort
een stedenbouwkundige visie zullen voorleggen aan de Gemeenteraad (Commis­
sie Ruimte). Het ambtelijk advies ligt nu bij B&W; daarin zijn onder meer de
huidige bestemmingsplanvoorschriften naast de door deVOHB aangegeven rode
en groene contouren gelegd, teneinde zichtbaar te maken waar de eventueel
toekomstige afwijkingen ten opzichte van bestaande situaties mogelijk zijn. De
VOHB krijgt tijdig de voorstellen voorgelegd teneinde haar oordeel te kunnen
geven. Gedurende die periode is vooroverleg van deVOHB met mw.Van Munster
(de opsteller van het advies) vanzelfsprekend mogelijk.
Wat de bestemmingsplannen in het algemeen betreft, geeft de heer
Hardesmeets aan dat de ambtelijke capaciteit voor het herzien van bestemmings­
plannen momenteel beperkt is; tevens geeft hij aan dat het huidige College een
aantal grotere projecten (bestemmingsplan landgoederen, gemeentehuis, stati­
onsomgeving) aan het afronden is. Het lijkt erop dat een volgend College en een
nieuwe Raad zich over de bestemmingsplannen zal moeten buigen.
Tot slot spreekt deVOHB haar teleurstelling uit over de huidige staat van het
pand de Bleeker aan de Blekersvaart, zeker in verhouding tot de aangren­
zende panden. De gemeente deelt de zorg van deVOHB maar beschikt niet over
rechtsmiddelen om hieraan iets te doen. Een sloopvergunning, die op termijn
zeker aangevraagd zal worden kan de gemeente niet weigeren.
A.J.M. van Unnik
HeerlijkHeden I 131

Op de plaats van een
bakstenen huisje kivam
deze detonerende
aanbouw aan de
Zandvaartkade,
hoek Binnenweg.
132 I HeerlijkHeden
VERBETERING BESTEMMINGSPLANNEN
Het bestuur van deVOHB heeft het nodig geoordeeld de huidige politieke frac­
ties in de gemeenteraad van Heemstede te attenderen op de mogelijkheid in de
verkiezingsprogramma's aandacht te besteden aan de structurele verbetering van
de bestemmingsplannen.
Nu ook de huidige wethouder ruimtelijke ordening geen kans ziet op dit
moment zelf een aanzet daartoe te geven, is onze hoop gevestigd op de komende
raadsperiode. Daarin kan het gemeentebestuur via doorlichten en verbeteren van
bestaande plannen voorkomen dat steeds opnieuw commotie ontstaat over uit
een oogpunt van cultuurbehoud ongewenste bouwplannen. Ook een welstands­
nota kan voorschriften uit een bestemmingsplan niet opzijzetten.
KARAKTERBEHOUD IN BENNEBROEK.
Met dit doel is een brief gezonden
aan de fracties van de gemeente­
raad. Deze is ook op het internet
via deVOHB-site te lezen. Na
het publiceren van de politieke
programma's zal deVOHB in
HeerlijkHeden een voor ons rele­
vante samenvatting opnemen.
Het binnenkort te publiceren
integrale bestemmingsplan
voor het gehele grondgebied
van Bennebroek zal worden
afgewacht, alvorens de politieke
partijen aldaar te benaderen.
G. Brand A.J.M.van Unnik
voorzitter secretaris
In de raadscommissievergadering van donderdag 20 oktober jl. heeft een discus­
sie plaatsgevonden die was aangekondigd als een discussie over het karakter van
Bennebroek in relatie tot de nieuwe bouwplannen.
Deze avond betrof het voornamelijk plannen die ontwikkelaars in petto hebben
met betrekking tot vervangende nieuwbouw van het voormalige postkantoor
aan de Duinlaan en eventuele nieuwbouw aan de westzijde van de Kerklaan ter
hoogte van het kerkhof.
Namens het bestuur van onze vereniging heeft ondergetekende voorafgaand
aan dit agendapunt het woord gericht aan de leden van de vergadering en het
volgende onder hun aandacht gebracht.
"Onze vereniging beijvert zich voor het behoud van historische, karakteristieke
elementen in beide gemeentes." Deze doelstelling - kortweg karakterbehoud
- is ingegeven door het besef dat het voor de huidige en volgende generaties van

elang is dat het cultuurhistorisch erfgoed zichtbaar blijft en derhalve als zodanig
kan worden beleefd.
Het begrip "karakterbehoud" vinden we ook terug in de cultuurhistorische noti­
tie die door de bestuurders van Bennebroek twee jaar gelden is omarmd.
Het doel van die notitie is het vaststellen van de cultuurhistorische waarden en
het doen van aanbevelingen die deze waarden respecteren, versterken en daar­
door het gezicht van Bennebroek nog aantrekkelijker maken.
Om de karakteristiek van Bennebroek te behouden en te versterken is het
essentieel dat nieuwe ontwerpen zijn verankerd in hun omgeving, dus aansluiten
bij de geschiedenis van Bennebroek.
De cultuurhistorische notitie - zo is afgesproken - dient een leidraad te zijn bij
het opstellen van het bestemmingsplan.
Wij achten het van wezenlijk belang voor het karakterbehoud van ons dorp, dat
bestemmingsplannen helderheid en inzichtelijkheid dienen te verschaffen in de
vorm van randvoorwaarden en dat er bij de uitwerking van bestemmingsplannen
gelijktijdig welstandcriteria worden geformuleerd.
Indien bestemmingsplannen vaagheden in zich hebben dienen we ons grote
zorgen te maken over de uiteindelijke invulling van waardevolle gebieden.
Een ander aandachtspunt betreft nieuwbouw en eventuele vervangende nieuw­
bouw.
Hierbij dient er voor gewaakt te worden dat de nagestreefde beeldkwaliteit
gehandhaafd blijft en niet zal worden aangetast.
In vele dorpen en steden hebben we het zien gebeuren.Veelal begint het bij
sloop-nieuwbouw of bij gevelwijzigingen van een of enkele panden. Als we 25 jaar
verder zijn, zijn er inmiddels zoveel van dit soort individuele aanpassingen gere­
aliseerd dat de oorspronkelijke architectonische samenhang en beeldkwaliteit is
verloederd.
Wij zijn zeker niet tegen nieuwbouw, uitbreidingen en aanpassingen. Deze dienen
alleen binnen de verantwoorde kaders van karakter en beeldkwaliteit te worden
gerealiseerd.
De intenties die in het verleden door U als raadcommissie zijn uitgesproken
Het dorpse en
groene karakter van
Bennebroek komt tot
uiting aan de Reek
(foto V.C.Kiep)
HeerlijkHeden I 133

(Foto Henk Vijn)
134 I HeerlijkHeden
geven aan dat de goede wil aanwezig is. Nu dient tevens de uitvoering hiervan
mede Uw zorg te zijn.Wij als vereniging streven ook voor Bennebroek naar de
opstelling van een gemeentelijke monumentenlijst. Zo'n lijst heeft niet alleen tot
doel individuele panden en objecten te respecteren. Het dient ook het bewust-
wordingsgevoel bij burgers en bestuurders op te roepen in een omgeving te
verkeren, die is opgezet door vorige generaties.
Een monument zal niet op zich zelf staan. Het maakt onderdeel uit van zijn
omgeving in het totale straatbeeld. Daarom is het belangrijk ervoor te waken dat
eventuele nieuwbouw het beeldbepalende karakter niet verstoort, maar harmo­
nieus in de omgeving wordt geïntegreerd.
Eind van dit jaar brengt onze vereniging weer een boekwerk uit. Het betreft deel
2 van een keuze uit de parels van de Heerlijkheden Heemstede en Bennebroek.
Hierin worden vele karakteristieke panden in Bennebroek benoemd en bespro­
ken. Mogelijk kan dit boek een leidraad zijn bij de opzet van een gemeentelijke
monumentenlijst en meewerken aan het bewustwordingsproces dat wij in een
fantastisch dorp wonen. Een dorp met vele elementen die we moeten koesteren.
Hans Balink
VOHB'S JAARLIJKSE EXCURSIE DITMAAL NAAR
DORDRECHT
Op zaterdag 3 september vertrokken wij met 50 enthousiasteVOHB-ers om
8.45 uur vanuit Heemstede naar Dordrecht, de oudste stad van Holland.
De weersvoorspelling was heel goed, het bleef dan ook droog en in de middag
brak zelfs de zon door.
Om tien uur waren we op de parkeerplaats waar onze gids, de heer Oldenziel,
ons al stond op te wachten. Al wandelend naar restaurant de Reiziger kregen we
vast een voorproefje van al het moois dat
Dordrecht ons te bieden had.
Na de koffie, met heerlijke appeltaart,
verdeelden we ons in twee groepen. De
ene groep ging eerst met de heer Olden­
ziel mee voor de stadswandeling, de
andere groep ging eerst varen.
De stadswandeling bracht ons in de
historische binnenstad van Dordrecht, die
verscholen ligt tussen machtige rivieren,
o.a. naar het Groothoofd, waar de Oude
Maas, Noord en Merwede samenvloeien.
Staande op de kade kijk je uit over het
drukste rivierenpunt van Europa.
Achter de Groothoofdspoort ligt de
elegante Wijnstraat met zijn koopmans­
huizen en zijn flauwe bochten, en via
allerlei sluipgangetjes die onze gids wist
te vinden, eindigden wij bij de karakteris-

tieke Grote Kerk.Wij liepen ook langs de intieme binnenhavens waar de handel is
verstomd, maar waar de sfeer van vroeger nog leeft.
Dordrecht kent bijna duizend monumenten en weinig Nederlandse steden
kunnen zich in dit opzicht met Dordrecht meten.
De heer Oldenziel vertelde onderweg allerlei grappige anekdotes, o.a. waar het
gezegde "bier na wijn geeft venijn, wijn na bier geeft plezier" vandaan komt. Bier
was voor het gewone volk en wijn voor de gegoede burgerij, dus als je van wijn
moest overgaan op bier, was het helaas niet best met je.
Na een prima lunch, weer in de Reiziger (heerlijke tomatensoep!), begonnen we
aan het tweede deel van ons programma.Voor de mensen, die 's ochtends de
stadswandeling gemaakt hadden, volgde nu de rondvaart en zij die 's ochtends
gevaren hadden, gingen nu wandelen.
We voeren langs koopmanshuizen en pakhuizen die we al vanaf de wal bekeken
hadden. Het is altijd grappig hoe anders een stad er vanaf het water uitziet dan
wanneer je haar al wandelend bekijkt.
Om half vier was het helaas weer tijd om op huis aan te gaan.
Te oordelen naar de reacties moet het voor iedereen een heerlijke dag geweest
zijn.
Adriane van Amerongen
DE VOHB EN ERFGOEDONDERWIJS
Enige tijd geleden is de VOHB door de Jacobaschool en De Ark gevraagd, om
samen erfgoedprojecten voor het basisonderwijs te ontwikkelen. Is dat dan geen
geschiedenis, vraagt u zich misschien af. Nee, erfgoedonderwijs heeft wel veel
raakvlakken met geschiedenis, maar er zijn ook verschillen. Erfgoedonderwijs
gaat over sporen uit het verleden die de moeite waard zijn om te bewaren voor
de toekomst. Dat kunnen monumenten zijn, maar ook voorwerpen, tradities of
verhalen.
ƒ
*"SE»
À i M
'/'' V' .-"1 • " 3
r •
Café Oud Roozendaal
aan de binnenweg,
tegenwoordig
Bronsteeivegy eerste
kwart twintigste eeuw
HeerlijkHeden I 135

136 f HeerlijkHeden
Bij erfgoedonderwijs leren kinderen kijken, onderzoeken, waarderen, een mening
vormen. Omdat het bevorderen van historisch besef een van de doelstellingen
van de vereniging is, heeft het bestuur zich gebogen over de vraag hoe wij als
vereniging hieraan kunnen bijdragen.
Wij hebben besloten om leermaterialen te ontwikkelen waarmee de scholen
zelf aan de slag kunnen. Hiervoor heeft de gemeente Heemstede een subsidie
beschikbaar gesteld.
Het eerste project voor groep 6 dat dit jaar van start gaat, heet Wonen, Werken,
Winkelen en gaat over aspecten van historische verandering op Binnenweg en
Raadhuisstraat.We verwachten dat ook de andere scholen belangstelling hebben
voor dit project. De vereniging wordt ondersteund door Museaal en Historisch
Perspectief Noord-Holland. Het plan is om in de toekomst ook projecten voor
groep 7 en 8 te ontwikkelen.
Anja Kroon
INGEZONDEN MEDEDELINGEN
Naar aanleiding van een bijdrage over Boekhandel Blokker 50 jaar, waarin ook
een opsomming van vroegere boekhandels annex winkelbibliotheken wordt
gegeven berichte mevrouw Tiny Nijboer-Verdonschot Van Eijk's kantoor­
boekhandel en leesbibliotheek te missen, Binnenweg 49 op de hoek van
de Kastanjelaan. Deze boekhandel werd later gedreven door de familie Jansen.
"Als kind wonende op nummer 57 moest ik altijd voor mijn vader boeken halen
en ik moest er bij zeggen:'u weet wel wat mijn vader mooi vindt.'" Hierbij een
ansichtkaart van de winkel van Van Eijk uit 1951 met een gezicht op de Binnen­
weg richting winkelpassage.
Mevrouw J.A.WWarmerdam-Butter wijst ons op tien nieuwe glas-in-lood
ramen die afgelopen zomer zijn herplaatst in de Heilige Bavokerk op de
hoek van de Kerklaan en de Herenweg Na 60 jaar is het deze parochie gelukt

deze ramen na een geldinzameling van circa 40.000 euro onder de parochianen
te plaatsen. Zoals bekend werden de oude ramen in 1944 vernield na een door
de Duitsers tot ontploffing gebrachtVI . De redelijk moderne ramen zijn zoveel
mogelijk aangepast aan de destijds verwoeste ramen in het koor. Ze zijn ontwor­
pen, vervaardigd en geplaatst door de firma Schmid uit de Wolstraat in Haarlem.
Historisch Museum zoekt gastvrouwen en -heren
Het Historisch Museum Haarlem is op zoek naar
nieuwe gastvrouwen en -heren.
Heeft u belangstelling voor de geschiedenis van
Haarlem en omgeving en vindt u het leuk om één
of twee keer per maand gedurende een halve of
hele middag het vrijwilligerswerk van het museum
te komen versterken, neem dan contact op met Ria
Meinderts, telefoon (023) 533 96 44.
HISTORISCH
Museum
Haarlem
CULTUURHISTORIE VAN
ZUID-KENNEMERLAND
EEN KEUZE UIT DE PARELS VAN DE HEERLIJKHEDEN
HEEMSTEDE EN BENNEBROEK
Eind 2004 verscheen als jaarpremie het boek "Monumenten van Heemstede",
geschreven door een collectief bestaande uit Michel Bakker, Maarten van Bour-
gondiën, Frans Harm, Hans Krol en Cees Peper (die tevens de foto's voor zijn
rekening nam). Het succes van de uitgave heeft dezelfde redactiecommissie doen
besluiten een vervolgdeel samen te stellen. In het thans verschijnende vervolgdeel
zijn tevens een aantal monumentale panden en ensembles uit Bennebroek opge­
nomen. Onderstaand volgen twee lijsten van in het boek voorkomende objecten.
Rijksstraatweg 71,
Bennebroek
HeerlijkHeden I 137

Kerklaan 103
Heemsteden
138 I HeerlijkHeden
OVERZICHT VAN MONUMENTEN EN OBJECTEN MET
CULTUURHISTORISCHE WAARDEN IN BENNEBROEK
Binnenweg z.nr. Gedenknaald bezoek koningin Wilhelmina 1916, opgericht in
weiland nabij het Huis te Bennebroek RM
Binnenweg 8 (woonhuis in oorsprong (1677) als tuinhuis behorend bij het
Huis te Bennebroek) PM
Binnenweg 14 (vh. herberg de Graeve Tromp.) PM
Binnenweg 53
Binnenweg 67- Nederlandse Hervormde Kerk en graf ds. A.S.Talma RM
Bennebroekerlaan z.n.Vrijheidsbeeldje Loeff en
nummers 10,12,16,21,25-27,29,31,93
Grote Sparrenlaan I en 2/4 landhuizen
Reek als ensemble
Rijksstraatweg 42
Rijksstraatweg 46
Rijksstraatweg 76 (hoek Grote Sparrenlaan)
Rijksstraatweg 27 (villa "Bagatelle") PM
Rijksstraatweg 43 (oude Raadhuis)
Rijksstraatweg 51 (vh. De Geleerde Man)
Rijksstraatweg 71 PM
Rijksstraatweg 79 (villa "Bosch en Duinzicht") PM
Rijksstraatweg 87-89 (Willinkschool; School met den Bijbel)
Rijksstraatweg 113: De Geestgronden (vh.Vogelenzang)
Schoollaan 57 ensemble
Schoollaan 72 (villa Duinlust)
School laan/Kerklaan: St. Luciaklooster
Kerklaan St.Jozefkerk en pastorie
VanVerschuer Brantslaan 1-12-Hofje van Verschuer Brants en obelisk RM

OVERZICHT VAN MONUMENTEN EN OBJECTEN MET
CULTUURHISTORISCHE WAARDE IN HEEMSTEDE
Achterweg I I Pastorie RM
Blekersvaartweg 7/8 Adriaan Pauw GM
Blekersvaartweg 44 tegeltableau Peeperkorn
Bosboom Toussaintlaan woningbouwensemble en muursteen
Camplaan 13,15,17 alleenstaande villa's
Crayenestersingel 37 Crayenesterschool
vd Eijndekade naast gebouw Openbare Werken sculptuur
Glipperdreef 193 Meer en Berg RM
Glipperdreef 199 Landhuis RM
Glipperdreef 205 Meerzicht RM
Glipperdreef 9 Gliphoeve RM
HeemsteedseDreef/ R.Holplein beeld Bokspringers
Herenweg 6 hoek Prinsenlaan Koetshuis Dennenheuvel GM
Herenweg 88 Sint Bavo en Pastorie
Herenweg 135 villa GM
Herenweg 138 ijskelder RM
Kerklaan7 GM
Kerklaan 103 GM
Koediefslaan 97-101 De Appelkamer RM
Koediefslaan 121 Koepeltje RM
Laan van Rozenburg beeld Pelikaan
Van Merlenlaan 3 I De Horst GM
Raadhuisplein 9 Overlaan RM
Raadhuisplein I Raadhuis RM
Raadhuisstraat 87 Drukkerij van Assema GM
Rijksstraatweg z.nr. Linnaeushof met beeld Linnaeus
Steenlaanjan 6, villa rode luikjes
Voorweg 18,20
Vrijheidslaan,Vrijheidsbeeld
Zandvoortselaan 8-87 en 95-99 als ensemble
GM gemeente monument
PM provinciaal monument
RM rijksmonument
ONS HUIS IN BENNEBROEK
Bij het raadplegen van de woningdossiers van het bouwarchief van de gemeente
Bennebroek stuitte ik op een witte raaf, namelijk een uitgebreid artikel over het
interieur van het pand aan de Grote Sparrenlaan 2. Dit artikel stond in
'DeVrouw en haar Huis' uit 1928 en was geschreven door de eigenares.Victorine
Hartogh-Snoek. Een deel van de gegevens gebruikte ik voor het Monumenten-
boek. Doordat er zoveel interessante beschrijvingen overbleven wordt het artikel
integraal, met de destijds geldende spelling overgenomen.
Het geeft een gedetailleerde boeiende beschrijving hoe men destijds een huis
inrichtte. Opmerkelijk is de vermelding van de technische snufjes in de keuken
bijvoorbeeld. Al met al een charmant kijkje in een villa uit 1928.
HeerlijkHeden I 139

140 I HeerlijkHeden
DoorVictorine Hartogh-Snoek *
Toen we een mooi, geschikt plekje gevonden hadden om ons huis neer te zetten, waren
de eischen, die we den bouwmeester stelden: solide, vooral niet duur en gemakkelijk te
bewerken. Het moest zóó zijn, dat we het zonder hulp van dienstbode zouden kunnen
bewonen. Daarom is het een huis geworden met alle kamers op den begane grond,
met centrale verwarming, rifparketvloeren, vaste waschtafels.Alle materialen zijn hoogst
eenvoudig, maar degelijk. De groote kamer, onze zitkamer, heeft, veel licht en veel zon.
Rietmatjes aan den buitenkant aangebracht, kunnen, als de zon te fel brandt, neergela­
ten worden. De uitbouw is een halve veertienhoek. 's Winters worden een vensterbank
en een lage, breede bank voor de deur geschoven en is er een aangesloten geheel.
Onder de bank, dus niet te zien, zijn de radiatoren voor verwarming. Op de brede
vensterbanken staan planten en bloemen, de ramen zijn van blank glas in lood; de
gordijnen van wol met motieven er op, die met de hand geborduurd zijn.Tafelkleed van
dezelfde stof, eveneens geborduurd.
De open blokkenhaard aan den anderen kant van de kamer dient louter voor gezellig­
heid. De boekenkastjes, de banken, de tafel zijn alle eenvoudig timmermanswerk.Al het
schilderwerk is oud-groen. Gordijnen, kussen op de banken en tafelkleed zijn paars.
Door een van de glazen deuren komt men bij de voordeur. Deze gang of kleine hall,
zoo men wil, heeft een lambrizeering van geschilderd vurenhout Het plafond is in
overeenstemming met de ronde deuren, halfrond en van schuurwerk. Een bovenlicht
van gekleurd glas geeft hier licht. Op deze gang komen nog uit, de eetkamer, de keuken
en de W.C. De eetkamer heeft evenals de slaapkamers, het plafond mee behangen.
Dit geeft iets warms, bijzonder behagelijks aan de kamer.We hebben er twee diepe
muurkasten. Eén heeft tevens een deur in de keuken. In deze kast staan het servies en
andere dingen voor dagelijksch gebruik. Met tafeldekken b.v. wordt 't servies aan den
eetkamerkant er uit genomen, na gebruik er weer ingezetVuil nemen we het aan de
keukenkant er uit en schoon krijgt 't daar zijn plaatsje weer in de kast. Een plank laten
we vrij, om de schalen met eten, opgedaan in de keuken, in de eetkamer er uit te halen.
Een comfoor om schotels, die nog niet aan de beurt zijn, warm te houden, bleek heel

practisch. De keuken heeft in den geheele breedte een aanrecht. In het midden daarvan
zijn naast elkaar twee gootsteenen aangebracht met boven beide een draaibare kraan.
Deze gootsteenen hebben een stop. Met het wasschen van de vaat b.v. is in den eenen
gootsteen het waschwater- in den anderen lekt, wat gewasschen is, uit. Links op het
aanrecht staat het vuile, rechts van de gootsteenen het schoone goed. Bijzonder doelma­
tig zijn deze gootsteentjes bij het wasschen van de groente. Emmers zijn overbodig.We
vullen allebei de gootsteenen met water, wasschen en laten water wegloopen en verver-
schen tot de groente schoon is. Prettig hierbij is, dat de kraan tevens een sproeier heeft
Onder het aanrecht, kastjes met planken en in het linker gedeelte bij het gasfornuis zes
laden, voor lepels, vorken en allerlei benoodigdheden, die men bij het koken graag bij de
hand heeft. In de keuken staat de kachel voor de centrale verwarming, die als gewonen
vulhaard te stoken is. Naast de keuken, de bijkeuken met plaats voor brandstoffen,
kelderkast en ingang voor leveranciers.
Door de glazendeur aan den anderen kant van de groote of zitkamer komt men in
een kleine gang, die naar de slaapkamers gaat. Dit gangetje heeft een bovenlicht van
glas in lood in dezelfde kleuren en hetzelfde ontwerp van het behangsel, waarmee
het gangetje in zijn geheel, dus ook het plafond, beplakt is. Op deze gang komen drie
deuren uit. Deze geven toegang tot een vrij groote slaapkamer, een klein logeerkamertje
en een zit-slaapkamer.Tussen de eerste twee is de badkamer met een deur naar beide
kamers. De badkamer heeft tevensW.C en emmerstortAlle slaapkamers hebben de
vaste wastafel in een nis, die bespoten is met electroglazuur. Dit is veel goedkoper dan
tegels en heeft hetzelfde doel. Ook de muren van de badkamer en W.C. zijn geheel van
electroglazuur.
De zit-slaapkamer is in tweeën verdeeld door een verlaagd plafond tussen de kasten.
Daar hangt een gordijn. Het slaapgedeelte heeft een raam; het zitgedeelte een deur,
die op den tuin uitkomt Evenals in de andere slaapkamers is er een ruime plankenkast.
Bovendien heeft deze kamer aan de binnenzijde van de deur een lange spiegel.
De zolder loop over het heele huis en is dus groot van afmeting. In de bijkeuken is er de
trap naar toe. De bedoeling van den architect is geweest, dezen zolder zóó te constru­
eren, dat er, mocht dat eens noodig blijken, verschillende slaapkamertjes getimmerd
kunnen worden. Er zijn een groot raam op het Noorden en ook nog kleinere ramen
aan de andere zijden. Wij gebruiken deze heerlijke ruimte als werkplaats. Er staat een
grote teekentafel, een flink borduurraam, teekenplanken en een ezel. Er is plaats voor
een weefstoel, alle materialen kunnen er geborgen worden.Je kan er rustig werken en
aan het werk blijven zonder te moeten opruimen voor het dekken van de tafel of voor
een bezoek, dat komtWe hebben er een stopcontact en strijken er onze wasch.Vanzelf-
sprekend hebben we onze zolder een beetje gezellig aangekleed met een doek, een
stuk behangselpapier, wat werk teekeningen, een pul en een grasje. En al we eens meer
loges hebben dan logeerkamers, dan slaan we er een bed op!
Onder dezelfde kap met ons huis, in één tuin, heeft de architect de tweede woning
gebouwd. Dit huis heeft een eetkamer gelijk aan de onze. De groote kamer echter is,
hoewel naar 't zelfde principe ontworpen, anders van vorm als onze zitkamer. Gelijk­
vloers heeft dit huis verder de keuken, een hall en een garage. De slaapkamers zijn
boven.
De tuinarchitect uit Amsterdam, die in overleg met den bouwmeester den tuinaanleg
ontwierp, heeft, zooals men op de plattegrond duidelijk ziet, de rechte lijn van de huizen
streng gevolgd. De loofgang op ons terrein is van groen gecarbonieerd hout. Ze ligt, even-
HeerlijkHeden I 141

142 I HeerlijkHeden
als het zitje, waarin ze uitloopt, hooger dan het tuinpad. Gemetselde trapjes voeren er
heen. Deze pergola is dicht beplant met bloeiende en ook blijvende groene klimplanten.
Verder zijn beide tuinen laag gehouden en rustig. De terreinafscheidingen zijn aangege­
ven door ligusterheggen.
De buitenmuren van beide huizen zijn van harde Belgische steen en gesausd. Het
bovengedeelte donker crème; het plint donkerbruin. Alle buitenhoutwerk is groen en
rood-bruin gecarboniteerd. Door deze bewerking blijft de mooie, natuurlijke houtnerf
zichtbaar.
Het groote dak is met mode, poreuse leipannetjes gedekt, ledere weergesteldheid geeft
een bijzondere nuance aan de kleur van het dak. Er komen schakeeringen in van geel,
rood en roestkleur. De mooie dennenboom, werpt er een schaduw op.
*lntegraal overgenomen uit De Vrouw en haar Huis, 23, 1928 - 1929, blz 494 - 498
HAGENDUIN VERSUS DE GLIPHOEVE
Op de plek van een voormalige blekerij, gelegen naast de huidige Gliphoeve.zijn
thans drie appartementencomplexen in aanbouw. Op de plaats van de vroegere
bleekvelden, waar eertijds het linnen en de kleren gebleekt werden. Groter
contrast is nauwelijks denkbaar.
Van deze blekerij Bleeklust dateerden de oudste delen uit ca. 1625.
Heemstede en Bennebroek hadden vrij veel blekerijen.Aan de Blekersvaartweg
in Heemstede en aan de Bennebroekerlaan in Bennebroek. In het nieuwe monu-
mentenboek wordt onder andere de blekerij Duynlaen afgebeeld op het schilde­
rij van Laurens van derVinne uit 1737.
De resultaten van Bleeklust, en ook andere blekerijen, waren in de 17e en 18e
eeuw wisselend. Onderlinge concurrentie en ook slechte weersomstandigheden
konden de veelal kleine blekerijen tot een faillissement leiden.Toch werd dit oude
ambacht geromantiseerd in een I8eeuws geschrift De Tegenwoordige Staat met de
volgende verheven passage.
'Wonderbaar bevallig vertonen zich deze bleken, voornamelijk die der linnen lokenen
voor het oog der aanschouwers wanneer zij de afgemaaide velden omringd en door­
sneden zien van de helderste wateringen en sloten, die hare oorsprong hebben uit
klare beken aan de hoger liggende duinen, waaruit het water met een zacht geruis van
kristallijnen stralen gedurig uitsijpelt.'

Ondanks deze verheven woorden beëindigde blekerij Bleeklust haar activiteiten
in 1811. Het werd toen van blekerij buitenplaats met wisselende eigenaren.
Cees Peper
HISTORISCHE ACTUALITEITEN
De voormalige blekerij is fraai
weergegeven op een schilderij uit
1730 vervaardigd door de schilder
J.Mensing. Deze afbeelding siert de
omslag van het nieuwe monumenten-
boek. De huidige Gliphoeve is slechts
nog een klein restant van de blekerij
Bleeklust. Des te meer een reden om
dit huis met fraai bebost voorterrein
een plaats in dit boek te geven met
daarbij een historische beschrijving.
In het vorige nummer van HeerlijkHeden berichtten we over de archeologi­
sche vondsten op het terrein van Hageveld, die te voorschijn kwamen
bij de aanleg van een ondergrondse parkeergarage voor het toekomstige apparte­
mentencomplex. Door de heer Frits Hazenberg zijn bij de grondwerkzaamheden
enige tientallen beschadigde metalen beslagstukjes van boeken gevonden.Vrijwel
zeker de enige restanten van tijdens de Haarlemse Beroerten verbrande boeken
uit de kloosterbibliotheek. Dit verklaart tevens waarom géén boek uit de Bernar-
dietenconvent is overgeleverd. Op een schrijven naar ArcheoMedia bv is ons
onlangs bericht dat deze instelling op dit moment bezig is met de determinatie,
studie en uitwerking van het vondstmateriaal en met de analyse van de sporen.
Het is de bedoeling dat een rapport van bevindingen wordt uitgebracht waarin
alle onderzoeksresultaten beschreven staan."Gezien de omvangen de hoeveel­
heid aan vondsten zal dit onderzoek toch enige tijd in beslag nemen" schrijft
projectleider Senne Diependaele.We houden de lezers van HH op de hoogte.
Voor het VOHB-fotoarchief ontvingen we van mevrouw Milatz uitVelser-
broek een fraai ingelijste foto van de versierde entree van de Hartekamp. Deze
"staatsiefoto" is gemaakt bij gelegenheid van het vijftigste bezoek van de verdre­
ven keizer Wilhelm II aan de Hartekamp.Van de acht personen die voor de foto­
graaf poseerden noemen we behalve de keizer in ballingschap, diens echtgenote
prinses Hermine, mevrouw Cataline von Pannwitz-Roth en haar enige dochter
Ursula.
Van mevrouw RietVerkaik uit Bennebroek ontvingen we één van de oudste foto's
van de Hartekamp. Mogelijk uit omstreeks 1902/1903 toen onder architectuur
van professor J.A.G.van der Steur de zijvleugels zijn aangebouwd alsmede o.a. een
bordes voor de hoofdingang .
Grafisch en fotomateriaal, alsmede een schilderij uit hetVOHB-archief met
impressies van Groenendaal zijn tot 8 januari 2006 tentoongesteld in bezoekers­
centrum Ecodroom
HeerlijkHeden I 143

Bouwactiviteiten op de
Hartekamp in 1902
144 ! HeerlijkHeden
Met ingang van 2005 zijn de Archiefdienst voor Kennemerland (AvK), Jans­
straat 40, en het Rijksarchief in Noord-Holland (RA-NH), Kleine Houtweg
18, gefuseerd tot het Noord-Hollands Archief (NHA) met twee locaties en
één directeur, drs. Lieuwe Zoodsma. Deze instelling (aan de Janstraat waar de
middeleeuwse Janskerk in 2006 wordt verbouwd tot publieksruimte) bezit o.a.
het heerlijkheidsarchief van Heemstede en voormalige regiocollectie van de
Heemsteedse bibliotheek. Min of meer als vervolg op kwartaalblad "Kennemer
Kroniek" verscheen tijdens de geslaagde landelijke archievendag op 29 oktober,
het eerste nummer van een nieuw informatieblad NHA-nieuws. Donateurs van
de Stichting Vrienden van het Noord-Hollands Archief ontvangen het blad gratis
ontvangen. Men kan zich voor 15 euro aanmelden bij het archief of per e-mail:
info@noord-hollandarchief.nl
Tot de recente aanwinsten van voornoemd archief behoren een ets uit 1918 van
het Oude Slot te Heemstede alsmede een prachtige tekening (34 x 53 centi­
meter) van de Hartekamp door de Haarlemse kunstenaar HendrikTavenier
(1734-1807). De tekening vermeldt in signatuur de naam van de kunstenaar en
jaartal 1773. Het is na de plattegrond uit 1708 de eerste grootformaat afbeelding
van het met vier stenen vazen versierde hekwerk en daarachter de voorgevel van
het herenhuis, waarbij een springend hert als windvaan duidelijk herkenbaar is.
Tavenier was een leerling van de behangselschilder Jan Augustini en voornamelijk
een topografisch tekenaar van taferelen in Haarlem en omgeving, die ook wel
naar anderen kopieerde. Hij was vooral goed in de voorstelling van voorstellin­
gen met straten, gebouwen e.d., maar zwak in het weergeven van personen die
soms welhaast op het papier lijken te zweven. De tekening bleef vermoedelijk
tot het overlijden van baron Barthold vanVerschuer op de Hartekamp. Na enige
omzwervingen kwam het kunstwerk in bezit van jonkheer F. van Lennep en thans
heeft het dus een waardige bestemming gevonden in de Kennemer Atlas.

In de voorbije maanden verschenen wederom verscheidene publicaties die
voor de historie van Heemstede e/of Bennebroek van belang zijn.
Van de hand van Christian Bertram kwam een lijvig boekwerk (met cd-rom) uit:
"Noord-Hollands Arcadia". Een beschrijving in 539 pagina's van ruim 400 Noord-
Hollandse buitenplaatsen en tekeningen, prenten en kaarten uit de Provinciale
Atlas Noord-Holland. Uit Bennebroek zijn acht hofsteden beschreven: Duinwijk
(Huis te Bennebroek), Bos en Berg, Bijweg, Duinlaan (Vredenhoeve), Duinlust,
Duinzicht, Middendorp en Huis
ter Rust. Uit Heemstede, inclusief
Berkenrode, zijn zo'n 26 buitenplaat­
sen weergegeven.
Bij gelegenheid van het halve
eeuwfeest van boekhandel Blokker
in Heemstede schreef een fraaie
publicatie, geschreven door vast
geschiedschrijver van dit boeken-
bedrijf, de in Oosterhout wonende
maar uit Heemstede afkomstige neerlandicus Hans van der Prijt:'"Die Boek­
handel is er altijd geweest' 50 haar Boekhandel Blokker." Het bevat naast een
historie de neerslag van interviews met zeven bekende gebruikers en schrijvers
alsmede de bijzondere correspondentie sinds 1996 tussen een klant in Japan
Mitsunori Muramoto en zijn "Boekenkoning Clemens Hoevenaars".
Recent verscheen alweer het zevende Jaarboek van de Stichting Reünisten Hage-
veld, waarin aardige herinneringen aan kleinseminarie Hageveld. Oud-Hagevelder,
de heer Jos Huesken, die als rector vertrok publiceert hierin de ontwikkelingen
rond het gebouw dat begint met een zinsnede uit een gedicht van Jean Pierre
Rawie, 28 januari 2005 op een plaquette aangebracht in de voormalige koepel,
tegenwoordig aula en theaterzaal: "...dat, steeds als men het nieuwe met het
oude opnieuw behoedzaam in de waagschaal legt, voor volgende geslachten blijft
behouden..."
De Haarlemse smederij Felix, opgericht in 1828 gaf een jubileumboek uit, dat
eindigt met een geïllustreerde beschrijving van het smeedijzeren toegangshek van
de Heemsteedse buitenplaats Berkenrode.
De Tweede Wereldoorlog blijft nog altijd tot nieuwe geschriften leiden. Mevrouw
Elly Jansen uit Oosterhout schreef nogmaals over het "Spiel" dat de Duitse
geheime dienst speelde met de radiogroep "Heemstede" ofwel ECH3.
Mevrouw Ati von Glahn-Yzer uit Hilversum stelde een nieuwe publicatie samen
over haar vader R.Yzer, die tijdens de bezettingsperiode op het adres Joh.
Vermeerstraat 3 woonde.
In het Engelstalige boek "Things we couldn't say" door Diet Eman komt ook
Heemstede een aantal keren voor als onderduikadres van de schrijfster, die
samen met Corrie en Betsie Boom in de gevangenis belandde. Deze publicatie
bevat de levensbeschrijving van een vrouw die met Hein Sietsma haar leefde
in de waagschaal stelde om (honderden) joodse medeburgers in de bezettings­
tijd te redden, wat haar verloofde met de dood moest bekopen. De publicatie
verscheen ook in een Nederlandse editie onder de titel "Die hun leven niet
liefhadden tot de dood" (1994).
HeerlijkHeden I 145

146 I HeerlijkHeden
Het Museaal & Historisch Perspectief Noord-Holland gaf een brochure uit:
"Erfgoed cursussen 2005-2006".Telefonisch aan te vragen op nummer
(023) 553 14 98 of via e-mail: helling@mhp-nh.nl
Het Historisch Museum Zuid-Kennemerland aan het Groot Heiligland veran­
derde na 30 jaar zijn naam in Historisch Museum Haarlem. Erelid ing. Ben van
Tongeren, die gedurende 18 jaar deVOHB in het bestuur van het HMZK verte­
genwoordigde, berichtte deze nieuwe naam zeer te betreuren. Overigens is in
het onderschrift van het nieuwe logo de aanduiding "Cultuurhistorie van Zuid-
Kennemerland" bewaard gebleven.
In het vorige nummer werd bericht over de ontwikkelingen ten aanzien van het
R.K. Kloosterensemble Bennebroek. Door de Vereniging Meerwijk-
Bennebroek, gesteund door o.a. het Cuypersgenootschap, was een bezwaarschrift
ingediend tegen het besluit van 29 november 2004 door de staatssecretaris van
onderwijs, cultuur en wetenschap het kloostercomplex niet aan te wijzen als
rijksmonument.
In een schrijven van 4 oktober 2005 bericht de staatssecretaris van ocw dat de
monumentale waarde van het complex in zijn geheel moet worden beoordeeld.
Eerder is dat niet gebeurd. Ondanks deze omissie is de aanvraag tot beschermd
rijksmonument opnieuw afgewezen.
Café de I ste Aanleg, op de hoek van de Raadhuisstraat en Kerklaan, bestaat
in 2005 I I I jaar.Josephus Peijst startte hier 2 augustus 1894 een "koffiehuis­
houding" op de plaats van een afgebroken tapperij die al uit 1838 dateerde. Het
I I I de jubileumjaar was reden voor eigenaar Cees Heger een historische week
te organiseren van 23 tot en met 29 oktober jongstleden. Er was een fototen­
toonstelling over oude horeca-etablissementen in Heemstede in de bovenzaal en
Cees Peper trad op als Adriaen Pauw.
5'° P R 1 V I L E G 1 E' N
D
VERDRAG tuffchen de ftad
HAERLEM/ter eenrey en'den.hcer
van HEEMSTEDE, tcr'ahdere Jiyde,
over derzelver refpeéti ve • zwaanendrïf-
...."• ... ten ; .-.aangegaan .den ,.i ' yan. April 1655.
o beeren BÖMERMEËsïiEREN der Itadc'. HAER1.EM
i'yn op huyden int minnclyck met den HEERE van HEEM-
SiEDLÏ. verdragen,darfoowel de.lwancn.van de ltadtllaerlem,als
vaïi-'dcrt beere van DeemUedc',-binnen' de jurisdictie' van 'de'ftadt,
afó raede vi\ Uecmdedc bv cevilk. rer>proqucb-ck lullen mogen
dryvfcfl./foride'r chit' d'cc'n' olTiincïer'der meergemelde parthyen de
('wanen, ju.des anderfijurisdietie comendc;, lullen moogen bcièbadigen;
belqveude meer gemejee beeren, tot kennelyck wederleggen',
neb vóortaen tcM'ullen reguleren' nae ; dcfe ; reeiproque oyergifte
met genieene MHJitejnminge gemaz-'ekt^endevvaer van twceaUeensluydende
actens gepaiïeert, ende' ondcr.ydèr 'van de meergcmeltc
beeren eene beruliende.es. Tojreonden delès geteyeke.nt ïn ilaerlcm
den.eerlten April x\f vyr'ena.e.vynich. .' •' .' v
(Onder flon,ll~j '. ' :
. ». , Ter ordonnantie van den edelen beeren burt
. gerineeüeren der Had llaerlem.
'..', , QVth•getcekeni').',. " "; '
.-_;:• . ;.' J. B E N NIN OII. IÖQS-
: CEKAKUT PAUW, beere van IlCemiicde.
Als Heemsteeds bekendste kunst­
schilder uit de 19e eeuw geldt
vrij algemeen Willem Vester
( 1824-1895), wiens romantische
werk momenteel zeer gewild is. In
ons blad is meermalen aandacht
aan hem besteed. Door een nazaat
uit Haarlem zijn wij thans op de
hoogte gesteld van een onbekend
doek in familiebezit, met een voor­
stelling van de Vredesbrug van
het Oude Slot.
Door het Rijksmuseum is vorig
jaar voor bijna 12 miljoen euro
van een particulier uit Engeland
een topstuk van Jan Steen aange­
kocht. Voorgesteld is 'Een burge­
meester en zijn dochter', aldus de

titel sinds een veiling in 1761 te Parijs. De welvarende burger is gezeten op het
adres, aan de straatzijde houdt een bedelares, vergezeld van een kind, haar hand
op. Het gesigneerde doek "Jsteen" dateert uit 1655. In het verleden was men van
mening dat de afgebeelde regent mogelijk Gerard Briell van Welhouck was. Die
was echter pas in 1660 burgemeester van Delft. Zelf zijn we van mening dat mr.
Maarten Pauw is afgebeeld ( 1616-1708), welke in de jaren 1655, 1656, 1661 en
1662 als burgemeester van Delft fungeerde. Een onopgelost probleem is noch­
tans dat deze Pauw uit de Delftse linie in 1655 een dochter had van pas twee jaar
en dus niet zijn eigen dochter kan zijn, hooguit een nichtje.
Witte zwanen, zwarte zwanen....oftewel de geschiedenis
herhaalt zich
Een Oudhollands recht was de zogeheten zwaandrift: het recht van steden en
ambachtsheerlijkheden om tamme zwanen te houden. De Zwanendrift was een
van de heerlijke rechten die in 1798 zijn afgeschaft, al bleef het "Register der
Zwanen-driften en Jagten" tot in het midden van de 19e eeuw gehandhaafd. Ook
de Heren van Heemstede genoten van dit door de grafelijkheid gegeven privilege.
Ridder Jan van Heemstede, tevens van Benthuizen (nabij Hazerswoude) ontving
van zijn neef Lodewijk van Montfoort, heer van Hazerswoude omstreeks 1450
een koppel witte zwanen om in de slotgracht te vertoeven. Een probleem was,
ook in later tijd, dat de zwanen zich niets van gemeentegrenzen aantrokken en
bij tijd en wijle rustig over de grens naar Haarlem zwommen. Dat leidde in 1655
tot een verdrag. De burgemeesters van Haarlem en Gerard Pauw, heer van
Heemstede, sloten een overeenkomst, waarbij werd bepaald dat de zwanen van
Haarlem binnen de jurisdictie van Haarlem en die van Heemstede omgekeerd
ongehinderd mogen zwemmen.
Anno 2005 zijn door de huidige exploitante van het Oude Slot vijf zwarte
zwanen in de slotgracht uitgezet, afkomstig uit de woonplaats van haar zakenpart­
ner in Hazerswoude. Bij gebrek
aan een verbinding met open
vaarwater zijn de zwanen aan de
wandel gegaan en hebben zij via de
Ringvaart voor het Spaarne geko­
zen. Daar zijn ze regelmatig gezien
en extra gevoed door bewoners
aan de kadeoevers, zoals door de
heer HenkVijn, die bijgaande foto
maakte. Ze verjoegen nabij molen
de Adriaan de daar reeds ronddob­
berende witte zwanen
Omdat de huidige Slotvrouwe in
navolging van haar voorgangers op
haar strepen stond en eiste dat de
gevederde dieren terug moesten
naar Heemstede werd een zoek­
tocht ingesteld, waarbij zelfs de
hele Ringvaart vergeefs is afgezocht.
De vijf zwarte zwanen
van het Oude Slot op
het Spaarne ter hoogte
van de Buitenrustlaan
(Foto Henk Vijn)
HeerlijkHeden I 147

148 : HeerlijkHede
Uiteindelijk zijn de vijf zwarte zwanen medio oktober na zo'n 1,5 maand op weg
naar Spaarndam getraceerd door een woonarkbewoonster aan de Spaarndamse-
weg en als het goed is intussen weer terug in de slotgracht, hoewel de kans
groter lijkt dat de zwanen toch weer voor het open water hebben gekozen.
Hans Krol
Aanvulling op het artikel
'ENKELE BASTAARDEN VAN DE HEREN VAN HEEMSTEDE
UIT DE VIJFTIENDE EEUW'
Inleiding
In mijn vorige artikel heb ik onder andere geschreven over Aatsert de bastaard
van Heemstede en zijn dochter Guurte (of Geertruida) Aatsertsdr. Onlangs
ontdekte ik tijdens mijn speurwerk in de archieven nog een zus van Guurte:
Janne (of Johanna) Aatsertsdr. In dit artikeltje wil ik daarom kort aandacht schen­
ken aan deze tweede dochter van Aatsert de bastaard van Heemstede.
Janne Aatsertsdr.
Tussen januari 1489 en maart 1492 wordt Janne Aatsertsdr. diverse malen
genoemd in de transportregisters van de stad Haarlem. Zij was toen al weduwe.
In de meeste gevallen trad haar zoon Jan Dirkszn. Hoon op als haar voogd.
Slechts éénmaal behartigde Janne Aatsertsdr. haar eigen belangen: in juli 1491
verklaarde zij samen met Guurte Aatsertsdr. geld schuldig te zijn aan de in Haar­
lem woonachtige Alijd van Noorden. Guurte en Janne werden toen 'coopwijven'
genoemd, en in die hoedanigheid bleken zij geen voogd nodig te hebben 1 . Het
is niet bekend wat de beide zussen verkochten. Omdat Guurte en Janne op dat
moment al weduwen waren, is het mogelijk zij de zakelijke activiteiten van hun
overleden echtgenoten hebben voortgezet. Guurte Aatsertsdr. leende regelma­
tig geld. In mijn vorige artikel schreef ik al dat zij in juli 1488 geld schuldig was
aan jonkvrouwe Beatrijs van Alkemade.Vijf maanden later (in december 1488)
verklaarde Guurte Aatsertsdr. dat zij ook nog geld schuldig was aan de Haarlemse
priester heer Dirk Wit 2 . In de bronnen wordt niet vermeld wat Guurte met het
geleende geld deed, maar omdat zij zoals gezegd in 1491 'koopvrouw' wordt
genoemd is het mogelijk dat Guurte deze geldbedragen gebruikte om haar zake­
lijke activiteiten te financieren.
Janne Aatsertsdr. was vermoedelijk de oudste dochter van Aatsert de bastaard
van Heemstede en jonkvrouw Beatrijs. Zij woonde net als haar vader en zus in
Haarlem. Janne Aatsertsdr. was getrouwd met de Haarlemmer Dirk Hoon (die in
de bronnen ook wel Dirk Hone wordt genoemd). Op dit moment is van Janne en
Dirk slechts één zoon bekend: Jan Dirkszn. Hoon. Het is onduidelijk wanneer Jan
Dirkszn. Hoon is geboren. In 1489 was hij in ieder geval meerderjarig, aangezien
hij in dat jaar als voogd optrad voor zijn moeder.
Maarten van Bourgondiën

FRAGMENTGENENLOGIE AATSERT DE BASTAARD VAN
HEEMSTEDE
Noten
Janne Aatsertsdr.
x
Dirk Hoon
(+vóór 1489)
Jan Dirkszn. Hoon
Aatsert de bastaard
van Heemstede
x
jonkvrouw Beatrijs
1 AvK.Transportregisters Haarlem,inv.nr.76.4,fol. I I Iv.
2 AvK,Transportregisters Haarlem, inv. nr. 76.3, fol. I72v.
Guurte Aatsertsdr.
x
Jacob Hofland
(+ vóór 1487)
WONEN EN WERKEN IN HET OUDE SLOT (19451954)
Antonia Bouwmeester-Kortekaas (1931) heeft in haar jonge jaren op het Oude
Slot gewoond. Zij bewaart daar goede herinneringen aan. Ze verbleef bij de
familie Erens, die een anjerkwekerij bezat in Heemstede.Vader Emile Erens had
grote interesse voor literatuur.Veel beroemde gasten zijn in die periode aan tafel
aangeschoven onder wie Godfried Bomans en beeldhouwer Mari Andriessen 1 .
Emile Erens kocht het Oude Slot in 1903 van een boer, genaamd Jakob van de
Berg. Erens was van oorsprong een Limburger. In 1894 kwam hij naar Heem­
stede om er aan de Cruquiusweg een druivenkwekerij op te zetten. Na aankoop
van het Oude Slot liet hij de boerderij door architect Jan Stuyt verbouwen tot
woonhuis. Hij trouwde in 1903 met de Amsterdamse Josephine Bouvy en samen
brachten zij acht kinderen groot. Eén van die kinderen was Liesbeth. Zij werd in
1910 geboren op het Oude Slot. Deze vrouw heeft een belangrijke rol gespeeld
in het leven van de Heemsteedse
Antonia Kortekaas. Liesbeth zou
later de -inmiddels- anjerkwekerij
van haar vader overnemen.
Antonia Kortekaas verloor haar
moeder vlak na de bevrijding, in
1945. Een hele tragische gebeurte­
nis voor het gezin, want de tien
kinderen werden hierdoor wees.
Het Oude Slot met de
Vredesbrug in 1925
HeerlijkHeden I 149

Antonia Kortekaas
met één van de hondjes
van de familie Erens
bij de deuropening van
het Oude Slot. Foto uit
beginjaren vijftig.
150 I HeerlijkHeden
Antonia's broer werkte in die tijd bij de anjerkwekerij 't Clooster van de familie
Erens, waar Liesbeth in aan het hoofd stond. Hij sprak haar aan en vroeg of zijn
zuster Antonia misschien bij haar in dienst zou mogen."Ik was toen veertien jaar
oud", vertelt ze."Vanaf dat moment woonde ik als dienstmeisje op het Oude Slot.
Een prachtige tijd. Ik zorgde voor de maaltijden en dekte de tafel als er gasten
kwamen." En die kwamen er veel in die tijd. De familie had dankzij de literaire
interesses van vader een boeiende kennissenkring. Emile Erens was naast anjer­
kweker hagiograaf: hij schreef romans over heiligenlevens."De familie was zeer
katholiek", benadrukt Antonia. Lodewijk van Deyssel kwam in de loop der jaren
regelmatig op bezoek bij de familie, evenals Godfried Bomans."lk kan me hem
goed herinneren", zegt Antonia. Ze vervolgt:"Emile genoot bekendheid, maar zijn
broer Frans Erens maakte een grotere carrière in de literaire wereld." Frans blijkt
aangesloten te zijn geweest bij de Beweging van Tachtigers, een groep schrijvers
uit de jaren tachtig van de 19de eeuw die een revolutie in de literatuur wilden
bewerkstelligen.
Saai was het dus niet op het Oude Slot.Antonia genoot van het leven op de
voormalige boerderij."Ik beschikte daar over twee kamers, een ongekende luxe
in die tijd. Ik had een slaap- en een woonvertrek." In totaal bestond het gebouw
uit zestien vertrekken. De voormalige bewoonster weet nog precies te vertellen
dat elke kamer een naam had en ze somt op:"De tuinkamer, de blauwe kamer, de
waskamer, de trapkamer. In mijn tijd woonden alleen Liesbeth en haar zuster er
nog met wat personeel." De familie had altijd veel honden gehad. In de tuin stond
een ren met kippen, die door Antonia verzorgd werden. Bij het huis lagen fruit-
boomgaarden. Er groeiden appels en peren. Een stenen brug verschafte toegang
tot het huis.
Liesbeth Erens vertrok elke morgen
om 06.00 uur naar de kwekerij."Zij
was als een pleegmoeder voor mij",
zegt Antonia. "'s Avonds dronken we
samen thee. Ik zorgde voor het eten.
Ze ging ook vaak op zakenreis naar
Engeland. Ik had grote bewondering
voor haar, ze stond aan het hoofd
van al die mannen die in de kweke­
rij werkten. En dat deed ze goed."
Erens kweekte Amerikaanse anjers,
die ook in Engeland populair waren.
In de jaren vijftig bestond 't Clooster
uit kassen met ongeveer 7000 meter
aan glas. Door kruisingen ontstond
daar de roze prinses Irene anjer.
En dankzij verbeterde methoden
konden de planten die doorgaans maar 80cm werden, een hoogte van wel twee
meter bereiken. In 1973 is de familie met de kwekerij gestopt.

Aan het leven op de oude slotboerderij kwam voor Antonia in 1954 een eind.
Zij trouwde daar op 19 juni 1954 met Cees Bouwmeester."Onze bruiloft vond
plaats op het Oude Slot. En natuurlijk bestond mijn bruidsboeket uit anjers", lacht
Antonia."Deze prachtige dag vergeet ik nooit meer. Een professionele fotograaf
kwam foto's maken van ons op het Oude Slot.We hielden er een diner", zegt ze
en laat een oud klein fotootje zien met een prachtig gedekte tafel. Na de trou­
werij verhuisde het echtpaar naar Zwijndrecht."lk heb echt heimwee gehad naar
mijn oude stek aan de Slotlaan."
De familie Erens heeft zelf 45 jaar op het Oude Slot gewoond. In de tijd dat
Antonia er nog woonde, liet de gemeente al weten dat er interesse bestond
om het pand te kopen.Antonia:"lk was op een dag alleen thuis en toen ging de
bel. Er stonden twee mannen voor
de deur. Ze vroegen of ze binnen
mochten kijken en ik zei 'nee'. Ik liet
nu eenmaal geen vreemde mannen
binnen. Maar het bleek de burge­
meester te zijn. Ik schaamde me en
heb me verontschuldigd."
"Liesbeth wilde het huis niet verko­
pen", zegt Antonia peinzend, "maar
haar broers en zusters wilden
geld zien. Het huis moest verdeeld
worden. Dat is uiteindelijk heel naar
gegaan. Liesbeth vertrok op zaken­
reis en toen ze terug kwam hadden
haar broers en zussen al haar spul­
len verhuisd naar een groot huis aan
de Nijverheidsweg nummer 7 bij de
Watertoren.
Het Oude Slot was verkocht. Dat
heeft kwaad bloed gezet bij Liesbeth.
Ze is er lang heel verdrietig over
geweest."
Pascale van derVorst
1 Over Emile Erens, zie een artikel van Kees de Raadt, gepubliceerd in HeerlijkHeden, nummer I 13,
augustus 2002, blz. 175-187.
Trouwfoto genomen bij
het Oude Slot in 1954.
HeerlijkHeden I 151

Leestafel van Prinsen
heesmachine by
methode Prinsen
152 I HeerlijkHeden
Opvoeding tot deugdzaam burger
HEEMSTEEDS ONDERWIJS IN HET BEGIN VAN DE
NEGENTIENDE EEUW
deugdzame burgers.
Vanaf het begin van de negentiende
eeuw hechtte men steeds meer
waarde aan goed onderwijs. Betere
scholing kon de armoede van de
lagere klassen bestrijden. Daarnaast
kon goed algemeen onderwijs ook
zorgen voor een gevoel van natio­
nale eenheid en vaderlandsliefde.
De kinderen uit de arme klasse
konden zo worden opgevoed tot
Allerlei initiatieven zorgden ervoor dat de kwaliteit van het onderwijs verbe­
terde. De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen bijvoorbeeld, al opgericht aan het
einde van de achttiende eeuw richtte zich op het geven van volksonderwijs, het
opleiden van onderwijzers, het stichten van volksbibliotheken en andere nuttige
zaken.
In 1806 resulteerde al die aandacht in de Schoolwet, waarin een aantal zaken
-voor het eerst centraal- werd geregeld. De Schoolwet stelde eisen aan het
onderwijs, aan de onderwijzers en aan de schoolgebouwen. Er kwamen school­
opzieners die moesten toezien of de scholen zich wel aan de wet hielden. Zo
gebeurde dat ook in Heemstede.
Heemstede (en Bennebroek) werden vrijwel jaarlijks bezocht door de school­
opziener. Deze concludeerde in 1816, 1817 en 1819 dat het goed ging met de
ongeveer 75 leerlingen op de dorpsschool.
Toevallig was in die periode de huur
van het oude schoolgebouw, dat op
de plaats van de huidige Voorweg-
school stond, afgelopen. In 1818
werd gekozen voor een andere
locatie voor de school. Het nieuwe
lokaal kwam op een perceel aan de
Achterweg vlak bij de kerk. Door
deze nieuwbouw werd de school
"van 's Rijkswege aanmerkelijk verbe­
terd".
De meeste arme kinderen, voor wie
het onderwijs nu juist zo belangrijk
was, konden het nieuwe lokaal helaas
nog niet van binnen bewonderen.
Schoolmeester Abraham Harrebo-
mée liet niet veel arme kinderen
toe. In 1819 moest hij zich hierover
verantwoorden bij de gemeenteraad.

Hij meende dat er een grens was aan het aantal kinderen dat hij gratis les moest
geven. De gemeenteraad vond echter dat het schoolgeld van de arme kinderen in
zijn salaris verrekend was. Gelukkig kreeg hij steun uit een andere hoek.
In deze jaren vatte namelijk het Heemsteedse Departement van de Maatschappij
tot Nut van 't Algemeen ook belangstelling op voor het onderwijs. Het richtte
een commissie op die het geregeld schoolgaan moest bevorderen. De commis­
sie, die bestond uit heren van de omliggende buitenplaatsen, stelde een fonds in
waaruit zij het schoolgeld betaalde voor zo'n 90 arme kinderen. De commissie
deed haar werk goed want in korte tijd steeg het aantal leerlingen van 80 naar
180. Het was logisch dat Harrebomée het gemeentebestuur om een onder­
meester vroeg en deze ook toegewezen kreeg. De grenzen tussen de standen
waren door het schoolgaan van de arme kinderen niet vervaagd; de heren betaal­
den weliswaar het schoolgeld maar stelden als voorwaarde, dat de "kinderen uit
de geringe klasse volstrekt niets anders leeren dan lezen, schrijven en rekenen,
zonder taalkunde, zonder rekenen uit het hoofd of hetgeen verder zou kunnen
strekken tot verstandsontwikkeling". Hiertegen zou de inspecteur pas in 1839
protesteren. Deugdzaam mocht de arme jeugd wel worden, maar al te knap was
niet gewenst.
Rond dezelfde tijd, in 1821, werd er een nieuwe schoolopziener benoemd. De
bekende directeur van de Haarlemse Rijkskweekschool, P.J. Prinsen werd school­
opziener van het district waar Heemstede en Bennebroek onder vielen. Hij
constateerde in het algemeen een groeiende belangstelling voor het onderwijs bij
gemeentebesturen, ouders en kinderen.
Prinsen ging voortvarend te werk.AI bij zijn eerste bezoek aan Heemstede bleek
hij niet tevreden over de vernieuwde school. Hij klaagde over de ouderwetse
inrichting van het schoollokaal en vroeg, via de schout, geld aan de gemeente. Dit
werd beschikbaar gesteld en een jaar later kon hij rapporteren dat het school­
lokaal aanmerkelijk verbeterd was."Door de bijzondere zorgen van het gemeen­
tebestuur is het inwendige der school op de beste wijze vernieuwd, al wat als
hulpmiddel nodig werd geoordeeld, aangekocht." Op
zijn aanraden was een, door hemzelf ontwik­
kelde, nieuwe leesmethode aangeschaft.
In het lokaal stond nu een leesmachine
en er waren letterplanken, leestafels
enzovoort voor de kinderen aanwe­
zig. Prinsen had zelf ook de handen
uit de mouwen gestoken want zo
rapporteerde hij in een brief aan het
gemeentebestuur; "Gepasseerde
zaterdag heb ik de laatste hand aan
de verbetering der school gelegd
en vermeen dat dezelve nu in een
uitmuntende staat is."
Ook Harrebomée had bijgedragen wat
hij kon. De Heemsteedse school voldeed
nu echt aan de eisen van de tijd, zodat
opziener Prinsen in 1823 concludeerde:"Alles J.P. Prinsen
HeerlijkJHeden I 153

154 I HeerlijkHeden
belooft veel goeds". Wat hij voorspelde kwam uit. De inspectierapporten van de
daaropvolgende jaren laten zien dat het goed ging met het Heemsteedse onder­
wijs. Pas in 1835 werd weer melding gemaakt van een slecht lokaal, maar dat was
dan ook al weer zo'n zestien jaar in gebruik door een groot aantal kinderen. In
1836 had de school 220 leerlingen!
Noot:Abraham Harrebomée (1782-1859) was gedurende 54 jaar (!) als hoofd
van de openbare dorpsschool verbonden. Hij fungeerde ook als voorzanger in de
Hervormde Kerk en was van 1833-1850 regent en boekhouder van het Wees-
en Armhuis te Heemstede, gelegen nabij de IJzeren Brug. Uit zijn huwelijk met
Magdalena Catharina Ris van Haffen zijn liefst 17 kinderen geboren van wie een
aantal op jonge leeftijd overleed. Zijn zoon Pieter Jacob (1809-1880), die in de
voetsporen van zijn vader trad en hoofdonderwijzer werd van een jongensschool
in Utrecht heeft zijn leven gewijd aan het verzamelen van Hollandse spreekwoor­
den. Hij verzamelde er 42.450, die in drie delen tussen 1858 en 1870 in boek­
vorm verschenen (in 1991 herdrukt).
Over Abraham Harrebomée als schoolmeester te Heemstede zijn gegevens te
vinden in deVOHB-uitgave van G.van Duinen: Geschiedenis van het onderwijs in
Heemstede. Deel II, 1800-1954.
Anja Kroon
Een strijdbaar bleker uit Bennebroek
HET 350 STE STERFJAAR VAN PIETER VAN HULLE
In hetzelfde jaar als Adriaan Pauw is Pieter van Hulle in 1585 geboren.Tegenover
eerstgenoemde ambachtsheer en staatsman is de herinnering verbleekt aan de
lijnwaadbleker en energieke pleitbezorger van onderlinge samenwerking Pieter
van Hulle. Naar eigen zeggen geboren in Haarlem, vervolgens woonachtig te
Bloemendaal verhuisde hij naar de ban van Heemstede om uiteindelijk december
1655 in Bennebroek te overlijden
In zijn eigen tijd miskend mogen we deze energieke ondernemer als een onver­
woestbaar optimist bestempelen die ondanks alle tegenslagen tot zijn laatste
ademtocht broodnodige samenwerking onder de blekers heeft bepleit.
In voortdurende rekesten gericht aan de heren van Brederode en de vroedschap
van Haarlem, streefde hij naar een hechte organisatie van de meester-blekers.
Volgens hem de enige manier om hun zwakke positie tegenover de kapitaal­
krachtige geldschieters te kunnen weerstaan. Mevrouw S.C.Regtdoorzee Greup-
Roldanus, die in 1936 promoveerde op een dissertatie over de 'Geschiedenis der
Haarlemmer Bleekerijen' heeft na grondig onderzoek aangetoond dat de onver­
moeibare Pieter van Hulle de gave van het woord en de pen bezat, als industrieel
organisator zijn tijd ver vooruit was.
Leerschool in Bloemendaal
Vooropgesteld dient te worden dat wanneer van de 'Haarlemmer Bleek' word

gesproken de lijnwaad-, garen- en kleerblekerijen in werkelijkheid in de omlig­
gende dorpen waren gelegen binnen de jurisdictie van de Heren van Brederode
en Heemstede.
In de steden, waar zich o.a. de linnennijverheid ontwikkelde, zijn vanwege stank­
overlast geen blekerijen ontstaan, bovendien ontbreken daar de bleekvelden om
het linnen uit te leggen en met zacht water verder te behandelen. De duinstreek
was bij uitstek geschikt voor het bleekproces o.a. tengevolge van de zuiverheid
van het duinwater.'De witte lijnwaden vinden van wittigheid geen weerga' schreef
Johan van Westerhoven.
In 1577 vestigde Lambrecht van Dale uit het land van Kleef zich in Haarlem en
stichtte een blekerij aan het eind van de Brouwersvaart onder de jurisdictie van
Brederode. Ongeveer in dezelfde tijd werd de Vlaamse Meenen veroverd en
bezet door de Spanjaarden en vluchtte tussen 1578 en 1580 een aantal Vlamingen
naar het Noorden.
Uit een bewaard gebleven 'Memoriael van de overkomste der Vlamingen hier
binnen Haerlem' waarvan zich het enig bewaard gebleven exemplaar bevindt in
de Stadsbibliotheek van Haarlem 1 blijkt, dat zich onder de vluchtelingen Denijs
van Hulle bevond 'met vroue en kindren'.Voorts Carel van Mander die als schil­
der en kunsthistoricus naam zou maken. Zij kochten het poorterrecht van de
stad Haarlem en de ondernemende Denijs van Hulle, kenner bij uitstek van de
linnennijverheid, stichtte eerst een weverij, gevolgd door een garenblekerij, in het
dorpTettero (Overveen). Hij werd ook de eerste kamerijksdoekbleker binnen de
heerlijkheid Brederode. Hij leidde jonge mensen op als garenbleker, lijnwaadble-
ker en lijnwaadpakker en ontpopte zich als een verdienstelijk voortrekker op zijn
vakgebied.
In een van zijn publicaties schreef Pieter van Hulle later over 'de loffelycke Stadt
Haerlem die ick boven alle andere steden beminne, omdat mijn ouders hier in
vluchtende, minnelyck en lieftalich, niet als vreemdelingen maer als kinderen sijn
ontfangen'.
Tussen 1580 en 1587 vluchtten opnieuw meer dan 600 Zuidnederlanders naar
Haarlem die een bloei van het fabriekswezen en met name de blekerijnijverheid
bewerkstelligden. Met zekerheid staat vast dat de in 1585 in Haarlem geboren
zoon Pieter al op jonge leeftijd het vak leerde in de blekerij van zijn vader Denijs
van Hulle 1 . Het gezin woonde bij het'Huys te Bloemendaal' en op de'bleekne-
ring' werkten zo'n twintig personen..
Conflict met Adriaen Pauw over oprichting van een biekersgilde
Uit de jaren 1622-73 zijn enkele transportakten bewaard gebleven over koop en
verkoop van stukken grond (weide- en hooiland) door de bleker Pieter van Hulle,
gelegen te Bennebroek in de ban van Heemstede. In deze strijd stond hij ook
nog geregistreerd als lijdwaadbleker te Bloemendaal, welke blekerij hij in 1624
verkocht, om met een ander bedrijf verder te gaan.
Pas na 1633 heeft hij zich definitief in Bennebroek gevestigd om zich uitsluitend
te wijden aan een blekerij, in eigendom van de ambachtsheer, die aan de oostkant
van de Schoollaan lag.
In 1624 heeft hij samen met andere blekers uit deze streek, gedurende de afwe-
HeerlijkHeden I 155

156 I HeerlijkHeden
zigheid van Adriaan Pauw die voor
een diplomatieke missie in Frank­
rijk vertoefde, een verzoekschrift
verzonden aan de Burgemeesters
van Haarlem en de Staten van
Holland om een blekersgilde in het
leven te roepen. Dit gildenreglement
was zijn eerste pennenvrucht. Hij
wees er bij zijn verzoek op dat al in
1592 de baljuwen van Kennemerland
en Brederode een ordonnantie voor de blekers en hun boden hadden gemaakt
en doen publiceren.
Het concept werd bewilligd door de baljuwen van Kennemerland en Brederode;
de vroedschap van Haarlem ging akkoord na wijziging van enkele regels. Adriaen
Pauw opponeerde vooralsnog. Die voelde zich "gekleineerd" omdat hem pas
goedkeuring werd gevraagd nadat het reglement al was geformuleerd en boven­
dien vond Pauw dat hem te weinig medezeggenschap was gegeven bij de benoe­
ming van gildenfunctionarissen.Tengevolge van deze stellingname ontstond onrust
onder de blekersbevolking. Om de zaak te sussen is Pieter van Hulle als bemid­
delaar naar Pauw gestuurd, die op dat moment in 's-Gravenhage vertoefde.
Pauw stemde uiteindelijk in nadat de blekers hun verzoek aan de Staten van
Holland hadden laten varen.Toch werd tengevolge van onderlinge onenigheid
tussen de blekersbazen de bestaande "blekersnering" niet tot gilde verheven.
In 1646 zond Pieter van Hulle opnieuw een concept-ordonnantie over het bleek-
loon en te gebruiken materialen, ondertekend door "alle de bleykers in Heem­
stede"; met de namen van tien lijnwaadblekers.
Promotor van samenwerking
Pieter van Hulle zag kans de aanvankelijk bescheiden onderneming in Benne-
broek te doen uitgroeien tot één van de grootste der twintig lijnwaadblekerijen
rondom Haarlem.
Veel blekersbedrijven draaiden destijds met verlies en Pieter van Hulle's eigen
blekerij in Bennebroek had bijvoorbeeld in 1649 een deficit saldo van 1600
carolus gulden. Hij raamde het gemiddeld verlies per bedrijf over de laatste kwart
eeuw op 500 gulden per jaar. Faillissementen waren meer regel dan uitzonde­
ringen en het blekersbedrijf was dan ook in economisch opzicht een ongezonde
bedrijfstak. Oorzaak hiervan was volgens Pieter van Hulle een gebrek aan solida-
riteit.Als leverancier van as, loop en zeep wisten de kapitaalkrachtige kooplieden
vaak alle risico's zoals van weer en wind, financieel af te wentelen op de georga­
niseerde blekers. Die werden tegen elkaar uitgespeeld door de linnenfabrikanten.
Pieter van Hulle nam menigmaal de pen ter hand en uit een groot aantal bewaard
gebleven rondschrijvens, plakkaten, memories e.d. heeft hij zich doen kennen als
een strijdbaar persoon die de belangen van de algehele blekersbranche bepleitte.
Zowel ten opzichte van de stadskooplui die neerzagen op de plattelandse blekers,
de collegae die elkaar teveel beconcurreerden, als de autoriteiten van Zuid-
Kennemerland.

Zijn lijfspreuk luidde:
'Eendracht maekt macht
Heel sterck en machtigh
ende ter contrarie
Twist en tweedracht
onsterck en onmachtig.'
Omdat de blekers onderling niet
tot prijsafspraken konden komen
deed Van Hulle bij herhaling een
beroep op de overheden van
Haarlem, Bloemendaal en Heem­
stede teneinde een teloorgang
van deze belangrijke bedrijfstak
te voorkomen. Uit 1649 dateert
zijn laatste geschrift.
Het is de verdienste geweest
van mevrouw S.C.Regtdoorzee
Greup, dat zij als eerste de grote ontwikkeling en fijne eruditie van Pieter van
Hulle heeft onderkend. De blekersbrieven van bijvoorbeeld een eeuw later staan
op een veel lager peil wat betreft inhoud, woordkeus en stijl.
Kortom, geen ander in de zeventiende eeuw heeft de belangen van de blekers-
bedrijfstak zo hartstochtelijk verdedigd. Het is gezegd, Pieter van Hulle had meer
succes verdiend dan hem ten deel is gevallen.
Eind 1655 kwam hij op zeventigjarige leeftijd in Bennebroek te overlijden. Wegens
schulden is zijn nalatenschap korte tijd later failliet verklaard. Dit bedrijf aan de
Schoollaan in het bezit van Adriaan Pauw Jr. bleef niettemin tot ver in de 18de
eeuw voortbestaan en is in 1656 aan een ander verpacht voortbestaan.
Van de kinderen nam Jacob Pieterszoon van Hulle op 8 mei 1647 een blekerij
in Bennebroek over, doch hij overleed spoedig. Diens weduwe hertrouwde met
Gillis Bossu die wegens insolventie in 1678 de lijnwaadblekerij moest overdoen
aan een ander.
In 1656 wordt een andere zoon Nicolaes van Hulle genoemd als schepen van de
drie jaar eerder zelfstandig geworden ambachtsheerlijkheid. Met zijn overlijden,
na voornoemde Jacob en twee zusters verdween de naam Van Hulle voorgoed.
Een portret van Pieter van Hulle ontbreekt helaas, des te beter kennen we de
karaktertrekken uit zijn geschriften.Via zijn welversneden pen komt hij ons te
voorschijn als een trots en onbuigzaam man.
Hans Krol
Noten
1 In 1973 is het boekje, vermoedelijk daterend uit 1646, in een bibliofiele opgave van 100 stuks
herdrukt op de Haarlemse Carlinapers.
2 De gemeente Haarlem heeft in 1934 een straat vernoemd naar Denijs van Hulle.
Schoorsteenstuk van een
blekerij van Laurens
van der Vinne uit 1737.
Lange tijd geassocieerd
met "Duinlaan" in
Bennebroek, maar de
auteur C. W.D. Vrijland
voerde goede
argumenten aan
dat hier een blekerij
in Bloemendaal is
afgebeeld.
HeerlijkHeden I 157

158 I HeerlijkHeden
Literatuur
Groesbeek, J.W. Bennebroek; beeld van een dorpsgemeenschap. 1982.
Regtdoorzee Greup-Roldanus, S.C. Geschiedenis der Haarlemmer Bleekerijen.
's-Gravenhage, 1936.
Regtdoorzee Greup-Roldanus. Pieter van Hulle ( 1585-1656); schrijver van het
'Memoriael van de overeenkomste der Vlamingen hier binnen Haerlem.' In:
Nederlandsche Historiebladen, Ie jaargang 1938, blz.459-488.
Regtdoorzee Greup-Roldanus, S.C. Uit brieven van lijnwaad- en garenbleekers. In:
Jaarboek Haerlem 1936, blz, 70-73.
ADRIAAN VAN DER VOORT, SCHOUT VAN HEEMSTEDE
IN HET LAATSTE KWART VAN DE VIJFTIENDE EEUW.
Inleiding
In zijn artikel over de schouten van Heemstede in de veertiende en vijftiende
eeuw - NieuwsbriefVOHB 19e jaargang no. 68 (mei 1991) - noemt Hans Krol
wat de vijftiende eeuw betreft de volgende personen: Klaas Kibbe (1420), Boudijn
Jan Boudijnszn. ( 1435-1450),Willem van den Bosch (1450),Jacob van Assendelft
( 1458) en Dirk Janszn. ( 1494). Op basis van een artikel van M.Thierry de Bye
Dolleman en archiefonderzoek kan hieraan nog de naam van Adriaan van der
Voort worden toegevoegd. Hij wordt namelijk vermeld als schout van Heem­
stede in 1478, I486, 1487 en 1488.' Het onderstaande verhaal is een aanvulling
op het eerder genoemde artikel van Hans Krol.
Een korte familiegeschiedenis
De uit Haarlem afkomstige Adriaan van der Voort was een zoon van Jan Klaaszn.
Put en Engel van der Voort. De vader van Adriaan had eigenlijk een dubbele of
gecombineerde voornaam: Jan Jacob (naar zijn grootvader Jan Jacobszn.). Zijn
volledige naam was dus Jan Jacob Klaaszn. Put. In de bronnen wordt hij ook wel
Jan Jacobszn. Put genoemd. Om verwarring te voorkomen zal ik hem in dit arti­
kel steeds Jan Klaaszn. Put noemen. Hij was een broer van Yonefie Klaasdr. Put
(getrouwd met Jan Floriszn. Gaal) en Dirk Klaaszn. Put (schout van Oostzanen).
Jan Klaaszn. Put was eerst getrouwd met Katharina Dirksdr. van Bakenesse. De
kinderen uit dit huwelijk stierven al op jonge leeftijd. Katharina van Bakenesse
overleed in 1425, waarna Jan Klaaszn. Put in het huwelijk trad met Engel. Zijn
tweede vrouw wordt in de bewaard gebleven bronnen niet met haar achternaam
vermeld, maar Thierry de Bye Dolleman heeft aangetoond dat zij waarschijnlijk
een zus was van de Haarlemse schepen Salomon van derVoort.Adriaan van der
Voort heeft dus de achternaam van zijn moeder aangenomen. Over deze Haar­
lemse familie Van der Voort is maar weinig bekend. Het staat slechts vast dat
Engel en Salomon van der Voort niet tot het nageslacht van Arnoud van der Voort
(bastaardzoon van ridder Jan Persijn) behoren. De zus van Adriaan van der Voort
(Yonefie Jan Jacobsdr.) was getrouwd met Gerrit van Rietwijk. Hun zoon Simon
Gerritszn. van Rietwijk werd op 7 maart 1478 eigenaar van 's Gravenmade, een
stuk land in Bennebroek ter grootte van zestien morgen (= 13,6 hectare). 2

ClïM
Jan J&4rô&.z.
tb- ^
Adrlaen
v. d. Volrd^'n
AdrUen
v. d. Volrdon
Enkele wapens van de familie Put/Van der Voort (het kruis met de vier
sterren is van de familie Van der Voort).
Adriaan van der Voort trouwde met Hendrikje de Jonge (dochter van Jan van
Herwaarden en Ave). Dit huwelijk bleef kinderloos. Hendrikje overleed kort vóór
1464. Adriaan van der Voort trad vervolgens opnieuw in het huwelijk. De naam
van zijn tweede echtgenote is niet bekend. Misschien is Adriaan van der Voort
zelfs voor een derde keer getrouwd. In 1496 verklaarde ene Adriaan Jan Klaaszn.
voor de schepenen van Haarlem dat hij de helft van de bruidschat van zijn
schoonvader had ontvangen wegens zijn huwelijk met Katharina Klaasdr. Hals. 3
Deze Adriaan Jan Klaaszn. liet in 1503 en 1505 een kind begraven. Kort na 1505
is Adriaan Jan Klaaszn. zelf gestorven. Katharina Klaasdr. Hals hertrouwde daarna
nog tweemaal: eerst met Dirk Klaaszn. Corff en daarna met Jan Frankenzn. van
Alkemade. Ze overleed in 1513 en liet geen kinderen na. De kinderen van Adri­
aan van der Voort waar ik nu aandacht aan ga besteden, zullen daarom afkomstig
zijn geweest uit het tweede huwelijk met de onbekende vrouw.
Yonefie Klaasdr. Put
x
Jan Floriszn. Gaal
ir
twee jong gestorven
kinderen
Adriaan van der Voort
Klaas Janszn.
(alias Klaas Putje)
schepen van Haarlem
x
Elisabeth
Jan Klaaszn. Put
schepen en burgemeester
van Haarlem
x
(I) Katharina van Bakenesse
(+5 april 1425)
(2) Engel van der Voort
Adriaan van der Voort
schepen van Haarlem en
schout van Heemstede
x
( I ) Hendrikje de Jonge
(+vóór 1464)
(2) N.N.
(3) Katharina Klaasdr. Hals
Simon van der Voort
schout van den Bosch (Schoten)
Dirk Klaaszn. Put
schout van Oostzanen
(+na 1462)
Yonefie Jan Jacobsdr.
x
Gerrit van Rietwijk
(+ vóór juni 1459)
Simon Gerritszn.
van Rietwijk
71
twee jong gestorven
kinderen
HeerlijkHeden I 159

160 I HeerUjkHeden
Fragmentgenealogie Put/Van der Voort.
Waarschijnlijk was Adriaan van derVoort junior de oudste zoon uit het tweede
huwelijk. Hij volgde in ieder geval op 12 februari 1507 zijn vader op in een leen­
goed dat toebehoorde aan de leenkamer van Egmond. Deze datum komt aardig
overeen met de hierboven genoemde sterfdatum van Adriaan Jan Klaaszn. (kort
na 1505). Dit versterkt het vermoeden dat Adriaan Jan Klaaszn. en Adriaan van
derVoort senior dezelfde persoon zijn. In het begin van de zestiende eeuw
wordt in Haarlem en omgeving ook melding gemaakt van Simon van derVoort.
Waarschijnlijk was hij een jongere broer van Adriaan van derVoort junior. Het
lijkt er dus op dat zowel Adriaan van derVoort senior als zijn zus Yonefie één
van hun kinderen Simon noemden. Omdat deze naam binnen de familie Put
(voor zover bekend) niet voorkomt, is het mogelijk dat Simon van derVoort en
Simon van Rietwijk zijn vernoemd naar een familielid van Engel van derVoort
(de moeder van Adriaan senior en Yonefie). In tegenstelling tot zijn oudere
broer Adriaan bezat Simon van derVoort wel het Haarlemse poorterschap. In
1511 wordt hij genoemd als hoofdman van de ratelwakers. In die functie was hij
verantwoordelijk voor de veiligheid binnen de stad. Drie jaar later was Simon
van derVoort schout van 'den Bosch' (Schoten). Hij was toen volgens eigen
zeggen 34 jaar oud.Volgens M.Thierry de Bye Dolleman was een dochter van
Adriaan van derVoort senior mogelijk non in het convent van Sint Klara te
Haarlem, aangezien hij in mei 1494 een schenking deed aan dit klooster.
In aanraking met het gerecht
Adriaan van derVoort is tweemaal in aanraking gekomen met het gerecht
van Haarlem. Op 22 augustus 1460 werd hij veroordeeld tot het leveren van
4000 stenen en twee hoet kalk. 4 Samen met tien andere (merendeels jonge)
Haarlemmers had Adriaan zich namelijk niets aangetrokken van het verbod op
het openlijk dragen van partijgebonden kleding en banieren dat op 7 augustus
1460 door de schout en schepenen van Haarlem was uitgevaardigd. Dit verbod
hield verband met de Hoekse en Kabeljauwse twisten waar ik in mijn vorige
artikel kort aandacht aan heb besteed. Het tentoonspreiden van de partijkeuze
door middel van kleding kon gemakkelijk leiden tot onrust en opstootjes. Na
de onlusten in de jaren 1444 en 1445 werden er door de graaf van Holland
(hertog Filips de Goede) diverse maatregelen genomen om de strijdende
partijen met elkaar te verzoenen en nieuwe geweldsuitbarstingen te voorko­
men. 5 Zo kwam er bijvoorbeeld een verbod op het openlijk dragen van wapens
en politieke herkenningstekens. Omdat het de rust in de stad ten goede kwam,
besloten diverse steden (waaronder Haarlem en Leiden) soortgelijke verboden
uit te vaardigen. 6
Omstreeks 1462 raakte Adriaan van derVoort verwikkeld in een conflict met
de Haarlemmer Klaas Janszn. Een oorzaak wordt niet genoemd, maar de situa­
tie was zo ernstig dat de schout en schepenen van Haarlem genoodzaakt waren
beide partijen met elkaar te verzoenen. Adriaan was blijkbaar de aanstichter,
want in het vonnis van het gerecht staat vermeld dat hij aan Klaas Janszn. vroeg
om hem zijn daden te vergeven. Daarmee gaf Adriaan van derVoort gehoor aan
de oproep van de schout en schepenen om zich met Klaas Janszn. te verzoenen.

Een antwoord van Klaas Janszn. bleef echter uit, waardoor de beoogde verzoe­
ning in gevaar kwam. Aangezien Klaas Janszn. niet bereid was mee te werken,
werd hij op I I december 1462 veroordeeld tot het leveren van 8000 stenen en
vier hoet kalk. Deed hij dat niet, dan werd hij voor een jaar verbannen uit Haar­
lem en uit de baljuwschappen Kennemerland en Rijnland.
Bezittingen
Tot de bezittingen van Adriaan van der Voort behoorden ondermeer enkele
leengoederen. Op 5 september 1445 werd hij beleend met vijf maden (=2,84
hectare) land in de ban van Heemstede. Dit land maakte deel uit van de leenka­
mer van Brederode. Aangezien Adriaan op dat moment nog minderjarig was, trad
zijn neef Floris Janszn. Gaal op als voogd. Op 8 maart 1452 volgde Adriaan van
der Voort zijn vader op als leenman van veertien morgen (=1 1,9 hectare) land in
Honselersdijk (achter de molen). Hij deed toen zelfstandig leenhulde en zal dus
meerderjarig zijn geweest. Dit grafelijke leengoed bleef meer dan twintig jaar in
zijn bezit, waarna Adriaan van der Voort in 1473 besloot om het van de hand te
doen. Op 30 maart 1470 werd Adriaan van der Voort door de heer van Brede­
rode beleend met een huis en 'camer' in Haarlem. Daarnaast verwierf hij ook een
leengoed dat op een zeker moment wegspoelde.Ter compensatie werd Adriaan
van der Voort daarna beleend met een klein leengoed van zeven paar konijnen
en zeven paar vogels, behorend tot de leenkamer van Egmond. Dat betekent dat
Adriaan jaarlijks veertien konijnen en veertien vogels mocht vangen in een niet
nader omschreven gebied. Het gaat hierbij om het eerder genoemde leengoed
waarin hij op 12 februari 1507 werd opgevolgd door zijn zoon Adriaan van der
Voort junior. Het is niet duidelijk waar het weggespoelde leengoed precies gele­
gen heeft (waarschijnlijk ergens aan de rand van het Haarlemmermeer).
Over de andere bezittingen van Adriaan van der Voort is maar weinig bekend. Een
deel van het grondbezit van zijn moeder Engel van der Voort (gelegen in diverse
ambachten in Kennemerland) werd op 21 maart 1462 door Adriaan van der
Voort aan het in Haarlem gelegen Zijlklooster overgedragen.Vermoedelijk had
zijn moeder dat in haar testament zo vastgelegd. In oktober 1487 kocht Adriaan
van der Voort van DirkWillemszn. de helft van een huis op 't Hooft te Haarlem
tussen Gerrit Klaaszn. Albout aan de ene, en Simon Dirkszn. Lepelaar aan de
andere kant.Aan de achterzijde strekte het perceel zich uit tot aan het perceel
van Simon Dirkszn. Lepelaar.
In 1483/1484 werd het vermogen van Adriaan van der Voort geschat op 1500
ponden (van 40 groten). Daarmee behoorde hij tot de 18,3% rijkste inwoners
van Haarlem. In de Haarlemse belastingkohieren van 1493 en 1495 staat hij
echter vermeld met een veel kleiner vermogen.
Bestuurlijke carrière
Adriaan van der Voort was net als zijn vader en grootvader actief in de stedelijke
politiek. Zo was hij in 1478, 1483, 1485 en 1489 als schepen betrokken bij het
dagelijkse bestuur van Haarlem. Daarnaast maakte hij deel uit van de vroed­
schap. Dit bestuurscollege speelde in Haarlem op politiek gebied de belangrijkste
rol.Tussen 1477 en 1483 werd Adriaan van der Voort als gedeputeerde van de
stad Haarlem uitgezonden naar dagvaarten (vergaderingen) van de Staten van
HeerlijkHeden I 161

162 I HeerlijkHeden
Holland. Begin augustus 1478 bevond Adriaan zich als gedeputeerde in Kortgene
op Noord-Beveland. 8 Een door Haarlem en Rotterdam uitgerust oorlogsschip
had in juni 1478 voor de kust van Normandie op open zee het Engelse schip'de
Marie van Londen' gekaapt en naar Kortgene gebracht. De geroofde goederen
werden door de schepenen van Kortgene op 13/14 augustus 1478 gerechtelijk
toegewezen aan Adriaan van der Voort. Vervolgens werd de buit verdeeld. Haar­
lem, Rotterdam en de bemanning van het oorlogsschip kregen elk een deel van
de goederen.
Tussen 1478 en 1488 wordt Adriaan van der Voort vermeld als schout van Heem-
stede.Volgens Thierry de Bye Dolleman is het mogelijk dat Adriaan van der Voort
vóór 1478 enige tijd buiten Haarlem heeft gewoond. Misschien hield dat verband
met het bekleden van het schoutambt van Heemstede. Mocht Adriaan van der
Voort inderdaad vóór 1478 als schout van Heemstede zijn aangesteld, dan kan
hij de directe opvolger zijn geweest van schout Jacob van Assendelft. Bewijzen
voor deze hypothese ontbreken vooralsnog. In ieder geval woonde Adriaan van
der Voort vanaf 1478 weer in Haarlem. Zijn functioneren als schout van Heem­
stede zal daar waarschijnlijk nauwelijks onder geleden hebben, aangezien de
afstand tussen Haarlem en Heemstede klein was. Heen en weer reizen ging heel
gemakkelijk, zodat de belangrijkste bestuurlijke en gerechtelijke aangelegenheden
gewoon door Adriaan van der Voort konden worden afgehandeld. Adriaan van
der Voort werd als schout van Heemstede opgevolgd door Dirk Janszn. Het is
niet precies bekend wanneer dit gebeurde. Het staat slechts vast dat Adriaan van
der Voort in 1494 geen schout meer was, aangezien Dirk Janszn. in dat jaar als
schout van Heemstede wordt vermeld.
In het archief van de heerlijkheid Heemstede heeft Adriaan van der Voort geen
sporen nagelaten. De bewijzen voor zijn optreden als schout van Heemstede
moeten onder andere worden gezocht in de transportregisters van de stad
Haarlem.Zo verkocht Matheus Willemszn. in oktober I486 aan Albrecht Ban
(als voogd van zijn oom Klaas Hendrikszn.) de helft van een stuk land in de ban
van Heemstede, waarvan de andere helft toebehoorde aan de genoemde Klaas
Hendrikszn. Dit land grensde in het westen aan het land van Gerrit Jan Huys-
serszn., in het noorden aan het land van heer Hoon, in het oosten aan het land
van het Sint Elisabeth Gasthuis en in het zuiden aan het land van Klaas Hendriks­
zn. De verkoop vond plaats in Haarlem in aanwezigheid van Willem Pieterszn.
Velserman en Klaas Klaaszn., schepenen van Heemstede, en Adriaan van der
Voort, schout van Heemstede. In februari 1487 verkocht Klaas Floriszn. (als man
en voogd van Barbara) aan Floris Louriszn. en Fie Lourisdr. een stuk land van circa
tweeënhalf hont (=0,35 hectare) in de ban van Heemstede. Dit land grensde in
het oosten aan het land van Mathijs Klaaszn., in het zuiden aan het land van Aaf
(weduwe van Simon) en haar kinderen, in het westen aan de wildernis en in het
noorden aan het land van Simon Janszn. Deze verkoop vond eveneens plaats in
Haarlem in aanwezigheid van Willem Pieterszn. en Jacob Janszn., schepenen van
Heemstede, en Adriaan van der Voort, schout van Heemstede.
Heemstede in het laatste kwart van de vijftiende eeuw
Adriaan van der Voort was schout van Heemstede in een moeilijke tijd. Het graaf­
schap Holland werd tijdens het laatste kwart van de vijftiende eeuw getroffen
door een algehele economische malaise. Het vele krijgsgeweld dat ondermeer

de handel belemmerde, de hoge belastingdruk, de exploitatie van de munt, en de
voortdurend herhaalde renteverkopen door zowel steden als dorpen ter finan­
ciering van de belastingen speelden hierbij een belangrijke rol. De economische
terugval komt ook duidelijk naar voren in twee door landsheerlijke commis­
sarissen uitgevoerde financiële onderzoeken binnen het graafschap Holland: de
'Enqueste' uit 1494 en de 'Informacie' uit 1514. Beide onderzoeken hadden tot
doel de welstand van de Hollandse steden en dorpen te bepalen en op basis
daarvan tot een nieuwe belastingverdeling te komen. Hans Krol heeft hierover
reeds geschreven in de Nieuwsbrief van deVOHB nr.49 (augustus 1986). In 1494
verklaarden de vertegenwoordigers van Heemstede dat de welvaart sinds 1477
sterk was afgenomen. De inwoners van Heemstede waren volgens eigen zeggen
in 1477 driemaal zo rijk als in 1494. Als redenen noemde men de teloorgang van
de turfwinning, het wegtrekken van veel rijke dorpsgenoten en de hoge belasting­
druk vanwege de oorlogen die werden gevoerd. Het werd voor de inwoners van
Heemstede daardoor steeds moeilijker om de door de landsheer (de graaf van
Holland) opgelegde belastingen te betalen.
De vertegenwoordigers van Heemstede verklaarden in 1494 dat zij hun financiën
regelden door middel van schotponden. Schotponden hielden verband met het
schot of'ommesetgeld'. Het schot was een vermogensbelasting waarbij reke­
ning werd gehouden met de persoonlijke rijkdom van de belastingbetalers. Op
die manier werd de belastingdruk evenwichtig over de gemeenschap verdeeld:
hoe rijker men was, hoe meer belasting men betaalde. De armste inwoners
van Heemstede hoefden geen belasting te betalen. Het schot werd niet alleen
gebruikt om alledaagse uitgaven te bekostigen, maar ook om het geld bijeen te
brengen dat nodig was om beden of andere landsheerlijke belastingen te beta­
len. In Heemstede stond in 1494 een bezit ter waarde van 100 ponden (van 40
groten) gelijk aan één schotpond. Inwoners van Heemstede met bezittingen
ter waarde van 200 ponden werden dus op twee schotponden getaxeerd en
moesten meer belasting te betalen dan dorpsgenoten die op één schotpond
waren getaxeerd.'Alle 7 jaeren tweewerf' (tweemaal per zeven jaar) vond er
in Heemstede een verponding plaats op basis waarvan het aantal schotponden
werd vastgesteld. In 1477 telde Heemstede zeventien schotponden (die een bezit
vertegenwoordigden van in totaal 1700 ponden van 40 groten). In 1494 kwam
men met moeite tot tien schotponden. Het aantal mensen dat in staat was om
de belastinggelden op te brengen nam tijdens het laatste kwart van de vijftiende
eeuw dus af, waardoor de financiële druk toenam. Omstreeks 1511 telde Heem­
stede vijftien schotponden, maar in 1514 was dit aantal weer gedaald tot onge­
veer tien.
Over de'zetting' (het aandeel) van Heemstede in de landsheerlijke bede is niet
zo heel veel bekend. Er zijn wel gegevens over de tienjarige bede van 1462 en de
tienjarige bede van 1480 (zie onderstaande tabel).' Beide belastingen hadden een
looptijd van tien jaar.
Haarlem Heemstede Hillegom Lisse Sassenheim Spaarnwoude
1462 - 30,5 95 175 56 47
1480 4419 40 70 100 70 -
HeerlijkHeden I 163

164 I HeerüjkHeden
De zetting van Heemstede en enkele nabijgelegen plaatsen in de tienjarige bede
van 1462 en 1480 (de bedragen zijn gesteld in schilden van 30 groten)
Wat opvalt, is dat de bijdrage van Heemstede en Sassenheim tussen 1462 en
1480 groter is geworden, terwijl het aandeel van Hillegom en Lisse in diezelfde
periode afnam. Hoewel het verschil in de zetting van de bede niet zo heel groot
is, lijkt de economische situatie van Heemstede tussen 1462 en 1480 verbe­
terd te zijn.Verdergaande conclusies zijn vanwege de summiere gegevens op dit
moment helaas niet mogelijk.
In de vijftiende eeuw werden er door zowel steden en dorpen als het landsheer-
lijk gezag met grote regelmaat renten verkocht.Wanneer de reguliere inkomsten
tekort schoten kon op die manier namelijk op korte termijn extra geld bijeen
worden gebracht. De verkoop werd schriftelijk vastgelegd in een rentebrief,
waarin ondermeer een aantal waarborgen werd opgenomen om een tijdige
uitkering van de renten te garanderen. De koper van de rente - ook wel rente­
trekker, renteheffer of rentenier genoemd - betaalde een bepaalde hoeveelheid
geld (de koopsom) en kocht daarmee het recht op jaarlijkse rentebetalingen.
Werd een rente verkocht tegen de penning tien, dan ontving de rentetrekker
jaarlijks tien procent van de koopsom. Er kunnen ruwweg twee soorten renten
worden onderscheiden: erf- en lijfrenten. Het belangrijkste verschil was gelegen in
het feit dat de rentebetalingen van lijfrenten stopten op het moment dat de in de
rentebrief vermeldde persoon overleed, terwijl de rentebetalingen van erfrenten
in principe eeuwig konden doorgaan. Aanvankelijk waren de mogelijkheden tot
lossing van erfrenten nogal beperkt, maar naarmate de vijftiende eeuw vorderde
werd het lossen van erfrenten steeds meer aanvaard. Zozeer zelfs dat erfrenten
in de bronnen veelal simpelweg losrenten worden genoemd. Aangezien lijfrenten
in bepaalde gevallen eveneens losbaar zijn, zal ik (om verwarring te voorkomen)
in dit artikel de term losrenten niet gebruiken. Het rentepercentage was ener­
zijds afhankelijk van het soort rente en anderzijds van de economische en/of
politieke situatie waarin de rente werd verkocht. Hoewel de verkoop van renten
op korte termijn voor extra inkomsten zorgde, leidde het op de lange termijn
vaak tot nog grotere financiële problemen. Diverse Hollandse steden waren als
gevolg van grootschalige renteverkopen gedwongen om in het laatste decennium
van de vijftiende eeuw surseance van betaling aan te vragen. 10 Ondanks de toege­
nomen financiële druk had men in 1494 in Heemstede nog geen renten verkocht.
In 1514 is er sprake van jaarlijkse rentebetalingen van drie Rijnsguldens (van 40
groten) aan erfrenten. Deze renten waren omstreeks 1510 door de Heemsteed-
se dorpsgemeenschap verkocht tegen de penning zestien (dat wil zeggen tegen
een rente van 6,25%). De opbrengst was gebruikt voor de landsheerlijke bede en
de betaling van allerhande dorpslasten.
Maarten van Bourgondiën

Noten
1 M.Thierry de Bye Dolleman,'Heraldiek, een onmisbare schakel bij genealogisch onderzoek in de 14e
en 15e eeuw', in: Jaarboek Centraal Bureau voor Genealogie dl, 25 (Den Haag 1971) 70-79.
2 Mr. I.W. Groesbeek, Bennebroek. beeld van een dorpsgemeenschap (Zutphen 1982) 53.
3 M.Thierry de Bye Dólleman/Vier verschillende families "Hals" te Haarlem', inrjaarboek Centraal
Bureau voor Genealogie dl. 28 ( 1974) 182-21 I, aldaar 185.
4 B.M.I. Speet, Het register van criminele sententiën uitgesproken door het gerecht van Haarlem
Haerlem Reeks nr. 9 (Haarlem 1989) 75.
5 M.J.van Gent,'Pertijelike saken'. Hoeken en Kabeljauwen in het Bourgondisch-Oostenrijkse tijdvak
Hollandse Historische Reeks 22 (Den Haag 1994) 453.
6 H. Brand, Over macht en overwicht. Stedelijke elites in Leiden (1420-1510) (Leuven/Apeldoorn
1996) 109
7 H. Kokken, Steden en Staten. Dagvaarten van steden en Staten van Holland onder Maria van Bour-
gondië en het eerste regentschap van Maximiliaan van Oostenrijk (1477-1494) Hollandse Historische
Reeks dl. XVI (Den Haag 1991) 166 en 300.
8 Dr. J.Th. de Smidt en drs.Tony Lindijer, Haarlemmers voor de Grote Raad van Mechelen 1458-1578
Haerlem-reeks nr. 14 (Haarlem 1999) 26.
9 Nationaal Archief, Grafelijkheidrekenkamer, Rekeningen, inv. nr. 170, fol. 39,46.46v en 50 en inv. nr.
3389, fol. 3, I5v, 18, 19 en 25.
10 M.van Bourgondiën.'Medemblik voor het Hof van Holland. De financiële problemen van een
Hollandse stad gedurende het laatste kwart van de 15de eeuw, in: Holland. Historisch Tijdschrift, 35e
jaargang nr. I (2003) 27-44.
NIEUWE LEDEN VIERDE KWARTAAL 20051103
Heemstede
Fam.J.P.M.Hof
Mw. M.Joustra
Drs.W.J.M.Holthuizen
Dhr. R. J. C. van Straalen
Dhr. A. M.J.van Huystee
Fam. G.Adrian
Mw. M. van Buuren
Voorgevel van de
Crayenesterschool. In
1938 gebouwd naar
een ontwerp van de
architect H. Korringa.
Het VOHB-bestuur is
bezorgd dat tengevolge
van voorgenomen
uitbreidingen schade
aan de beeldkwaliteit
van de singel wordt
aangebracht.
(Foto V.C.Kiep)
HeerlijkHeden I 165

166 I HeerlijkHeden
UIT VOORRAAD LEVERBAAR
De VOHB heeft voor de geïnteresseerde lezer nog een aantal uitgaven in voorraad die misschien
nog niet allemaal in uw boekenkast staan. Vooral voor diegenen die nog niet zo lang lid zijn kan
dit een welkome aanvulling zijn van datgene, dat u al wel heeft. Tussen haakjes staat het jaar van
verschijnen. U kunt uw wens kenbaar maken aan mevrouw Anja Kroon (telefoon 5281008);
e-mail: AJM.Kroon@planet.nl
Verkoopprijs in euro
De geschiedenis van het Huis te Heemstede (1952) (3 delen) 13,50
Deel I Schets van het leven van A. Pauw (1948) 4,50
Deel 2 Enkele gegevens omtrent Adriaan Pauw en het slot van Heemstede (1949) 4,50
Deel 3 Het huis en de Heren van Heemstede tijdens de Middeleeuwen (1952) 4,50
Poort van het Oude Slot (tekening P. Kapsenberg) (1980) 4,50
Adriaen Pauw ( 1585-1653), staatsman en ambachtsheer ( 1985) 10,50
Verjaardagskalender met reproductie van oude prenten buitenplaatsen 2,00
De geschiedenis van het buitengoed Bosbeek in Heemstede en van het adellijk geslacht Van
Merlen (1987) 6.00
Van achter de Blaeuwen Engel: Hervormd Heemstede in de 17e eeuw (1987) 6,50
Eiland in de stroom, Hervormd Heemstede in de 18e eeuw (1988) 6,50
Zes reproducties van oude prentbriefkaarten (1990) 1,00
De geschiedenis van het orgel in de dorpskerk te Bennebroek (1992) 3,50
Het Huis te Bennebroek en zijn bewoners (1992) 6,50
Kroniek van het jaar 1895 Heemstede en Bennebroek (1994) 2,00
De tijden veranderen: burgemeesters Heemstede en Bennebroek 1811 -1997 ( 1997) 9.10
Videoband: een wandeling door Heemstede en Bennebroek (1997) 6,50
Zorg aan de duinrand: Kennemeroord, Kennemerduin, Parkzicht, Westerduin (2000) 15,00
Vier eeuwen Voorkoekoek-lpenrode; een historische buitenplaats in Heemstede (2001) 9,00
Monumenten van Heemstede (2005) 12,00
Geschiedenis van Onderwijs in Heemstede deel I 5,00
Geschiedenis van Onderwijs in Heemstede deel 2 5,00
40 jaar Heemsteeds kunstkring 1,00
Zo zijn Heemstede en Bennebroek 4,00
Gezondheidszorg Heemstede 6,00
Historie hofstede Paradijs later Meer en Bosch 4,00
Bennebroek, Vogelenzang Blekersdorp (1965) 4,00
Wees- en armhuis te Heemstede 1796-1861 8,00
Heruitgave plattegrond Heemstede van 1927 5,00
4 jaar constructies (Oude Slot) 1,00
De ondergrondse pers in Heemstede 1940-1945 (1995) 2,50
Heemsteedse Gemeentepolitiek in de jaren tussen omstreeks 1750 en 1900 (1989) 4,50
Heemstede-Bennebroek 1907-1931: een gids door de jaren (1988) 2,30
Heemstede, Berkenrode en Bennebroek; drie heerlijkheden in Zuid-Kennemerland (1992) 8,00
Ons dorp Heemstede en Bennebroek. Geschreven voor de jeugd. (1997) 2,50
Vijftig jaar van oud naar nieuw 1947-1997 ( 1997) 4,00
Facsimile van kaart van W.BIaeu uit 1631 van Rijnland en Amstelland 3,00
Verjaardagskalender met reproducties van oude prenten 2,00
Hartekampkaart uit 1706; facsimile-uitgave en een toelichting (1999) 2,50
Monumenten van Heemstede: een keuze van de parels uit de Heerlijkheid 12,00
Verder zijn er van diverse afleveringen van het VOHB-tijdschrift Heerlijkheden nog losse
nummers beschikbaar voor 2,50 euro per stuk.

Doelstelling en aktiviteiten
Het bevorderen van kennis over en belangstelling voor de geschiedenis van
Heemstede en Bennebroek en de zorg voor het karakterbehoud van hetgeen
van historisch, stedenbouwkundig, architectonisch en/of landschappelijke
betekenis is.
De vereniging geeft het kwartaaltijdschrift 'HeerlijkHeden' en historische
publicaties uit, organiseert excursies, geeft lezingen, werkt mee aan de jaarlijkse
Open Monumentendagen en is alert op de instandhouding van karakteristieke
elementen in beide gemeenten.
Lidmaatschap
Aanmelding, opzegging en adreswijziging uitsluitend schriftelijk bij de ledenadmini­
stratie of via website www.oudheemstedebennebroek.nl
Het lidmaatschap loopt jaarlijks door, behoudens schriftelijke opzegging vóór I
november.
De contributie bedraagt minimaal euro 15,- per jaar, over te maken op
postbanknummer 27 35 06 ten name van penningmeesterVereniging Oud
Heemstede-Bennebroek, na ontvangst van een acceptgirokaart.
Kopij
Kopij ten behoeve van HH nummer 127 vóór I februari 2006 inleveren.
HeerlijkHeden

â
•
•'•/
Informatiebord over het 'Project Watertoren', onder de luxe naam
'Privilege', met op de achtergrond de voormalige watertoren van
het voormalige gemeentelijk Duinwaterbedrijf.
De in 1910 gebouwde watertoren, komende vanuit de Haarlem­
mermeer een "landmark" voor Heemstede, is tegenwoordig een
provinciaal monument (Foto V.C.Kiep)
>