Download deel 2 - Textualscholarship.nl

J.H. LEOPOLD / GEDICHTEN I

J.H. LEOPOLD / GEDICHTEN I

MONUMENTA LITERARIA NEERLANDICA II,2
COPYRIGHT
ISBN 0 4448 5551 3
U it gg e even onder de auspiciën p van de Koninklijke Nederlandse e
Akademie e van WWetenschappen pp
Begeleidingscommissie: W. Blok Blok, Gronin Groningen; en^ G. Bor Borgers, ers
Amsterdam; t , C.M.
Bruehl , Ams terdam
, S, D r e s den
Leiden;
, ,
A.H.F. . van a Elslande r , Gent; Ge t , H. H Meyer, ey
, Amsterdam; , ., Oversteegen, g ,
Utrecht; , L. Simons, , Leuven; , A.L. Sot " em ann , Utrecht Ut e
.
Copyright Co ri ht van e e z uitgave i ^a
ve ©Koninklijke 1 1983 98
Akademie a e van Wetenschappen, pp , Amsterdam

KONINKLIJKE NEDERLANDSE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN
J.H. Leopold Gedichten I
De tijdens het leven van de dichter gepubliceerde poëzie
Historisch-kritische uitgave, verzorgd door
A.L. Sátemann en H.T.M. van Vliet
Deel 2 I Apparaat en commentaar
Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij
Amsterdam / Oxford / New York, 1983

V
Woord vooraf
Op 1 juni 1975 besloot de Rijksuniversiteit te Utrecht een project te steunen
dat ten doel had: de vervaardiging van een `Historisch-kritische uitgave van
het werk en een onderzoek naar de poetica van een aantal moderne Nederlandse
auteurs'. Voor een periode van vier jaar werd een onderzoekspost toegewezen
uit de universitaire research pool. Dank zij deze hulp kon het eerste
onderdeel van het project: de samenstelling van een historisch-kritische
uitgave van J.C. Bloems Gedichten, tot een goed einde worden gebracht,
terwijl een begin werd gemaakt met de thans verschijnende Leopold-uitgave.
Gegeven de beperkte mogelijkheden van een universitair instituut, waren
hiermee de continuïteit en de verdere realisering en uitbreiding van het
project bepaald niet gegarandeerd, en evenmin was de mogelijkheid
geschapen tot het publiceren van de bereikte resultaten.
Dit veranderde toen in september 1977 het Bestuur van de Koninklijke
Nederlandse Akademie van Wetenschappen besloot het gehele plan onder de
hoede van de Akademie te nemen, met de bedoeling het te doen uitgroeien
tot een Nederlands-Vlaams samenwerkingsverband. Met het oog hierop werd
een Begeleidingscommissie ingesteld, bestaande uit Prof. Dr. W. Blok
(Groningen), voorzitter, en de leden Prof. Dr. G. Borgers (Universiteit van
Amsterdam), Drs. C.M. Bruehl (secretaris van de Erasmus-commissie der
K.N.A.W.), Prof. Dr. S. Dresden (Leiden), Prof. Dr. A.H.F. van Elslander
(Gent), Prof. Dr. H. Meyer (emeritus-hoogleraar Universiteit van
Amsterdam), Prof. Dr. Jj. Oversteegen (Utrecht), Dr. L. Simons (Leuven) en
Prof. Dr. A.L. S6temann (Utrecht).
Een speciale Akademie-reeks, Monuments Literaria Neerlandica geheten,
werd opgericht om de publikaties die zouden voortvloeien uit het project,
erin onder te brengen. Als eerste resultaat zag eind 1979 de historischkritische
uitgave van J.C. Bloems poëzie het licht (Mon. Lit. Neerl. I,
1 en 2), mede dank zij een subsidie voor de produktiekosten van het
Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen.
Inmiddels had de Nederlandse organisatie voor zuiver-wetenschappelijk
onderzoek ZWO zich bereid verklaard de voortgang van het onderzoek te
subsidiëren door de toewijzing van een researchpost voor de periode 1979-
1983. Daardoor konden de werkzaamheden aan de editie van J.H. Leopolds
gedichten worden voortgezet. In het voorjaar van 1981 kwam de kopij gereed
voor de eerste twee delen van de uitgave: de tijdens het leven van de dichter
gepubliceerde poëzie. Bij de verschijning van dit werk zijn ook de delen 3 en
4, verzorgd door G.J. Dorleijn, ter perse, terwijl de voltooiing van de kopij
voor de delen 5 en 6 tegen het einde van 1983 wordt tegemoetgezien. Voor
de publikatie van het gereedgekomen gedeelte van de Leopold-uitgave heeft
opnieuw het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen de middelen
beschikbaar gesteld.

VI
De oprichting van een Bureau Basisvoorziening Tekstedities onder auspiciën
van de K.N.A.W. zal binnenkort leiden tot verdere bundeling, stimulering
en ondersteuning van de activiteiten op dit gebied.
De omstandigheid dat de uitgave van J.C. Bloems gedichten intussen is
verschenen, en dat bovendien de delen 3 en 4 van de Leopold-editie onder
meer een omstandige uiteenzetting over de editietechniek zullen bevatten,
maakt het overbodig hier nog nader in te gaan op de doelstelling van
historisch-kritische uitgaven in het algemeen. In de hierna volgende
`Verantwoording' zal men een gedetailleerd exposé aantreffen over de samenstelling,
de techniek en de hantering van deze editie.
Om de materiaalverzameling, de uitwerking en concretisering van de opzet,
en de realisering van het werk tot een goed einde te brengen, hebben de
editeurs weer een beroep mogen doen op talrijke personen en instellingen.
In de allereerste plaats moeten genoemd worden de erven van de dichter, die
in de persoon van diens naamgenoot Dr. J.H. Leopold op de meest royale en
onbekrompen wijze toestemming gaven om te beschikken over de handschriftelijke
nalatenschap en over vele belangrijke boeken, afkomstig uit het
bezit van de auteur. Ook Prof. Dr. G. Stuiveling en Drs. J.B.W. Polak
gaven de gelegenheid manuscripten en brieven uit hun collectie te
raadplegen, terwijl Drs. A.P. Vetburg bereid bleek bescheiden die zich onder
zijn berusting bevonden, af te staan. Jhr. Dr. D.F.W. van Lennep, die
Leopold goed gekend heeft, stelde twee bijzonder belangrijke uitgaven,
destijds door de dichter geschonken aan zijn zuster Henriette van Lennep, ter
beschikking, en verschafte bovendien onwaardeerlijke informatie.
De hulp en bijstand van het Nederlands Letterkundig Museum en
Documentatiecentrum is in tal van opzichten van essentiële betekenis
geweest. In het bijzonder de oud-hoofdconservator, Prof. Dr. G. Borgets,
zijn opvolger, Drs. A. Korteweg, en de conservator Dr. H.G.M. Prick,
hebben zich zeer veel moeite getroost.
Uiteraard werd onmisbare medewerking verleend door een aantal
bibliotheken, met name door de Gemeentebibliotheek van Rotterdam, waar
een groot deel van Leopolds bibliotheek berust, door de Koninklijke
Bibliotheek te 's-Gravenhage, de Universiteitsbibliotheken van Utrecht en
Leiden, het Museum Meermanno-Westreenianum, dat de nalatenschap van
Mr. J.F. van Royen beheert, en door de Muziekuitgeverij en -bibliotheek
Donemus te Amsterdam.
Drs. G.J. Dorleijn heeft de editeurs laten profiteren van zijn grote
vertrouwdheid met Leopolds handschriften, en naar vanzelf spreekt verstrekte
de Begeleidingscommissie belangrijke adviezen. Haar voorzitter, Prof. Dr. W.
Blok, verleende daarenboven hulp bij de correctie van de proeven.
De heer F. Bos van de afdeling Edita der K.N.A.W. heeft ook van deze
Leopold-editie de typografische vormgeving verzorgd, die de helderheid en
bruikbaarheid van het werk ten zeerste ten goede is gekomen. Drukkerij
Casparie te Heerhugowaard ten slotte, heeft een voortreffelijke prestatie
geleverd, waardoor de bedoelingen van editeurs en vormgever volledig tot
hun recht gekomen zijn.

VII
Verantwoording
INLEIDING
Deze historisch-kritische editie bevat alle gedichten van J.H. Leopold
(11 mei 1865- 21 juni 1925) die tijdens zijn leven in druk zijn verschenen.
In volgende delen van de reeks Monumenta Literaria Neerlandica
zullen gedichten uit de nalatenschap van de dichter worden opgenomen.
Door deze opzet wordt een strikte scheiding aangebracht tussen het
gepubliceerde deel van Leopolds poëtisch oeuvre en zijn literaire nalatenschap.
l De rechtvaardiging hiervan ligt niet alleen in de omvang van die
nalatenschap, maar vooral ook in haar bijzondere aard. Zo is er van slechts
een klein aantal nagelaten gedichten een min of meer "definitieve" versie
voorhanden. z De graad van voltooidheid van de overige teksten is zeer
verschillend: in verscheidene gevallen is er nog nauwelijks sprake van een
gedicht. Deze, en andere, problemen betekenen dat de nalatenschap van
Leopold een principieel andere wijze van editeren vereist dan het tijdens
zijn leven gepubliceerde deel van zijn wetk.3
Het wetenschappelijk onderzoek met betrekking tot Leopolds poëzie heeft
zich tot nu toe noodzakelijkerwijs gebaseerd op de in 1951/52 verschenen
uitgave van het Verzameld werk die, zoals bekend, verzorgd is door P.N.
van Eyck met medewerking van J.B.W. Polak. 4 Ook als we ons beperken tot
de tijdens het leven van Leopold gepubliceerde gedichten, moet worden
vastgesteld dat de wijze waarop deze verzen in die editie zijn afgedrukt, in
verschillende opzichten voor kritiek vatbaar is. De oorzaak hiervan is vooral
gelegen in de tekstkeuze die Van Eyck heeft gemaakt. Hij heeft namelijk,
1 Ee n dergelijke e t e li k esc
h e i din
gis s ook aangebracht in de e leesuitgavevan Leo Leopold of s Verzamelde
die deze op P de historisch-kritische e ^s
uitgave g is gebaseerd. g
.
z Waar wee l eendergelijke e v ersie voorhan den is doet zich verscheidene s maien a e hetprobleem e
voor dat Leopold P de definitieve volgorde g van die gedichten g (nog) g niet heeft bepaald. P Dit is
b.v. het e geval g bbij
l de tweede reeks Omar Khayyam-kwatrijnen. YY l Vgl.J.H.Leopold: g P Kwatrijnen >
van a Omar oma Khayyam; Kh a a v voorafgegaan r e n doord een ee bbeschouwing w over de Perzische rx ed dichter. ,it U -
gegeven e even en voorzien van de door Leopold P ggebruikte
bronnen door A.L. Sótemann en
H.T.M. van Vliet. Amsterdam, 1 981. p. P 81.
3 Vgl. l; ^ A ..Ste L o mane• O het voetspoor van de dichter; De ontstaansgeschiedenis van .H.
Leopoldss Naast ons, naast ons, achter het riet'. Amsterdam, 1 980.
4 J.H. H.Leopold: Verna Verzameld wek werk. E d . P .N. N an Eyck Y en J.B.W.Polak]. W ak Dl. I: .Verte Verzen;
Fragmenten. D. 1 II: Verzen; Ve Drama; a Proza. x [Mettoelichting,aantekenin en en een ee
bb flor i g ie. Rotte r dam ^vervolg
Amsterdam],o 1951/52. 2 dln. In het vervol dt w a t nat e ez ed itie
kortwegEyck
kortroe verwezen met:editie-Van et. E ck.
Zo Zoals m n e weet , hhad Van an E Yg
ck al eerder ee een uitgave e eeeV
rot v z van d vaLeopolds Verzamelde l
verzen. Dezeverscheen e1935 in 1 93 Wbi'
bij W.L. en J. Brusse te Rotterdam.

VIII
naar onze mening ten onrechte, voor de tekst van Cheops, het "bloemen"-
Albumblad en Oostersch II de voorkeur gegeven aan de handschriftversie
boven de gedrukte.' Dit heeft er ten aanzien van het Albumblad mede toe
geleid dat dit vers ná Oostersch II is geplaatst, en werd opgenomen in het
`Tweede deel' van Verzen; Fragmenten (= Verzameld werk I) te zamen met
de rest van de dichterlijke nalatenschap. Daarmee handelde de editeur
tegen de bedoelingen van de dichter, voorzover die uit de beschikbare
gegevens kunnen worden afgeleid. Bovendien blijkt op verscheidene
plaatsen in de editie-Van Eyck dat de overgeleverde tekstbronnen niet
kritisch genoeg zijn onderzocht, als gevolg waarvan een niet onaanzienlijke
hoeveelheid ongerechtigheden is blijven staan.
Gezien het belang van Leopolds poëzie en gezien de omvang van het overgeleverde
materiaal is het wenselijk dat er naast een zo betrouwbaar
mogelijke tekst een volledige documentatie van en over dit werk
beschikbaar is. Daarom hebben wij in deze uitgave al het overgeleverde
materiaal dat betrekking heeft op Leopolds gepubliceerde verzen, bijeengebracht.
Het zal als basis kunnen dienen voor nader wetenschappelijk
onderzoek van Leopolds poëzie.
De uitgave bestaat uit twee delen. Het eerste deel, het zgn. tekstdeel, bevat
de gedichten; het tweede deel, het zgn. apparaatdeel, bevat het apparaat
en de commentaar bij de gedichten van deel I. In het hiernavolgende zal
verantwoording worden afgelegd omtrent het in deze twee delen
opgenomen materiaal en omtrent de wijze waarop het gepresenteerd is.
DEEL I
1. Welke gedichten
Het tekstdeel bevat alle gedichten die Leopold tijdens zijn leven heeft
gepubliceerd. Dit zijn: de gedichten uit de bundels Verzen en Oostersch,
en de afzonderlijk verschenen verzen Cheops en Albumblad. Verder zijn in
een bijlage vijf teksten opgenomen die weliswaar tijdens het leven van de
dichter zijn gepubliceerd, maar die door de bijzondere aard van de uitgaven
waarin ze voorkomen, niet bij het overige werk horen en daarbij dus ook
niet kunnen worden ondergebracht. Het gaat hier om de Twee amoreuse
liedeken.r die in 1889 in de vorm van een muziekuitgave verschenen 6 en om
de vertaling van twee fragmenten uit Lucretius' De rerum natura en één uit
S Va nEyck Y heeft h f weliswaar li rGids-versie ook de van a Album A bblad
afgedrukt, g ^ maar zij J is
dui eli k als ee soort va vantoegift eg In 'Aantekeningen' det wordt opgemerkt o emerk datt
het handschrift is g gevolgd. s e vo gd. VVgl.editie-Van g E Eyck, ck d. dl. I, ,p . 1 6 S-
18 7 , dl. ,p .661-663 661-663.
6 H •Leopold: Twee aamoreuse
lredekens. Muziek e [voor zang g en klavier van C.H. Coster.
Mijn l vriend Arnold Spoel P 1 opgedragen. Pg o edra ge. Zut Zutphen, p , Thieme's Boek- en Muziekhandel, , 188 9 .

IX
het epyllion Cl. 77. die alle drie zijn gepubliceerd in de door Leopold samengestelde
bloemlezing Uit den tuin van Epicurus.7
Van drie gedichten komen in het tekstdeel twee versies voor. Van de
gedichten [43], Albumblad (: `Waar in de ondoorschenen lagen'), en [54],
Kinderpartij, hebben we na de laatste tijdens Leopolds leven gepubliceerde
tekst ook een vroegere handschriftversie in haar geheel afgedrukt omdat de
verschillen tussen die versies zo talrijk en gecompliceerd zijn dat ze niet in
een variantenapparaat ondergebracht kunnen worden. Het derde gedicht is
het "bloemen"-Albumblad. Na de publikatie van dit vers in 1922 is
Leopold tot aan zijn dood bezig geweest met een ingrijpend bewerkingsproces
dat niet tot afronding is gekomen. De tweede afgedrukte versie van
Albumblad geeft daarom het resultaat van de bewerking zoals dat bestond
op het moment van Leopolds overlijden. Zij is afgeleid uit de beschikbare
handschriften.
Het feit dat de bewerking onvoltooid is gebleven brengt met zich mee dat
er open plaatsen, open varianten en losse notities in de afgedrukte tekst
voorkomen. De open plaatsen zijn uiteraard weergegeven door bepaalde
hoeveelheden wit; de open varianten staan tussen accolades: op die plaatsen
is dus meer dan één lezing mogelijk; de dichter had nog geen definitieve
keuze gemaakt. De losse notities worden voorafgegaan door een verticaal
haakje: overzaden. Ze zijn alleen in het gedicht zelf opgenomen als het
volstrekt duidelijk is op welke plaats Leopold ze had willen verwerken. Als
het niet was uit te maken waar ze precies thuishoren, zijn ze in de marge
gezet op een overeenkomstige plaats als die waar Leopold ze in zijn schrift
heeft genoteerd. De woorden die de dichter heeft onderstreept omdat hij ze
blijkbaar als een goede vondst beschouwde, zijn hier cursief gezet.8
2. Tekstkeuze
Ofschoon een progressieve presentatie van de tekstontwikkeling in de regel
de voorkeur verdient, is deze uitgave niet gebaseerd op de eerste
gepubliceerde versie die een zodanige presentatie mogelijk had gemaakt.
De reden hiervoor is de slechts relatieve betrouwbaarheid van de eerste
gepubliceerde versies van een gedeelte van Leopolds gedichten, n.l. de
Nieuwe gids-publikaties. Het staat b.v. vast dat de publikatie van de `Zes
Christus-verzen' in De nieuwe gids door Kloos is verzorgd: Leopold heeft
geen proeven ontvangen omdat de redactie bij de voorbereiding van het
betreffende nummer in tijdnood was geraakt. Het valt aan te nemen dat
een dergelijke gang van zaken zich niet tot deze ene keer heeft beperkt.
Een groot deel van Leopolds verzen is immers in De nieuwe gids verschenen
gedurende de jaren dat het tijdschrift in een vrijwel permanente crisis
7
.H. Leopold: Uit den en tuin van Epicurus. Rotterdam, W.L. en J. Brusse, ,91910(
2 1920).
^
8 De genese g nvan ese v de bewerking van abAlbumblad
is in haar ggeheel opgenomen pg in het
vaatea ri n n ppar at a bij ^ dit ggedicht;
, zie hierna pp.
111-1 S6.

X
verkeerde. Een zeker voorbehoud ten aanzien van de Nieuwe gidspublikaties
is dus op zijn plaats. In ieder geval zijn ze onvoldoende
betrouwbaar om als basistekst voor deze uitgave te kunnen dienen. Mede
hierom hebben wij als basistekst gekozen de laatste door Leopold
geautoriseerde en tijdens zijn leven gedrukte versie. Dat wil zeggen: de
tweede druk van de bundel Verzen (1920), de uitgave van Cheops in de
bibliofiele reeks De Zilverdistel van P.N. van Eyck en J.F. van Royen
(1916), de Gids-publikatie van Albumblad (1922) en de uitgave van
Oostersch in J.F. van Royens Kunera Pers-editie (1924). Hetzelfde uitgangspunt
geldt ook voor de in de bijlage opgenomen teksten; er is dus gebruik
gemaakt van de tweede druk van Uit den tuin van Epicurus (1920).
In de nalatenschap van Leopold bevinden zich o.a. zes vrijwel identieke
(school)schriften waarin de dichter gedichten heeft geschreven die hij van
plan was in zijn tweede bundel op te nemen. Het eerste schrift bevat de
uitgeschreven tekst van Cheops en een belangrijk deel van de bewerking
van Albumblad. Deze handschriftversies dateren van ná de publikatie van
deze gedichten. Daarom heeft Van Eyck voor die versies gekozen. Dit
bracht echter het nadeel met zich mee dat van Albumblad een nog lang
niet voltooide versie moest worden afgedrukt, terwijl een wel voltooide,
oudere versie voorhanden was. Bovendien bevat de tekst van Cheops in het
schrift open varianten, die overigens door Van Eyck zijn weggelaten.
Daarbij komt dat het van groot belang is aan een eenmaal gemaakte tekstkeuze
zo consequent mogelijk vast te houden. Dit betekent voor deze
uitgave dat wij - in tegenstelling tot Van Eyck - ten aanzien van Cheops
en Albumblad niet van ons uitgangspunt zijn afgeweken. De afwijkingen in
de handschriftversie van Cheops en de bewerking van Albumblad zijn dus
in het variantenapparaat ondergebracht. Om de hanteerbaarheid van het
apparaat van Albumblad te vergroten, is ook het meest "definitieve", maar
nog onvoltooide, resultaat van de bewerking van dit vers in het tekstdeel
opgenomen.
Het tweede (school)schrift in de nalatenschap bevat, op één na, de verzen
die in de bundel Oostersch zijn gepubliceerd. Omdat het handschrift van
Cheops en de bewerking van Albumblad duidelijk dateren van na de
publikatie, zijn de erven-Leopold en Van Eyck ervan uitgegaan dat ook het
schrift met de Oostersch-gedichten door Leopold is samengesteld na de
publikatie van de bundel in 1924. Vandaar dat zij zich voor hun Leopolduitgaven
op dat schrift hebben gebaseerd. 9 De veronderstelling van de
erven-Leopold en van Van Eyck is echter onjuist. Het schrift heeft
ongetwijfeld als kopij voor de bundel gediend; in ieder geval dateert het
9 Naar de heerPolak ee J.B.W. .B,W, meedeelt, a s isde keu keuze e van a VVan
Eyck Y voor de tekst van het
sct hr^f m de ingegeveney
door de controverse Van Va R o n— e Van Eyck. y De laatste ts wilde per p se
dat zijn l uitgave 1 van ^ofte
r sc hdu duidelijk delY^ zou u verschillen van de door Van Royen verzorgd g e
bundel. Zie e voor vo die controverse p. p 212-213.

van vóór de uitgave van Oostersch in boekvorm. Hiervoor zijn verscheidene
aanwijzingen:
a. De bundel Oostersch opent met het mottogedicht `0 brug, hoog
omgebogen, wie betraden' . Van Eyck merkt op dat dit motto door Leopold
in het schrift is geschrapt. 10 Dit is echter niet het geval. Oorspronkelijk had
Leopold in het schrift twee andere inleidende verzen geschreven. Vóór het
inzenden van de kopij heeft hij ze met blauw kleurpotlood geschrapt en
met datzelfde potlood de bladen van het schrift genummerd, waarbij het
blad met de geschrapte verzen uiteraard ongenummerd is gebleven.
Vervolgens heeft de dichter op 27 augustus 1921 het vers `O brug, hoog
omgebogen, wie betraden' op een apart blaadje aan Van Royen gestuurd
als een mogelijk motto voor de bundel. Dit kon Van Eyck niet weten
omdat hij niet beschikte over de collectie brieven van Leopold aan Van
Royen.
b. Leopold heeft in het schrift enkele correcties aangebracht. De bundel
Oostersch geeft zonder uitzondering op die plaatsen de gecorrigeerde
lezing. Het belangrijkste tekstuele verschil tussen het schrift en de bundel
komt voor in r. 3 van het gedicht `Ik zag met pronk en kostbaarheden' (in
deze uitgave gedicht [110]): het schrift geeft quoraan, in Oostersch staat op
die plaats qoraan. De laatste lezing is expliciet door Leopold goedgekeurd,
zoals blijkt uit een briefkaart aan Van Royen van 25 november 1921. Een
dergelijke briefkaart was uiteraard overbodig geweest als de kopij, i.e. het
schrift, niet een andere lezing had.
c. Het gedicht `Ik zag met pronk en kostbaarheden' staat in het schrift vóór
de reeks `Soefisch'-kwatrijnen. Door middel van de nummering van de
bladen van het schrift heeft de dichter aangegeven dat het vers moest
komen na `O nachtegaal, die roept en jubelt uit' ; op die plaats staat het
ook in de bundel. Het mag onwaarschijnlijk genoemd worden dat Leopold
de gedichten van Oostersch na de publikatie in een schrift heeft
opgeschreven, daarbij het gedicht `Ik zag met pronk en kostbaarheden' op
een andere plaats zette en vervolgens via de nummering van de bladen het
weer naar de oorspronkelijke plaats verwees.
d. Behalve de brief die Leopold op 16 augustus 1921 met de kopij van
Oostersch mee heeft gestuurd, is ook de enveloppe van die zending
bewaard gebleven. De afmetingen daarvan zijn zodanig dat het schrift er
precies in past.
e. De toelichting op de kopij die Leopold in een brief van 27 augustus
1921 aan Van Royen heeft gegeven, kan voor de laatste alleen maar
begrijpelijk geweest zijn, als hij het schrift in handen had.
Gezien het voorgaande lijkt het ons zeker dat het schrift dateert van vóór
de bundel Oostersch en gediend heeft als kopij voor Van Royen. Gegeven
lo Zie editie-Van Eyck, dl. II, p. 661.

XII
de door ons gemaakte tekstkeuze had het trouwens voor de opzet van het
tekstdeel van deze uitgave geen verschil gemaakt als de ontstaansvolgorde
van schrift en bundel anders was geweest.
3. Volgorde
Leopold heeft, voorzover we dat kunnen nagaan, de afdelingen in de door
hem zelf verzorgde bundel Verzen chronologisch geordend. Die chronologie
is gebaseerd op het tijdstip van de publikatie in De nieuwe gids. We
moeten aannemen dat de chronologie ook de plaats heeft bepaald van de
niet in De nieuwe gids voorgepubliceerde gedichten waarmee de dichter
zijn bundel heeft uitgebreid. Overigens is het hoogst onwaarschijnlijk dat
de verzen binnen de afdelingen van Verzen ook chronologisch, naar het
tijdstip van ontstaan of van voltooiing, zijn gerangschikt. Integendeel, het
lijkt erop dat er in vrijwel alle gevallen sprake is van een thematische,
inhoudelijke ordening. Een dergelijke ordening b.v. ligt duidelijk ten
grondslag aan de reeks `Uit de Rubaijat' . En het is wel uitgesloten dat de
volgorde waarin de kwatrijnen gepubliceerd zijn, ook gelijk is aan die
waarin ze zijn ontstaan of voltooid. De eerder genoemde verplaatsing van
het gedicht `Ik zag met pronk en kostbaarheden' in het schrift van
Oostersch wijst er eveneens op dat andere overwegingen dan het criterium
van de strikte chronologie bij de interne rangschikking een rol hebben
gespeeld. Dit blijkt nog duidelijker uit Leopolds nalatenschap. Zo zijn de
verzen van de tweede reeks Omar Khayyam-kwatrijnen overgeleverd op vier
stroken, waarop ze in een bepaalde volgorde voorkomen. Vervolgens heeft
de dichter ze in een van de schriften overgeschreven in een afwijkende
volgorde. Maar ook deze rangschikking bevredigde Leopold blijkbaar niet,
want hij is naderhand begonnen met behulp van een nummering de
ordening van de kwatrijnen te veranderen. De nummering werd nog tot
driemaal toe veranderd, voordat ze uiteindelijk geheel werd geschrapt. Dit
versterkt het vermoeden dat ook de volgorde binnen de afdelingen van
Verzen niet noodzakelijkerwijs beantwoordt aan de chronologie van
ontstaan of voltooiing.
Het spreekt vanzelf dat in deze uitgave geen wijziging in de ordening van
de bundel Verzen is aangebracht. Voor de rangschikking van de overige
gedichten hebben we het door Leopold in Verzen gehanteerde principe
gevolgd; dat wil dus zeggen dat het tijdstip van publikatie als uitgangspunt
is genomen. Dit betekent dat na Verzen (1914) de gedichten Cheops (1916)
en Albumblad (1922) en ten slotte de bundel Oostersch (1924) volgen.
Deze ordening is in overeenstemming met Leopolds wil, want zoals reeds is
opgemerkt, bevat het eerste schrift Cheops, gevolgd door Albumblad, en in
het tweede schrift staat Oostersch.
De bijlage bevat verzen die een aparte status hebben en die daarom ook
niet tussen de andere gedichten geplaatst konden worden. Binnen de
bijlage zijn ze wel naar tijdstip van publikatie geordend.

XIII
Elk gedicht is voorzien van een nummer dat correspondeert met dat van het
apparaat en de commentaar bij het desbetreffende gedicht in deel II. Om
raadpleging van het apparaat te vergemakkelijken zijn verder de versregels
per gedicht genummerd in veelvouden van vijf. Daarbij zijn verzen die in
twee gedeelten over twee regels zijn verdeeld, als één geteld.
4. Afwijkingen van de basistekst
Bij de samenstelling van het tekstdeel waren wij genoodzaakt op tal van
punten af te wijken van de publikaties die als basistekst hebben gediend.
Het eerste deel van deze uitgave bevat dus geen ongewijzigde herdruk van
die publikaties. Hieronder volgen alle wijzigingen die werden aangebracht.
a. Verzen
In de eerste druk van Verzen wordt het begin van elk gedicht —behalve
dat van de Omar Khayyam-kwatrijnen —gemarkeerd door een initiaal.
Daardoor is het, ook als de bladzijde is volgelopen, voor de lezer volkomen
duidelijk waar een nieuw gedicht begint. In de tweede druk daarentegen
beginnen de gedichten met een kapitaal die zich in niets onderscheidt van
de hoofdletters die aan het begin van een nieuwe zin voorkomen. Dit heeft
tot gevolg dat men op verscheidene plaatsen niet onmiddellijk kan zien of
de tekst op de volgende bladzijde een voortzetting van het gedicht is of het
begin van een nieuw vers. Om verwarring op dit punt uit te sluiten is in de
leesuitgave van Leopolds Verzamelde verzen in de regel het eerste woord
van de gedichten in klein-kapitaal gezet. Wij hebben overwogen of een
dergelijke opzet ook in deze editie moest worden toegepast. Maar omdat
hier alle gedichten zijn voorzien van een nummer, waardoor het duidelijk is
waar een nieuw vers begint, leek het ons onnodig een extra markering op
dit punt aan te brengen.
Ten aanzien van de afdelingstitels is wel op één plaats afgeweken van de
bundel Verzen. De eerste druk bevat merkwaardig genoeg geen inhoudsopgave.
Pas bij de tweede druk werd die toegevoegd. Bij het ontwerpen
van deze `Inhoud' deed zich een probleem voor dat uiteindelijk niet
bevredigend is opgelost. De niet eerder gepubliceerde gedichten die
Leopold bij de bundeling van zijn verzen in 1913 invoegde tussen de
afdelingen `Morgen' en `Voor 5 December' , hebben geen echte afdelingstitel.
Uit de bundel blijkt dat de titel `Albumblad' als zodanig fungeert.
Maar deze heeft in feite alleen betrekking op het eerste gedicht van de
groep: `Waar in de ondoorschenen lagen' (met het motto Herinnering,
gedicht [43]). Als men nu de inhoudsopgave van de tweede druk raadpleegt,
vindt men daar `Albumblad' als titel van een afdeling die uit één
gedicht bestaat, en vervolgens een afdeling `Rondels' die zes gedichten
omvat, waarvan er echter drie geen rondelen zijn. Zowel de aanduiding
van de afdeling in de bundel zelf als die in de inhoudsopgave is onjuist,
en bovendien spreken ze elkaar tegen. Er bleef ons daarom geen andere

XIV
mogelijkheid over dan zelf een afdelingstitel in te voeren om de
onduidelijkheid op dit punt op te heffen. Wij hebben vanzelfsprekend
gekozen voor de meest neutrale betiteling die denkbaar is: `Albumblad en
zes andere gedichten' .
Ook met betrekking tot de witregels is met de tweede druk de onduidelijkheid
toegenomen. Op enkele plaatsen zijn in de eerste druk de witregels
niet te onderscheiden omdat ze samenvallen met het einde van de bladzijde.
Aangezien deze eerste uitgave als kopij voor de herdruk heeft
gediend, is het niet verwonderlijk dat enkele ervan in de tweede druk zijn
weggevallen. Bovendien zijn daar op een aantal plaatsen weer andere witregels
met het einde van de bladzijde samengevallen. Wij hebben door
middel van een nauwkeurige vergelijking van de eerste en de tweede druk
met de publikaties van de gedichten in De nieuwe gids vastgesteld waar
oorspronkelijk witregels voorkomen en deze, voorzover nodig, opnieuw aangebracht.
Ten slotte zijn de punten achter de titels in het tekstdeel weggelaten. Het
gaat hier om een typografische conventie die vroeger algemeen werd toegepast.
Daarentegen zijn alle inspringingen in de gedichten ongewijzigd
overgenomen. Zij berusten op een beslissing van de dichter, die geëerbiedigd
dient te worden.
b. Cheops
De titelregel in gekleurde initialen en de slotformule (`Explicit Cheops') die
Van Eyck en Van Royen in de door hen verzorgde Zilverdistel-uitgave van
Cheops respectievelijk boven en onder het gedicht hebben toegevoegd, zijn
hier weggelaten. Dit geldt niet voor het motto, want dat is van Leopold zelf
afkomstig. Het is overigens wel op dezelfde manier behandeld als de andere
motto's in deze editie, d.w.z. dat het cursief en niet in kapitaal is gezet.
Verder heeft Van Royen ter onderscheiding van de verschillende delen van
Cheops gebruik gemaakt van gekleurde initialen aan het begin van die
delen. In de Zilverdistel-uitgave komen dus geen witregels voor. Daarnaast
zijn er twee alinea-tekens, om aan te geven dat ook op die plaatsen een
nieuw onderdeel begint. Deze puur typografische beslissingen van Van
Royen hebben wij niet gevolgd. Op plaatsen waar een gekleurde initiaal
voorkwam, is een regel wit toegevoegd en begint het eerste woord na die
regel met een hoofdletter. Op plaatsen waar de alinea-tekens voorkomen, is
de tweede helft van de versregel op de volgende regel gezet. Al deze
veranderingen zijn in overeenstemming met de tijdschriftpublikatie van
Cheops, die als kopij voor de Zilverdistel-uitgave heeft gediend.
c. Albumblad
Van de tijdschriftpublikatie van Albumblad zijn de punt achter en de
streep onder de titel, en, uiteraard, de auteursnaam onder het gedicht niet
overgenomen. Voor een nadere toelichting op de handschriftversie van dit

XV
gedicht, die eveneens in het tekstdeel is afgedrukt, zij hier verwezen naar
het apparaat bij dit vers."
d. Oostersch
Ook ten aanzien van Oostersch zijn de typografische beslissingen van Van
Royen niet gevolgd. Zo beginnen de gedichten niet met een (gekleurde)
initiaal, maar, zoals overal elders, met een kapitaal. Verder zijn de verzen
niet achter elkaar afgedrukt maar, met uitzondering van de gedichten
[99]—[100], [102]—[103], [106]—[109], en de `Soefisch'-kwatrijnen, elk op
een afzonderlijke bladzijde. In dit opzicht volgen wij de opzet van
Oostersch zoals die door Leopold in zijn schrift is gerealiseerd, en door hem
nader is toegelicht in een brief aan Van Royen van 27 augustus 1921. De
tekst van deze brief is in het apparaatdeel in zijn geheel geciteerd.
Het motto-kwatrijn van `Soefisch' is, in navolging van het schrift in
Leopolds nalatenschap, op dezelfde plaats gezet als dat van de reeks `Uit de
Rubaijat' in de bundel Verzen. Deze beide kwatrijnen zijn, net als de
andere motto's, cursief gezet. Dit is ook gebeurd met het inleidende
gedicht `O brug, hoog omgebogen, wie betraden' dat als motto van de hele
bundel Oostersch is te beschouwen. Daarnaast zijn de `Soefisch'-kwatrijnen
en de `Saadi'-gedichten ([106]—[109]) met romeinse i.p.v. met arabische
cijfers genummerd. Zodoende is een uniforme nummering van gedichten in
de hele uitgave bereikt.
Op één punt hebben we noch het schrift noch de bundel Oostersch
gevolgd. Merkwaardig genoeg beginnen namelijk in die twee bronnen alle
regels van kwatrijn XVI (gedicht [130]) met een hoofdletter, terwijl bij de
overige kwatrijnen van `Soefisch' consequent alleen de eerste regel met een
hoofdletter begint. De reden voor die afwijking bij kwatrijn XVI is volstrekt
duister. Het lijkt echter niet waarschijnlijk dat Leopold hiermee een speciale
bedoeling heeft gehad, te minder daar de afwijking niet voorkomt in een
ouder, bewaard gebleven handschrift van `Soefisch'. Daarom zijn drie van
de vier hoofdletters vervallen.
Ten slotte zijn de door Van Royen toegevoegde titel Oostersch boven het
eerste gedicht en het woord Einde onder het laatste vers van de bundel
weggelaten.
e. Zetfouten
Evidente zetfouten in de basistekst zijn, al dan niet op grond van eerdere
publikaties van het gedicht, verbeterd. In de noten bij het desbetreffende
gedicht wordt dit verantwoord. Over de vraag of men te maken heeft met
een zetfout of met een juiste lezing, kan een enkele maal misschien
onzekerheid bestaan, in verreweg de meeste gevallen is het duidelijk omdat
"Zie p. 117-120.

XVI
aan een bepaald gedeelte van de tekst geen enkele betekenis kan worden
gegeven.
5. Spelling
De teksten zijn niet aangepast aan de thans gangbare orthografie, maar
afgedrukt in de door Leopold gebruikte spelling. Van Eyck heeft er terecht
op gewezen dat de dichter in onzekerheid verkeerde ten aanzien van de
spelling van verscheidene woorden. 12 En Boutens heeft reeds in zijn uitgave
van Leopolds verzen diverse spelfouten die in de Nieuwe gids-publikaties
voorkwamen, verbeterd. Leopold heeft al die verbeteringen in zijn eigen
bundel overgenomen. Desondanks zijn er nog talrijke spelfouten en
inconsequenties op dit punt blijven staan. Daarom hebben we alle teksten
aan de hand van de Woordenlijst voor de spelling der Nederlandsche taal
van De Vries en Te Winkel gecontroleerd en, waar nodig, correcties
aangebracht.
De dichter heeft ook vele malen gezondigd tegen de traditionele geslachtsregels
van De Vries en Te Winkel: er zijn talrijke plaatsen in de gedichten
te vinden waar ten onrechte een buigings-n voorkomt of juist ontbreekt.
Wij hebben dit onveranderd gelaten: correctie hiervan zou een te grote
ingreep geweest zijn. Bovendien weet men bij dichters nooit zeker of niet
overwegingen van eufonische aard bij het al dan niet gebruiken van de
buigings-n een rol hebben gespeeld. '3
Verder hebben we de spelling van de woorden sinds als sints en te zamen
als tesamen overal gehandhaafd. Deze schrijfwijze, die Leopold vrijwel
consequent toepaste, was vroeger niet ongewoon en kan niet als spelfout
worden aangemerkt. Ten slotte is hiervóór al opgemerkt dat de eigenaardige
spelling van het woord koran in r. 3 van gedicht [110] als qoraan door
Leopold uitdrukkelijk is geautoriseerd. Het is daarom ongewijzigd overgenomen.
Hieronder volgt een opgave van alle correcties die in het tekstdeel — dus
niet in het variantenapparaat in deel II — zijn aangebracht. Na het
nummer van het gedicht en van de regel volgt eerst de oorspronkelijke en
daarna de gecorrigeerde lezing.
[3] 5 het zelfde — hetzelfde
[4] 2 blij blij zijn zijn — blijzijn blijzijn
[5] 22 binneneto g en g — binnen g eto gen
[6] 27 7 heen zijn — heenzijn
28alleen zijn zijn — alleenzijn alleenzij
Ze Zie editie-Van Eyck, E ck dl. dl II ,p. 6S7 —. 6 S8
13Wa Wij l onderschrijven l niet zonder meer Van Eycks Y stelling de
g dat de klankwaarde v n
bui gg in s -n voor Leopold p "blijkbaar l vrijwel nihil was". (Editie-Van Eyck, Y , dl. . II II, p. p 658).

XVII
[8] 5 lelieën — lelien
[11] 2 dicht i h h ge " oue n — icht houên ge
[19] 10 opeens p — op peens
20 lovere p — poovere p
30 2 w e s t ew in — d wes westenwind
6 eenede zelfde 1 — eeenzelfde e ede lf
38 9 noo — noó
39
45 S te huis — tehuis
124 noo — noó
128 te samen — tesamen
13 3 bijeen edoken gedoken— bijeen l ggedoken
[40] 15S glorieën — gloriën g
41 2 S voorover gehangen— voorovergehangen
4 3 9 saamgehouën m ghouën — saam gehouên
31 gudsende d nd — gutsende
4 3a 9 saamgehouën g — saam gehouên
[48] 8 34 3 tralieën — traliën
44 caroussel — carrousel
85 S te loor gehangen g g — teloor gehan gen
[50] 6 aandachteven g — aandacht aandachtgeve even
27toewiessen
— toewiesen
58 mijzelf 1 ze — mij
zelf elf
[52} 8 ten toon gespreid gp — tentoongespreid gp es
28 8 ter nauwernood — ternauwernood
72 vaneen vlijde vlijde— vaneenvlijde l
77 terzij 1 — ter zij
101 0 teboven — te boven
112 rond odeed ggewend rondgewend —ron g wnd
114 terecht — terecht-
172 7 voor goed g — voorgoed g
178 d send
— gutsend
216 weg g nam — wegnam g
28s 1 stil liggen gg — stilliggen gg
S3 22 ziek zijn 1 — ziekzijn l
S4 79 zouen — zouên
133 33 bijeen behooren — bijeenbehooren
bijeenbehoore
verder wegzijn — verderwe gl zij n
S4a 7 zouen 7 — zouên
85 S bizondere — bijzondere bijzo nder
38 langs g gegleden gg — lan ggg s e leden
169 9 ten toon gespreid gp — tentoongespreid
SS 7 aandacht schenken — aandachtschenken
57 10 tesamen schiet — tesamenschiet
25 S omhoog g gerezen g — omhooggerezen gg
S 9 12 tegen g houden — tegenhouden
g
60 17 7 stil liggend gg — stilliggend gg
61 4 van waar — vanwaar
11 open p breken — openbreken p
14 te samen voerde — tesamenvoerde

XVIII
6 3 19 9 waar boven uit — w aa rbov enuit [68] 2 bij wijlen — bijwijlen b 1 l e
69 3 teeken' . — teeken.'
77
4racht p ewaad' g . —prachtgewaad.'
3 van waar — vanwaar
4 naar waar — naarwaar
[96] 9 22 terecht gevonden g—
terecht terechtgevonden vonden
45 S bijeen liep p— bijeenliep
1ee ep
62 midden in — middenin dde
91 and'ren — andren d
130 wereld's werld' — werelds wee s
134 3 held'ren — h e ldr en
149 donk're — donkre d e
177 zuiv'ren — zuivren
193 93 somb'ren — som sombre ren
oudevormde g — oud oudgevormde vorm de
205 S zichzelf — zich zelf e
[9 7 ] 1 langs ggg gegaan — langsgegaan
20 terechtgekomen g — terechtgekomen
22 kranka gnde
a — krank krankgaand aan de
vermillioenen — vermiljoenen l
nader traden e—
nadertradenn
45 S krooken — kroken
56 lelieën — leliën
59 op p kwamen — opkwamen p
84rieelen p — riëelen P
93 terzij l gezet g — terzijgezet lg
1I 7verpoozingcel p g — ver poozin gscel
125 S Hier tegen g aan g gelegd g — Hiert eeaa g n n g ee 1gd
14n
S gudsing dsin — gu gutsingg
150 S open p lichten — openlichten P
16 167 alleen". — alleen."
184 wonderbrooze — wonderbroze
247 7 een zelfd' — eenzelfd'
249 9 glad g ggestreken — gladgestreken g g
25 9God's
— Gods
[97a] 1 langs ggg gegaan — langsgegaan
20 terechtgekomen g — terechtgekomen g
22 krankaande g — krank gaande g
24 vermillioenen — vermiljoenen l
33 nader traden — nadertraden
54 onbevangen g zijn l — onbevan enzij g ln
67 7 malieen — maliën
74aardehaar P — paardenhaar
P
79 lelieën — leliën
110 contoer — contour
135 3S terzij l gezet g — terzijgezet lg
1 S O zacht c t gegolfde gg e de — zacht gg gegolfde o lf de
158 tegelmozaiek g — teelmozaïek g

XIX
160 aan één — aanéén
179 ver poozin gce1— v er ^oozin gsc
el
187 7 Hier tegen g aan gelegd g 1— g H i erte g e n aa n g eleg
2218 een e zelfdendne
— eenzelfden ee e
22 gudsing ^ ls — l^ gutsing g
2 38 bee beeindiging indi in — beëindiging
266 66 wondeb r ro o z— e wonderbroz e
37 347 een nz'— zelfd' nzlf' e d
349 4 gladgestreken— g ad
gladgestreken la destreken
360 God's ' — Gods G s
[1011 20 winterwa — winterwá
031
ee een zelfde e de— eenzelfde ee de
4 open pe b breken e — openbreken P
1 OS 32 3 verloren gaan g — verloren verlorengaa aan
110 17God's
— Gods
[113] 3 1 wa — wá
[121] 4zelf
mijzelf — mi' mijz
lf
130 4e
verdorven zijn — v rdorvenzn il
142 1 thuis u eb ggebracht — thuisgebracht g
14 S
1 4 7
4
1
mijzelven l e — mij 1 zelven
Sonnescijn S l sonnescijn l
18 4 3 a n de rm n' a s— andermans a
12 Van waar — Vanwaar
62 belach'lijk l — belachlijk 1
1 S 0 25 S Van waar — Vanwaar
35 Erechth eische
— Erechteïsche
46 6 Giganteisch G ^ — Gi anteïsch g
47 7 in gezet g — ingezet g
DEEL II
Het hoofdbestanddeel van het apparaatdeel wordt gevormd door de
commentaar bij de gedichten, die bestaat uit de onderdelen: overlevering,
datering, bronnen, variantenapparaat en noten. De commentaar bij de
afzonderlijke gedichten wordt per afdeling voorafgegaan door de
commentaar die betrekking heeft op de groep verzen als geheel. Zo zijn er
diverse beschouwingen gewijd aan de `Zes Christus-verzen' . Het zou niet
erg efficiënt zijn dit in een noot bij elk van de zes gedichten te vermelden.
Daarom is dergelijke (en andere) toelichting in de vorm van noten ondergebracht
bij de afdelingstitel. Het is dus nodig, behalve de commentaar bij
een afzonderlijk gedicht, ook die bij de bewuste afdelingstitel te raadplegen.
Verder vindt men in dit deel een beschrijving van de bundels en van hun
ontstaansgeschiedenis, een bibliografisch register van vertalingen, een
bibliografisch register van muziekbewerkingen, en een bibliografie van de
literatuur over Leopold. Een samenvatting van Leopolds poetica komt in
deze uitgave niet voor, omdat uitspraken van de dichter over dit onderwerp

XX
in essays, kritieken of brieven niet bestaan. Er is dus geen versexterne
poetica van Leopold te geven en een presentatie van de versimmanente
poetica zou afbreuk doen aan het karakter van deze editie. Zij zou immers
moeten berusten op een interpretatie van afzonderlijke gedichten en
daardoor onvermijdelijk strijdig zijn met de zo objectief mogelijke
presentatie van het materiaal die in een historisch-kritische editie wordt
nagestreefd.
1. Overlevering
De commentaar bij elk gedicht begint met de vermelding van alle overgeleverde
geschreven tekstbronnen en de drukgeschiedenis van het bewuste
gedicht in chronologische volgorde. Het gaat hierbij uitsluitend om
geautoriseerde bronnen, d.w.z. in de eerste plaats de door Leopold zelf
geschreven versies en verder van de gedrukte alleen die waarvan vaststaat
dat Leopold de kopij heeft geleverd. In het geval van de Nieuwe gidspublikaties
heeft de dichter niet in alle gevallen ook zelf de drukproef
gecorrigeerd. Dit neemt niet weg dat de Nieuwe gids-lezingen wel als bron
zijn gebruikt en, voorzover ze verschillen van de basistekst, in het apparaat
zijn verwerkt.
De opsomming bestaat uit omschrijvingen en titelbeschrijvingen, voorafgegaan
door een bepaald sigle, en afkortingen. Omschrijvingen worden
gegeven van de manuscripten, titelbeschrijvingen van de voorpublikaties, en
afkortingen van de bundelpublikaties. Afgezien van Cheops en Albumblad
is de tekst van de bron die in de opsomming het laatst wordt genoemd, in
zijn geheel afgedrukt in het tekstdeel. De tekst van de andere bronnen is,
voorzover hij verschilt van de laatste, verwerkt in het variantenapparaat.
Om verwijzingen vanuit het apparaat naar deze bronnen te vergemakkelijken,
is bij de vermelding hiervan gebruik gemaakt van siglen en
afkortingen. Ter verduidelijking van een en ander volgt hieronder een
nadere beschrijving van de bronnen.
a. Geschreven bronnen
De geschreven bronnen zijn te verdelen in drie groepen: (eigenhandige)
afzonderlijke net-afschriften, cahiers met (eigenhandige) net-afschriften, en
voltooide dan wel onvoltooide kladversies.
Net-afschriften. Deze bevinden zich vrijwel allemaal in particulier bezit.
Het is daarom niet verwonderlijk dat Van Eyck met betrekking tot de
bundel Verzen heeft opgemerkt: "Op enige kleine stukjes na geen handschrift."
14 Pas in 1958 publiceerde Jalink de zgn. 'Robertson' -handschriften."
Een deel hiervan, de cyclus `Claghen', wordt nu bewaard in het
14 Zie editie-Van Eyck, Y , dl. II, ^Pp.
661.
15 Nieuwe varianten t nv vann e n kele Leopold-gedichten. Leo o d edic t e. n In handschrift' ut uitgegeven i gg en ingeleid g
door rJ.M.Jalink. . Amsterdam, , [1958]. 1 9

X X I
Letterkundig Museum, dat van de andere handschriften uit deze collectie
foto's bezit. De overige net-afschriften zijn manuscripten van gedichten uit
de bundel Oostersch. Eén hiervan werd door Leopold bij wijze van opdracht
in een luxe-exemplaar van Verzen geschreven. Deze bundel bevindt zich
nog in particulier bezit. Dit geldt ook voor een netafschrift van de
`Soeiisch'-kwatrijnen dat bestaat uit vier om elkaar heengevouwen,
ongelinieerde velletjes dun papier die eenzijdig zijn beschreven en in
ongevouwen staat ongeveer 13 x 21 cm meten. Hierbij hoort een velletje
van eenzelfde soort papier dat het gedicht `Duizend en één nacht' bevat;
dit is echter tweezijdig beschreven. Deze afschriften zijn oorspronkelijk het
eigendom geweest van Christiaan George Leopold, een jongere broer van de
dichter.
Een ander manuscript van `Duizend en één nacht' in particulier bezit
maakte vroeger deel uit van Leopolds nalatenschap en hoorde bij een tot
een kleine katern samengevouwen blad dat o. a. voltooide versies van de
gedichten [99] en [100] bevat.
In één geval hebben we onze pogingen om afschriften van verzen van
Leopold te achterhalen moeten opgeven. Het staat vast dat F. Schmidt-
Degener, oudleerling van de dichter, afschriften heeft gekregen. De brieven
van Leopold aan Schmidt-Degener zijn bewaard gebleven; daarbij bevinden
zich echter geen handschriften van verzen.
Cahiers met netafschriften. De nalatenschap van Leopold bestaat uit
cahiers, blocnotes, knipsels, en een zeer groot aantal documenten van
verschillende soort en grootte, met aantekeningen, losse versregels en
gedichten in alle mogelijke stadia van bewerking. Dit alles is in groepjes
verdeeld en in een aantal genummerde (stof)mappen ondergebracht. Toen
de nalatenschap van Leopold ons in handen kwam, bleken enkele mappen
ongenummerd te zijn gebleven. Om de overzichtelijkheid te vergroten
hebben wij die van een nummer voorzien en de groepjes, uiteraard met
behoud van hun interne volgorde, in aparte enveloppen gedaan.
De twee cahiers met netafschriften zijn te vinden in Map I, 1; zij vormen
daarin groep 1 en 2. Zoals eerder is opgemerkt, bevat het eerste schrift het
gedicht Cheops, en het tweede behelst, op één na, alle gedicaten die in
Oostersch zijn gepubliceerd. 16 Beide zijn ongelinieerde (school)schriften met
een slappe, blauwe kaft.
Het eerste schrift telt 20 bladen en heeft een formaat van 16,5 x 20,4 cm.
Op het etiket is door Van Eyck met potlood `S I' geschreven. Behalve
Cheops bevat dit cahier ook een groot deel van de bewerking van Albumblad.
Het tweede schrift is iets groter (16,5 x 21 cm) en telt 2 bladen meer.
Het etiket is ervan afgescheurd en op de plaats daarvan is een strookje wit
papier geplakt met in het handschrift van Leopold de titel Oostersch. De
dichter heeft daar later, in een andere kleur inkt, een II aan toegevoegd.
16 Het ontbrekende vers is '0 brug,hoog g g, omgebogen, wie betraden' dat door Leopold p d 1later
aan Van Royen Y werd toegestuurd. g

XXII
Voltooide en onvoltooide kladversies. Van de in Verzen gepubliceerde
gedichten is een beperkt aantal kladversies overgeleverd. Ze zijn voor het
grootste deel onvoltooid, zodat men eigenlijk beter kan spreken van eerste
ontwerpen. Soortgelijke ontwerpen, die soms slechts enkele regels omvatten,
komen voor in Leopolds schoolcijferboekjes uit de jaren 1893-1896. 17 Dit
zijn in het algemeen kleine boekjes met een zwarte linnen omslag en
ruitjespapier. Ze bevatten, naast de cijfers van de leerlingen, aantekeningen
die verband houden met de school, zoals data van vergaderingen en
vakanties, titelbeschrijvingen van artikelen of boeken op het gebied van de
Klassieken, en Griekse en Latijnse woorden met vertaling. De ontwerpen
van de gedichten staan in de regel achterin. Ze zullen waarschijnlijk op
school, tussen de lessen door, zijn ontstaan. Het is niet onmogelijk dat
Leopold ook thuis in de boekjes heeft gewerkt: van één gedicht bevat een
schoolcijferboekje een voltooide kladversie. Het lijkt echter meer aannemelijk
dat de dichter zijn eerste ontwerpen in de boekjes thuis op losse
velletjes verder heeft uitgewerkt en voltooid.
Verder had Leopold een speciale voorkeur voor het werken op huwelijksaankondigingen
en de daarbij horende enveloppen van, naar we aannemen,
oud-leerlingen. In sommige gevallen moet hij ze jarenlang hebben bewaard
voordat hij er gebruik van maakte. Zo bevindt zich in de nalatenschap zo'n
aankondiging uit 1907, terwijl het daarop voorkomende vers vele jaren later
moet zijn ontstaan. Daarentegen komen er vier kladversies van kwatrijnen
uit de reeks `Uit de Rubaijat' voor op een enveloppe met een poststempel
uit juli 1911. Deze datering ligt dicht in de buurt van het tijdstip van
voltooiing van de gehele reeks kwatrijnen. Het zal duidelijk zijn dat men
uiterst voorzichtig moet zijn bij het trekken van conclusies uit poststempels
van enveloppen of uit dateringen van huwelijksaankondigingen die zich in
Leopolds nalatenschap bevinden.
Zeer belangrijk voor het inzicht in Leopolds manier van werken zijn ook de
drie boekjes die als bron hebben gediend voor de twee reeksen Oosterse
kwatrijnen die in deze editie zijn opgenomen. De dichter heeft namelijk
daarin de vers- en prozavertalingen aangestreept die hem om de een of
andere reden hadden getroffen en bij een groot deel ervan een ontwerp
voor een vertaling geschreven. In verschillende gevallen gaat het om reeds
tamelijk ver uitgewerkte schetsen, op andere plaatsen is de dichter niet
verder gekomen dan het noteren van mogelijke rijmwoorden. In één van de
boekjes zijn de ontwerpen naderhand weer uitgevlakt en daardoor onleesbaar
geworden. De aantekeningen in de twee andere bieden echter genoeg
aanknopingspunten om een idee te krijgen van de wijze waarop Leopold
l
17 Alle A esc h lci oo f eb r oek les uit ^ de e tijd l dat Leopold pold aan het Gymnasium Y m E Erasmianum as in
R o tteda
r mverbondens was,bevinden ^lBij
zich ln n nalatenschap. B^ één een ervan is zelfs ze s het et
potloodje be bewaardgeblevenaa waarmee eede
cijfers l zi zijn l ggenoteerd.
e tee

XXIII
zijn kwatrijnen vertaalde.' S Bovendien zijn er, naast de eerder genoemde
enveloppe, enkele losse blaadjes bewaard gebleven die voltooide kladversies
van kwatrijnen bevatten.
Het grootste deel van het in deze uitgave verwerkte handschriftelijk
materiaal heeft betrekking op het "bloemen"-Albumblad en de gedichten
uit de bundel Oostersch. Van de laatstgenoemde is in enkele gevallen zelfs
meer dan één kladversie overgeleverd, die opeenvolgende stadia van de
genese vertegenwoordigen. Waarschijnlijk omdat Oostersch niet lang voor
Leopolds dood is verschenen en omdat de dichter de verzen had willen
opnemen in zijn tweede bundel, is hij er niet meer toe gekomen het voorwerk
ervan te vernietigen. We moeten tenminste aannemen dat Leopold
gewoon was na voltooiing en na publikatie van gedichten het voorwerk weg
te gooien. Dit zal wel de reden zijn waarom er van Verzen zo weinig
bewaard is gebleven. Enkele uitzonderingen daargelaten, is het wèl aanwezige
materiaal min of meer toevallig overgeleverd: verscheidene netafschriften
had Leopold weggegeven, en de schoolcijferboekjes en de
Oosterse boekjes kwamen uiteraard niet voor vernietiging in aanmerking.
Even verklaarbaar is de omvang van het bewaard gebleven materiaal van
Albumblad: de dichter was nog volop bezig met de bewerking van dit vers.
Het voorwerk van Oostersch bestaat uit losse blaadjes van verschillende soort
en grootte die vaak tot kleine katernen zijn samengevouwen. Bij Albumblad
gaat het behalve om losse velletjes ook om een aantal blocnotes, die
wat hun inhoud betreft in zekere zin vergelijkbaar zijn met de schoolcijferboekjes:
zij bevatten o.a. losse regels of eerste aanzetten, die elders zijn
uitgewerkt.
Bij de beschrijving van de blaadjes en de blocnotes worden in het apparaat
achtereenvolgens vermeld: de vindplaats, d.w.z. in welke map van Leopolds
nalatenschap ze voorkomen, de papiersoort, het watermerk, voorzover
aanwezig, en het formaat. Deze gegevens zijn in de eerste plaats bedoeld
om de gebruikers van de editie in staat te stellen, wanneer zij dat wensen,
de documenten in de nalatenschap terug te vinden.
b. Gedrukte bronnen
Onder `overlevering' wordt ook de drukgeschiedenis van het desbetreffende
gedicht vermeld. Deze is in de meeste gevallen te onderscheiden in de voorpublikatie
en de bundelpublikaties. In het geval van Albumblad is er alleen
een voorpublikatie; een bundelpublikatie is niet meer tot stand gekomen.
Daarentegen zijn de verzen uit Oostersch niet in een tijdschrift voorgepubliceerd.
Het lijkt ons uitgesloten dat er buiten de in deze editie
genoemde voorpublikaties nog andere verzen door Leopold in tijdschriften
of almanakken e.d. zijn gepubliceerd.
18 G. T. Dorleijn l zal in ee een ate laterverschijnen te deel l van n deze Leopold-editie uitgebreid i ^ebreid
ingaan g op p Leopolds p werkwijze s i' bij l d eb bewerking e g van a de ` S ofi e sc h- kwatri '
) nen .

XXIV
Voorpublikatie.r. Leopold heeft een groot deel van zijn verzen voor het eerst
gepubliceerd in De nieuwe gids. Slechts éénmaal heeft hij een bijdrage
geleverd aan De gids. Van de tijdschriften worden achtereenvolgens
gegeven: de titel, het nummer van de jaargang in arabische cijfers; het
deelnummer van de afzonderlijke delen waaruit zo' n jaargang bestaat, in
romeinse cijfers; vervolgens de maand en het jaar van verschijnen en ten
slotte het (de) paginanummer(s). Zoals bekend, is er van De nieuwe gids
een tweede en vervolgens een derde reeks verschenen waarbij men de jaargangen
opnieuw is gaan nummeren. Wij hebben voor de duidelijkheid in
voorkomende gevallen het eigenlijke nummer van de jaargang tussen teksthaken
toegevoegd.
In de nalatenschap van Leopold bevinden zich twee afleveringen van De
nieuwe gids waarin verzen van de dichter voorkomen. Ze zijn in deze uitgave
vermeld omdat Leopold daarin enkele varianten heeft genoteerd.
De privé-drukken die Leopold van `Oinou Nena stalagmon' en van Cheops
heeft laten maken, zou men ook als een soort van voorpublikaties kunnen
beschouwen. Behalve de plaats en het jaar van uitgave is bij de beschrijving
ervan ook de firma genoemd die ze heeft verzorgd. In een noot bij de twee
gedichten worden nadere gegevens over de boekjes verstrekt.
Bundelpublikaties. Tot de drukgeschiedenis van een gedicht behoort ook de
publikatie in alle drukken van de oorspronkelijke bundels waarin het tijdens
Leopolds leven is verschenen. De door Boutens verzorgde editie van Verzen
uit 1912 valt hier niet onder. Het gaat hier immers om een uitgave die door
Leopold niet is geautoriseerd. De dichter heeft de kopij ervoor niet zelf
samengesteld; proeven heeft hij niet ontvangen en dus ook niet gecorrigeerd.
Dit is des te opmerkelijker omdat de bundel tekstuele verschillen
vertoont ten opzichte van de Nieuwe gids-publikaties. Deze veranderingen
moeten door Boutens zijn aangebracht. Dit neemt niet weg dat Leopold de
meeste correcties en zelfs enkele kleine wijzigingen van Boutens in de door
hem zelf verzorgde bundel van 1913 heeft overgenomen. Daarom is de
Boutens-editie in deze uitgave niet geheel buiten beschouwing gebleven.
Wij hebben alle beschikbare gegevens over de totstandkoming ervan
verwerkt en bovendien een lijst opgenomen van alle door Boutens aangebrachte
veranderingen.
Van de twee drukken van de bundel Verzen en van de tijdschriftpublikatie
van het gedicht Albumblad zijn ook drukproeven bewaard gebleven. De
proef van Albumblad is in het apparaat bij dat gedicht verwerkt. De
proeven van Verzen zijn niet bij alle gedichten onder `overlevering'
opgenomen: alleen als ze een afwijkende lezing vertonen worden ze bij het
desbetreffende gedicht vermeld.
Bloemlezingen of schoolboeken die tijdens Leopolds leven zijn verschenen
en waarin gedichten van hem naast werk van anderen voorkomen, behoren
niet tot de eigenlijke drukgeschiedenis en zijn dus buiten beschouwing
gebleven. Leopold heeft nooit de kopij van zijn gedichten voor dergelijke

XXV
uitgaven zelf verzorgd en/of de proeven ervan gecorrigeerd. Het geven van
een volledige titelbeschrijving van de bundels bij elk gedicht leidt tot een
uitvoerigheid die niet efficiënt en in feite overbodig is. Daarom is gekozen
voor het gebruik van de volgende afkortingen:
VP 1: Proeven van de onder V l genoemde uitgave.
V1: Verzen. Rotterdam, W.L. en J. Brusse, 1913 [ = 1914].
VP Z: Proeven van de onder V2 genoemde uitgave.
V2: Verzen. Z Rottetdam, W.L. en J. Brusse, 1920.
0: Oostersch; Verzen naar Perzische en Arabische dichters. Eerste boek van J.F. van
Royens Kunera-Pers. Het vierde boek van de Vereeniging der Vyftig. 's-Gtavenhage, 1922
[ = 1924].
De (afkortingen van de) bundeltitels, gevolgd door het (de)
paginanummer(s), worden bij elk gedicht in chronologische volgorde
opgesomd. Ten slotte zij opgemerkt dat wij de Zilverdistel-uitgave van
Cheops ook als een bundelpublikatie beschouwen. Maar omdat zij maar
eenmaal voorkomt, was het niet nodig haar in het bovenstaande lijstje op te
nemen.
2. Datering
Een exacte datering van Leopolds gepubliceerde gedichten is niet te geven.
De vaststelling daarvan levert grote problemen op omdat de dichter niet
gewoon was zijn manuscripten te dateren, enkele uitzonderingen daargelaten.
In de enkele gevallen dat hij dit wel gedaan heeft, is de datering
bovendien onvolledig, zoals bij gedicht [15] waar een aanduiding van de
maand en van het jaar ontbreekt, of misleidend, zoals bij gedicht [36] waar
zij niet het tijdstip van voltooiing aangeeft. Ook het jaar van uitgave van de
bronnen die gebruikt zijn voor de Oosterse gedichten, biedt vaak weinig
houvast. Verder zijn er geen brieven van Leopold overgeleverd waarin hij
uitgebreid over het tijdstip van ontstaan of voltooiing van zijn verzen
schrijft. Voorzover ons bekend, hebben dergelijke brieven trouwens ook niet
bestaan. Het komt er dus op neer, dat alleen een globale datering, met
soms grote marges, kan worden afgeleid uit secundaire gegevens, zoals de
plaats van het gedicht in de bundel Verzen, het tijdstip waarop het voor
het eerst werd gepubliceerd en de brieven van Leopold aan de redactie van
De nieuwe gids. Zij leveren in de meeste gevallen niet meer dan een
terminus ante quem op. Soms kan er bovendien een betrouwbare terminus
post quem worden gegeven, zoals bij de twee gedichten over Paul Verlaine,
die vanzelfsprekend na diens dood moeten zijn geschreven. Verder is het
enige malen mogelijk met behulp van de schoolcijferboekjes een nadere
datering vast te stellen. Ten slotte moet men rekening houden met het feit
dat Leopold zijn verzen meestal niet onmiddellijk na voltooiing ter
publikatie aan de redactie van De nieuwe gids heeft gestuurd. Zo zond hij
de gedichten In gedempten toon aan Kloos, toen in de kranten het bericht
verschenen was dat De nieuwe gids met kopijgebrek te kampen had. De

XXVI
dichter spreekt bij die gelegenheid in zijn brief van "een kleinigheid die ik
nog liggen had."
Een verantwoording van de gegevens waaruit de dateringen zijn afgeleid,
wordt in een noot bij de afdelingstitel of bij het afzonderlijke gedicht
gegeven. l9
3. Bronnen
Hoewel de lijst van Oosterse namen in de bundel Oostersch anders doet
vermoeden, staat het vast dat Leopold geen Perzisch en Arabisch kende.2°
De door hem gepubliceerde en nagelaten `Oostersche' gedichten zijn
bewerkingen van Franse, Duitse en Engelse vers- en prozavertalingen. Deze
bronnen zijn zeer belangrijk voor een inzicht in Leopolds vertaalarbeid en
ze kunnen hulp bieden bij de interpretatie van de bewerkingen. Een
vergelijking van origineel en vertaling kan bovendien leren dat Leopold
soms bepaalde woorden of zelfs hele zinnen uit zijn voorbeeld onvertaald
liet. Deze informatie is dikwijls van even groot belang als het gegeven wat
hij uit de bron wèl heeft verwerkt.
De tijdschrift- en bundelpublikaties van Leopolds Oosterse gedichten
leveren vrijwel geen informatie op over de gebruikte bronnen. Titels als `Uit
de Rubaijat' , `Saadi' en `Duizend en één nacht' bieden bijzonder weinig
houvast. Sinds de tweede helft van de negentiende eeuw is er namelijk een
bijna onafzienbare reeks uitgaven op dit gebied verschenen. Alleen al van
de kwatrijnen van Omar Khayyam zijn in die tijd in Frankrijk, Duitsland
en Engeland tientallen, onderling sterk verschillende, edities uitgekomen.
Bovendien komen deze kwatrijnen ook nog voor in allerlei bloemlezingen.
Ditzelfde geldt voor de gedichten van Saadi en Hafiz. Het is daarom
bewonderenswaardig dat Hulsker er desondanks in geslaagd is verscheidene
bronnen van Leopolds Oosterse gedichten terug te vinden. 21 Tegelijkertijd
19 Het e zal du duidelijk l zijn dat, a ^ waar dergelijke g l gg gegevens bijna ggeheel ontbreken, ^ zoals bij l de
gedichten ge uit u Leopolds p nalatenschap, p^ vaststellen van de datering g nog g grotere g problemen p
oplevert. In veel gevallen gpp bieden alleen de papiersoort en de kleur van de inkt nog g enigg
houvast. Vgl. g editie-Van Eyck, Y dl. II, p. p 655. S
20 De dichter bezat overigens g wel twee grammatica's g
van het Arabisch: G.W. Thatcher:
Arabico r i grammar the th ritten language. London Heidelberg, Heidelber 1911; A. Socin: Arabische
G r a m mak ti P r a di a en gmLiteratur, u IIb un ss ^tucke and Glossar. Achte durchgesehene g and
ve r b e sse r Auflage te u a von ge
Carl Ca Brockelmann. a Berlin, 1919. Hieruit kan men afleiden dat
Leopold pg pogingen o ge in het e werk e heeft ee ggesteld
es d het een en ander d van de taal te leren. Als men
n we l mag a a g afgaanaantekeningen aa g op Pde die in de eerst enoemde gg grammatica voorkomen, >
is hij 1 uiteindelijk uiteindelijk niet ver gekomen. g
21 .Hu1bronnen se. k rLeopolds 'Devann o plds Oostersche 0 ter the ggedichten'. e In: De ^gids
99 93S 1 .
Dl. 1 p. 40 71. H us 1 ke r 1 iss tot nu u toe e de eerste en e eenige gggeweest
e es die e eenuitgebreid onder-
zoek dit op punt t p eefteste heeft ingesteld. g d. Van Va EEyck y heeft eet eer
zich in het kader van de voorbereidingg
van va zzijn l Leopold-editie niet et echt ec t diepgaand d pg e aa d mee beziggehouden. b gg Hij was van plan p de
gegevensgl e evens over de bronnente verwerken verve e in ee een omvangrijke studie over Leopolds p werk; , deze
is se echter t niet tot stand gekomen. g

XXVII
toont zijn artikel echter aan dat een dergelijk onderzoek zonder de hulp
van nadere gegevens bijna onvermijdelijk tot onjuiste veronderstellingen of
conclusies leidt. Zo noemt Hulsker als waarschijnlijke bron voor de `Saadi'gedichten
`Wat brengt gij mede uit de looverlanen' , `Er wordt niets van
Zijn wezen meegedeeld' , `Gij Reikende over zinnen en gedachten' en `O
nachtegaal, die roept en jubelt uit' een boek uit 1922. Hij kon dan ook
niet weten dat Leopold de kopij van deze gedichten al in 1920 aan Van
Royen had gestuurd. Een min of meer vergelijkbaar geval doet zich voor bij
de bron van de reeks `Uit de Rubaijat' . Hulsker verwijst hiervoor naar een
Omar Khayyam-uitgave van E.H. Whinfield uit 1901 en tekent daarbij aan
dat hij daarin twee kwatrijnen van Leopold niet heeft kunnen terugvinden,
terwijl hij niet zeker is van de bron van een derde omdat Leopolds tekst in
dat laatste geval zeer ver van Whinfield afstaat. Uit de nalatenschap is
echter gebleken dat de dichter gebruik heeft gemaakt van een Duitse
vertaling samen met een latere druk van Whinfields uitgave die qua
omvang èn qua tekst aanzienlijk van de editie-1901 verschilt. Dit verklaart
waarom Hulsker twee kwatrijnen niet kon vinden en twijfelde over de bron
van een derde, ondanks het feit dat hij een uitgave van Whinfield heeft
geraadpleegd. In bepaalde gevallen is ook de druk van een uitgave van
belang!
Omdat wij konden beschikken over Leopolds literaire nalatenschap, zijn wij
erin geslaagd de bronnen van het grootste deel van de Oosterse gedichten
te achterhalen. Het spreekt vanzelf dat in deze uitgave de tekst van de
bronnen onverkort en ongewijzigd is opgenomen. 22 Veel van de door
Leopold gebruikte boeken bevatten noten waarin de vertaler(s) toelichting
geeft (geven) over het Oosters origineel of de eigen vertaling. In
verscheidene gevallen heeft de dichter daaruit geput voor zijn bewerking.
Daarom hebben wij alle noten die Leopold heeft aangestreept en/of heeft
verwerkt, eveneens overgenomen. Daarbij zijn de pootcijfers van het
desbetreffende boek gehandhaafd.
Zelfs na raadpleging van de enkele Oosterse boeken die nog in het bezit
zijn van de familie Leopold en van een aanzienlijke hoeveelheid andere
uitgaven, is het ons niet gelukt alle bronnen terug te vinden. Van één
kwatrijn uit de reeks `Uit de Rubaijat' en van twee uit `Soeiisch' , alsmede
van het gedicht over Mansoêr al-Halládj hebben we de herkomst niet
kunnen vaststellen. Bovendien zijn wij er niet geheel zeker van of de eerste
vijf gedichten van de afdeling Oostersch in Verzen inderdaad
oorspronkelijke verzen zijn waarin alleen Oosterse motieven zijn verwerkt.
Het citaat in de eerste regel van `Emir Khosrau' heeft Leopold zonder
twijfel ergens gelezen. Het is heel goed mogelijk dat dit vers is geïnspireerd
op een artikel of een gedicht over de dichter Emir Khosrau. Dit betekent
We i l hebben slechts in oot geval een eva eetoegevoegd;zi 1 bi n l^gedicht
i h [85].
22" 1een

XXVIII
dat het onderzoek naar de bronnen van Leopolds Oosterse gedichten ook na
de publikatie van deze uitgave, niet als afgesloten kan worden beschouwd.
Zelfs het beperkte aantal aantekeningen dat Van Eyck in zijn editie heeft
opgenomen, maakt al duidelijk dat er ook bij Leopolds oorspronkelijke
verzen vaak sprake is van "bronnen" . Het gaat hier vooral om kranteknipsels
of overgeschreven citaten die aanleiding zijn geweest voor het
ontstaan van een gedicht of een gedeelte etvan. 23 Alleen is in deze gevallen
het verband tussen de bron en de uiteindelijke tekst van het gedicht
uiteraard veel minder rechtstreeks en herkenbaar dan bij de Oosterse
gedichten. Voor wat betreft het gedeelte van Leopolds poëzie dat in deze
uitgave is opgenomen, spelen bronnen van deze soort, voorzover we dat
hebben kunnen nagaan, alleen een rol bij de bewerking van Albumblad.
Te midden van de manuscripten hiervan lagen een paar knipsels. Het is
aannemelijk te maken dat bepaalde elementen uit een passage van het
gedicht zijn gebaseerd op de tekst van die knipsels. Daarom zijn ze in de
presentatie van de bewerking van Albumblad verwerkt.
Vrijwel alle niet-Oosterse boeken uit Leopolds bezit bevinden zich in de
Gemeentebibliotheek te Rotterdam. 24 Het zijn voor het grootste deel
uitgaven en studies op het gebied van de klassieke literatuur. Verscheidene
boeken bevatten strepen en aantekeningen van Leopold die wellicht van
belang kunnen zijn in verband met gedichten als `Oinou hena stalagmon'
en Cheops. We hebben er evenwel van afgezien aangestreepte tekstgedeelten
of aantekeningen uit deze boeken op te nemen omdat we
daarmee in de sfeer van speculatie en interpretatie terecht zouden zijn
gekomen en zodoende afbreuk zouden doen aan het karakter van een
historisch-kritische uitgave. 25 In alle gevallen dat wij gebruik hebben
gemaakt van boeken die zich niet in de nalatenschap van Leopold op het
Letterkundig Museum bevinden, wordt af `in particulier bezit' opgegeven
– dat wil dus in de regel zeggen in het bezit van de familie Leopold – af
de signatuur van de Gemeentebibliotheek.
Van verscheidene Oosterse boeken wordt niet telkens een volledige titelbeschrijving
gegeven, maar er is gekozen voor de volgende afkortingen:
23 Vgl. Vg voor oo een voorbeeld b hiervan de n noot oo 3genoemde ge publikatie. P
24 Het gerucht eracht als zouden n Leopolds Leo P o d bboeken
zonder nadere registratie in het bezit van de
bibliotheeko zijn l Pg opgenomen, e nadat eerst roverijverige ambte n a r en
de potloodstrepen P P en aan-
tekeningen erin ren ha haddenn uitgevlakt, g is volstrekt l r onjuist.Alle boeken zi zijn l in het e Journaal a van
1925 95 ingeschreven g met de aantekening nlnu ^ 'uitLeopold' it de nalatenschap P van Dr. J.H. • Leo en P van
;
uitvlakken is al helemaal geen g sprakegeweest.
P Het enigeprobleem g is sda dat de boeken wel
gewoonl ewoon inuitleen de PgHome z i nopgenomen, n waardoor waa d er in verscheidene boeken ook strepen P en
aantekeningen g van anderen voorkomen.
25 .D.. F van Halsema a zal in zijn 1P
dissertatie over Leopold wel we aaandacht
a nda
schenken e aan deze
boeken.

XXIX
ar sG. fleurs– Wac fBo ut r o1 s Ghali: a iLe ads r an u de fleurs; e s rn e E Essais a r a poésie oesaeaa arabe t
morceaux m aux choisis. i Pré ace par Jules le L m e ate. i r Paris, Pa M , ec t ure eFa France, ce ^ 1 93 1 .
r ^ . ... , ^ . • . • ,
L au e de e e r ance – Hoce .u n-Az e ad •L a , be de l es er ance Choix o de oe saes tirées ees dess
meilleurs ea eu s auteurs eu s Persans, s CCoordonnées e s et e traduits adu pour pea la première p e e fois o en f rs. a^ n Pub i Publié l'' e
avec une introduction et t des de no notes. Leyde, Y^
, E. rill• . , BE. Paris,E Guilmoto, ilm 11909.
Rose-garden– Sa Sa'di: . The rose-garden.1 Selected n renderedihin andw t tro uction by LL.
Cranmer-Byng. Y g Lon on ^John Murray, u a Y^l 0. 9SWWisdom
of the East as .
Rosenn– [Omar O a KKhayyam]: YYa. Die S inn s " ru ch e Om 0 ars a des s Z e ltm a ch e sr•^ Ru b a 1at
a -•-Om ar
a- -
K a11• ám. Aus dem Persischen iibertra gen von Friedrich Rosen. Stuttgart g und d Leipzig, Le P g,
Deutsche Verlagsanstalt, g
, 1909.
,. ,
Rs ose r i– a e Hoces Y'n e -Az ad. •La ues ose r r a e i u dusavo savoir;Choix ^q m de d quatrains tr es
ina
mystiques yqt
ra
des
meilleurs te u r ss Persans. avec Traduits pour Pune la première p mt fois en oduction fran ^ai
introduction et
des notes critiques, 9 , littéraires et philoso Pq hi ues. Leide, , E. . Brill; , Paris, s > E. Guilmoto, Gu ot 1906. ,9
Van Va V Vloten ote – G. va van Vloten: V ote . 0os tr e sc he schetsen s chese e vertalingen. en rtlan g en , AVersluys,s
Amsterdam, sterdam ^ W. Ve s uY,
1900.
hin ei 1– Omar O a Kha YY ám; Quatrains. Translated s by Y E.H. Whinfield. W e d Lon London, do Kegan
, K gn a
Paul, , Trench, , Triibner & Co. , 9 1 90.
4. Varianten en correcties
In het onderdeel `varianten en correcties' vindt men de reconstructie van de
genese van die gedichten waarvan kladversies zijn overgeleverd, en alle
verschillen die de eerdere, geschreven of gedrukte, versies van de gedichten
vertonen ten opzichte van de in het tekstdeel afgedrukte teksten. De
veranderingen die de verzen na hun eerste voltooiing op papier of na hun
eerste publikatie hebben ondergaan, zijn te onderscheiden in varianten en
correcties. Tot de varianten worden die veranderingen gerekend ,die Leopold
heeft aangebracht om het gedicht te verbeteren. Of wij die wijzigingen ook
verbeteringen vinden, doet niet ter zake. Men mag ervan uitgaan dat
Leopold ze als zodanig beschouwde, anders zou hij ze niet hebben
aangebracht. Men zou ze subjectieve veranderingen kunnen noemen.
Daarnaast zijn er door Leopold aangebrachte veranderingen die niet het
gedicht als gedicht verbeteren, maar die samenhangen met de min of meer
objectieve norm van correct taalgebruik. Die noemen we correcties. Het gaat
hierbij vooral om veranderingen in de spelling van woorden en het gebruik
van de geslachtsregels volgens De Vries en Te Winkel. Zoals eerder is
opgemerkt in verband met de spelling van Leopolds verzen, had de dichter
met die geslachtsregels en met andere spellingskwesties de nodige
problemen.
De voor deze uitgave gemaakte tekstkeuze heeft tot gevolg dat het
variantenapparaat regressief van aard is. Dit betekent dat de teksten die in
het tekstdeel zijn afgedrukt, de verbeteringen en de correcties bevatten die
Leopold in de loop van de tijd in zijn verzen heeft aangebracht. Men kan
dus niet spreken van een verbetering of een correctie ten opzichte van de
basistekst. Zo heeft de bundel Verzen in r. 31 van `De bedgordijnen
hangen zoo ijl' het woord strooken met twee o's en in r. 42 het woord

XXX
broze met één o; de Nieuwe gids-publikatie van dit gedicht geeft echter op
die plaatsen de foutieve lezingen stroken en bronze. Aangezien nu de basistekst
is gebaseerd op de tweede druk van Verzen, geeft het tekstdeel de
gecorrigeerde en staat in het apparaat de foutieve, vroegere lezing. Evenzo
staan in het tekstdeel de veranderingen die Leopold heeft aangebracht om
het gedicht te verbeteren en bevat het apparaat de door de dichter
kwalitatief minder geachte vroegere lezingen. Alleen in het geval van
Cheops en Albumblad is het apparaat voor een gedeelte ook progressief
omdat Leopold na de publikatie van die gedichten nog bezig is geweest met
het maken van een andere, naar we moeten aannemen in zijn ogen betere,
versie.
Zetfouten die in de drukgeschiedenis van een gedicht kunnen optreden,
horen in een variantenapparaat niet thuis. Ze worden in een noot bij het
gedicht opgesomd. Eveneens in de noten vindt men alle veranderingen
beschreven die betrekking hebben op het inspringen in een tekst.
Presentatie
Strikt genomen zou een regressief variantenapparaat de varianten en
correcties in omgekeerde volgorde moeten presenteren: uitgaande van de
laatste lezing terugwerkend naar de eerste versie. Zou men dit principe
echter ook willen volgen voor de kladversies, dan zou dit tot voor de lezer
zeer verwarrende resultaten leiden. Men zou dan bij de presentatie van de
genese van een regel van een bepaald gedicht met het in chronologisch
opzicht laatste stadium moeten beginnen en eindigen met de eerste aanzet,
die dikwijls uit slechts één woord bestaat. Het zal duidelijk zijn dat een
dergelijke opzet van het variantenapparaat volkomen zou indruisen tegen
vrijwel elke vorm van logica. Bovendien zou dit in strijd zijn met één van
de belangrijkste eisen die aan een historisch-kritische editie gesteld mag
worden, n.l, het presenteren van de tekstgeschiedenis in een zo helder en
leesbaar mogelijk apparaat. Daarom zijn in deze uitgave de varianten en
correcties in chronologische volgorde opgenomen. En de reconstructies van
de genese, zoals afgeleid uit de kladversies, weerspiegelen de opeenvolgende
stadia van ontstaan.
Het lijkt het meest voor de hand te liggen de varianten en correcties in alle
gedichten volgens één en hetzelfde systeem te presenteren. Maar een
betrekkelijk eenvoudig systeem van presentatie is ontoereikend voor het
weergeven van de genese van gedichten waarvan kladversies bewaard zijn
gebleven, terwijl een meer gecompliceerd systeem van presentatie onnodig
is voor het presenteren van de ontwikkeling van de gedichten waarvan ook
netafschriften of alleen gedrukte bronnen zijn overgeleverd. Daarom
correspondeert in deze uitgave het verschil in overleveringssituatie met een
verschil in presentatievorm van de varianten en correcties. Op grond van de
overleveringssituatie kan men globaal drie groepen gedichten onderscheiden:
a. gedichten waarvan een netafschrift is overgeleverd;

XXXI
b. gedichten waarvan alleen de drukgeschiedenis gegeven kan worden;
c. gedichten waarvan een al of niet voltooide kladversie voorhanden is.
Voor alle drie geldt dat de varianten en correcties ongescheiden gepresenteerd
worden. Uitgangspunt voor de tekstvergelijking is altijd de tekst die
staat afgedrukt in deel I, d.w.z. de laatste door Leopold geautoriseerde en
tijdens zijn leven gedrukte versie. Het resultaat van die tekstvergelijking
levert dus een regressief beeld op van de ontwikkeling van het gedicht. Het
apparaat van Cheops bevat ook een gedeelte dat progressief van aard is,
terwijl dat van Albumblad een geheel eigen plaats inneemt. De wijze
waarop de bewerking van dat laatste gedicht heeft plaatsgevonden is zo
gecompliceerd en het materiaal ervan is zo omvangrijk, dat dit ten dele
alleen beschrijvenderwijze te presenteren valt. In het apparaat bij dat
gedicht wordt een en ander verder uitvoerig verantwoord. z6
Hoewel voor het weergeven van de varianten en correcties in de hiervóór
genoemde groepen a en b een betrekkelijk eenvoudig systeem van eenzelfde
soort in vrijwel alle gevallen bruikbaar bleek te zijn, zijn er toch enkele
onderlinge verschillen. Dit betekent dat er drie wijzen van presentatie te
onderscheiden zijn, die corresponderen met de drie vermelde groepen.
Groep a. De netafschriften van Albumblad (: `Waar in de ondoorschenen
lagen') en van Kinderpartij vertonen zoveel verschillen ten opzichte van de
basistekst dat verwerking ervan in het apparaat moest worden uitgesloten.
Ze zijn daarom integraal afgedrukt in het tekstdeel, onmiddellijk na de
basistekst van deze twee verzen.
De varianten en correcties van de overige netafschriften zijn opgenomen in
een `gelemmatiseerd' apparaat. Dit betekent dat in het apparaat alleen dat
gedeelte uit de basistekst wordt aangehaald dat in het handschrift anders
luidt: de aanhaling wordt voorafgegaan door het nummer van de regel
waarin de gewijzigde versie voorkomt. Zijn er in een regel veel verschillen,
dan wordt de hele regel aangehaald en vervolgens de handschriftversie
afgedrukt. Verscheidene malen heeft Leopold in de netafschriften nog
veranderingen aangebracht, en op enkele plaatsen is zelfs te zien dat een
bepaalde regel pas onder het schrijven is "ontstaan" of uiteindelijk een
nieuwe vorm heeft gekregen. Men zou erover kunnen twisten of er in
dergelijke gevallen nog wel sprake is van een "netafschrift". In ieder geval
zijn op die plaatsen in de tekst verschillende stadia van ontstaan te onderscheiden.
Deze zijn aangegeven met behulp van a, b, c enz. en het geheel
staat tussen accolades. Men zal overigens kunnen constateren dat in de
meeste gevallen de uiteindelijke lezing die de wijzigingen opleveren, gelijk
is aan die van de basistekst.
Dit alles resulteert in de volgende opzet:
1. Alleen dat gedeelte van de basistekst wordt aangehaald dat verschilt van
26 Zie p. 113-120.

XXXII
de lezing van het handschrift; regels die veel verschillen vertonen, worden
in hun geheel aangehaald, gevolgd door de vroegere versie. Ervóór staat een
nummer dat verwijst naar de regel van het gedicht waaraan de aanhaling is
ontleend; die aanhaling wordt gevolgd door een naar links gewende haak
(

XXXIII
het mogelijk maakt dat de lezer onveranderde tekstgedeelten uit eerdere
stadia zonder moeite "meeleest" .
De tweede eigenaardigheid is dat Leopold bij het veranderen van zijn
geschreven tekst lang niet altijd de eerdere lezing(en) schrapt. Men heeft
dan te maken met zgn. open varianten: de keuze tussen de verschillende
mogelijkheden is nog open. Een enkele maal komt dat ook voor in de netafschriften,
zoals b.v. in dat van Cheops. Dit verschil tussen een open
variant en een door middel van schrappen aangebrachte verandering moet
in het apparaat duidelijk blijken. Om dat te bereiken is het schrappen
consequent verantwoord met behulp van haken: < > . De stompe haken
staan onder de eerste en de laatste letters of interpunctietekens die
geschrapt zijn; men dient alle letters, woorddelen, woorden of interpunctietekens
die daartussen staan ook als geschrapt te beschouwen. Het zal
duidelijk zijn dat de twee haken niet gebruikt kunnen worden als er slechts
één letter of interpunctieteken is geschrapt. Om dit aan te geven is gebruik
gemaakt van het teken: a. B.v.
33 mond < I(a) tong
(b) < > IM
(c) mond
7 zang < I(a) gang
(b) a IM
(c) zang]
Het eerste voorbeeld geeft aan dat op de plaats waar in r. 33 van de basistekst
het woord `mond' voorkomt, in het onder `overlevering' nader
omschreven manuscript van dat gedicht eerst het woord `tong' stond, dat in
een later stadium door Leopold werd geschrapt en vervangen door het
woord `mond' . De uiteindelijke lezing van het manuscript is dus gelijk aan
die van de basistekst. Het tweede voorbeeld verschilt in zoverre van het
eerste dat de dichter daar alleen de eerste letter van het woord heeft
geschrapt en vervangen door een andere. Om de nieuwe lezing `zang' tot
stand te brengen is dus niet het hele woord voluit geschreven.
Een voorbeeld waarin niet geschrapt is:
11 Maar is een winter zonder meer < J (a) maar is een winter zonder meer
(b) [maar] winter [zonder meer]
l
In dit geval is er sprake van een open variant: door het woord `winter'
boven `is een winter' te schrijven zonder in de eerste versie te schrappen,
zijn twee lezingen mogelijk gemaakt. Uit de basistekst blijkt dat Leopold
uiteindelijk toch aan de eerste versie de voorkeur heeft gegeven. Maar in
het manuscript was deze keuze nog niet gemaakt.
Groep b. De drukgeschiedenis van Leopolds gedichten levert in het
algemeen slechts weinig varianten en correcties op. Daarom kan ook voor de
gedichten van deze groep worden volstaan met een `gelemmatiseerd'
apparaat, dat vergelijkbaar is met het hierboven beschrevene. Alleen is er in
de drukgeschiedenis uiteraard geen sprake van schrappen of van open
varianten.
Achter de varianten en correcties worden met behulp van siglen alle
M

XXXIV
bronnen vermeld waarin de variant of correctie voorkomt. Wordt er slechts
één bron opgegeven, dan is daarmee impliciet gegeven dat de lezing in de
andere bronnen die onder `overlevering' bij het gedicht worden genoemd,
op de bewuste plaats gelijk is aan die in de basistekst. Als de variant of
correctie in meer dan één bron optreedt, worden die bronnen in
chronologische volgorde opgesomd. B.v.
1 in < als NG 22 komt, < komt NG, V1
In het eerste geval komt de afwijkende lezing alleen voor in de Nieuwe
gids-publikatie van het gedicht; de lezing van de eerste regel in de eerste
druk van Verzen is gelijk aan die van de tweede, waarop de afgedrukte
tekst in deel I is gebaseerd. Daarentegen ontbreekt in het tweede geval de
komma achter `komt' ook in de eerste druk van Verzen. En de volgorde
NG, V 1 komt overeen met de chronologische volgorde van publikatie.
Een andere mogelijkheid is dat er van een woord of interpunctieteken meer
dan één vroegere lezing bestaat. Ook deze worden in chronologische
volgorde gegeven:
32 afgezonderd, < (a) afgezonderd; NG
(b) afgezonderd M
Uit de gegeven volgorde blijkt dat het manuscript (M) dateert van na de
publikatie in De nieuwe gids, en dat de tekst van de eerste druk van
Verzen op deze plaats weer gelijk is aan die van de tweede druk. Die
volgorde was uiteraard ook al duidelijk geworden uit de chronologische
opsomming van de bronnen onder het kopje `overlevering' .
De aanduiding ` — < X' geeft aan dat het element `X' in de basistekst niet
meer aanwezig is omdat de dichter het op een gegeven moment heeft
geschrapt. Dit is bijvoorbeeld gebeurd met de opdracht van Kinderpartij.
Het gedeelte van de basistekst dat in een vroegere versie nog niet voorkwam,
wordt aangeduid door het gecursiveerde woord `ontbreekt' na
vermelding van de desbetreffende regels:
13-14 < ontbreektM
Groep c. Bij de gedichten waarvan kladversies overgeleverd zijn, is het
variantenapparaat verdeeld in twee delen. Het deel, aangegeven door een
romeinse II, is gelijk aan het onder a en b beschreven `gelemmatiseetde'
apparaat. Het geeft een beeld van de verschillen die de eerdere, geschreven
of gedrukte, bronnen vertonen ten opzichte van de basistekst. Het eerste
deel, aangegeven door een romeinse I, presenteert de reconstructie van de
al of niet voltooide genese van de oudste overgeleverde versie. Zoals eerder
is opgemerkt, zijn de kladversies dikwijls niet voltooid. Ze zijn in die
gevallen meer als eerste aanzetten of ontwerpen te beschouwen. Dergelijke
kladversies komen voor zowel in de schoolcijferboekjes als in de Oosterse
boekjes die als bron voor de kwatrijnen zijn gebruikt. Dit betekent o.a. dat,

XXXV
indien in het apparaat een eerste ontwerp van b.v. zeven regels wordt
gegeven, deze regels niet zonder meer als voorwerk van de eerste zeven
verzen in de uiteindelijke versie van het bewuste gedicht gezien kunnen
worden. Integendeel, uit de gepubliceerde versie blijkt meermalen dat
gedeelten van een ontwerp op verschillende plaatsen in het vers
terechtgekomen zijn of zelfs geheel ontbreken. 27 Bij de ontwerpen van de
kwatrijnen komt dit vrijwel niet voor omdat daar de vastomlijnde, beperkte
versvorm al van te voren vaststond.
De presentatie van de genese is in beginsel gebaseerd op een regel-voorregel-weergave
van de opeenvolgende stadia, voorzover er al van versregels
sprake is. Het komt bij Leopold ook geregeld voor dat een eerste stadium
bestaat uit één of meer losse woorden.
In het algemeen is in deze uitgave de ` technische' realisering van de genese
niet weergegeven. Dit wil zeggen dat niet wordt aangegeven, met behulp
van diakritische tekens of op een andere manier, hoe een bepaald stadium
in de genese van een regel of strofe tot stand is gekomen. Wanneer Leopold
een gedeelte van de tekst heeft veranderd, worden de oorspronkelijke en de
nieuwe lezing vermeld, maar daarbij wordt niet aangegeven of hij de
nieuwe lezing b.v. boven, onder of naast de oorspronkelijke heeft
geschreven. Dit heeft niet alleen te maken met een streven naar een zo
duidelijk en overzichtelijk mogelijke presentatie; het berust ook op de
mening dat de poging tot het reproduceren van een handschrift met
typografische middelen in het algemeen geen zinvolle zaak is. Het gaat
erom te achterhalen hoe de opeenvolgende stadia van een gedicht geluid
hebben, en niet of die met inkt, potlood, door boven- of onderschrijven, of
door toevoegingen in de marge tot stand gekomen zijn.
Wij waren evenwel genoodzaakt in twee opzichten van dat standpunt over
het typografisch reproduceren van een handschrift in zekere zin af te wijken
omdat anders belangrijke informatie over Leopolds werkwijze verloren zou
gaan. Het gaat hier in de eerste plaats om de bewerking van Albumblad.
Om een zo correct mogelijk beeld van de genese daarvan te geven, was het
dikwijls wèl nodig aan te geven of een nieuwe lezing boven, onder of naast
de oorspronkelijke is geschreven en ook in te gaan op de vraag of bepaalde
woorden met inkt of potlood zijn genoteerd. Dit komt omdat het daar lang
niet altijd duidelijk is waar bepaalde varianten bij horen of uit welk
stadium van de versmaking ze dateren. We zijn echter in zoverre trouw
gebleven aan het hierboven gegeven standpunt dat we geen poging hebben
gedaan een heel systeem van diakritische tekens te ontwerpen om met
behulp daarvan de bewuste informatie over te dragen. De genese van de
bewerking van Albumblad wordt gepresenteerd door middel van een
geordend "verhaal" waarin de opeenvolgende stadia, deels beschrijvender-
27 Dit schuiven met een verwisselen va van tekstgedeelten, g dat bij l Leopold p d dikwijls l same samenhangt a g
met een sterke uitbreiding van de eerste rte lschriftelijke neerslag avan g een gedicht, ged
c t is uit de
handschrifteni in de nalatenschape h pg goed oemde af te lezen. Vgl. g de publikatie.e
in noot 3genoemde
g p a .

XXXVI
wijze, deels in de vorm van een regel-voor-regel-weergave, aan de orde
komen.
In de tweede plaats is er het probleem van de open varianten, waar hietvóór
al op gewezen is. Dat Leopold geregeld in opeenvolgende stadia telkens
nieuwe lezingen noteert zonder de eerdere te schrappen, om pas in een
latere fase een keuze te maken, vormt een belangrijk kenmerk van zijn
werkwijze, dat uit het apparaat moet kunnen worden afgelezen. Daarom
zijn ook bij de presentatie van de kladversies alle schrappingen consequent
verantwoord. B.v.
3 ae reveld gepreveld kwam
b en toenesta e g preveling p g
c in eent ges age r p v e lin e g
6 a mijn denken ik u uitgeven konde
b < > < >
c [mijn] zijn [ik u uitspreken [konde]
Het verschil is duidelijk: bij r. 3 is er sprake van open varianten en de
letters a, b, c geven niet aan dat de a-lezing door de b-lezing en die weer
door de c- lezing is vervangen, maar zij laten zien in welke volgorde de
verschillende mogelijkheden zijn genoteerd. In r. 6 zijn twee veranderingen
aangebracht en men kan nu wèl stellen dat de c-lezing de a- lezing vervangt.
Het voorbeeld maakt ook duidelijk dat het gedeelte van de tekst dat in een
volgend stadium niet gevarieerd wordt, consequent, tussen teksthaken,
wordt herhaald. Er is bewust van afgezien gebruik te maken van de
mogelijkheid de gebruiker van de editie onveranderde tekstgedeelten uit
eerdere stadia te laten "meelezen". De reden hiervoor is dat Leopold
dikwijls varianten noteert die alleen zijn in te passen als bepaalde tekstgedeelten
uit een eerdere versie van een regel niet worden meegelezen. In
sommige gevallen leidt dat ertoe dat er dan een onvolledige regel resulteert.
Om de lezer nu "gepuzzel" te besparen zijn alle tekstgedeelten die
meegelezen moeten worden, tussen teksthaken herhaald. B.v.
3 a en weersta het niet meer
b
c ik zeg ik zeg ik [weersta niet meer]
d [ik zeg ik] zeg U [ik weersta niet meer]
Het is duidelijk dat in de c-lezing het woordje `en' uit de a-lezing niet
meegelezen kan worden. Leopold heeft het vergeten te schrappen of hij had
in eerste instantie een andere aanvulling van de regel in zijn hoofd waarbij
hij het woordje `en' nog wel kon gebruiken. En na zijn uiteindelijke aanvulling
vond hij het blijkbaar niet nodig het te schrappen omdat hij
vanzelfsprekend heel goed wist dat het niet meer gehandhaafd kon worden.
Men zou wellicht verwachten dat het tweede ` zeg' in de d- lezing ook tussen
teksthaken zou staan. Leopold heeft evenwel dit woord, samen met `U' ,

XXXVII
opnieuw geschreven; daarom verschijnt het tweemaal, zonder teksthaken, in
de editie.
Wanneer er sprake is van open varianten, moeten deze alle in volgende
stadia van de genese van een regel worden meegelezen. Ze staan dan onder
elkaar, in de volgorde waarin ze door Leopold zijn genoteerd, en tussen
accolades. B.v.
2 a in kettingen en snoeren;
b als [kettingen en snoeren;]
c < >
d
[ j a^ ^J teere [kettingsnoeren;]
l J
schuchtere [kettingsnoeren;]
e [{á1S Fi
Lang niet altijd kunnen alle later toegevoegde (open) varianten op de een
of andere manier in een eerder genoteerde lezing worden ingepast of met
gedeelten daarvan worden gecombineerd. De dichter heeft dikwijls
alternatieve mogelijkheden opgeschreven zonder over te gaan tot de noodzakelijke
aanpassing van de eerdere lezing. We hebben dan te maken met
losse notities. Deze zijn in het apparaat gemarkeerd door ze van een verticaal
haakje te voorzien: ^geschenk. B.v.
3 a een gulden labyrinth, waarin
b < >
c ^geschenk
d ^gaven
Het zal duidelijk zijn dat de varianten `geschenk' en `gaven' alleen al
vanwege het metrum niet gecombineerd kunnen worden met `een gulden'
en `waarin'. Het mag uitgesloten worden geacht dat dit Leopold zal zijn
ontgaan. We moeten veeleer aannemen dat de dichter gedacht heeft aan
andere versies waarin `geschenk' of `gaven' zouden kunnen worden
verwerkt. In verscheidene gevallen vormen dergelijke losse notities ook het
begin van de genese van een gedicht of een regel.
In het apparaat komen twee soorten cursiveringen voor. De eerste
verantwoordt de onderstrepingen die Leopold in de loop van de genese
heeft aangebracht. Deze onderstrepingen hebben, naar we moeten aannemen,
een evaluatieve waarde: ze geven aan dat de dichter die bepaalde
woorden of die bepaalde regel als een goede "vondst" beschouwde. B.v.
5 a liggend in een lach
b [liggend in een] koelen [lach]
c liggend in een koelen lach
Na de toevoeging van `koelen' was de dichter blijkbaar over het resultaat zo
tevreden dat hij het geheel onderstreepte. In de gepubliceerde versie van
het gedicht in kwestie is het terug te vinden in de regel: `koel liggend in
een verlangenslach' .

XXXVIII
De andere soort cursiveringen heeft te maken met Leopolds werkwijze. De
dichter schrijft geregeld woorden niet voluit of hij laat zelfs bepaalde
woorden weg die op grond van het wèl genoteerde zonder twijfel
geïntendeerd zijn. Met name het lidwoord `een', het voegwoord `en' en het
slot van meervouden: -en of -n, zijn vaak niet voluit geschreven. Wij
hebben overwogen dat het afdrukken van `ee' of `e' een vreemde en
verwarrende indruk moet maken en daardoor het lezen van het apparaat
onnodig zou bemoeilijken. Om dit te voorkomen zijn in dergelijke gevallen
de woorden aangevuld. Daarbij zijn alle door ons aangebrachte aanvullingen
gecursiveerd en tussen teksthaken gezet: ee[n], e[n]. Zo zijn deze
cursiveringen duidelijk onderscheiden van de hiervóór aangeduide, en kan
de lezer ons op dit punt controleren. Dit geldt ook voor door ons toegevoegde
woorden die naar onze mening geïntendeerd zijn. Het gaat
hierbij om b.v. een ontbrekend lidwoord dat evenwel niet gemist kan
worden, omdat anders een "onbegrijpelijke", of ook metrisch "onjuiste"
lezing zou ontstaan. B.v.
2 van zonder oogen te bezien [het] wereldrond
In sommige gevallen vindt men bij de weergave van het eerste of een
volgend stadium een regel met open plekken of tussen teksthaken het
gecursiveerde woord `ontbreekt'. Dit duidt erop dat Leopold in dat stadium
en op die plaats nog helemaal niets of slechts een incomplete regel had.
(Het komt ook voor dat de dichter in eerste instantie alleen een metrisch
patroon noteert waar hij dan later een "invulling" in woorden voor gaat
zoeken.) Het zal duidelijk zijn dat deze open plekken als zodanig in de
kladversies niet voorkomen maar berusten op een reconstructie van de
genese van de tekst. Dit betekent niet dat er geen grafische aanwijzingen
voor deze open plekken in de kladversies te vinden zijn. Deze aanwijzingen
kunnen bestaan uit b.v. de ductus of de afstand tussen de woorden die
soms opvallend groot is omdat het later ingevoegde gedeelte niet de gehele
in eerste instantie opengelaten ruimte in beslag neemt. Het omgekeerde,
n.l, dat de aanvankelijk opengelaten ruimte te klein bleek, komt ook voor.
Dan kan men aan de manier van schrijven zien dat iets naderhand, met
enige moeite, is tussengevoegd.
Het is vaak niet mogelijk de samenhang of de al-of-niet-gelijktijdigheid van
de wijzigingen binnen een aantal regels of in een hele strofe te achterhalen.
Waar dit wel vastgesteld kon worden, is het aangegeven met behulp van a,
J3, y enz. In dergelijke gevallen moet men eerst alle a-versies achter elkaar
lezen, vervolgens de /3-versies en zo verder. Daarbij kan het voorkomen dat
men voor sommige regels in eerste instantie een open plek moet lezen. B.v.
3 a a De kom met wijn vo[or] dat onze eigen stof
b < >
c 13 [De kom met wijn] gaat [vo[or]] ook [onze stof]
d y [De kom met wijn vo[or] onze stof gekneed

XXXIX
4 a a wordt afgerond
b fl gekneed e[n] afgerond wordt tot een kom
c y [e[n] afgerond wordt tot een] andre [kom]
Er is een duidelijk verband tussen de veranderingen in deze regels. Men
moet dus eerst de a-versies achter elkaar lezen: `De kom met wijn vo[or]
dat onze eigen stof / / wordt afgerond' . Vervolgens de /3-versies: `De kom
met wijn gaat voor] ook onze stof / / gekneed e[n] afgerond wordt tot een
kom' . En ten slotte de y-versies: `De kom met wijn vo[ or] onze stof
gekneed / / e[n] afgerond wordt tot een andre kom' .
Vooral in de ontwerpen van de kwatrijnen die Leopold in de Oosterse
boekjes heeft geschreven, zijn samenhangende opeenvolgende stadia te
onderscheiden. In verscheidene gevallen verloopt de genese van zo'n
kwatrijn volgens eenzelfde patroon: eerst zijn de drie rijmwoorden
genoteerd, vervolgens vinden de eerste aanvullingen plaats van de eerste
twee regels of van de vierde regel en ten slotte komt de derde, niet
rijmende regel, tot stand. Op andere plaatsen zijn zelfs vier stadia te onderscheiden.
Soms ook is de dichter niet verder gekomen dan alleen het
noteren van rijmwoorden in het boekje. Deze karakteristieke werkwijze, die
natuurlijk samenhangt met de bijzondere vorm van het Oosterse kwatrijn,
moest in het apparaat zo duidelijk mogelijk worden verantwoord. Daarom
zijn die stadia afzonderlijk afgedrukt en aangegeven met behulp van hoofdletters:
A, B, C enz.
Op enkele plaatsen konden woorden die zijn doorgehaald of die ergens met
enige moeite tussen zijn geschreven, niet of slechts ten dele ontcijferd
worden. Op die plaatsen staan tussen teksthaken drie x-en: [m]. Het op
zichzelf verdedigbare principe dat in dergelijke gevallen het aantal x-en zo
goed mogelijk moet corresponderen met het vermoedelijke aantal letters van
het onleesbare woord, is hier niet gevolgd. Dit bleek namelijk niet uitvoerbaar.
Onzekere lezingen worden gevolgd door een tussen teksthaken geplaatst
gecursiveerd vraagteken: [?].
5. Noten
Bij de afdelingstitels en als laatste onderdeel van de commentaar bij de
afzonderlijke gedichten komen noten voor. De informatie die betrekking
heeft op de gehele afdeling, is in noten bij de afdelingstitels ondergebracht;
gegevens die alleen van belang zijn voor een bepaald gedicht, zijn in de
hierbij horende noten verwerkt. Zij kunnen bevatten:
a. De verantwoording van de gegeven datering en/of de plaatsing van het
gedicht.
b. De datum waarop Leopold de gedichten naar De nieuwe gids zond.
c. De uitspraken van de dichter zelf over het gedicht. Hiervan is slechts een
beperkt aantal bekend. Ze zijn ontleend aan bewaard gebleven brieven van

XXXX
Leopold en aan herinneringen van anderen. De citaten zijn naar vanzelf
spreekt letterlijk overgenomen, dus ook in de oorspronkelijke spelling.
d. Uitspraken van anderen over het gedicht. Alle achterhaalbaar gebleken
literatuur over Leopold is, voorzover er duidelijke uitspraken over
afzonderlijke gedichten in voorkomen, verwerkt. Er wordt altijd verwezen
naar de oorspronkelijke, eerste publikatie, zodat men kan zien van wanneer
de uitspraak dateert en bij welke gelegenheid ze gedaan is. Zo schreef Ter
Braak over `Oinou hena stalagmon' dat de "gedachte" daarin van weinig
belang is. De opmerking komt voor in zijn recensie van Van Eycks editie
van Leopolds Verzamelde verzen uit 1935. Deze verscheen voor het eerst in
Het vaderland van 11 augustus 1935; ze werd later opgenomen in Ter
Braaks Verzameld werk uit 1951. In de desbetreffende noot bij `Oinou
hena stalagmon' wordt in dit geval verwezen naar de publikatie in Het
vaderland. In de nog te bespreken bibliografie van alle literatuur over
Leopold is ook de plaats vermeld waar zij voorkomt in Ter Braaks
Verzameld werk.
Alle uitspraken in extenso citeren zou te veel ruimte in beslag hebben
genomen. Daarom hebben we de bereikbaarheid van de bron waarin de
uitspraak staat, als criterium genomen om te bepalen of iets geciteerd moest
worden of niet. Dit betekent b.v. dat we uitspraken die alleen voorkomen
in een kranteartikel volledig hebben overgenomen, terwijl in het geval van
Spillebeens boek Jan Hendrik Leopold is volstaan met een literatuurverwijzing.
Voor publikaties waarnaar geregeld verwezen moest worden, zijn
in de noten de volgende afkortingen gebruikt:
W. .M.A. Asse lt• be g s. Geschiedenis. Gesc ede s. — W. ... MAA Asselbergs: lr•` gs, .H. Leopold'. e p olnd
'• , IIn:
Geschiedenis Ges s van a de letterkunde der Nederlanden. N Onder redactien van F. Baur, W..M.A.
A s sva e l rbe g ^s. van de Mierlo e e . Noordnederlandse
a ...vernieuwing Dl. 9: 9 Het tijdperk er verni van i ^ N e r a^ nde
letterkunde. e te kun e,rus 's-Hertogenbosch,Antwerpen,B e 1 ^s 1 19S
. P . 3 14 — 324
.
T.T. . .0 Cloete: . `Dromende denke'. — T.T. Cloete: `.H. Leopold p d oor de diedromendedenke'.
In: T ydskri vir wetenska pP
en kuns 19(1959).. 99 1-117.
L. Dekker: `Beskuttin g' . — L. Dekker: `Die neiging gg tot beskutting gYby
. H, Leopold'. In:
Standpunte 12(1958/59), nr. 1. . p17-30.
N.A. Donkersloot: J.H. Leopold. — N.A. Donkersloot: J.H. Leopold ; , Lotgevallen $ van een
dichterscha . Amsterdam, 1965. 96S
P.N. van Eyck: Y 'Leopold p I' . — .N, P.N.n Eyck: Y `Nederlandsche poëzie;J.H.Leopold'. p^
In: De
ggids 88 (1924). Dl. III. p.
4 03 —44 7 .
P.N.vanEyck:I'.— .N. a E YY I P.N. v an E ck: `Dichters en gedichten g te II.J.H.Leopold'. ,
In:
Groot-Nederland 2 S (1927). 1 9 7 Dl . I. . P.
1-21 9 0 298-320.
6 ,
P.N. N. van a E Eyck: Yck
Vt^ 44. — P.N. van n E. Eyck: ck VVerzameld
erza werk we k [dl.] d. 4 [: P Proza oza 1917-1927].
Amsterdam ,91
61.
J.M. , Jalink: nk Varianten.
V nt n . —Leopold-gedichten.
U.H. H.Leo Leopold]: p o .NNieuwe
v varianten nt n van n nenkele e k
In handschrift seed uitgegeven door en in g 1 i r.M. link a. Amsterdam, s ^[1958].
9S
J.M..a Jalink:, J.H., Leopold e old —levensbeschrijving.
J.M. .M.a Jalink: inL o old Leopold; Bijdrage 1 ^e
tot een
Amsterdam, , [1963]. 93
J. Kamphuis: a P u s. Iss het waar, waa ^ dat gij g.l het waa waart? ^— J. Kamphuis: Ka p het he waa waar, , gij w waart? aa rt,

XXXXI
De Christus-verzen van. J.H. H Leopold eo het o geheel in gvan
zijndichtwerk; Proeve van een
nieuwe interpretatie. Groningen, g , 1 976.
Kamper Per
Bijdragen XV.
W.E.G. .E.G Louw: ou Invloed. -vanGorter W.E.G. W. ELouw: .G. u Die invloed Leopold; va G e op 'n Bydrae 0 , y tot
die studie van die sensitivisme. Kaapstad,B 1oe , o nt ein Port Elisabeth, sa et , 1 94
2.
A. Roland oa d Holst: Hos I . 'Over 0 ve Leopold'. Pe d1' o. – A.R RolandHolst:'Over oad H o Ove den dichter d c e Leo Leopold'. Po
In: De
ggids 85 921
. Dl. I. p. P 414-4 414-450.
W. A mit .P. 'Christus-verzen'.– S.W. W.A.P. A.P, Smitt.
^`'De "Zes ``Christus-verzen" va n .. H
Leopold'.I In: .De ggids a f 109 09 1 9 4.D1 6 . IV. I..1 p 6–
37.
WS W. Spillebeen: Pillb n^. Jan a HHendrik Leopold.– W. Spillebeen: pl ill een: Jann Hen Hendrik Leopold o. N Nijmegen, e g e ,
Brugge, gg > 1 978 . Grote Ontmoetingen g nr. 2 9.
e. De bronnen van de citaten en verwijzingen die in Leopolds gedichten
voorkomen, voorzover we die hebben kunnen achterhalen.
f. De oorspronkelijke gedichten bij de door Leopold vertaalde, zodat men
origineel en vertaling kan vergelijken. Als bron hiervoor hebben wij gebruik
gemaakt van Leopolds eigen boeken, of in ieder geval van uitgaven die
dateren van vóór het vermoedelijke tijdstip van ontstaan en voltooiing van
Leopolds vertaling.
g. Nadere informatie over de privé-drukjes en de bibliofiele uitgaven.
h. De vermelding der vertalingen van Leopolds gedichten; opgegeven is
door welke vertaler en in welke taal het gedicht vertaald is. Daarna volgt
een nummer dat samengesteld is uit romeinse en arabische cijfers. Dit
verwijst naar het bibliografisch register van vertalingen achterin het
apparaatdeel. In dit register vindt men de volledige titelbeschrijving van het
boek of tijdschrift waarin de vertaling voorkomt.
i. Een verwijzing naar muziekbewerkingen van de gedichten; opgegeven is
de naam van de componist en de aard van de compositie, b.v. voor zang en
piano. Daarna volgt een nummer dat verwijst naar het bibliografisch
register van muziekbewerkingen achterin het apparaatdeel. In dit register
vindt men de volledige titelbeschrijving van de uitgave van de compositie.
j. De schrijffouten die in de (net)afschriften voorkomen.
k. De zetfouten die in de gedrukte versies van het gedicht zijn opgetreden.
1. Een beschrijving van de verschillen betreffende het inspringen in de tekst
die vroegere versies ten opzichte van de basistekst vertonen.
6. Bundels
In tegenstelling tot de editie-Van Eyck kan men de samenstelling van
Leopolds bundels uit deel I van deze uitgave aflezen. Een uiteenzetting
over hun totstandkoming vindt men in het apparaatdeel. De gegevens over
de Zilverdistel-uitgave van Cheops zijn in het notenapparaat bij dit gedicht
ondergebracht. De beschrijving van de Boutens-editie, samen met die van
de door Leopold zelf verzorgde uitgave van verzen, en van Oostersch zijn
opgenomen na de commentaar bij de gedichten die in de bewuste bundel
voorkomen.
Een gedetailleerde beschrijving van de totstandkoming van de Boutens-

XXXXII
editie en die van de bij Brusse verschenen uitgave van Verzen is helaas niet
te geven. De daarvoor benodigde gegevens ontbreken vrijwel geheel. De
brieven van Boutens aan de drukker Eduard Verbeke, bij wie de bundel in
1912 werd gedrukt, zijn tijdens de laatste oorlog vernietigd. Alleen de
carbon-kopieën van de brieven van Verbeke aan Boutens en de bedankbrief
van Leopold na het ontvangen van zijn exemplaren, zijn bewaard gebleven.
De correspondentie van Leopold met de uitgever W.L. Brusse is zelfs in
haar geheel verloren gegaan. Enkele citaten eruit heeft Brusse verwerkt in
zijn polemiek met Nijhoff over de postuum verschenen tweede bundel
Verzen. Deze citaten, die in de NRC van november 1926 zijn te vinden,
laten zien dat de uitgever uitvoerig met Leopold over de opzet van diens
bundel moet hebben gecorrespondeerd.
Over de Kunera-uitgave van Oostersch zijn we daarentegen wel goed
ingelicht omdat de brieven van Leopold aan J.F. van Royen bewaard zijn
gebleven.
Van elke bundel wordt ook tijdstip van verschijnen, formaat, lettertype,
oplage en prijs vermeld. De uiteenzetting wordt besloten met een
opsomming van alle gevonden recensies.
7. Bijlagen
In het apparaatdeel komen twee bijlagen voor: de eerste bevat de
commentaar bij de teksten die vanwege de bijzondere aard van de uitgaven
waarin ze tijdens Leopolds leven zijn verschenen, een aparte plaats in het
tekstdeel hebben gekregen.
De tweede bijlage is te beschouwen als een aanvulling op de commentaar
bij de reeksen `Uit de Rubaijat' en `Soefisch' . We hebben namelijk overwogen
dat men zich bij een nadere bestudering van de Oosterse kwatrijnen
ongetwijfeld ook zou moeten verdiepen in de keuze die Leopold heeft
gemaakt uit zijn bronnen. Nû kan uit de commentaar bij de kwatrijnen
alleen worden afgeleid op welke manier de dichter ze heeft bewerkt, omdat
de Franse, Duitse en Engelse voorbeelden zijn opgenomen. Om een juist
inzicht te geven in Leopolds keuze, zou de volledige inhoud van de drie
boekjes moeten worden afgedrukt. Door de omvang daarvan waren wij
evenwel genoodzaakt hiervan af te zien. Aan de andere kant bevatten
Leopolds exemplaren meer informatie dan alleen de bronnen en de
ontwerpen van de gepubliceerde kwatrijnen. De dichter heeft veel meer
vers- en prozavertalingen in de drie boekjes aangestreept; bij verscheidene
daarvan heeft hij bovendien een eerste aanzet van een bewerking
genoteerd. De vraag waarom die wel aangestreepte teksten uiteindelijk niet
zijn vertaald, en waarom diverse bewerkingen niet zijn voltooid, is
waarschijnlijk zeer moeilijk of zelfs helemaal niet te beantwoorden. Dit
neemt niet weg dat de door Leopold aangebrachte strepen, die een
bepaalde voorkeur verraden, en de onvoltooide vertalingen belangrijke aanvullende
gegevens bevatten met betrekking tot de twee gepubliceerde

XXXXIII
reeksen kwatrijnen. Daarom zijn alle door de dichter aangestreepte, maar
uiteindelijk niet vertaalde teksten en de onvoltooid gebleven ontwerpen
opgenomen in een bijlage. Daardoor is ook een onderzoek naar de keuze
die Leopold uit zijn bronnen maakte, mogelijk omdat men hiervoor nu
een willekeurig ander exemplaar van de drie uitgaven kan gebruiken.
8. Bibliografisch register van vertalingen
Na de bijlagen volgen een bibliografisch register van vertalingen, één van
muziekbewerkingen, en een bibliografie van de secundaire literatuur over
Leopold. Voor alle drie geldt dat zij betrekking hebben op het gehele
poëtische oeuvre van Leopold. Er is dus geen onderscheid gemaakt tussen
vertalingen en muziekbewerkingen van, en literatuur over door de dichter
gepubliceerde en die van en over nagelaten verzen. De toekomstige uitgave
van verzen uit de nalatenschap van de dichter zal op dit punt hoogstens
aanvullingen bevatten.
Het bibliografisch register van vertalingen is zo ingericht dat er in de noten
bij de gedichten met een nummer naar kan worden verwezen. Daarnaast is
het ook onafhankelijk van die noten te lezen, omdat onder de titelbeschrijving
van het boek of tijdschrift ook de gedichten van Leopold
genoemd worden waarvan een vertaling in dat boek of tijdschrift voorkomt.
Wil men b.v. weten welke gedichten van Leopold in het Engels zijn
vertaald, dan kan men dit het beste in het bibliografisch register opzoeken.
Is men echter geïnteresseerd in de vertalingen van één bepaald gedicht, dan
doet men beter in eerste instantie de noten bij dat gedicht te raadplegen.
9. Bibliografisch register van muziekbewerkingen
Ook voor dit register is een opzet gekozen die het mogelijk maakt in de
noten bij de gedichten ernaar te verwijzen met een nummer. Men kan het
eveneens onafhankelijk van die noten lezen. De uitgaven zijn op de namen
van de componisten alfabetisch geordend. Onder elke titelbeschrijving
wordt vermeld welke verzen van Leopold het betreft. Enkele componisten
hebben van dezelfde gedichten twee verschillende composities gemaakt; in
die gevallen zijn uiteraard beide uitgaven beschreven. Men vindt dus in
een dergelijk geval in de noten bij de naam van één componist twee
nummers.
We hebben slechts één wel uitgevoerde, maar nooit gepubliceerde
compositie van een gedicht van Leopold kunnen achterhalen. Het moet niet
uitgesloten worden geacht dat er nog meer van dergelijke composities
(hebben) bestaan.
10. Bibliografie
Het laatste onderdeel van het apparaat is een lijst van alle literatuur over
Leopold die bijeengebracht kon worden. Deze behelst uitsluitend

XXXXIV
beschouwingen die in hun geheel of voor een groot deel aan Leopold en/ of
aan zijn werk gewijd zijn. Bij het verzamelen hiervan is uiteraard gebruik
gemaakt van Nijhoff's index, de Bibliografie van de Nederlandse taal- en
literatuurwetenschap en ander bibliografisch materiaal. Voor de kranteartikelen
vormde de verzameling knipsels van het Letterkundig Museum de
belangrijkste bron. Dit alles geeft helaas geen garantie dat de nagestreefde
volledigheid ook inderdaad bereikt is. We kunnen alleen hopen het
grootste deel van alles wat over Leopold is geschreven, verzameld te
hebben.
Alle literatuur is op auteursnaam beschreven en alfabetisch geordend.
Publikaties zonder auteursnaam zijn als aparte groep aan het einde van de
lijst in chronologische volgorde opgesomd. Er is verder geen indeling
gemaakt in algemene artikelen, recensies, analyses van gedichten, enz. Niet
alleen doet zich hierbij altijd de moeilijkheid voor dat verscheidene
publikaties bij verschillende categorieën ondergebracht kunnen worden,
maar bovendien zijn de recensies ook al vermeld bij de uiteenzettingen over
de bundels en zijn de uitspraken over afzonderlijke gedichten ook in de
noten verwerkt. Er is evenmin onderscheid gemaakt in `belangrijke' en
`minder belangrijke' of in `informatieve' en `minder informatieve'
publikaties. Het is niet aan de editeurs om dit te bepalen; het zal door de
gebruiker van de uitgave zelf moeten worden vastgesteld.
Publikaties waarvan de titel niet duidelijk aangeeft waarop ze betrekking
hebben, zijn voorzien van een toelichting. Een dergelijke toelichting vindt
men ook bij artikelen die op meer dan één plaats gepubliceerd zijn. Deze
zijn beschreven naar de meest recente publikatie omdat die in de regel het
gemakkelijkst vindbaar en bereikbaar zal zijn. In een toelichting is dan
vermeld waar de eerdere publikatie te vinden is. Alle toelichtingen zijn
gemerkt met een asterisk.
In sommige gevallen is een samenhangende reeks van artikelen te onderscheiden
in de vorm van een polemiek. Deze artikelen zijn bij elkaar gezet
onder de naam van de auteur wiens artikel de aanleiding tot de polemiek
vormde. Bij de andere auteur vindt men dan een verwijzing. B.v. Brusse,
W.L.: Zie Nijhoff, M., en W.L. Brusse: `[Polemiek over J.H. Leopold:
Verzen. Tweede bundel. Rotterdam, 1926]' .
De volgende afkortingen komen in de bibliografie en soms in de noten
voor:
DWB Deet ^c
e warande rBelfort en
L, T, Levende eve talen
N NRC
Nieuwe Rotter ams c e courant
Nt 8,
NVT
rLr
De nieuwe uw
NieuwVVlaams ti 1ds
' chri t
Tijdschrift vvoor oo levende eve talen l RRevue des lan 8ues
vivantes
Ts, Tijdschriftoo v rNederlandse N taa l- en
letterkunde
SL. Spiegelder r letteren e
VMA Verslagen ersla e n en
mededelingen 8 n va van de Koninklijke V Vlaamse aa Akademie voor
Taal- aa en Letterkunde

XXXXV
BRONNEN
Opm.: in onderstaand lijstje van bronnen zijn alleen die opgesomd die zich
niet bevinden in het Nederlands Letterkundig Museum te 's-Gravenhage.
Bovendien worden niet de afzonderlijke manuscripten in particulier bezit
vermeld omdat men dit gegeven bij het onderdeel `overlevering' in de
commentaar op de betreffende gedichten aantreft. Wanneer we gebruik
hebben gemaakt van een boek van Leopold dat zich in het bezit van de
familie Leopold of in de Gemeentebibliotheek te Rotterdam bevindt, is dat
in het apparaat telkens verantwoord met respectievelijk de aanduiding `in
particulier bezit' en eventueel de opgave van de door de bibliotheek aangebrachte
signatuur. 28
a. Brieven van Leopold aan Willem Kloos: Kloos-archief, K.B.
's-Gravenhage, 69.F.19.
b. Brief van Leopold aan de redactie van De nieuwe gids: Kloos-archief,
K.B. 's-Gravenhage, 69.E.8, nr. 99.
c. Brief van Leopold aan P. Tideman: in particulier bezit.
d. Brieven van Leopold aan Albert Verwey: Archief-Verwey, U.B.
Amsterdam XIV.93 en )00(V.74.
e. Brief van Leopold aan Gerlof van Vloten: Archief-Verwey, U.B.
Amsterdam, LI.42.
f. Brief van Leopold aan P.C. Boutens: in particulier bezit.
g. Briefkaarten van Leopold aan P.N. van Eyck: in particulier bezit.
h. Brief van Leopold aan Martha van Vloten: deze brief, die in het bezit
was van A. Roland Holst, is verloren gegaan. De in deze uitgave afgedrukte
tekst ervan berust op een door J.B.W. Polak in 1953 gemaakt afschrift van
het origineel.
i. Brieven van Leopold aan J.F. van Royen: Archief-Van Royen, Rijksmuseum
Meermanno-Westreenianum 's-Gravenhage.
j. Copieboek met een carbon-kopie van een brief van Willem Kloos aan
Leopold: Kloos-archief, K.B. 's-Gravenhage, 69.F.23, nr. 338.
k. Lijst van degenen die werden uitgenodigd mee te werken aan het
gedenkboek van De nieuwe gids: Kloos-archief, K.B. 's-Gravenhage,
69.E.36.
28 Zoals bekend, worden de stukken uit denalatenschap van Willem gKloos
die betrekking
hebben op p Dee nieuwe ^gids
iin
de K.B. bewaard. b aa d. De e rest es bevindt dt zich in hetLetterkundig
et
Museum. Deze nieteheel g geslaagde g g scheiding e gheeft ee er o.a. toe e geleid e g eeddat
de brieven van
Leo Leopold p aan oos Kloos deels in de K B. en deels in het L M berusten. se t .

XXXXVI
1. Kladboeken met aantekeningen betreffende o.a. inzendingen voor De
nieuwe gids: Kloos-archief, K.B. 's-Gravenhage, 69.E.27 en 28.
m. Brieven van Hein Boeken aan Willem Kloos: Kloos-archief, K.B.
's-Gravenhalte, 133.M.41 en 69.E.7.
n. Carbon-kopieën van de brieven van Eduard Verbeke aan P.C. Boutens:
in particulier bezit.
o. Proef van de Boutens-editie van Leopolds Verzen: in particulier bezit.
p. Brieven van P.C. Boutens aan F.V. Toussaint: AMVC Antwerpen,
B.7985 /B.
q. Brieven van A. Roland Holst aan H.T. Colenbrander: Gids-archief,
U.B. Leiden, Ltk 1888 /F277 c, F277á, F351, F443.
r. Brieven van C. van Arendonk, P.N. van Eyck, M.T. Houtsma, J.H.
Kramers, D.F.W. van Lennep, L. Pissarro en S.H. de Roos aan J.F. van
Royen: Archief-Van Royen, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum
's-Gravenhalte.
s. Manuscript van het gedicht `O brug, hoog omgebogen, wie betraden':
Archief-Van Royen, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum
's-Gravenhalte.
t. Luxe-exemplaar van Verzen met eigenhandige opdracht van Leopold: in
particulier bezit, voorshands in bruikleen gegeven aan het Letterkundig
Museum.
u. Leopolds exemplaar van La roseraie du savoir: in particulier bezit,
voorshands in bruikleen gegeven aan het Letterkundig Museum.

Apparaat

1
Zes Christus-verzen
NOTEN
' Le0 P0l zond o20 dezegedichteno op 2 februari e rua 1893 8naar 9 3 aa K loos
ter
plaatsing p g in De nieuwe ggids. Kloos I antwoordde a twoo e p pas P op 11 ljuni
l u a
hetzelfde etze e jaar: aar. l "Neem Neemij niet l kwalijk e kwalijkdat a ik nog U nietgeantwoord g
heb eb op p uw sc schrijven l e e en ezending g van 20 0 Febr. Ik moest juist l tot
herstel van n zondh gezondheid id op reis, p, toen ik ze ontving. g Bij ^'t nakijken ^ e van
mijn ^^ manuscripten kist vind ik ook uw bijdrage. g Zij ^ is zeer ggoed.
Ik
zal haar g met g n genoegen 1 nPzorg Voorcorrectieproef 0o plaatsen. z al Ve ik z If zor
d r a * g, ne aa r h e t re e d szoo
laat is."
Naderhand d rhnhfBknenensise d heeft e Boeken e i g z'ngeromantiseerde, in ie ea r g v l
onjuiste, l versie gg gegeven van de gang n van va za zaken e rond het e debuut van a
Leopold: P 1^" rE waren wa e gedichten ge
ingezonden door een nameloozen
inzender – onder onde den de titel t te vanChristus-gedichten. a
Ik had het
genoegenp
K loos tee e helpen heenkom dn
door een stapel van
inzendingen g n– ggeen n vr oolijken l arbeid, ^ daar a het meeste met een
we i ge nnteruggezondene g moest s t worden w e toen toe las ik hem voor:
– En hadden eindelijk l in een stal
hunnen intrekenomen g
,
toen toe Kloos K verheugd oosuitriep: uitrieP 'c`
at is nieuw èn en dat is is M l-E e uw e sch
f
dat isprachtig.'D s De inzending e ing werd we dgep geplaatst a met stt
in e een noot het
verzoek erz aan a de den auteur r om zich o z bekend bc
eke maken. d te a. Na N het verschijnen
^
kwam kw a L Leopold's eo po ds
be bericht, ^ dat d hij l de auteur was – en daarbij een
nieuwe euwe. inzending:'Scherzo' " (H. Boeken: . 'Herinneringen g van voor
bijna vvijftig l g ljaar' aa ' n^ I. De nieuwe gids g d 44 1 992.
D. 1 I. p. p S3S – S3 7 ,
het citaat op ppp. 537.) S3
2 Vann Eyckk heeftvraag
h f t zi ch als a see eerstebeziggehouden tee s dm
t e vraa in
hoeverre de Zes Christus-verzen ee eensamenhangende reeks gedichten
vormen. Hij l hecht niet et veel betekenis beteke s aan aa het et voo voorkomen k onder de zes
verzen v a n het e 'Kerstliedje' Kerstlied ^ e. Volgens g Va VanEyck y is be belangrijk a g^ "dat a
het e tweede, derde r een vierde v e d eed gedicht g c t de C Christusgedachte stus
gedac ggeheel
los-
ge 1 ate n sc schijnt hi^ t een dat de fijnepersoonsbeschrijving
^ e
in het zesde eerder
dan n hr' Christus een ee gepijde gpl e eeen Imitatio-lezer kloostertuin
in n lo ertuin van de
Broederscha Broederschap des Gemeenen Levens voor ons oproept. ... Bovenal
van a belang bea gee evenwel is het eerste ggedicht, dat de ede n ti^ce erin van a
t g
Christus C stus en ik e niet, gelijk > g lin
het tweede e e en e derde d vers als een onuites
p r ngevoelsgelijkstelling,ma okea r 1als de beeldgeworden ld geworden
substantie
v a n et het heele eeege gedicht geeft." g P.N. van Eyck: y 'Leopold p I'. I
pp. 40 7–408^ V1^ 4. p. 321.)
^ p 3
Smit is het hier niet mee eens. Hi' Hijziet
in de Christusverzen een reeks
nauw samenhangende ggedichten ed waarin aa de e Christusgedachte C g niet los-
gelaten^ wordt en waarin aa ook hetKerstliedje e n duidelijke plaats
en
functie i heeft. eeft. Bovendien Bo is hij van l mening gdat de gedichten g ` ` .. . het
onmiddellijk ' lli' l symbool Ys b [zijn] l voor de dood der geliefde g en voor de
inn innerlijke e k es tstrijd d d die e Leopold eo d na a aa haar heengaan te doorstrijden had."
l l p l

[1] 'STAMMEN VRAGEN NAAR EEN VREEMD DING,'
2
(W.A.P. ..SSmit:6 it. 'Christus-verzen'.–^ 1P 37v
, g. 1 ook W. .M.A.
Asse lb re gs, Geschiedenis. Gesc p. P 314 – 3S 1. Do ke n r s l oot heeft ee drie
bezwaren r n tegen g n Smits S ts interpretatie,n mida . l" . t h et in mind re e mate m
Christusverzena zijn 1 dan hij l = SSmit]
erin ziet, ^ dat de groep g pals cyclus Y
ptg vatten tet
verder aat n dan titel de ti verwachten e doetenn de inhoud inho d
i i t sea en tenslotted t de tek t ni s ts bevat nietsg
waardoor rdoor mag worden e
aangenomendat er ee hier eeds reeds s sprake Pak sis
van a ee een ggestorven es e e ggeliefde."
e de.
N.A. D on ke r s 1 oot. ^ J.H. .H, Leopold. o . pp. 37 – S4^ ^ het citaat opPp
337.)
3 Vo l gn e Dekker sDe k e gaat r a
het bij b de Zes Christus-vetzen C n om `` ve rh o lese self-
g 1
Po r trette " en ligt gt hie hierin in de s sleutel eute tot t het et begrijpen eg ^pe van de e gedichten. g
L. Dekker: `Bes k utt i'Kamphuiszi n.. gP20.)
0 in e ziet Christusverzen
C
meer een verwoordingvan 'gemeenschap
deproblematiek v an ` e m n sc hap
—
eenzaamheid'. . Kamphuis: f 1 et awa ^ r a t gij i' et waart?) Zie ook
W. Spillebeen: pille n^ . Jan a Hendrikk Le Leopold. ool. p. p 36 – 44.
4 De verzenzi l n in DDe nieuwe uwe gids g fggenummerd
I–VI .
OVERLEVERING NG: De ni nieuwe ^gids a 8 I.I ^l'uni/' luli 1893, 93.
^P 2 7 2-2 73 .
2. V1: V . P p. ^9; V . pp.
8– 8-9. 9
DATERING Voor 20 0 februari ebtua 11893
VARIANTEN 22 2 uitgaan, g < uitgaan g NG N
EN CORRECTIES 24 windbewegen ge < wind bewegen g NG
2 26doode,
< doode NG
29 9 één < een NG
32 vereerlijke, 1^ < vereerlijke vereerlijk NG
NOTEN
V gens Van Eyck Y is het gedicht g `Nu lentent de lucht, lentent wit'
data t zich in denalatenschapv en L o pold bevindt en e dat in de afdeling d g
'Vroege g ggedichten' van het Verzameld werk dl. II werd opgenomen Pg
(p. .100 –1 0 1te bes beschouwen uwe a als s een voorstudie van dit ggedicht (vgl. g de
'Aantekeningen' pp.
68 3.
De tekstuele k ele overeenkomsten tussen de twee
ged i c h ten zijn zijn echter ec te zo ggering e g dat wij het vroegere g ggedicht
hier niet
hebben opgenomen. pg
2r Go te rverwerkte de regels e ge s 1 3 – 20 van dit gedicht g in de tweede druk
van n Pa Pan. . H . Gorter: Go te . Pan. 2d 2dezeer veel verm. dr. Amsterdam, , 1 9 16.
p. 10 2 Brouwer . B uwe vertelt e over Leopolds P reactie: ``En ik herinner mij
g adat ik eens ee s ee een avond bij b l hem e kwam en op p zijn l tafel zag g liggen ggen
het Pl present exemplaarva van ... Pa Pan. . Hij toonde mij de voorrede: ` In
mij
dit i o k komen e eenkele 1 verzen verte voor vana dendichter de Leopold'. Die Diep
o n t ro erd 'Daarvoor Daarvoor kan ik Gorter nooit danken;wathi' da ken wa mij l mij
ge gelukkig g gemaakt.' g
Ik I meende temogen egmijnheer, opmerken: `aar M mijnheer is het zoo erg? g Is
Go r ter zoon groote g o geest, g ^ dat hij u een e ee eeraa aandoet als hij hij eens iets
van u overneemt? ^' "Jij `" i weet niet, n t e hoe , e ' n kknappe app man e a of dat da i s!'
. `Vindt
u hem zoon ggroot d i ht c e. r?' ` ij lkunt u domme vragen g doen.' `Maar ik

[2] 'ER IS IN DONKERTE EEN FLAUW AFSCHIJNEN'
[3]
3
wou nu eens weten, hoe u over den dichter Goner denkt.' 'Dat zal je
van mij nooit te weten komen."' (J.Sj. Brouwer: `Herinneringen aan
Dr. J.H. Leopold'. In: Het vaderland 25 juni 1925.)
3 Vgl. P.N. van Eyck: 'Leopold I'. p.408-409, 416; VW 4.
p. 322-323, 332; W.A.P. Smit: 'Christus-verzen'. p. 18-21, 31-32;
L. Dekker: 'Beskutting'. p. 22-23, 25; J. Kamphuis: Is het waar, dat
gij het waart? p. 24-26; W.E.G. Louw: Invloed. p. 87-88, 93, 103,
109-110, 114, 141-142.
4 Zetfout: in NG, r. 31 hemelling i.p.v. hemeling
OVERLEVERING M: M. Manuscript in Map M VI ; groep g p 1: o de p achterkant van een
convocatiea v n d de cricket- en voetbalclub "Vitesse" uit Arnhem, ,
waarvan waa n Leopolds Leo p o ds broerw b as e0 •, formtl aa , S xlcmcm. 8
NG: De nieuwe we ^ f gids 88.11, I ^lujuni/juli l 1893, 8p.
93 ,p2
4. 7
i-2.
V .p.
10.
DATERING Voo r 20 februari ebtua 18 1893
VARIANTEN 1 Er < er M
EN CORRECTIES 2 gezicht g zich m at-zi' l^ Cn
zacht-zijen l <
^ ^
agec zi ht , mat zi Cn ^ , zacht zi ^en
(b) M
(c)[gezicht,matzi'ën ^ zacht
, ^
4 m- atze i' n l^zacht-zijen act l < mat zi'ën l^ zacht zije zijn M
In

DATERING "r20 Qebruari februari 11893
VARIANTEN 4 droefheid... ... < droefheid.... NG
ENR CO R EC T IES 5 weenen , < weenen NG
6 blijzijns li'zi'n l l kelken, < blij li' zijn kelken , NG
8e zielslievelingen < ziels lievelinge lievelin n NG
[4] '0, WAT IN LOTEN'
[5]
4
'Vgl. W.A.P. Smit: `Christus-verzen'. p. 22-24, 32-33;
J. Kamphuis: Is het waar, dat gij het waart? p. 26-27.
NG. NG: De nieuwe e ^gids 8.11, ^ljuni/juli l 1893, 8 ^Pp.
276.
V 1 - 2. . p. 12. 1
OVERLEVERING 93
DATERING Vo ' ór20 ^ebrua februari18
1893
VARIANTEN 1 in < als NG
EN CORRECTIES
NOTEN
KERSTLIEDJE
1 V. g1W.A.P.Smit: W.A. . S t. hri C s-v stu rz e n'e.. p. 24-25, S > 33 33; J. Kamphuis: K P Is
het waar, ^ dat ggij 1 het waart? aa pp. 27; 7ó ^P W.E.G. Louw: Invloed.. 9 .
2 Balakian a w wijst ^s op p dit gedicht g als voorbeeld e van de symbolistische
y
techniek nivanmin va "mingling g gP
o of t the eand material the n spiritual".
h iri l" . Er r i is in het
ged i c h t sprake sp a e va vaneenion e s of the o concrete e co orphysical et oeareality r li with i h
the ebs abstract ctor inner e mood." (A. . Balakian: Thesymbolist movement; movement
A critica appraisal. a a. New York, , 197 ó .. p. 111; 11 , be behalve a ve de
Nederlandsee t tekst s wordt ook een e Engelse ge se vertaling t gvan a het et gedicht ged
gegeven.)
3 V ol e g ns Ve rh eul geeft g e t dit t g
gedicht e c "in klein k e bestek ee eenpsychologisch
dr a m weer. wee Het as voornaamste . Hetes un punt daarbij d bee i de beeldspraak sld
raak.
Een plaatje ltje van uitbottend lentegroen g maakt plaats P voor de voorstelling
llin van va een ee ggrimmig, g, het enauw gedreven g dier. Vooral het
l laatste t beeld bee is d veelzeggend.H s t v e rbindt verbindt, twee sterke emoties, P pijn l en
agressie, tot t eeen e onmiddellijk dd k^ inle of a b r ageheel.
g Maar wat het gedicht g di
zijn grootste ootst e effect fe ggeeft e is de d uitbuiting gvan een schijnbare schijnbar technische
us Tussen de beide e strofen valt, , midden in een zin, , een
g es pa n ne n stilte il wanneer nn r de f feitelijke e ite
l ggebeurtenis
b die tot de ommekeer
h heeft f geleid, ge e d ^een ee o ogenblik ge b hoorbaar b wordt verzwegen." g K. Verheul:
'Een Ee n ee eerbiedig b i ed igvergetenjul ve r e t en meester'. ees t r e. IIn: . NRC/Handelsblad 7 'uli 91.
78)
DATERING Vóór 20 ^ februari 18 1893

VARIANTEN [titel] KERSTLIEDJE

[71
6
Scherzo
NOTEN
`DIT IS VAN EEN LICHTKIND'
I Le0 po 1gedichten d had dezeaa n r De D nae nieuwe we g gids r s ggestuurd
estuu d na n ee een
uitdrukkelijke verzoek vroe nderedactiew ab
weer e ee een bijdrage l ag
in te zenden.
Toen Gerlof G o van a Vloten, V m ^Y^P mede m namensl A be rt Verwey, 1' l u l lil 1894 9
Leopold p vroeg g,
medewerkerva van De XXs te ee eeuw w te worden, antwoorddee
de e dichter:De " zaak aak met et e N.G. h heeft eet zich z c a anders nd e s to toegedragen egedr ag
e dan a
ge g denkt. e n .VVan
a mijn J ee eerste inzendingh tLkva s eheb e n ak nt v an
e
Redactieea herhaaldelijkect direct en indirectbewijzen
c n van lan e t ^ llin e gne
beleefdheidontvangen; n nge n• , op h un ut uitdrukkelijk i kkik l" J e verzoek oe rz eens nsweew weer wat a in
te zenden heb ik dit ggedaan, n ^hoewel oew het e mij lslecht
s e tconvenieerde c e edoor r e
de e^ buitengewone drukte, die e de afgeloopen a ge oo Pe
cu cursus sus heeft ee
mee geb r acht." (133 l 18 9 4.
2 0 PP
291897 997
november stuurde r Le eo ol een n afschrift chr' t v a nScherzo, e o ,
mvan met uitzondering het laatste a egedicht, g aan , Mevrouw H. .
Robertson-vand der e te "Hierbij Pot:wat dzend
P.U ik ik Ubeloofd
be oo had het
^
Sc h r e hebikafgeschrevenk
zo eb ke enu kunt Ut du dus ou houden. e . ad het
wel
eerder r d rgestuurd, r maar , aa ik hoopte p in de December e e aflevering g van de
N.G. itekrijgene iets n datatei
d ntegelijkertijdt teUu zenden, stuu n r'k
U datt wel later i' Jhet verschi' verschijnen." l De familie a e Robertson wwas
een
Rotter a mapothekersfamilie se waarmee Le Poo
ld au n e w e r at l es i onder- n r-
h^' e 1 . .M. Jalink: a l' n•. J.H. H. Leo Leopold. .p p. 1 1 3 —• 114noot . t. 3De
d dochter c ter
van a Mevrouw Robertson ts , Mevrouw Blaauw-Robertson vertelt dat het
contacttusse tussen de dichter e en haar moeder e v via a Leopoldsc collega lle aan
het
Erasmianum ' n^ dr.n A. A.G. n G. er K tot e stand g t is s agekomen. s g e. Mevrouw
Robertson had tegenover K r o n e n ber ghaar aa r bewo bewondering de gggeuit
eu t voo voor de
Verzen n 18 97. K r o n e n r bea gvertelde
haar a toe toen da dat de e dichter van a die
verzen een ee collega co 1 ega van va hem eh was as een hij^ beloofde be oo haar de de aa lovend e e e
woordenaa aan Le Leopold po d te ezullen u e overbrengen. ove e ge . D Dit t heeft ee t tot o gevolg evol
gehad ea h dat Leopold pol vanaf 1897 87a 9s samen e met Kronenberg K g veel bij ^ de
familie Robertson aan huis kwam.
zZie voor het afsc afschrift van Scherzo S J.M. Jalink: Varianten. p. P 8-10,
24-41.
3 V gl. W. Spillebeen: p Jan a Hendrik e Leopold. e old. p. p 4 S—46.
a De gedichten g zijn l in NG met romeinse en i het in et afschrift sc met
arabische cijfers cijf ers ggenummerd.
• nieuwe ggids 99.11, ^l juni/juli l 9 18 ^P4. 18 —. 188
M: M. Ma Manuscript usc P in t Pparticulier
a b bezit, , door Le Leopold p op o29
9november 18 9 7
verstuurd.
V': P.71 —18V.. ^ Z• P 17-19.
OVERLEVERING NG: De we s 5
DATERING 1893-1894
VARIANT E N 1 lichtkind C d < lichtkind, M

EN CORRECTIES 2 lieveling < lieveling, g, M
8 anemone. < anemone M
11 peinz e n s - < peinzens M
p
12 geweest, geweest < (a) geweest. g NG
geweest M
13 totda a < (a) Tot dat NG
Totdat M
16 ingeboren. geb < ingeboren g M
20 gevoed, g , < gevoed g M
21 tot < Tot M
24 lang. g< ^ lang g M
28geslaakt, < ggeslaakt
M
29 2 en < En M
30 onve rwo n de rd onverwonderd , <
NG, , M
32afgezonderd, < a afgezonderd; ge
, NG
33
b afgezonderd gzonderd
M
moest < Moest M
336
kk ni aarw v el . < knikvaarwel. - NG
38 ggekomen, , < gekomen g NG, , M
40 0 genomen g < genomen, g
, NG
41 en < En M
44weggeroofd. 4 < weggeroofd we gge d M
48aan g < (a) gaan, g ^ NG
(b) gaan. g M
49 9 en En M ggeworden, e , < geworden g NNG,
G M
50 nieuweling,< nieuweling nieuwelin NG, NG M
54 S beveiliging, < beveiliging gg NG, , M
55 spelekind, p 1 kind < spelekin elekind NNG,
G M
[8] `DIT DENKEN AAN U WIL ZUIVER ZIJN'
7
1 V g1nk: J.M. .M. Varianten. a p. P10,
26- 3 1.
z Vol gens Louw verkrijgt lgt dit gedicht g zijn "n 1 "merkwaardige merkwaa li i g eth g id e en e
spes e 1 held natuurlik lik edee g gedeeltelik e vanweë a die kort versreël, , maar net
sosee rdu deur de
diegedurige, swewende e enjambement enjambemente ...." W.E.G.
I Invloed. loe . pp.
103, 3 118.) 18. Zie ook L. Dekker: `Beskuttin g'
. p. p 21.
3 Ztfo e ut. : in NNG,
r. 9 Vat i.p.v i. .v. mant
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids 9.11, g ^ juni/juli 18 ^, 4 p. 18 189.
^ l l p ^
M. Manuscript ' pin particulier n pa t bezit, b door Leopold op 29 9november 18 97
^ p p
verstuurd.
V': p.119; V Z : p.20.
DATERING 1893-1894
VARIANTEN 2 ontwijden, J ontwijden < j M
EEN CORRECTIES S henen treedt Cdt < hen ntr e eedt
M
6 kelken < , kelken M
7 een mild < vredig g M

[9]
DE BLOEMEN SPREKEN:
'1 V..M, g Jalink: lin • Varianten. , p. 10, 0 3 2 — P ^ 33 .
2n P. . de Kanter vertaalde vertaa e tte
gicht in het Engels, ge, zie II 4„
3 He n' n Za Zagwijn ^l schreef sc ree bij b dit l t ggedicht e c t muziek voor zang za gen piano, p n , zie
nr. 22.
OVERLEVERING NG: NG De nieuwe ggids 9.11, 9 ^l juni/juli l 18 9 ^P 4. 190-191.
M: .particulier Manuscript in prticuli be r bezit, t door Leopold p op P 29 9 november be l1897
8
verstuurd.
V': .p,V 20-21; , p. 2• p 2-22 1 ,
DATERING 1893-1894
VARIANTEN [titel] DE BLOEMEN SPREKEN: < De bloemen spreken: NG, M
EN CORRECTIES 9 at < Dat M
10 zou , < (a) zou NG
(b) zou• zou; M
16 6 dood d < dood dood, NG
17 en < En
18 8 klagen: ag < klagen g M
19 9 wee! < (a) Wee! NG
(b) wee M
20 0 dagen. da g . — < dagen. g M
25 S en < En M
28 8 droomenwoord: . < droomenwoord.
29 9 herwaarts < Herwaarts NNG,
G M
NG NG, M
[10] 'LAAT DE LUIKEN GELOKEN ZIJN'
8
NOTEN
NOTEN
1 Vgl.J.M.ink: g a Varianten. Pp.
10, 0 3 4— 37.
2 Oost ost wijst ^ sen op overeenkomst pg in ritmen vorm tussen ssen di dit gedicht i h ten
e
'Wij W l aavondkinderen', editie-Van Y Eyck P p. 24 0 —241. (P.S.N. P.. Oost: 'De
tekst van Leopolds p ggedicht Nezahualcoyotl; Y ^ Over P.N. van Eycks Y
editietechniek' . In: S L. 11 (1968/69).. P 2 S0.
3 Theodoor Weevers vertaalde ditedicht g in het Engels, g , zie II.6.
OVERLEVERING v NG: De nieuwe ggids 9.11, 9, l juni/ l juli 918 , p4.
1 92-1 93.
M M: Ma Manuscript n P particulier inbezit, zi ^ door Leo P old opo
29 2 novem be r 1897 l
verstuurd. e
V':22• P . 22; VV2:
p. p 2 3 —24.
DATERING 1893-1894
VARIANTEN 6 tevreeën < tevreeën M
,
EN CORRECTIES dan < Dan M
9

10 zacht ove 0<
over een niet e raken M
12 vond. < vond M
114 vlijen le
< vleien NG, N M
16 6 kindje l verb 1" l i ne.< kkind
verblijen l M
24wee

VARIANTEN
EN CORRECTIES
3 aanschouwen,< aanschouwen;
a , NG
14 verworpenheide

Verzen 1895
[12] 'DE BEDGORDIJNEN HANGEN ZOO IJL'
11
NOTEN
I 0 P 8ljanuari 1895 8 schreef Ss
Leopold p 1 aan de e redactie act e van De nieuwe
gids, waarschijnlijkaa n e toenmalige te o nm a 1' g redacteur eacteu P. Ti ea. m n•" "Onder n e
a nk betui ' g in gvan Uw
sch r" l v I n t ene e aa daarin gg gegeven e e e
kom ko kik Ubeleefdverzoeken e ee de bij i' U erusten eco i paan e aa mijn l aadres
te terug g te willen ill zenden, en e , daar a e erte tegen ge ub ppublicatie a e bij ^ mij^ bezwaren e ware zijn j
ge r e z e. n" Het et is niet s e be bekend e d welke e "copie "co ie" hier bedoeld oe wordt. . HHet
e
kkan ggaan aa om o gedichten gl ed h d dieongepubliceerd e c gtee
zij n eb l ev n f o mo
een
vroegere gg
ee versiev a n eV erz e n 89S 1 . In het laatste geval moet Leopold
de gedichten, edichten nna bewerking, rkin g^ o nieuw p hebben in gezonden.
2 Meeuwes sb e brengt r ng de e Verze Verzen 1895 89S in verband e met de bes beschrijving l g
van v aLeo Leopolds P s liefde e de vvoor een e ten dode d opgeschreven Pg meisje e l zoals a die
voorkomt o in het e Re Reisdagboek s a^ 81 90.
Naar zijn mening g verbeeldt e de
v e rz e nr eeks ee eenbelangrijk ogenblik in Leopolds P ontwikkeling: g.
et
o gen b lik nl waarop . ^wa Phet denken het zijn 1 metafysisch bevestigd e gvond vond,
doordat Leopold Le po
in het e wezen e van eeen mensenkind e een e onv e rni eti
g-
bare ggoddelijke od e k l e kern rnhrkn e e e. K. " eeu Meeuwesse: esse 'Leopolds
. P 1 s V "Verzen en
18 1895" S "' ..van In: Handelingen het n ee t nent winti ^seV t ^ms
filologen- ^n-
congres. g Leuven, ^ 1955. 9 SS P 257-260.)
V Vgl. g ^ .M. a li nk. • .H, Leopold. eo o . p. P 332;Spillebeen:
^ W. Jan n Hendrik H ri
Leopold.. p 4-0. 7S
3Ideaa nNGSl ontbreekt ingroepstitel het 'jaartal 1895. 89
OVERLEVERING M: Manuscript in schoolcijferboekje 1894/95, blad 31v, slechts enkele
regels.
NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 1 [ = jrg. 10]. II, augustus 1895,
p. 419-427.
V': p. 27-31; V2 : p. 28-34.
DATERING 1894-1895
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
1roote gavond
2 a in kuische majesteit l
b < >
3 te ggaan, , waar wij stille geno[o]ten g o waren
4 en ons doen was eneban g nen
5 a liggend li n in d een lach
b [liggend gg n in een] koelen [lach]
c liggend li e in een koelen llach
6 wanen g
8
egg ligt gereedd
d at
intrek neme

[13]
12
NOTEN
II
ewaken en een dicht aa aandacht a t geven g en
3 1 strooken < stroken NG
42 broze < brooze NG
59 staat, < staat NG, V1
113 3 in < van NG
115 S zie , < zie; NG
124nvli' aa el nd < aa nvl e i ne
NG
126 6 samen schreiend < samenschreiend
s e NG
141 tweeën < tweëen NG
143 3 gedweeë g < gedweëe g NG
1 S2
en < in NG
Opm.: 0 m.: Blijkens eBlijkensl eenongelinieerdl' aa e in i Map p^II 3 (: • groep g p 4 heet
Leopold P overwogen g het et woord o ze zeer in r.1 38van
t dit e cht ggedicht te vervan vervangen ge
r stil. sta Het , et blaadje b aad e bevat e tverder edie aantekeningen betrekking
i r kkin hebben g h en
op p de verzen 3S ^ [38] 3 e en 41 [41]. Waarschijnlijk W a chi s ll nli heeft ee f t LLeopold eo Po
d deze de e nnotities
ot t es
gemaakt emaak t met het t o oog gp op een ee nieuwe eu e druk van va de bundel bu el Verzen. Als s het
blaadje l dateert te t uit t de tijd t lva vande voorbereiding v o or eed t i i gvvan a de tweede ^ druk ru vvan
a
Verzen ,dat kan worden geen vastgesteldda vanveranderingen
n n de overwogen randerin en
uiteindelijk gis aangebracht. eb t. aa hhet Maaruitgesloten ni is nietdat
bewuste wu aantekeningen0 ná12 9 heeft ee gemaakt. t ge
aa.
e dichter i ter
e
'• alink merkt ` p` op: O P deze z reis e [innl8 90 beleeft be e eft de jonge l ge Leo Leopold P
liefde, waarvan het mi l ns inziens niet ionwaarschijnlijk, zo ni niet t
waarschijnlijk te achten ac te is, , dat a zij J aanleidinge werd tot o het lange g peins
e c iht ove over de geliefde ge 1 edeop
p aa haar d doodsbed, sb , hett jonge l 'on g`meisje 'meisjein
doodsverschijnen'.
" U.M.Ja link: J.H. .H. Leopold. Leo o. pp.
32.
Eyck Y vraagt gt
zi zich cag
naar aanleiding g van ditgedicht . " Was het geluk, e uk, dat a Leopolds
liefdevinden ede. f wilde? il ^ Of 0 vvoelde oe ede ziel e dat a zij l het et geluk ge
u de der liefde zelf
ni ete verdragenkkon en begeerde be g e zij l het g geluk van de vrede, , h te geluk ge
om die rust-van-pijnb te bereiken , die enkel het vervullen van het
verlangen verschaffen kon. ^" P.N. van n E yck• . 'Leopold p I' . p. p 421 •,
Vi^4. p. p 33 338.) Vgl. gV.L. Dekker: e `Be s kuttin g '. pp.
25; S , W.E.G. Louw:
Invloed.. p 100, 00,0, 4 152. 5
'HOE VER, HOE VER IK DIT ALLES VIND,'
OVERLEVERING NG: De nieuwe g gids, ^ Nieuwe N Reeks 1 = jrg. l g 10 . II, ^augustus Su1895, 18 9
p. 428-429. 9
V I. . p. 2.
p 32; 3 ^ V . p. P 3S 35.
DATERING 1894-1895
VARIANTEN 3 zóó < zoo NG
EN CORRECTIES I 6 besc beschreit, < beschreit NG, N , V'
17 7 moesten; < moesten, , NG
22 .hing; g ^ < hing? g NG, V'

[14] ` "O, ALS IK DOOD ZAL, DOOD ZAL ZIJN'
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 1 [= jrg. 10]. II, augustus 1895,
p. 430.
V 1 : p. 33; Vz: p. 36.
DATERING 1894-1895
[15] 'DIE NACHT VAN ZELFVERNEDERING'
13
NOTEN
1 A nni eS Salomons citeert dit gedicht g in haar Herinneringen g A. Gerlo
Ps.
va n A.Salmn o os.w ^ Herinneringen va neen onafhankelijker v ou .
Amsterdam,1 9 1. S P. 4 8. Brouwer vertelt dat Leopold P hierdoor
` "diep d ep ggetroffen" eoe was. a s (J.Sj. .S ^ Brouwer: 'Nog `No enkele herinneringen aan
den de dichter i Leo Leopold p o d I. ' In: I . Het vaderland va e a 16 ljuli 1930.) 193
2 Duboi s schrijft: sc l . "Ik zal a nooit tde aandoening gkwijtraken kwijtrake die d zich van
lmeesteraakte maakte, toeonikv o t e eerststrofenl e e s de[volgt as. ^ v ^dit
t it
^edic ht . " P.H. Dubo Dubois: van Leo P olds P oëzie' .. In: Over 0
Leopold.E [Essays y s vanoem J.C. .C. e. a. [Rotterdam, Amsterdam], , , 95 1.
p. 12.)
3 Volgens ge Closset los et trachten de herhalingen g in dit gedicht g "de vrees voor
h het mysterie ste e van a de dood . te . verklanken." (F. Closset: . C ss t. 'Jann
Hendrik d Leopold p 86S 1-1 9S2'. In: TLT 3 1 1 9S 6 .. P 2 8. 2 Ver V Eecke
meent: ee t. et onderbreken e van de zinnen, , om die e dan met e een e halve
herhalinglaten te uitvloeien, ch schept t een onaardse se sfeer ee die edoor dde
a cs h t lispelendemedeklinkersw (w, l , fl no nog versterktwordt. wot d. Met
w o ore als n al h t fl fluisterenmaakt
u i r sten n hgerust-slapen etakt m Leopold o Pold
dood
tot een n zachte a e realiteit." a W. ver e Eecke: . 'Jan Hendrik e Leopold'. In:
Nova N et vetera 43(1965/66).. 33p 07.
Vgl. g1 W.E.G. E . Louw: . Invloed. p. P 1 36–13. 7
a Nico N coGr i e emann t vertaaldeit dit gedicht g icht in het
Duits u ts en e. P. de
Ka n ter in het et Engels,zi zieI.. enn II 4 Blijkens ^gebleve
e een bewaard ebleven
handschrift a dsc heeft ee t B Boutens ute s ggewerkt
ew e kt aan aa
een ee F Franse a e vertalingvan dit
gedicht.
5 He nk B Badings d s g sc schreef, ee ^ ve evenals Henri Za ^l i' n , bij ldit gedicht g muziek
voor zang g en Ppiano en Marius l F h' ot uis voor voo zang a g een Ppiano
a of zes sblaas as
instrumenten , zie nr. 1, , 8 en 22.
OVERLEVERING M: Manuscript P in schoolcijferboekje l l 1894/95,bladen 32-33. 2–
NG: De nieuwegids, nieuweids Nieuwe Reeks 1 = jrg. lg 1 0 . II, augustus , ^ 18 1895, 9S
p.41. 3
V 1:. p 34; 3 > V2 : p. P 37 37.
DATERING 1 99
26 van een va niet aangegeven ee8 of maand 1895
in 1 4 f 1

14
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
A
1 a a [ontbreekt] ntbr
b ,Y 0 vreemd e ee[n]
onbegrepe[n] g pewn
woord
2 a a [ontbreekt] reeks
b ,Y het eense eenige, dat ik gevonden ge
3 a afl [ontbreekt
4
bwas
Y
da t al mijn zijn a,] was
a„Yl vergeef mijn zonden
B
1 Dien eenen n nacht h als a s ik heb neer
2 gezeten z n aan a de d oo ens
ponde
3
4
enl mond n o d steedsgepreveld st
heeftt
vergeef mijn l zonden
S a a dat ik
b waarin getracht g r ch[datik
c yg[waarin
r' ik ik heb eb getracht e dat] al
6 a a [ontbreekt
b ik u uitgeven g kon de
y mijn ziel e [ik uuitgeven g kon de] e
7 a a,fl [ontbreekt
b Y mijl begaven be ga
e dan
c woorden o n [mij m ^ be begaven gave
dan] an
8
d e^
n[woorden mi'begaven dan]
[ontbreekt] tr
C
1 Diennacht n h van azielsverteedering e g
2 van va ee deemoed aan de o ens Pon
e
3 a
geprevel e reveld kwam
en toenesta g e pprevelingg c in eenesta g e preveling] p g
4 vergeef mij mijn zonden
5 van pogen Pg dat mijn mij leven, , al
6a mijn lg
denkenk ik u uitgeven u konde
b < > < >
c [mijn] l 1zijn [ik kuuts i pr
eken
[konde]
7 a en woorden n mij m l begaven be ga
e dan
b en woorden n mij]verlieten m l dan
8 vergeef g mijn zonden
mij
9 Een simpel s p woord van leniging g g
10 het ee ni gt
s wat a ik heb bgevonden
g
11 waarin waa mijn 1 ziel e uitweenen ging g
12 vergeef g mi n zonden,
mij
9

NOTEN
II
kwamen , < kwamen, NG
1 Vgl. W.E.G. Louw: Invloed. p. 137.
2 Henri Zagwijn schreef bij dit gedicht muziek voor zang en piano, zie
nr. 22.
3 In NG wordt niet bij de laatste regel van elke strofe ingesprongen.
[16] 'IN DE STILTE WAARIN WIJ ZIJN, DE VERTROUWELIJKE'
OVERLEVERINGG M.1VIaManuscript n p in choolci lferboek l e 1894/95,b s3 1 ad 36v, 6 , sslechts s enkele e
regels. g
NG: De nieuwe gids, ^ d , NNieuwe Reeks 1='r Jg . 10 . II, augustus , ^ 18 9S 1895,
p.432.
V 1 . : p p. 35; , V V2: . p. p 338.
8
DATERING 1894-1895
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
1 ik kwwil mij in mij mijn denken
verdriet
3 over u buigen g n als a s een ee avond a
4 wolken
5 a
droomen doen
b droomen en
doen droomen
6 lente komen
7 nu blijft lfmij m l ec slechts s1
s te bbidden
de overigg
8 dat a gij g l wilt weggaan gg
9 enn vergeten mijnen mijne
o wend uw oogen g —
11 in —— u u nac nacht t ookschijn[en] oo
12 nu u mij l en
13 zoo ter
II
1 nederliggen < neerliggen NG
3 gg gg
NOTEN 'vertaaldedit Pde P.J. Kanter vertaa de d t ggedicht ed in het Engels g en Giacomo
Pram Prampolin olini in het Italiaans, zie II.4 en V.1.
[17] 'LAAT IK NU LEGGEN LICHTE DINGEN'
1 4OVERLEVERING M. Manuscript r Pt SC in h 0olci lferboek J e ^ 8 l95 bad blad 4 v 5slechts
, enkele
reels. g
NG: De nieuwe g gids, , Nieuwe Reeks 1 = jrg. Jg 10 . II, ^augustus Su, 18 9S
p. 433.
V 1 : V2:
1 . p. 36; 3 ^ V. p 39.
15

DATERING 1894-1895
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
1 en wiekevlokken van witteroote
g
2 vlinders
3 sneeuw
4 en ongedrenkt g van de e lente
S die d etstaat,
verdwijnen esta t,
6 kwi' l nensserin gen
II
10 0 bevonden,< bevonden b NG
NOTEN ' Henry Iy Fa ne g vertaalde 1 dit gedicht g i h tin het Frans en Giacomo G
Pram Prampolini p in het Italiaans, s, III.1 en V.1.
[18] 'HUN ZACHTE GOGEN'
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 1 [ = jrg. 10]. II, augustus 1895,
p. 434.
V': p. 37; V2 : p. 40.
DATERING 1894-1895
VARIANTEN niet' niet; < niet, , NG
5 deren EN E CORRECTIES c c s S e e < deeren ee en
NG
16 6 leedbi'zon l de r< e le leedbyzonder edb zondere NG
16
'Giacomo Prampolini vertaalde dit gedicht in het Italiaans, zie V.1.

Paul Verlaine i'
'i Paul overleed Verlaine ove ee opp 8 januari l nua 1896 8 9in6
Pa Parijs. ls. Op 6 januari 26vana v p
dat jaar 1aa
sc schreef ee Boe Boeken e aa aan K Kloos: oo . W" e moeten nu ons best s do doen e
voor o de FFebr. eb . aflevering. e. gistere Gisteren G heb eb ik al juist juist van Leopold p twee
verzen ontvangen naar aaV aanleidingvan den dood vanVerlaine." a De
Nieuwe ggids-aflevering i s-aflea
gP verscheen as in m art 11896.
9
2 D DeBoer is van mening g dat Leopold aeg in de twee gedichten over Paul u
Ve rl in eena beeldd e van zichzelfftgegeven, ee heeftdat bee hij as hi' " a 1 eeeen
wens- n
droom"ded met dichter ch t eV Verlaine eep
r a n. identificeerde.r d Bo . 'Leopold
de Boer: • ` e 0 1d
en e V Verlaine; e a n e, E Een n ggedicht ed t v van a L Leopold o epIn:
als onbewuste wuste identificatie'.In•
Cressc t' bulletin u ein 19 9 (1952). 1 2. p. P 1 317.
– Volgens g sDDonker vinden e we e in
het e tweede eg Verlaine-gedichtet "mtreffende 1eli'keni ook s zij1
n
= Leopolds] L e o olds gterug ei
en karaktertrekken tere .. .." A. Donker: `'De
dichter J.H. Leopold'. In• In: De gids ^ 93 1 9 2. 9 DI. I. p. p 26 3.
Vgl. g • P.N.n N. Eyck: Yp. .I'. 'LeopoldI' . 42 0• ^ Vi^ 4. p. p 33 6– 33 7 •,
D. C ose. t r • ` .HLood .e Leopold pp. t' . In: .657
De esII.
stem (1925). Dl. II . 672; 2 •
W. . M.A A. As se 1 be ^r• . Ges Geschiedenis. p . 316; 3> 6 L. Dekker: ` Beskut t in g ' .
p. 24.
[19] 'MEN MOCHT WEL WILLEN IN DONZEN WOORDEN'
n OVERLEVERING M: Manuscript n schoolcl fe r b o e k'e l 89S 1 9 6 , b blad a 35v, 3S , s slechts ec s eenkele
^ l l
regels.
NG: De nieuwe ggids, s ^ NNieuwe Reeks 2='r lg. 11 . I, maart ^ 18 1896, 9, p. 11.
V': p. 41; ^ V2 : p 42.
17
NOTEN
DATERING 8 –2 S januari j 1896
VARIANTEN M
EN NCORRECTIES
A
NOTEN
1 00, dat men treuren gg ging om mijnen 1 dood.
2 maar maa niet e met etvelen weinige g beminden
3
bood
4 vinden
B
1 Maar a dit zal stil zijn, l , en ik weet
2 gewend
3,
a te denkenaa aan een e stil verlaten, bekend
4
b [te denken aan een sstilverlaten]m mal[?][ l bekend]
wat zijn l leven was
5 stil s wordt w
1 Uit i ' het et ee eerste ste gedeelte gedee
te v van aM kan mm e ^afle afleiden en dat a Le Leopold p
•
aanvankelijkp ee een opzet e in gedachten ge dacte
a had wa waarbij b ^ Verlaine woorden in
de mond werdenele g gd.
2 Aurel ue lCo Covaci ac vertaalde ve ta a e d dit t gedicht g in het Roemeens, , zie VI.I.

[20] 'HOE ZOET GESLOTEN, TOEGESLOTEN'
18
OVERLEVERING M: Manuscript in schoolcijferboekje 1895/96, blad 32v, slechts enkele
regels.
NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. 11]. I, maart 1896,
p. 2.
V': p. 41; V2: p. 43.
DATERING 8-25 5januari januari 11896
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
1 hoe zoete loten toegesloten
zoetgesloten, g
2 enoe
NOTEN
g
a ae en de twijgen lgn
b waar aa l[ente] komende e 'is
4 a a waren lager g gebogen g g
b met et regen e ge
onder o
5 deel
6 een man, geborgen g g en zijn leven e
7
s is mijJggebleven eb e en
9 er' beste besterven en
10 1 a in ween[en] ee e
b
c van[ween[en]]
11 werden mij l toegesproken
II
3 komende < komend NG
I De tweede enderde de s strofe o e van dit gedicht g worden geciteerd g in de
rubriek `L e tter eeKus n en Kunst' van de NRC R van 7maart 1896. 86 9 Annie
Sa l m nschrijft:" o s onZe i' 1 = Leopolds] o Polddichterschapr w d pas
in den
krin kringvan onze e aandacht aa da getrokken, ge ^ toen Johan de Meester in de
Nieuwe Rott e rd a m sc h e Courant C u zijn zijnvers op Pden
dood van Paul
Verlaine had overgenomen. g Dat veroorzaakte veel opgewonden Pg gepraat g p
in de huiskamers. Men begreep g p er niets van ,]
men vond het mal. ...
Een ondernemende1 leerling rlin vroeg, g, de les begon, g, of hij ^ het
eens e s w wildeuitleggen.r de Maar dat wilde hi' hijni
e. t" (A.Salomons: .
'Herinneringen uit i den e ouden n n tijd V;J.H.Leopold'. ^ p . In: , Maatstaf Maa a 3
(1955/56). Pp.
257.)
Mevrouw e ruw Va Van Proyen P e Y ve vertelde te e a link " "dat a zij l dit dt gedicht ged
c t als as
meisje in
h a ar familiekring m a li ekti n ' had g a d v verdedigd, erded g, d die e d e erwe weinig g bbegriptoonde. e igpZij voo voor Zi'
had a Le Leopold p domut uitleggevraagd, eggev ag
^ waarop r P deze geantwoord
g ea had: twoord a. `Het
z a l' je lniet et veel vee helpen e en p het te verdedigen' g en e daarna met e een
ongelukkig g gggezicht: • 'Ik ` kan eer niet e over e s Pr
e ken' . "U.M.Jalink:
.
J.H., Leopold. o .pp.
123: 23. noot 0 550.)

19
2 Koster merkt over dit gedicht op: "Het duidelijkst vinden wij het
ideaal van den Epicuteïschen wijze, die het AáBE fitOQas als richtsnoer
heeft gekozen, weergegeven in het tweede gedicht op Verlaine's dood
[...]." (W J.W. Koster: `Nederlandsche dichters V; Leopold en de
klassieken'. In: Hermeneus 4 (1931/32). p. 86.)
3 Liliane Wouters vertaalde dit gedicht in het Frans en Aurel Covaci in
het Roemeens, zie III.4. en VI. 1.

In gedempter toon
[21] 'IN DROOMOMHELZINGEN'
20
NOTEN
DATERING T Vóór 22 mei 18 1896 ^
11 Leo p o zond zo de gedichten g e i ht c e v van a deze e e afdeling e n gp op 22 mei e 1896 8 96
aan a
Kloos 1 ter te pplaatsing 1 t in g in De nieuwe seuwe gids: g . "Uit U t de d kranten te zie ik, ^ dat a de
voortgangva van de e N. G. vertraging ag
g ondervindt, ^ misschien uit copi co ie
geg gebrek. b e Ik U zendee n k l ini e h i edie
ik no li en had;
nog liggen ^
misschien ' i kunt het U et ggebruiken ebru e een wil er e in elk e geval g a ee een bewijs bewij in
zien, ^ dat het ik jammer et l a mer zou vinden, u ezoo
^ het in ons land onmogelijk gl
bleekg 1 ek een ee t dsc tijdschrift t hoofdzakelijkae
aan productie in d letteren lgewijd
in het e leven ev e ete houden ude ozonder n z de tot thet ppeil e van Nederland c.s.
te
geraken."
In de rubrieken ri 'Letteren Kunst' n K n' van de NRC R van 21 mei 1896 9staat:
6
"Men Me schijnt sc l t toch nog g hoop P te hebben De NNieuwe
Gid s voort te
zetten. et.g
Althans 1 in het et H.bl.uitgever
1 verzekert de ui ver slechts te wachten
o p en ko in de Telegraafsc eW
schrijft t de heer ee Willem Kloos: K o'Door s: Door
kopij,1
ziekte ie van v a de den hoofdredacteur
h odd e cteu a r s isde t uitgave av gvan ea v de tweede aflevering a e g
vertraagd, die i ec echter ter nu hersteldb ike zoo e, n spoedig z poedi gmo mogelijk lijk e het et licht
zal zien.' "
verscheen de everin gpas
in oktober 18 1896. 9.
V g1G.H. ..H. G s G r a esa v n^ de. De ggeschiedenis es c va van De nieuwe g gids; ^
Brieven r^e en documenten. 2'Arnhem,
Arnh m , 1956. 9S p .4 32.
2 I nNG komen m de en ggedichten
de
voor onder de verzameltitel Verzen. `In
gedem pt entotoon'
heeft ee t daar d duidelijk de plaats p en functie van een
motto bij i' l het et eerste ee s e met et romeinse I genummerde g gedicht. g De andere
g ' hten zijneveneensmet z ll n romeinse cijfers nummer .
genummerd
NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. 11], oktober 1896,
p. 65.
VP': p. 45; V 1 - 2 : p. 45.
VARIANTEN 4 ggeboren < geboren, g NG, , VP 1
EN CORRECTIES 8 wezen. < wezen; NG
9 Gesloten

[22] 'WIEGELEND HOOFD, ZOET VROUWENHOOFD,'
OVERLEVERING NG: De nieuwei s Nieuwe Reeks es 2 = jrg. .11 okt oktober be
p. 66.
V I-^. .p.. 46
DATERING Vóór 22 mei 1896
g , Jg 0 1896, 186 9
NOTEN
1 Volgens g Van Hals ema lijkt 1 tdt dit ggedicht c t e mede geinspireerd
gi e ir sp ee rdoop
Oscar
Wilde's s S Salomé ome "met et alle a le verschillenuiteraard die ernbe beide de
teksten zijn." 1 U.D.F. .D F van a Halsema: 1 Enkele 'Enkele bronnen van a Leopolds eo pds
Cheops' . In: Ts. 9 1 1 97S .. p 15: S. noot t 111.) 1
Z Vl.W.E.G.
Vgl. Louw: G. . Invloed. I v oe ^p. P 12 1 .
3 éróm Decroos ec oos vert vertaalde a ed d dite gedicht g dc in het e tDuits He e enHenry
Fa rYne Fagnein
Frans, zie I.1 .eII.. en III .1.
4 erman Mul ernHe Henri Za Zagwijn gw l schreven sc reven bij l dit ggedicht ed t muzie u ek
voor zang g en ppiano, ^ zie nr. .1 14 e en 22. 2
[23] 'UW HANDEN ZIJ VER-'
OVERLEVERING
DATERING Vóór 22 mei 1896
9
[24] 'IN TEERE SCHADUW ZILVERBLAUW'
21
NOTEN
OVERLEVERING
DATERING Vóór 22 mei 1896
9
NOTEN
NG: De nieuwe ggids, s , N Nieuwe euwe Reeks 2
p. 67.
= jrg. r. 11 oktober
, obe 18 96
,
V l - 2 : p. 47. 4
1 V gl.W.E.G. W . uw. Invloed. p. 102. 0
2 HermnMulder Hermanschreef hrfi e bij dit ig gedicht ed ict
u muziek ek voor zang agen e piano, pao, n
zie nr. 14.
NG: De nieuwe gids, g , Nieuwe N euwe Reeks 2
p. 68.
V 1
= jrg r. 11 oktober , be l8 96,
- 2 : P.
48.
1 P. . de Kanter vertaalde d t dit ed ggedicht cht in het eEngels, g e s ► Giaco Giacomo
Prampolini p in het Italiaans en Francisco s Ca Carrasquer as ue 9 in ihet
Spaans, p , zie
II.4 , V.1 en VII.1.
2 Herman aen Mulder Henri n n Z ^l s i reven n schreven bij l d dit t ged gedicht t muziek u ek
voor zang g en p piano , zie nr. 14 en 22.

[25]
'HOE DUIZENDVOUDIG LIEF EN ZACHT'
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. ll], oktober 1896,
p. 69.
Vi- i : p. 49.
DATERING
Vbór 22 mei 1896
[26] 'EEN STILLE DAG IS OM MIJ HEEN'
22
NOTEN
1 Herma nMuldere en Henri He Za Zagwijn ^l schreven bij l dit gedicht g e c t muziek
voor zang en piano, ' no zie nr. 14 en 22.
2.. In n NG wordt or t bij de laatste aatste regel e niet ge ingesprongen.
1
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. 11], oktober 1896,
p. 70.
V 1 - 2 : p. 50.
DATERING
NOTEN
VOOr 22 mei 1896
9
1 Vgl. T.T. Cloete: `Dromende denke'. p. 110, 115; W. Spillebeen:
Jan Hendrik Leopold. p. 50-53.
2 Herman Mulder schreef bij dit gedicht muziek voor zang en piano,
zie nr. 14.

Albumblad
[i%] 'ZIJ, WIER VRIENDLIJKE LIEVERNIJ'
23
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. 11], oktober 1896,
p. 71-72.
V': p. 53; V2 : p. 52-53.
DATERING Vbór 22 mei 1896
ARIANTEN 9 e , NG
coR s 10 g geband, an , ggeband
ba
112 k kinderland... ...< kinderland e .....NG
25 S tegemoet g < gemoet g NG NG, V'
VARIANTEN leven < leven,
EN CORRECTIES 0 NG
NOTEN
1 Aangezien g dit ggedicht in het oktobernummer 1896 96
va van De D nieuwe aeuwe
gids ^ s onmiddellijk ede lk volgt g popgedichten deav n afde afdeling lin
In ge dempten
toon, va valt t het aan te ne nemen en dat Leo Leopold po het met de andere verzen oop
22 mei 1896 9 naar Kloos heeftt gestuurd. g
z Schmi t-D e gg e n e r vertelt:"E "Eens heeft n h een t nbeschouwing h in van nRo Rogier g
v an der ee W Weyden's Y,
Triptiek e te se #Munch n m e t de d'Aanbiddingder
KKoningen', onin en' ggeheel h l e en avon ggevuld. evu Naar . aanleiding a g daarvan d aarva schonk s c k
hi' 1mij = Leopold]mi' in h het be begi in van Februari 1900 900e een afschriftvan
ta
et Al b um b 1 a waarin w a de regel gge e voorkomt: .gezeten lijdzaam e z n in den
mot ge. n' "'' 6. f hmi Sc t-D ner: e g eaan 'Herinnering nLeopold'. p 1' d .
In;root- G N e eran 25 5 1 97 2. Dl. II. p. P513.) S3 Vgl. g P.N. van Eyck: Y .
`Leo 'Leopold p II' . p^ p. 198: noot 1 ^ V1^ 4. p. p 536: S3 noot 1.
Asse l eg r meent:v b s ee n e t.a verdoez lde ea nl a i ein
gtot
d i c h te, n bij b i'dde m ees t verzen e ve eondoenlijk, e ^, omdat ade
noodzakelijke
b i go ic r ontbreken, azouz maar tr strekken kken tot d de levering gvan a het e bew bewijs, l,
dat Leopold P 1 achter a te vervaagde ervaa uiterlijkheid g e l zijn innerlijk zijn innerlij leven e verhult. e
..
Hij ^ schrijft sc ^i' een e Album-blad Au a na de beschouwing g van een Madonnaschild
l^ doch de naam zelfs van va Maria Ma a laat aat hij weg, l g ^ terwijl terw l de titel te
van hetedicht ggeeft, te vermoeden eeft dat hi' hij een album, , een kleine
verzameling,
g, voltooien , maar het niet verder bracht dan tot het
schetsen, van enkele indrukken, ggenoeg g om suggestief, gg ^ te weinigg
om
helder t e zijn." l^ W. .M.A Asselbergs: .3 ^P
Geschiedenis. . 16.
Zie i ook P. Simons: S o s. De d dichterJ.H.Leopold'. c . P In: 0Ons
erfdeel 9
(1965/66),nr.3. p.17.
3 Deudney Y beschouwt bs dit gedicht ge als Pproloog g én epiloog p g van de
ge dichten VVerzen 187 9, ^ vgl. g . noot 2 bij l die afdelingstitel. ^
a Merkwaardigoee
genoeg ge vertaalde g A André dre Piot alleen a e de v vierde erde strofe s o e van va
ditt ggedicht ed ' h in het et Frans a onder s de de e titel te e r' g^ ezie 111.2 en e 111. 3. 3

Verzen 1897
[28] 'DE LENTE VALT DAN IN EEN OUDE STAD'
24
NOTEN
1 Volgens ge Edna a e D eu n Y vormen e de Verzen V e 8 1897 97 eeeen cyclus Y us over e de
ervarin gen van Maria: ``haar g e es t like e ontvangenis,hhaar vreemde r me
verwarring, g, die vrae van mense, , haar ei e vrae, , die e eerste ee fisiese s ese
m a nif etase ai van llewe, ewe diewil-tot-wordingin dea e h a r we i wese, die e
su iw er ing daarvan, aatva , e die ee n saa mh e i en e afsondering so e ing va vandie daarop- r
maande aa e en e dan a ein el' ik die e vo 1 rae nh ei' met et die ge oorte"
.
Bovendiene chouwt e aa zij l hetde aan cY cyclus us voorafgaande gaa e gedicht ge c t Z'Zij,
l,
wier vri e n lijk l elievernij' l als a sproloog P g en epiloog ep g van va de e c cyclus. Yus. Z Zij l wwijst
l
erop rodat dit gedicht gee eddelen duidelijk uit twee s be 1 nbestaat:' wat n eerste te
Maria as 'n onrype ryp kind toon; , die tweede, , wat haar as vorstelike ste n' a
CChristus se geboorte ge boo te wYs. "Het ee eerste s e deel ee ggeeft
ee .a.w. eeen e be beeld e d van
Maria a a oa zoals s zij ^ was as óór v de inde cyclus y verbeelde en
ervaringen,e en hhet tweede ^e deel e 1 bes beschrijft ft M Maria a a na' e ggeboorte eboo te va van het e
kin waar ^ waaVe e cyclus c YY c meeeindigt.E us ee e 18 . DDeudney: 7 n•`'VerzenJ.H. van n 9 .
Leopold Po
ass siklus'. us. In: .SStandpunte 26(1972/73), 6. . nr– .40 3. p. 40-53; S3
citateno. op en 4 52.) 9e 5. Zie echter te voor een ee geheel ge
ee andere a d e e
M H chenkev Schenkeveld: 1•` .H. LLeopoldsV p Verzen e 1897 8 97as
als c cyclus' Ycu .. In: V Verslag sag
van het Zesde Colloquium van docenten in de neerlandistiekaan
buitenlandseu universiteiten ni r it ve Antwerpen s e1 76. 9 '- s G r ave nha g e enz., nz ,
1978. 978 P. 120-131.V gpl.
ook W. W Spillebeen: illeb n: Jann
Hendrik Leopold
p. 53-59.
2 In NGontbreektaa o nt br k tingroepstitel eeh lt'
r ta l l1897 97e
n z"n zij i de
en romeins e sg genummerd. .
o V E R L E V E R I N G NG: De nieuwe w ^gids, ,1897,
NNieuwe Reeks Ree s 2 lg jrg. 1januari , 1897 1
p. 240.
V 1:. P 57; V2 : p. p 55. 55
DATERING 1894-1896
VARIANTEN 5 0, < 0 NG
EN CORRECTIES
NOTEN
1 Vank Ymeent ee dat dit dt ggedicht dctir d ect directmv
be beïnvloed o ed iss door Gorters G otte
gY
edich t `D estil' boomen waren il'. P.N. van Eyck:'I. 'Leopold
p. P 412 -41 3• ^ Vi^ 4. Pp.
3 26- 328
.
Walch scschrijft: ^ t. ``Hier hebt ebt gge – in een zuiver uee r en door o ^ zijn wwezenlijke eze ke ^
evo g ed l eh ^gedicht i óéd individualistisch– e c i ht a w 1t wat ons nbekoorde rd cin
Gorter: r• dat m ysterie gevo e1 gezegd g eg in naïeve, i ai e, vreemd ve ve doorademde
em
dd arde
regelzetjes,die minnelijke met minnelijke sstameling e gine in elkaar aa ove over knakken. Let
o pdien e ove overgang gg a van 3naar 4, , waar aa de rust rus na ` dat ' heerlijk e l de
sensatie van tasten-naar-de-juiste-zegging l gg g weergeeft; g ^ let op p 't kinderlijk l

[29] 'SCHEPEN LIGGEN ER; WAAROM ZOO...'
gezeg e `' 'die gaan gaa voor oo czich zoo henen'.En v, dat, t e r kinderlijke, in e J,
woordvondstje `toegedaan' toege aa – waarvóór ó'r ` v e n a n' ge te doordacht
aandoet n et – sis ook zoo o in de Gortersche G lijn. J . En – ge g vo voelt, et
n , nietwaar, etwaa ,
het m Yt
s ne egevoe l dat a ligt li gin t neen ee ex expressie, p ress e , diee m Jvo voeten' ten e ap apart a t
ziet i gaan gaa
on 'onder mij' erm iJ , als a s afzonderlijke zn o e l ke dingen ge – waarboven ve
n .. ... "
L. W[alch]: lh•`letteren; c. e L ee tt ,p poëzie; e e , [rec. ec. van]"Verzen"
a.H J.H.. Leopold, p ,
. ..'. In: Het vaderland 6 se ptem
er 1914.) 9
Vgl. V, gp. ook W.E kLouw:1– .G. Louw.Invloed.. 1 2 11 3 ^ 11 9 – 120
.
2 Huijts u l merkt in verband v a met e de laatste aats twee e e regels e g s op: p "Dit Di is de
Le0 p ol dien ^ ete wij meenden lherkennen, t herkennen als a wij l hem e voo voor z zich ch heen ee
za g n e gaan g in de stad s ... ^ soms ingekeerd ge deen ggeheel eee be bezig z gin
zich- zc
zelven ^ soms overtogen g van een mild schijnen, l e ^ waarin aa hij l nnu
ook de
ge 1 uk ki m g e n ch e s bleek, b dien ^ hij zichzelven l weet te zijn." ln
(J. H u i' Jts • ` . .H. Leopold, p een , aquarel'. q In: De witte mier NR 2
1 9S. 2 p. p 221.) En Donker sloot
". .. ik [heb] bal
in mijn J altijd
het et bee beeld van zijn J licht gebo gen wat ^ slepende p gang g gen tegelijk g l als naar
iets et vers luisterend.. egg . teruggezien
r ezien
in die versregels g .. . . Zo immers
zag g ik ik hem e soms s s o0 voor mij l uitgaan g langs g de Coolvest."
N.A. Donke r 1 s oot. •` H .. Leopold'. In: Maatsta 1 3 (1965/66).. P 266.)
Vgl. g W. ver e Eecke: e. a n H Hendrik Leopold'. p . In: I. Nova et ve vetera era 43
(1965/66). p . 311– 312.
3 Ztf Zetfout: out. NG, , r. . 3 gga ikk verwachten verwa e.. i.p.v. p . ga gik
k inverwachten
ve ca
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, g Nieuwe Reeks 2 = jrg. Jg 11 januari ^l 1 89Í ,
p. 241.
V . V2:
1 . p. 58; S •^ V. P 56. S
DATERING 1894-1896
[30] 'MIJ IS 'T ALSOF DE TAKKEN FRISSCHE BLAREN'
25
NOTEN
1ol V n gVan e s Va Eyck Yis er sprake P van ``soortovere enkom st" tu tussen sse dit d
gedicht edicht en eGGorters s ggedicht `De boomen b warenstil'. est'.P(P.N. .N van E Eyck: Yck.
`Leo p old I'. pp. 412-41 3, • Vi^4. p.326-328.)
p
OV E R LEVERING NG: • DDe nieuwe ggids, , N Nieuwe e Reeks S 2 = jrg. Jg ,9
januari 11ló ],
p. 242.
V 1:. p 59; V2 : p. P 57. S7
DATERING 1894-1896
VARIANTEN
EN CORRECTIES
5 zinnen , < zinnen NG

NOTEN 1 Zie P.N. van Eyck: 'Leopold I'. p. 419-420; VW 4, p. 171,
[31] `EEN OOGENBLIK'
26
335— 336.
2 Westermann meent dat "de dichter in de tweede helft van den
tweeden regel [van de tweede strofe] de n blijkbaar wegliet, omdat
deze het staccato maar in den weg zou hebben gestaan, dat hier een
introductie vormt voor de sterk beklemtoonde uitstootingen in regel 3
en 4." (C J.J. Westermann: `De verbuigings-n en de dichter'.
In: De gids 100 (1936). Dl. IV. p. 63.)
M: n ri t in choo 1 c i'f e boe r k' e 18 41 p l l 9 , bladen 26v-27r.
NG: NG. De n nieuwe euwe gids, ^ f NNieuwe Reeks 2 = jrg. 11 januari 18
^ lg ^l 1897, 9 7
P.24
3.
VI. p. V2: V p. 58.
OVERLEVERING M. Manuscript S 9S
• p 60;
DATERING 1894-1896
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
A
•p S
wolk gewesten
g
verslagenheid
hoor toe
B
a a Een e e ggezicht c gaat 1^ voor mij open Pen
b < >
c En nu u m oet
ik herdenken
2 a a [ontbreekt]
b en ik wil wel vertellen
3 a vliegend g uit in de bli[xxx]
4 a a aan de stam men bonst
b fl < >
c om het [bonst]
5 a a [ontbreekt]
b aan de stammen vondst
c komst
d < >
6 v verwijdere erwi'deren
wegg weg g GGod
C
1 een oo ge
n blik.
—
2 a a wittewolk inee een schrik
b een ee grootee
[witte ttew wolk k in eeen
schrik]
c
d gmote
witte wolk] 1 die de[in een ee schrik]

[32] 'DE REGEN TRILT'
27
NOTEN
3 a a [ontbreekt]
b )6 vasthangt boven zware boomen
c stokt [boven zware boomen]
4 a a en [daaronder op de wei]
b a,fl in eens een schreeuwen
6 a a ee[n] angst uitgebarsten
b [ee[n] angst] spattend uit
c
d (t [ee[n] angst spat uit] pang
7 a bonzend aan de stammen
b kaatsend [aan de stammen]
8 een nymfen geschrei
9 wat
10 weg weg, o God
II
Panisch < Pa Panisch. . NG
1 Vo l ge ns Kos Koster e isin
dit gedicht g klassieke invloed oe merkbaar: "En zoo
treffen re en w wij^ ... ehet
gedicht g 'Panisch'
` h' aa aan, w , waarin a de aan Pan toe-
geschrevenplotselinge lotse In 1 e verbl verbijstering ^ste I g g es
chil derd
wor t , die in de
eenzaamheida van het et woud oud zich cplotseling
p li g openbaart po
enbaa ent e de reiene der e
nYp m h e nuiteenstuiven."W. doet 'Nederlandsche
.W. Koster:
dichters eV r , Leopold pen
ol de nklassieken'. In• In: Hermeneus 4(1931/32).
P . 85.)
Z1 V gl. W.E.G. Louw: w Invloed. v o • . p. P 89, 9 , O1 . L. , Dekker: kker• `Be skuttin
g'
.
p. 26-27.
3 Jan aFeeos Felderhof schreef ee l ditt gedicht ge
m' muziek k voor voo bariton a to of mezzo- e
sopraan p raan enpiano, zie e nr. 7. 7
OVERLEVERING M': Manuscript in schoolcijferboekje 1893/94, blad 41r, slechts enkele
woorden.
M 2 : Manuscript in schoolcijferboekje 1894/95, blad 42v, slechts enkele
regels.
NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. 11], januari 1897,
p. 244-247.
VP': p. 61-62; V': p. 61-62; Yz : p. 59-61.
DATERING 1894-1896
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M'
1 hoe mij en gebreken g
2 die breken
3
babbelvoeten
4 kabbelgr[oeten] g

M 2
A
1 vermetelen
2 zetelen
3
wederkerig g vreemdelingen
4 groen groe
fluweelen oorren
S bruine twijgen 1g
6 e en
kind dat bikkelt
B
1 de regen g trilt
2 over het spiegelen, s ' ie l e nspiegelen, e , trilt
3 dat a nu u onder o e de kabbelvoetjes b l
4 de drukke ab elvoet'e l s
5
de fluweelen w len boom[en]
6a rijmen l
b
eeeen droeve [rijm] ^m
7 willenweg in zwijml
II
motto Voor Voo donkere on e e oogen gn < Voo Voor donkere oogen. g NG
16 volkeren; < volkeren, NG
21 daar, < daar NG
37 zich < hem e NG
55 0 < O NG , VP 1
57 moet... < moet.... NG
1 Vgl. W.E.G. Louw: Invloed. p. 92-93, 101, 121.
[33] 'OM MIJN OUD WOONHUIS PEPPELS STAAN'
28
NOTEN
OVERLEVERING NG: De nieuwe ggids, f ^N Nieuwe e Reeks 2 = jrg. lg 1 1 januari ^ , 18 1897, 9
p. 248.
V 1: .pp. 63; V 2: p.62.
DATERING 1894-1896
NOTEN
1 Do nk er is van me meningg dat er e ee een verantwoorde reden n is s voor de
afwijkendee woordvolgorde in r. 1. ` ` ... het gaat g eerom
de volle
aa aandacht te vestigen g n p op ... het et oude ou e woonhuis en de peppels p pp daar-
o mhee n ,zij
en e door d de volgorde va van noemen worden zij ons s het directst
en levendigst ndi t voor oogen g ggebracht eb ,.,. Het staann
is bijzaak, l zoo van-
r kend dat ghet
et achteraf a e genoemd m oem kan ka worde n . " A. Donker: De
vrs^ vrijheid sdv vanden e a ter endichterlijke e de vrijheid; Een
cri tiek o de
moderne d poëzie. Arnhem, 1 9 46. p.
12.)
2 Vo1 gens Hellinga
1 ga e enSc ot l z is sd dit een e gedicht g vann existentiële stentiële
wanhoo p. W. Gs He Hellinga g en e H. van der Merwe Scholtz: Kreatiewe

analise van taalgebruik;Prt Prinsipes st s vvan
-stilistiek op linguistiese ^ gron
slag. s a, Amsterdam enz. SS 1., p. 3 8 – 7S , DDonkersloot e 1s oo t daarentegen a er tege sstelt
te
atmeninh het gedicht g i h tne nietkan tme meer e zien in dan a de klacht a om eeen
e
feitelijk verlies. ve es. N.A. D on k r es 1o o t. J.H.Leopold. ,
. p 663-73.)
.–.
Oversteegen g vindt een interpretatie van dit t gedicht g e ht cdie hetplaatstin e et
zgn. g ubi-sunt traditie, i' bijl Leopold Leo po meer ee voor de hand a liggen, gg e^ maar ar
hijn i J ste 1 t niet te k unnen ewt ^zen at de va Hellin gaI
Sc h ot l z onjuist J st zou uzijn.
1g Bovendien wijstOversteegen erop
ver en ero dat t dde
va van Hellingg a I hol S c t'hedendaags'
zgenoemd eno md kan wot en:
"deze "men e denke e analyse aanhetdat eaa tot stand ey kwam: s het .
hoo hoogtij ti va nexistentialisme.
het
De bi - su ninterpretaties t is historisch,, histori h d.w.z. c d. . . gaat gaa
u uit t van a v eronder-
stellingen g omtrent wat m e nverwac verwachten te mag avan g de classicus ass Leopold, p ,
zi zijn l tijd, l^met zijn voorkeur eu voor traditie ... ." . . Oversteegen: gen:
`Vra ginterpretati
e nro rondwetenschappelijkeinter d de
retatie van literatuur' . In:
Raam nr. . 1 0 4 ,p september e 1 974.
p. p 101-104.)
Kamphuis ste 1t. "Het Htbeoe behoeft e niet ft everwonderen
t tedat t m en ggetracht
e
heeft tLeopold pol inde doodlopende doo o pn e s steeg eevan g zijneenzelvigheidv zijn
vanuit nuit
existentialisme te interpreteren en n dat at aarvoor het h t gedicht
k z n szij
is datmeer misschien m r a d vele n v le an ere zijn levens-
eenzaamheidJ
verbeeldt.. . . Maar Maa ook ok bij b eenexistentialistische ee
inter-
ret atie dwingt i gt men m in een n wijsgerig i' lg ri e k kader, ger wat ^ in de grond g van de
zaak g ewo nripersoonlijker.E e s,gEr
wordt dt e geenexistentialisme
^lo filosofisch s existentialis
, e ers spreekt pee t ee een man, a ^ een e mèns vanuit eigen g vereenzaming. g .
Nete existentialistisch, s , wel existentieel." 1" (J. Kau Kamphuis: p s. Is waa waar, ,
dat a ggij 9 het e aa waart? ^ pp. 19.) 9 Vgl. V. g oo ookDresden: S. ` Rec. van] W.Gs
Hellinga llin g en e H. . van der Merwe hol Sc z t , Kreatiewe K eanalise
van
taalgebruik. 1 gebruik, . . ' . In: Museum 61 9S 1 6 . p. p 33-36. 3363
Voes Volgens 1 n Asselbergs Ass eb e gs is ditgedicht s d "in zijn schijnbare l ba eenvoud e de
onverholeno n ch ns in bee beeldvorme
1 tm vervulde)u tag kreuning van de wezensangst:
'het ` evallen
komt'. m ' Er r is s niets ets an anders e s be bedoeld oe dan a hetder vallen r
blaren,g 1 n doch doc dit d is t meer s e dan ansymbool
van n onder ondergang ggn
ewor en. Het
werd ed in de rhythmische Y structuur opgenomen,a als s a e e e s
be beweging^
w egin geen ee andere dan da ee een vr e de 1 oos wegvallen we a e zonder e verweer en
ruitzicht." zonde Asselbergs: W. .A. Asse be gp .M3 s.. Geschiedenis. 1– 6 31
7.
3 Bo u ten s haalde a ditgedicht aa aan in een ee es gesprek gpr
met Annie A e Sa Salomon o s
over het feit dat mensen niet kunnen lezen: "Toen droeg g hij l een
g i c h t van va Leo Leopold p voor, ^ dat ik niet e kende: e een n tocht naar een oud
huis; , er is wind ene rumoer ru oe een het e geklater g van regen; g^ en dan wordt
het et ineens ee s stil. s. 'Waarom Waa wordt het stil?' ... `Ik weet het heus niet.'
` Maar natuurlijk, natuu l, i omdat o dat ze dat e da oude u huis uzijn
zijnbinnengegaan.
Dat is
toch t duidelijk.Eer Eerst
s is er rumoer ru e van v den de wind ... Dan wordt het stil...
Zzijn het J h huis t h binnengegaan.
is De mensen kunnen niet lezen."'
(A. . Salomons: Sa s. 'Herinneringen uit den ouden tijd; l^ IV. P.C. Boutens'.
P In: Maatsta 3 (1955/56).. 27 . B Blijkens kens l een bewaard bewaa gebleven g d eb e hand- a
r t heeft h f Boute nns ggewerkt ewe t aan een n vertalingv Fransea n it ggedicht.
icht.
4 P.J. .. de Kanter vertaalde dit ggedicht in het h Engels, g^ e s Z 0l ta ' n M' a ltén Yi
in
het et Hongaars gaase en Gerda Gdaa e v van WWoudenberg
e g in het Italiaans, , zie II.4 11.4,
IV.1 en V.2.
29

[34] 'ER IS EEN LEVEN IN WAT BEWEGEN,'
30
5 Bertus van Lier schreef bij dit gedicht muziek voor sopraan en orkest,
zie nr. 11.
6 In NG wordt bij de derde regel van iedere strofe ingesprongen.
OVERLEVERING M: Manuscript pin t SC h 00 lci' l e r ek o'l
e 1 89 4l9S >
regels. g
b blad d 40v, 4 v > s slechts ec ts enke enkele
NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. 11], januari 1897,
p. 249.
V': p. 64; V2: p. 63.
DATERING 1894-1896
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
1nleven' rin
NOTEN
eeis er watewe ens g
2 a een beetje beetje lg jegens
b
zielene g g ens
3 a [ontbreekt]
b beginnen g
4 a [ontbreekt
b in henezint b zich een ee ee eerste s de denken ke
5 zij l weten niet wie
6 in wenken, en brengen g
7a hier e in
b [hier inj lentee
c [hier in] be bestendig s e g [lente] e te
d [hier ines b endi g lee gge
[lente]
II
motto Staren door het raam < Staren door het raam: NG
1 Fens e s leest t in ditgp gedicht edLeopold. een zelfportret van K. o olFens: n•
'Stiltecentrum'. In: De standaard 8 augustus 1 7S . ^ 9
2 Vol gn e Uyldert sU Y de t ggeeft ee t dit d t ggedicht
ed een ee b beeld e van a het et wezen ez evavan
Leo Leopolds pold poëzie: p e "Zooals s hij l = Leopold] p de boomen b ziet, e en het e
^
bewegen g der twijgen, lg ^ zoo zien wij l in hem het leven bewegen g dat in
zijn poëzie p e totuiting e tut g komt: . ee een onbegrensde g en e onbestemde zeker-
heid; d , ee een eve leven in bevend be e d be bewegen we g e van klank a een beeld; b , een e waar- a
nemen e e dat in schemerend sc e e e bezinnen ezin e vervloeit; een ee u uiten te dat veelal ee een
schuchterzicht afsluiten bedoelt, l w aa rIn de ich d er tzich
geeft g fen
tevens
verber l^.
Uitstortinge van ggevoel voe en e tee tegelijk glk
ee vr z e nweerhouden: d
ziedaar de
bb e zi 1' dl i h e gl d i van zijn n w wezen, e ze , die e in zijn poëzie oe tot uitdrukkingg
komt en tevensh edezer t karakter ezer poëzie bepaalt. p Want tegenover g de
stel 1'i ge h i' d va n ditgevoel, i g e l,tg tegenover o de ede onmiddellijkheid e euit- ur
i

[35]
storting, neemt men het weinig stellige waar van zijn vormen, die
meer laten vermoeden dan helder-omlijnd beelden, die inderdaad
veelal een `wenken' zijn, `een vreezend meeven nauw geuit'."
(M. Uyldert: `Letterkundige kroniek; J.H. Leopold herdacht' . In:
Algemeen handelsblad 22 mei 1926.)
3 Vgl. W.E.G. Louw: Invloed. p. 89-90; W. ver Eecke: 'Jan Hendrik
Leopold'. In: Nova et vetera 43 (1965/66). p. 310-311.
4 Liliane Wouters vertaalde dit gedicht in het Frans, zie III.4.
'EEN SNEEUW LIGT IN DEN MORGEN VROEG'
OVERLEVERING o c NG: • De nieuwe w ggids, ^ Nieuwe N Reeks 2 = jrg. lg 11 januari ^l 11897,
891
p. 250.
1. p. p 65; S V. V2: p 64. ..
DATERING 1894-1896
VARIANTEN
EN CORRECTIES
[36] KERSTLIEDJE
31
NOTEN
Opm.: 0 m.. •Opl 0 ee eenongelinieerdl' blaadje in Map M p^ II . eet
groep g p 4) heeft
Leopold,misschien g met het oog op peen nieuwe druk van a
Verzen, de evolgendeaant aantekeninggg kenin gemaakt:
de bbundel e1
smoezelend
licht bezonnen
e
arme kind
Het et zal duidelijk e ^ zijn dat teen veranderingvan i c t bezonnen iin
smoezelend andere, ehet ingrijpende, veranderingen gedicht
in h i ht
noodzakelijk zou hebben gemaakt. gema
Zi Zieverder e bijlggedicht e t 12 [38] een
[41].
'l. Vgvoor ee een aanalyse Yvan se a de woordgroep g oe `Een P sneeuw' s eeuw (r. . 1
m mogelijkeY
o e lijk e implicatieslk- daarvan: F. Ba m' S it Duyzentkunst: k• un s. t
en de
`G eschonden existentie s bijLeopold;geobserveerd ^aann en on ramma- g
t ic ale woordgroep'. g pe'. In: . De revisor ev^ro 2 1 9S 7 ^ nr. .. Sp.
p 62 — 67 ;
W. Kusters: Tapier, p , pP a ier!' . In: De revisor 3 19 76 , nr. 2. pp.
75;
F. B a 1- k Smit D[uyzentkunst]:
Y ze ntkunst . ` Naschr' t. ' In. De revss revisor 3
nr. 2.. P75.
1 76
,
2 Bertus e van Lier b schreef d1g,
bij dit gedicht muziek voor sopraan en orkest,
zie nr. 11.
OVEREEN E R I N G M: Manuscript p in pparticulier bezit, , gedateerd: g 23 3 december 18 1899.
VP'•. p. . 66 66; V1: p. P 66; ^ V2 : pp.
65-66.
DATERING 1896-1897

32
VARIANTEN
EN CORRECTIES
NOTEN
8 ge hoor. .< gehoor g M
11zich zwijgendi < hzich i hzwijgende M
115 gesust, g ^ < gesust g M
2 20 de e< l ^ VP VP'
23 3 en de driekoningen komen aan <
e enbu buiten t komen e driekoningen deaana
n M
24 en < en staan en M
1 In M staat onder n n chet gedicht i^h ee eendatering. a rin g Jalink a k die d het e e manuscript
va van ditt ggedicht
e t afdrukte tu te in zij zijn NNieuwe va varianten van enkele e e Leopold- -
B ac ten (Amsterdam, 1 ^ 8. 9Sp. p 42 –4 S ,ggeeft aan aa dat hijl niet zeker e er
is sva van de djuistelezin lezing van e datering: gstaat er 23 3 december e 1899 9of
9
1897? 8. 97Ve Vergelijking g e 1 g met ea dateringen v n verschillende verschill nd brieven b van
s li u t de lezing'itDihft 897gg vrijwelu. t oe ec echter te geenszins ee s s te
be t ke e nn e at het et gedicht ge
c t u dus899
datee dateert t van 1. He ko t mt
l ee meer vvoor dat Leo Leopold p voor os kennissen chr' ten maakte a te van na
verzen die eerder voltooid ene ubliceer waren. gZo
ontving
Schm i-dt De g ene r'n in februari ebrua 1900 1 9 0 ee een afschrift sc t va van et het A ` 1 bu m b ad' l
dat in hetoktobernummer e 11896 9 van De nieuwe ggids
swas.
verschenen was
Het eta manuscriptv n hetaa h ester
'Kerstliedje' m kt terk de indruk dru va vaneen
kerstgeschenk:et het bevindt bev zich dt c in eeblad een dubbelgevouwen papiere 1 p pi
w aaro p L p eo ol "Merry "Mer Christmas" C s heeft geschreven. ges
e
H Het lijkt l t ons o s beter be voor o de datering at g u uit t tee ggaan aa van a e de aats plaats p van a het
gl
e d i h c tin de dbundel. b e. Wanneer Wa
ee de veronderstelling' eu is dat ist i de
a de lin gen in Verzen V rze cchronologisch og zijngerangschikt,mo l e t h et'Kerst
liedje' l rond 1897 8ontstaan 97 ts zijn. zijn. Toen Leopold p op p29
9november
b 1897 1
eenafschrift ee v a nScherzo S aan n Mevrouw rou Robertson on stuurde, r schreef
, hr f hij^
o. a.. a.: had a het wel ee eerder ggestuurd, ^ maar ik hoopte pin
te de December
a fl e v erin g van deietse N. N.G. G.
ets krijgen lgen
dat U dan d tegelijkertijdte
zenden. ." . . Blijkbaar ^ aa had ade dichter edat "iets" s niet e meer ee op P tijd l
kunnen voltooien. . Deze e opmerking p eokunnen
g zou pop
dit 'Kerstliedje' nn n
s l aa, n dat natuurlijkr voor n decemberafleveringz eener eschikt e g w as
geweest. eweest. Daar staat tegenover g dat Leopold p zijn zij brief aan Mevrouw
vervolgt g met: " ... nu stuur ik U dat wel later bij l het
verschijnen." s l Het blijft dan onduidelijk onduidelijkwaarom de dichter zijn zij
niet later alsnog gheeft gepubliceerd. gp
2' Zle voor r n een o ppositief s it
oordeel dee over e dit ge
dicht J. Kamphuis: Is het
waar ^, a d ^1 t i' het waart? p.
22.
3 Zie 'afdelingstitel noot 1 bij de lb A m u b l d a en n zes andere nd re gedichten ^ dichten
en noot 1 bij bi' gedicht g [5]. S
a W Wim mB Brandse a se d schreef s ee bij b l dit t gedicht g 'h muziek uz ek
voor sopraan so p aa een piano p a
en n Alexander e Voormolen voor zang g en orkest, , zie nr. 2 en 21.

Morgen
NOTEN 'iz e WW. Spillebeen: S p ebee Jan Hendrik Leopold. P 5 9—
26
.
2 InNG komengedichten de voor onder e e verzameltitel Verzen
en
omeins^ nummer ^n zee IV I-IVat omv ,grie
gedichten: ten:
39 , [40]
[37]
[38]
33
'IK ZIE DEN MORGEN ALS EEN GOUDEN MIST'
OVERLEVERING NG. NG: De nieuwe euwe gids, g ^ Ne Nieuwe we Reeks 2='r lg. 11 augustus ^ l^ 1 8 9^,
p.
513.
V 1:.6 p 69; V2: P.68.
DATERING 1896-1897
NOTEN 'Vgl. W.E.G. Louw: Invloed. p. 102.
'ZWALUWVLERKEN ZIJN UWE ZWARE'
OVERLEVERING NG: De nieuwe ggids, , Nieuwe Reeks 2='r lg. 11 augustus > l^ 1 8 9^
,
pp.
14— 521.
V 1 :0— p 7 7 3, V2 : pp.
69-74.
DATERING 1896-1897
VARIANTEN 9 gevogelte, g vog eltgevogelte < g g NG
EN co CORRECTIES c s 23 3 bezonnen, < bezonnen b NG
39 se li ren

[39]
'ZIJ TILT ZICH OVEREIND EN IN'
53 stille ontsluiting] roerend ontsluiten
98 overgroote] al te groote
Verder kan uit een aantekening op hetzelfde blaadje afgeleid worden dat
de dichter van plan is geweest de woorden eigen wijze stil in r.112 te
veranderen. Zie verder bij gedicht [12], [35] en [41].
1 Vgl. P.N. van Eyck: `Leopold I'. p. 421; VW 4. p. 337; `Leopold II'.
p. 198: noot 1; ISW 4. p. 537: noot 1; W.E.G. Louw: Invloed. p. 90,
101.
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. 11], augustus 1897,
DATERING 1896-1897
p. 522-523.
VP': p. 74; V': p. 74; V 2 : p. 75-76.
VARIANTEN 4 afvallen, 11 , < afvallen a a e NG
EN CORRECTIES 8 leden e , < leden NG
13 3 teenen , < teenen NG
22 komt, , < komt NG NG, V'
24 spiegelglas; < spiegelglas NG
33 vroe ger ^ < vroe vroege er NG
34 was , < was NG
36 om < over NG , VP'1
[40] 'NU DAT WIJ NAAR BUITEN TREDEN'
begaan, < begaan NG
1 Vgl. W.E.G. Louw: Invloed. p. 91-92, 122-123; J.M. Jalink:
J.H. Leopold. p. 51-52; T.T. Cloete: 'Dromende denke'.
p. 108-109.
OVERLEVERING R NG: N De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 = jrg. 11 augustus 189
7
p. 5 24 .
V': P 75; V 2 : p 77 77.
DATERING 1896-1897
[41] 'ER DWARRELT EEN VLUCHT'
34
NOTEN
NOTEN
OVERLEVERING NG: De nieuwe g gids, ^ Nieuwe Reeks 2 = jrg. 1g 11 augustus ^ ^ 1897, 9,
p. 525.
V 1. . p. p 76; V2: V . pp. 78-79. 9

DATERING 1896-1897
VARIANTEN
EN CORRECTIES
2 lucht; < lucht NG
[42] 'IK VOEL HAAR BEVENDE TEGEN MIJ AAN'
35
NOTEN
Opm.: Blijkens een ongelinieerd blaadje in Map II, 3 (: groep 4) heeft
Leopold overwogen, misschien met het oog op een nieuwe druk van de
bundel Verzen, in r.28 van dit gedicht na stil het woord nog toe te
voegen. Zie verder bij gedicht [12], [35] en [38].
1 In verband met dit gedicht wijst Van Eyck op Gorters vers `De zon.
De wereld is goud en geel'. (P.N. van Eyck: 'Leopold I'. p. 414;
ISW 4. p. 329-330.) Vgl. ook W.E.G. Louw: Invloed. p. 121-122.
2 Zetfout: in NG, r. 18 knieen i.p.v. knieën
OVERLEVERING NG: De nieuweids g , Nieuwe N eu e ee Reeks s 2 =
p. 526.
jrg. r. 11 augustus , 8u 18 1897, 97
V 1 •: p p. V2: p. _
77; •p
DATERING 1896-1897
VARIANTEN
EN CORRECTIES
10 0 zelve, ee , zelve NG
11 En

[43]
Albumblad en zes andere gedichten
NOTEN
ALBUMBLAD
DATERING 1898- 1899
VARIANTEN
EN CORRECTIES
NOTEN
[44] RONDELS I
36
1 Donkers 1oot is van va mening e gdat Leopold Lood pdeze 1afdeling,de zafdeling af eling
Cla ^h e n en e het et gedicht ed g Kerstlied 'Kerstliedje' l e ([36]), 36
die niet De in naeuw nieuwe ggids
o een ander n a n e t tijdschrift i ds l hrift e zzijnvoorgepubliceerd,in
l zij zi' n bundel undel Verzen
h ee ft opgenomen o die e bundel bu e een minder e
karakter te
geven. g n (N.A. . Donke Donkersloot: s oot, •nn J.H. . H, Leopold. vin p. p 13.) 3 Sote
t a dit
niet e waarschijnlijk, voora 1 oop grond o va van e de oevoe toevoeging g g van``de zeer
`subjectieve' aafdelingg ` C1
a gh
en"' die oor ponk e r sloot
als "wel weer
lyrisch Yrl sch maar aa ddoor
de vorm vor ervan tc toch o minder de direct r ec t persoonlijk" pe s l wordt
getypeerd.p A . L . Sotema
nn• ..H. ` Leopolds s 'Regen' e g^ e • Analyse Yen
se interpretat
i n e nvan g lot een n symbolischgedicht'. Ym gesloten I n:11^t s67 Ntg , 974 6 1 .
p. 47 476: noot 7.)
2 Vgl. V. g W. S Spillebeen:
pi ebee . Jan a n ri Leopold. .. p 6 2 – 69.
M. Manuscript inparticulier nbezit, ezit ^on edateerd. g
VP
^.
p .. 81-82; V V1: . pp. 81-82; V2: p 83. – 8S
Opm.: 0 P .. de versie v es
e va van M wijkt wijk zoveel van die in V 1 - 2 dat a een
p rese n tatev i vanverschillende a deg
door da middel m d lv van ee eene e1
mm at iseerd
apparaatb
een onduidelijk e n vvrijwel l e onleesbaar ees aa esu resultaat taat zou opleveren. P
Daarombe zijn ilg beideversiesd
rde integraal e s esru ekt i'n hhet t tekstdeel. k deel.
Hier-
onder vindtmen no glezinge
dtie varianten: twee oorspronkelijkelezin en uit
het manuscript a pt die Leopold eg hf ee t doorgehaald doo e aa d en nvrvnendoorde
e a g
1' lezingen ge zoals as die esaa staan t afgedrukt ge
in hettekstdeel.erder e Verderkomt
er in
deroef p van V' nog g een interpunctievariant P voor. Bij l de eerste twee
i n n dient det men ede tweede afgedrukte g versie van het gedicht, g ,
[43a], te raadplegen.
19 liep e't paf als a as over < liep p't
af als water over M
26 jagend n stootend M
277 p e ppebae l l r n< , peppelblaren p Pp VP 1
1 V gl.J.M. a l' ink. • Varaa Varianten. te n .. p 7–
9, 15-17,46-49. In M wordt als
extra aanduidingv a nde gbij
st strofescheiding ingesprongen bi' r. 1 S en
r. 35.
2 ZieW.E.G.Louw: eW. .G. .7p Invloed.. 12 .
V1: V 2 : OVERLEVERING. p 8 83; 3 p,
86 86.

DATERING 1898-1899
NOTEN 1 Dit Dt ge gedicht dctsee is een vertaling e g van Charles C d' Orléans' rondeel LXIII.
[45] [RONDELS] II
37
Le ete temps p a laissié son manteau
Deve n t ^ de fr o i r etde P pluye, uY, e
Et s'est ' vestu de brouderie, u e ,
De essoleil luyant, uya , cler et beau.
II n' Ya beste, ^ne oyseau, Y ,
u' en sson ' r gon
ne chante ou crie:
Lete temp m sa a 1 is ses i' son manteau
Deve t froidure ^ de ue et de plu PYye
.
Riviere , fontaine et ruisseau
Portent, en livrée ) jolie, ,
Gouttes t d' ar g et'doa n rf vr ee ri ,
Ch as c n s'abille sab de nouveau:
Le temps p a laissié son manteau.
(Charles rl es d ' 0 rl' ea n• s. Poésies '' com complètes. s. Revues es sur su les es m a usc n ri ts avec
Pr'f e ace ^ notes otes et gglossaire ossa ppar
CCharles d'Héricault. Paris,1^. 84 ,
Tome II.. p 115.) S
z He Y tin heeft ee het t vermoeden e gzij
uitgesproken dat zi' n artikel `Het
Rondeel, l de , Roos e der eLyriek Y IV' in De kunst van 25 S oktober 1 91
3
(p. p 59-60) S9 — waa waarin ljuist
s de drie rondelen van Charles C d' Orléans 0 e worden
aangehaald n h l ddiee Leopold L ep o vertaalde, oew llicht de d dichter tot^zi ^•
n
vertalingenhee aangezet. t aa ge z eDit D is t echter ec s teonmogelijk g e^ omdat da de e bundel b
Verzende — inclusief `Ron 'Rondels'a
1'— in september 1 91 3al geheel g gezet
en e ggecorrigeerd ec gee d was. s. Als we er verder van uit mogen g ggaan
dat de
a de lin en g van ngedichten de in Verzenn chronologisch zij lg n geordend, e
,
wi wijst t de plaats p 1 van n de `Rondels' op o een veel vroeger g tijdstipvan
ontstaa n da dan 1913. 93 1. v0 Overigens e ge ve s vertelt te t Jacobsen a bse dat a Leopold p het werk
van n Charles Ca eds ' 0 rl' eas n geregeld g e g las. R. Jacobsen: 'Leopold, . P ^zoals
ik me
hem e herinner'. e e. r' I In: . De e ^gids 120 0 (1957). 9Dl. S7 .... I. p. 3316.)
6 . Heyting He tin stelt
verde r datLeopoldss vertalingen niet ` `vlekkeloo zij 1 n . . . ^n.
I.
doordat r Leopold, het et poo oorspronkelike s op de voetwillende e vol en in pvolgen,
spontane na tuurl'ikhea ifrisheidv en
heeft
a ntaal 1wat h f ingeboet."
t
A. He Y tin g: Het rondeel; De roos der lyriek. y Den Haag, g^
P. 86-89.)
OVERLEVERING V1:.
. 84; V 2 : p. p 87.
DATERING 1898-1899
1
NOTEN Dit gedicht g is een vertaling lin gvan
Charles d'Orléans' rondeel LXI.

Les es fourriers e s Este sont on venus e us
a Ppg a rei ier son logis, , o is
ont n fait a t te tendree ses tappis, ta pp s ,
De fleurs e s etverdure' tissus is us.
estandant tappis app velus,
De eve vert herbe r par epai, "s
Les ou rri e s r'' Este sont n venus e us
Pour appareillier s son lo logis is.
C d'ennuy Y p ie ^ à morfondus, s ,
Dieu mercy, Y^ sains et ljolis; ^
Alez vous en, prenez p pals, ,
Yver, ve , vous ne e d e m ourrés plus; p s,
Les fourriers d'Esté sont venus.
[46] [RONDELS] III
38
(Charles ' rl' 0 ea n^ s. Poésies c o m lètes Revues . vues sur les su s m a n usc ri avec ts a ec
pr' e a c enotes , tes et go l s s air e par p C Charles a d'Héricault. e u t. Paris, a s , 1 8 74.
Tome II.. p 114.)
2 Zi e noot t 2 b bij^g egedicht
[44].
3 Be ad Zweers r ees sschreef h c e bbij 1 dit d t ggedicht ed t muziek u ek voor voo s sopraan, oP aa alt, n , at ,
te tenor en bas, , zie nr. 223.
3
OVERLEVERING V'.. p. p $ S ' V2 .
^ pp.
88.
DATERING 1898-1899 9
NOTEN
.
1 Dit D gedicht g is s een e vertaling g van CCharles s O d' rl' eans' rondeel ee CCX.
z vou se en, , aalez,
, alez, ,
Soussy, 0 Y, Soing S g et Merencolie, Me e e ,
cu i e z vous toute ma a vie v e
Gouverner, comme fait avez?
Je vousrometz q que non ferez, ,
Raison aura sur vous maistrie.
Alez vous en, alez, ,, alez,
Soussy, Y^ Soing g et Merencolie.
Se 1j amais plus p vous retournez
Avec ques vostre com p ai g nie ,
pri a Dieu qu'il q vous maudie, ,
Et ce par p a ui vo us revendrez.
qu
A e z vous o en, e , aalez,
, alez.
(Charles d Oe rléans Poesae Poésiess complètes. èíes. Revues sur les manuscrits avec
pt ea f ce ^ notes et glossaire g1 ir par Pa
CCharles
a d'Héricault. Paris, 1 8 14.
Tome II .p. P 138-139.)
2 Zie noot 2 bij l ge [44].

[47] BALLADE
OVERLEVERING V1: p. 86; V 2 : p. 89-90.
DATERING 1898-1899
NOTEN
'Dit gedicht is een vertaling van de ballade 'Seulete suy et seulete
Weil estre,' van Christine de Pisan.
1ete su Y e etseu seulete vueil estre, ,
eu 1ete a m' mon doulz ami laissiée, ,
1ete suy, su sa sanz com P ai
non g ne maistre, ,
Seulete l suy , dolente e
eet
courrouciée, ,
Seulete l Ysu en e languour an 8u o mesaisiée, es ,
Seulete 1 su Y plus p us 9que u nulle esgarée, sg
,
Se ul e te su Ysa
sanz ami demourée.
Seulete eulete su Y a huis ou a e est re
,
1ete su Y en e un
an let g muciée, ,
Seulete 1 su pour u moy Y de plours re p a i s tre
,
Seulete ete dolente suy, Y^ ou apaisiée, p ,
Seulete suy, Y^ ' n s n' es tu 9 ta i tant me siée, ,
1ete su Y een
ma chambre enserrée, ,
Seulete 1 su Y sa sanz ami demourée.
Seulete su
partout et en tout estre.
Seulete je suy, voise Y^ leou ' e siée, l e ,
1ete suy plus p qu'autre 9 ' riens terrestre, ,
Seu l ete su Y de e h cun delaissiée, e ,
.,
1ete su Y durement u e abaissiée, ,
Seulete 1 su Ysouve souvent toute esplourée, p ,
Seulete 1 su sanz sa ami mi demourée.
Princes, r , or o es tm mad
o ulour
commenciée:
1ete su Y de tou tout dueil menaciée, ,
1ete su Y pq plus us ta tainte que morée, ,
Seulete su sanz sa ami mi demourée.
Christine de Pisan: Oeuvres poétiques. q 'ti Tome e I: I. Ballades, Ba a s vt , e 'r a l i s , lais, ai ,
rondeaux, , 1eux
a vendre et e com complaintes amoureuses. Publiées par P
Maurice Roy. Y Paris, ^ 1886. Pp.
12.)
2 Vol ens Ter Braak gis in dit gedicht icht ``het element ` gedachte'
van
directerbelang; 1 g , maar in het ensemble 1 van va het et geheele ge werk blijft blijf deze
directheid toch bijzaak." l ter (M. Braak: te B aa 'Leopolds P dichterschap P .. ^'
.
In: . Het e vade vaderland a 11 augustus ^ 1935.)
3 Zie 'Kamphuis: . I Is h het t waar, waa ^ adat ^1gijt waart? aa p. p 20. 0
a Zetfout: • . in in V 1
^ r. . 18 meedogenloos eedo ge i.p.v. . p. v. meedoogenloos mee o 8e
os
39

[48] DE MOLEN
40
OVERLEVERING VP`: p. 87-89; V': p. 87-89; V z: p. 91-94.
DATERING 1898-1899
VARIANTEN
EN CORRECTIES
12
44
vliet, , < vliet VP'
ingekeerden < in ke e e rde VP 1
g > VV1
73 de e < den VP 1 , V 1
85 teloor gehan gen
in den zweem <
gehangen in denblonden dewee z m VP'
NOTEN
1o Waa r schi de l nli l k is dit grote gedichtgeïnspireerd
g molen P g ` De
Hoop ' die de i vroeger eg aan a de Coolsingel C s gel in i Rotte Rotterdam a sstond.
^ Leopold p
hieldvan n deze z molen molen. .ScF
hmi gt
n De r^ 'Herinneringn e e.aan
Leopold'. pod. 1 ' In. Groot-Nederland
root- N d r n 2 S (1927). 1 9 2. Dl. ^ II. p. pvgl.
510-511; v l.
J.C. Bloem: m. 'Dr. r Leopold P 1 d 1als Rotterdammer' In: . In• Ro
t terd a ms
c
jaarboekje 3de reeks reeks, 4 91
6 2.. p. 188.) .
z` Kamerbeek meent dat de regels ... We Welke dagvorstin I met ^
sli ppe nrn a oopflitsende pfli
se e in Ide h emelhel erte even...' (r. 90 — 92
eerder r etin de vertetdnknaa oe denken n Victor
Hu g o's ` uel dieu , quel q
m o i sso nn eu r de l'éternel
1" e e e l été' '" t da danaa aan eiets
ts uuit de e oudheid. d .
.C. Kam e r bee k . L 'Leopold enoudheid'. eo Pol
e de In: De nieuwe stem 11
(1956). p. p 110.)
3 Volgens Maria a a e G Groot oot ggeeft ee ditt ggedicht e ``... een prognose, p g ^ een
signalement i n leme n t van n het h door rLeopo l dals a sideaal
deaa beschouwdedichterschap.
b
H Hierbij i e r bi "m oet wordenaangetekend,te wo d e n dat itsignalementni ls e t a lleen
wordtb ver ee d 1 maar m ook verwerkelijkt r likt ene dt2de datpast
ditsignalement t
^ l p
in een n be bepaalde paa de pP
e periode ode ^ vavan Leopoldsichterscha d ." (M. M de Groot: G. root
'Een Een interpretatie inter p etatie van " De molen" min" va vanLeopold'. J.H. .H. e In: L. T. p 1970. 97
p. 746 —^ 7 S3 citaat a op p. 7 S 2— 7S 3, • vgl. ook J. Kamerbeek 'r.: ` 0
P ^ Pp g l 'Op
zoek naar Pn definitie van aa het symbolisme'. e.790
In: L. ^; 1 .
pp. 7 6 7 – 777. Ba Brandt dtC Corstius s s stelt dat dit gedicht g de functie en
wording di vanverbeeldt.. g va de poëzie pg,
Brandt . C Corstius: `Coolsin el
Boompjes Pl en Laurenskerk r in literatuur herschapen'. In: Akademiedagen
^ 979 (1967). P.
S—
8 . Mevr. Schenkeveld ziet "als het centrale
the m avan
De molen dat vansymbool." va het M.H. Schenkeveld:
S
`Nogmaals g 'De De Molen'd' Molen van J.H. .H. Leopold'. In: p Taal- en letterkundig
i. g
ga s tenboek voo voor Prof . D. Dr.G.A.an G. Es. Groningen, g ,9 1975.
pp. 26 S 272 — citaat , oppP 267.) Hageraats Ha g e a onderscheidt in zijn zij inter-
pe r tatie "vier vier in in dit d t gedicht g ed c t werkzame we a niveau's: het anekdotiese, , het
poetolo g iese ^ het et filosofiese oso eseen e het e s pY cholo iese." g K. Hageraats: g `'De
vi er niv eau 's van het gedicht g 'De De Mo Molen' e vanJ.H.Leopold'. a.
In .SSpe 10 1 9 80181 .. P 20 1 -220^ , citaat o p . . 201 P
4` Vgl. g L.De Dekker: e, Be suk ' ttin g ' p. .. 28 — 2 9 ^
T.T.Cloete: .T. C `Dromende
de e. ' p p. 92, 9 , 97, 110-111, 11 0 111 , 114; , W.E.G. Louw: ou . Invloed. .
p. 128-129.
s Westetmann mr e naaraanleidinga
kt aa van n het e ontbreken b van de

[49] REGEN
41
bui g in ^n - in i`'verre ve e aet h e r sc h' at (r. . 96) 9 op: P . "Men ver gelijke g l de klem-
evenwaardigheidva van e opeenvolging opeenv g g `tot den e s schat', a, wa waarin den
zoovee 1 beter dan i'n - p past a de, met e het e ^ a saa m get rokke nvanv'verre
eva
e
aet h ersc h' at , waa r tussc h e nde n misplaatst sp zou u zijn, ^, te e meer ee aa daar ook
erege
slotwoordenva van den rijmenden es re el ee al in a n d em
worden
ge e z e. n" C. .. Westermann: Weste a. De 'De v r eui in gg-n
s en e de dichter' te .
In. De ggids^10 100 1 93 6 . D. Dl. IV. p. .6 2 •
OVERLEVERING V 90; V2 : 95.
9 95
p ^ p
DATERING 1898-1899
VARIANTEN 14
EN CORRECTIES
NOTEN
vergezicht, < vergezicht V 1
1 H ui' tss l schrijft c f l overderdestrofe t v e de ededstoeadted e van dit gedicht: g t . . •g . een
jongerei dcte h r h heeft ft zoo doel-loos gedicht, s g geen ,g kon zich zoo
onafhankelijk van va zichzelfschoonheid1 zic hz e l n e verlustigen." v r ustig n" (J. H u. il
ts
` . H. Leopold Le P o een het et latere ate geslacht'. ge es a.. In: De witte mier NR N 2 (1925). 1 9
P• 214 E En SSimons: s. "Toch To ziet men e te telkens naastgedichten van 214.)
of d droefenis ee gse en weoedeverzen weemoedige e herinnering,v rz n van blijde li'l e
verwachtingo z al sh e t ggedicht ed Regen e g e .. P. Simons: `De dichter
J.H.I Leopold'. In: .0Ons e dee l(1966), 9 9 66 , nr. 33.
Pp.
19.) 9 Kouwenaar ten
slotte, merkt op: P "Hij Hil Leo Leopold] o zag a de wereld, e e z wereld, zijn daar
p g , 1 ^
` bevat in dit k kleintrilkristal' e n enhi' lchreef schreef een gedicht g dat a ook ons, ^ in
wereld van va beton en staal s aa nog kan g o aontroeren, e omdat, , o a ,lke welke e
rl n en s en zekerheden e n wij ^ w thans t a s ook o be bezitten, ,^
zijn w wereld reld in zijnj
tijd l eenbeleefde
zuiver 1 e w wereld e ed w. as " (G. . K ouw e n aar:`De
dichter en
zijn n tijd; til ^Jan n Hendrik n ri k L Leopold'. eop1
1' In: waarheid De8 e9 januari nuari 1 49.
2 Ste om " a n nheeft ee tr erop pggewezen wz e e dat daeer
in dit d eg gedicht t vier e onderlingg
samenhan gl^ en e veaus te onderscheiden. t
zijn, n.l een e anecdotisch, a
,
filosofisch, s f s,py chs psychologisch c og
en poëtolo gisch.
A.L. Sótemann:
` H • eo LLeopolds po d'Regen';
s Anal Yse en interpretatie p van een gesloten g
symbolisch
Y ^gedicht'. In: Ntg. ^ 67(1974).. P 475-492.)
3 Henry Fa gne en Liliane Wouters vertaalden dit gedicht g in het Frans, ,
zie III.1 en III.4.

42
Voor 5 December
NOTEN 1 Leopoldzond eed g ich tevade n van dezede afdeling g in n1899 november 899 naar aar
de e redactie va a De vannieuwe uwgids. g s. In de tijdschriftpublikatie i t 1 hr d s c tPub lik a t eva van deze e
verzen e komt V VoorDecember o voor r als l mmotto boven n het eerste erste
ggedicht. e Gelet op p dit t motto, t ^ dat a in de bundel bu e Verzen ee een elings
titel t is ggeworden,
^Leopolds is het hoogstwaarschijnlijk1 Leo o s bedoe bedoeling lin
geweestgp
de di echten in et hetdecembernummeri oned e ub publiceren. lcrn e .
Hein Boeken, die e toen e sa samen se met et Kloos K oo de redactie e act e van va De e nieuwe seuwe
gids ^ vormde, o de schreef , s ee ec echter te op P 26 november 6 ove b eraa aanaa laatstgenoemde:
ts t ge oe m^"De de ^
verzen, door Dr. . Leopoldgeschreven, p dikbee n' herhaaldelijkog
nn en
te
lezen, maar g aa 1p begrijp be er rni niets t van va zoodat a ik i vind dat t wij 1 ze e maar aar
moeten laten liggen gg tot we ze eens samen ebes kunnen ee tud e. r n" De
dichter diediti te r aa rd niet e wist, w st , vroeg gpop
9december a n KKloos:
l
"Zou tmi' U mij met een enkel woord even e willen w e sc schrijven, ve 1 ^ hoe U
denkt e over e e het aal of nietopnemen van n de verzen die i' ik Ude vorige g
maand heb toe toegezonden. ge . Mocht oc t U tegen te ge de aats plaatsing p t g ervan bezwaren
hebben, ^ zoo zou u ik mij 1copi
zeer ee verplichth ac achten als 1'ik
de co ie van U
terugmocht ontvangen." g Een paar p weken e ate laterwas Boeken Boe e van a
mnin mening ezoals veranderd,zol uit zijn brief i laan zn ' Kloos K o blijkt: s b kt. l He " je 1 de
verzen e van Le Leopold po a gelezen? al g lzn^ e. L Liefst e st zoude ik zien, , dat ze e nu al a
geplaatst e aats 1 twe werden, ^ daar aa er rvvastn as a overtuigd g ben dat ze eheel
bijzonder bijzonder zijn. Is er nu misschien geen gee plaats P aats meer ee voor, oo ^e en eb heb je 1 er e
bepaald p ggeen gelegenheid g g voor om zee rustig rus gl teja lezen,'dann moeten
ze e maar a tot een volgende ge e keer blijven b le liggen." gge. (27 7ece december d be 18 1899).
Uiteindelijk el werden dee ggedichtenopgenomen e ppas
in de februari- f ri-
aflevering e e g (1900). 1 900
2 ali nkd deelt ee mee t e dat a va "vanee zzeer ab nabije 1e zijde" 1e " het e v vermoeden ermoee is uit- i
gp es r oken dat da de verzen Vo Voor 5December be et bbetrekking ekk g hebben e bbe
oop
Mevrouw ev u.p Robertson-van wder P. U.M. r . otink 41,
a.. H. Leopold. ol p. 41
11 3–114:
noot 3.) Volgens g Mevrouw Blaauw-Robertson staat het vast
dat dezeedichten g voor haar moeder zijn zij geschreven.
Huijts l merkt e o p: "Het zijn zijnin het bijzonder bijzonderde gedichten, g d , die door
de schrijnende Popdracht: Voor 5December worden e sae saemgehouden, ge
, en
daarvan aa vooral a dde langere,die zoo doordringend,zo0 openliggend p li ggnd
zijn, l^ dat noch daarvoor dee
noch daarna in de nieuwe letterkunde n zoo
onmiddellijke en volkomen bekentenis der ziel te vinden e s zoodat i ^ z nu
ook de verhoorende zijn zij grenzen slaakt en vloeiend wordt en onweer-
en lezer en e dichter d tegenover teals komen staan eve al `li zi e1s
b evrienden eeen en meer',in 'g nebegrijpen, lp ri e^n dat a zichzelven e en her be vin den
i" s. U. Huijts: l .H J.H.latere Leopold ^ P en het geslacht'. ate e ges
t. In: De witte m mier e
NR 2 1 9 2S.pg p. 217.) 21 En n Verheul:.s
rhliefdesgedicht,
1^ "Leopolds lan ste lief g icht,
` Vheeft oor 5December' hpsychologischerijkdom de e
van ee een moderne
^ l
rroman. a. In mysterieus yste u e vervlochten, s e h te nvaak , over rm meerrdanen een bladzij l zij1
lopendebinnenwerelden opuitgebeel e nde z zinnen i n n worden wo n r tw twee nu t ebee d i e e ld kaa i l r
ontmoeten eteen ten slotte gekwetst g uiteengaan. g Elke opper- pp
vlakki gheid
is hier vermeden.

7
Voor de lezer zijn er maar twee herkennin gsp unt n: e een ee man a en e een e
vrouw ,g verbondenwisselende'n ver o e oor ge e bewegingen a n van uh
hunbewustzijn.
Het et gedicht ge c t zelf e se is een e afscheidsgeschenk s e s ges ce dat k de kik-figuur, gu,ae ur n het
mislukken van an de r e l at i ezi' , zijn^ partneraanbiedt a r e rppop
de in de titel te
genoem e datum." K. Verheul: `Een eerbiedigv vergeten r meester'. r'
In: NC/ R Han e s a juli 1u
11978.)
978
4 V...va Vgl.van'Leopold ^ ^
g P.N. N Eyck: Yc. Lo e podI .. p. 422-425; S ^ Vi^. 4 p.4340-342;
303 —
L. Dekker: `Beskuttin g ' . pp. 27-28; W. Spillebeen: Pill n• . Jan a Hendrik e drik
Leopold. .pp. 6 9 74 .
S Lo Leopold e d vertelde e e de ^Brouwer ouwe da t hij i n inzijn ^ d dichterloopbaan
cht e rloo pba
a'twee n ` ee keer eer
dn den steven ste e had ggewend' e end w d.w.z ^ zijnarbeidswijze
. 1 ha ver veranderd. nder Den
keer, , na `Voor 5a December', zooals om d hij t , zo mij 1h ^zeide, ^ee, i`'k
voelde dat ik toen e asv t geloo Pen was' as . . " (J.Sj. l Brouwer: 'Leopold' Leo pold
s
dichterlijke 1 nalatenschap' p In: DeNederlander 2 3 ugustus
a3519.
[SO] 'DIT WILDE IK U GEGEVEN WETEN,'
P 8.)
6 In NG voor onder
komendegedichtene e verzam 1 e t i te 1 Verzen;,
`VoorDecember' saatas t l motto m t n het e ee eerste ste gedicht. ge
cht. De
gedich
ten
zijn romeins
OVERLEVER 1 N G NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 5 [ = jrg. 15], februari 1900,
p. 290-291.
V 1 : p. 93-94; V 2: p. 97-99.
DATERING Vóór november 1899
NOTEN
[51] 'DIT DAN HET EERST,'
43
VARIANTEN
EN CORRECTIES
11 brengen g

44
NOTEN
< dankend dankend, NG
774 oo g en b likk en < oo gen
ikken
1 , NG
I Zetfout: t in V 1 tr.
25 wa i.p.v. wei
[52] 'ZULT GIJ BEGRIJPEN KUNNEN, VERSTAAN,'
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 5 [ = jrg. 15], februari 1900,
p. 295-301.
V': p. 98-104; V 2: p. 104-113.
DATERING Vóór november 1899
VARIANTEN 9 z e lfv e ooc rl h e nm ^p^ racht < z lfv e e rl oochnin ^P racht , NG, , VV'
EN CORRECTIES. . bestond, , < bestond s d NG
40 zijn: . J< zijn, l, NG
46 lag g< lag, g, NG, , VV1
48 donkerten

[53] 'WIJ DOEN ELKANDER ZEER, HET KON'
45
gaat gaa
sinds langvermaarde sa hettvm ggeknotte e e aa efragmentvan Genius va e ekno doo ni r
."(NA.onkersloot: D .H, Le o o p 93.)
2 Verwey eis Y van a mening e g dat Leopolds Pol es ggedichten d cht " en e zwel zwelling ngne
vervloeiing e g vanee een golf g [zijn] z l die nooit ooit breekt, b eekt , nooit uits uitslaat, aat , maar of
zich vo o rt eI nen aa aan andere a e e golven go e sc schakelt a e lt o Of aa ' haar eigen ronding
vult tot1 vo ko m nh e e... i Een . mooi e voorbeeld bee van va
dat aaneen-
schakelenen n voortdeinen inen is . het ut gedeelte g gij 'Zult ` be g begrijpen l g lpen
kunnen, verstaan' , – drie volzinnen die zich uitbreiden over zes svollee bladzijden lde e v rz e n" . (A. Verwey: Y ` Rec, van] va J.H.Leopold: P Verzen .
In: Deewe gin ^1 0 1 9 14 . Dl. I. p 321.) 3
3 Kamerbeek ste steltt dat het e woord 'purperen' u r e r e n(r.
49) 9alleen ee te begrijpen eg lpen
is als men e denkt aa aan et hetHome Homerische sc e p or ph Y reos'=`' tintelend '',
dde
verbinding'purperen g rust' ' zou dan o n als lbe oxymoron
Ymoe n bedoeld zijn. l
(J.C. Kamerbeek: 'Leopold p e enoudheid'.n^ de In: De nieuwe stem 11
(1956).. p 108.)
4 Ze tfo uten. in en V. V 1 , r. 995 het e... i.p.v. I v hoe oe het; in V2, 2
p , , r.1130
aandracht i.p.v. P.
. aa aandacht dacht
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 5 [ = jrg. 15], februari 1900,
p. 302-303.
V': p. 105-106; V 2 : p. 114-116.
DATERING Vóór november 1899
VARIANTEN 10ebaar g < gebaar, g eb a , N NG, GVV'
EN CORRECTIE CORRECTIES 16 6 dofv esom r t te P < dof, verstompte ^ NG
17 7 hopen p hoopen p n NG
33 oogen; g , < oogen, g , NG, , V l
43 3 levenloos? < levenloos; eve oos , NG, , V'
47 7 heengaat g < heen ee gaat g NG
500 gekomen, g ^< gekomen ge
e NG
NOTEN
1 Kloos citeert der s te vee veertien t en re regels e s van gditt gedicht e t en e schrijft s sta. dan:
"Dit is oogenschijnlijk-kalm, g 1 1 maar in waarheid diep-bewogen en
heftig-ontroerend d gvoor o ede ieder die weet e wat echte ontroering is. ... naar aar
het uiterlijk weent het niet k en aa klaagt t niet g en zucht niet, maar ieder e
moderne diegeen dien g ziel eva van baksteen heeft, voelt nog gheden, ed onder odehhet
lezen ervan, een zachte trilling g in zijn keel." . W. Kloos: Literaire
`
kroniek; [rec. van] Verzen door J.H. Leopold, p bezorgd g door
P.C. Boutens ... '. In: De nieuweids g 27 (1912). Dl. II. p. 849.)

[54]
Kinderpartij
'DANST, DANST TESAMEN EEN RONDEDANS'
ING M,o M 1:Manuscriptvan de op achterk achterkantnt
va eenenveloppe ee waarin zich een
brief b ebe bevindt van a Ge rl o f va n V l ote n aa Leo n p ol ,g gedateerd e
28 8 oktober r 1 9 02 ^ , sslechts s enkele woorden.
M 2:particulieri Manuscript nus
p inbezit, ongedateerd. z t ^
NG: De nieuwe gids, g ^ 3 e reeks, r e k , 1 = 'r lg jrg. 21], ^l juli li 1 906,p
. S7782 — S .
V': V, p.109-114;V. V2: p. p 118— 1G2.
DATERING 1903-1906
VARIANTEN
EN CORRECTIES
0pm, ^, de ve versie sie va van M 2 wijkt w Jkt
zovee zoveel aaf van die e Vin 1 - z dat a eeen
presentatieag
v nde verschillen door doova middeln een ee l mm e e i at eerd s
apparaat pp r t eenonduidelijk eeJ en vri " wel onleesbaa r resultaat es zou opleveren. p
Daaromm zijn l beide be e versies s integraal n graa1 afgedrukt g ru t in het tekstdeel. tekst e
vindt men eerst de enkele lwoorden van n M l ,ggevolgd ol g door
twee oorspronkelijkee lezingen uit i M 2 die i Leopold p01 h eet doorgehaald oo ge
aa een
vervangeng door de 1 lezingen in n zoals zoa s die i staan s a naf afgedrukt ge
kt in h e t tekstdeel. eks
Vervolgens worden n alle a e verschillen ve s opgesomd pg tussen n NG, , V l een
de
afgedrukte versie van va V. 2 Bij l I II dient e t men e de twee tweede afgedrukte ge
versie
vaetS,
n hgedicht, [54a],bij
raadplegen en bi 4a III wee rd e teS eerste, ee ste 4.
I
M'
1 verbeeldt
2 uren, de Getijden
3 glijden
4 om het kind
II
37 door < uit M2
179 wee z n < zijn l als a M 2
III
[opdracht] o rdaRobertsonNG,
—Mientjeobertson < Voor
NG V 1
1 rondedans< rondedans , NG
6 is s en < is, , dat NG, , V 1
tla de 9 < ^' n , guirlande ^ a NG NG,
n.< en 10 waren e waren , Vl
V1
32 windtn gheid,
.. < winderigheid.... NG
48 ge racht < gegaan gg NG, ^, VV'
keelgeluid;keelgeluid < NG , Vl
G6 bezonnen < bezonnen, NC', T V'
67 begonnen... < begonnen...... NG
7 70 oevers r oevers, v rs , NNG,
G V 1
74an g gweerom < gan
eerom NG
89 ljuweel < ljuweel
, NG , V 1
90 minprieel p < tuinprieel p NG
46

95 dal, 1 , dal a NG, NG V'
g 96 9 een < van NG, NG V
1 glooiing 0o g m glooiing g<
o NG
99 het < de NG NG, V1
bijzondere 1 o re < bizondere e NG
113 gevoelens g 1 ns < gevoelens, gev
oesNG el , NG, V '
volkomen< volkomen, , NG
125 bestond

moeten we vo 1gPp ens hem e denken e ken aa aanHomerische`hl het e kes i e 1' os =
'met m et slepend s p e ggewaad'. a. ' (J.C. C. Kame Kamerbeek: eek. 'Leopold p 1 ene de ou hi' e .
In: De nieuwe stem 11(1956). p. P 108.)
G 1
Zetfouten: in NG ^ r. 118 rnnner 1a e i. p.v. innerlijke; in V 1 , r. 13
. i.p.v. P . . a danst,; s. „ 29 holle. i.p.v. holle,
48

Claghen
'l' Z i e nnoot ot 1 bij 1l de e afdelingstitel in g
site
l Al um ad i en e ze zes aanderegedichten.
e e
2n Vol g e s Ja l' link betreft ette het t et hier h e "een n der e weinige e ge
verzen ve e van a directe ec
gevoelsuitstorting ...p .p. "J.M.Jalink: J.H. 8 1 .
3 Vgl..W.Sp le be e. n^ an Hendrik Leo old. P 697 —. 0
[55] 'HOE DRUK, HOE DRUK LOOPT DOOR MIJN HOOFD'
^p
M': Manuscript in M aaat
L.4 1: een vel ongelinieerdpapier; form
125 , x 20 cm.
M 2 ^: Manuscript n Pt Map in pL.4 3S 1, afsc afschriften e va van de ggedichten
e [55]—[591 S5
kom en voor op pvier tot een katern samengevouwen g vellen e ongelinieerd g
pp a e. i r Een E n"f vi lpp
de blad baso van va hetzelfdeoort soort papier dea i is r' m ee andere vier r i r
hheengevouwen. e ev g uwe n D . t Dit bevat b a alleen ee de af delings t i te l a C Claghen. ge
Het .
formaat van elk blad is, , in on gevouwen g vorm, , 28 ,S x 21 ,S cm. Alleen
de rectozijden l van de katern zijn beschreven; , dit gedicht g staat op p de
tweede rectozijde. l
VV. 1 : p p. 117; 17 , V 2 : pp.
12 8.
OVERLEVERING 3S
DATERING 1906
9
VARIANTEN [versnummer]k
I < ontbreekt M'
EN CORRECTIES 2 gebeuren! < gebeuren. M1, M2
g g
7 adat an ch schenk en; < aandacht a schenken, M' M 2
8 dat, < dat M 2 binnen < onder M ' V'
9 ggezicht, , < ggezicht
M'
111 aal < a al, V' 16 daar < Daar M1, M2, V1
V
1 7 leegte g < jammer l M' , M 2
toebehoord, < toebehoord to be M' M 2
1 19verloren door de e<
door de verwezen M'
20 verlaten < verloren M'
[56] 'O PIJN OM VAN'
49
NOTEN
NOTEN
1 Leopold p s schreef in .9 r. van M 1 eerst `dereli'k' l maar verbeterde dit,
waarschijnlijk onmiddellijk, l^ tot `deerelijk'. 1
2 Zie voor de handschriftenJ.M. Jalink: Varianten. p Een 76-79.
facsimile is ook afgedrukt gp
in Ons 03
elfdeel 9 (1965/66),nr. 18 .
OVERLEVERING M: Manuscript in Map. M4 p 1: 3Safschriften van de gedichten g [55]—[59] SS
kom en voor op p vier tot een e katernsamengevouwen a
vellen ongelinieerd
a i er. vijfde Een e vijfde blad b ad van va hetzelfde de soort s papier pp is om de andere a e vier ever
h ee nevouwe g n . Dit D t beva bevat a ealleen a de de f lin gs e tit C l Claghen. a gen.
Het

DATERING 1906 9
formaat a van e elk b blad adi in s , ongevouwen o evouwe v vorm, om g , 28 28,5 , x 2 l , S cm. m AAlleen
de rectozijden ^ van de katern e zijn zijnbeschreven; d i t ged i c ht
staat s a p op de d
derde en vierde rectozijde. l
V 1 : .V 118-119; . 2 ^ p. 12 9–1 30
.
^pP
VARIANTEN 1 0 < M
CORRECTIES 3 kalm alm < kalm, M
9 kon zoo < wist te M
11tond S

[57] 'EN DAN WEER KOMT HET'
aangebrachte veranderingen ten op zichte v an de tweede e druk. We
moeten n veronderstellenevenalsr ve on e r st e e dat Jacobsen, obse , eve ate link Jalink, , heeft
gemeend ge opp de bedoelde e plaats p ats met eeen "fout tegen ge het rijm" ^ te
maken tehe hebben. n Deze e strofe e st eiss de enige e e gw waarin a de tweede de en e vierde v e
regel g niet rijmen. l e. HHet valt a t echter e ter nauwelijks nau lp1
e s aan aa nemen tedat Leopold
zelf t dit (tot twe tweemaal maa e toe. toe!) nietopgis opgemerkt e erkt zou hebben. Bovendien
de lezing g van va V en 1Vea V ritmischduidelijk 2
beter dan de door o aco sen
veranderde e e lezing e g van VV3. 3 Anders A e s dan da in een e eva ggeval a als a `h tv r c o th
gei'
waar waa het et om o een sspelfout pe out moet oet gaan aa g (zie e noot o 1 b bije lggedicht
c t [66]) 6zien en
wij i l hier e geen gee ddwingende ge e redenen e om af te wijken l e a van ee een door
Leo Leopold old otot tweemaal toe geautoriseerde g lezing. g
Z Z e ut o^in ., deopstond luxe-exemplarenvanV' r.110 .. tn p i v.o stond t o
OVERLEVERING v M. Manuscriptm Ma pgedichte
L.4.S
L.4351:afschriften 3SS
l va n de ed ich ten
– S9
en voor op p vier e tot ee een katern samengevouwen g vellen ongelinieerd
a ier. . Een el vijfde debadva blad van hetzelfde soort pp papier is om de andere ander vier
h nev g u o we. nDtbevata Dit alleen ee de afd e lin gs tit e l Claghen. C a ^en
. Het et
formaat v a n elk ik l ba d i sin , on gevouwen g vorm, , 28 , Sx 21 , cm. S Alleen ee
de e recto zi' ^e nva van de k katern ae t zijn zijn be beschreven; e , dit gedicht g staat s a op o de
vierdee en ^vijfde v de rectozijde. ecto ^e. d
Vl:.11-12• 2:
p 9 0 , V p. p 131-132. 3 3
DATERING 1906 9
[58] 'O WISSELING'
51
VARIANTEN
EN CORRECTIES
NOTEN
4 verkrop; p ^ < verkrop, P^
7 o p mijn l o p M
8 lippen pp < mijn l lippen pp M
21 vrij vrij< eindelijk l M
22 en zuiver < zuiver M
24root g < groot, g ^ M
25 S omhooggerezen gg < vrij vrijuitgerezen g M
1 Leopold P schreef in M na `en' (r. 24) eerst `we' maar streepte p dit
onmiddellijk l weer door.
2 Zie voor het handschriftJ.M. Jalink: Varianten.. P 82-85. 8S
3 Vgl. g P.N. van YEyck: 'Leopold p pI'. p. 411-412, S, 445; V1 '. 4
p.p
325-326,3 66; W.E.G. Louw: Invloed. 996.
oOVERLEVERINGG3Se M : Manuscript in Map M pg
L .4 1afschriften . va n de dicht e nSS
S 9
komen voor op pe
vier tot een katern samengevouwen vellen ll nongelinieerd
papier.^ E n vijfde vijf blad b van hetzelfde d soort s ort p papier ape s oom
de andereeve
vier
heen gevouwen. Dit bevat alleen de (afdelings)titel gs Cla ghen.
Het

[59]
52
DATERING 1906 9
formaat van elk blad is' , in on g gevouwenn vorm, , 28 , S x 21 , Scm.
Alleen
de rectozi l en van va de r zij bes beschreven; r vn• ^ditt gedicht ged staat a oop
de
zesde s en zevende rectozijde. ^ .
V 1 : V2:
I . Pp. .1 —14.
120-121; p 33 3
VARIANTEN 3 likel luidkeels opgaan aa opwaarts aa ssstijgen
pg p lg
4 weer; < weer,
CORRECTIES, , M
NOTEN
'IN CLAGHEN, CLAGHEN'
13 3 onrust, < onrust M
19 9 den < de M
20 0 bezocht , < bezocht M
21 die < en M
22 zorgen, g ^ < zorgen g M
24 het verborgen; g , < 't verborgen, g , M
34enezen g • ^ < genezen, g ^ M
35 o

53
NOTEN
8 s m a h g en t < smaghten, g , P
9 h^ hij < h YP niet < niet, , P soght, ght
, < socht; , P
1 10besorghen ghen < besorgen g P
11 Comt < komt P
12 Dattic i < at ic P , M
morghen; g , < morgen g – P
1 InMenPalleen komen 11 n hoo hoofdletters ette voor s o aan aa het e begin g van regel g 1
en van regel de 1 7. Ve Verder w in wordtbij
P ingesprongen i' l de re regels els 1, 2, 4,
5, ,,, 7, 8, 10 en 11.
2 Ze Zi voor o het handschrift Jalink: Varianten. pp.
9 0– 91.
3 W1 1 s stelt: ste t. ""= Hil Leopold] Le p dmeent ee ... middelnederlandsch te
krijgen lge door n een ietwat uderwe ouderwetsche spelling p g toe te passen p . . . . "
Wils: `Het doove o woord' . In: Onze taaltuin a n6 (1937/38).
p. 279: noot 3.)
4 In verband b met e r. 7van dit gedicht g schrijft hri'ft Wes l t e rm a. nn^ "Nacht N is
bij b ^ LLeopold ep dssoms
s vrouwelijk, li ^, soms so smannelijkok
ook zelfs e s wat wa de
pronominale p aanduidingbet r ft e. " C . . . Westermann: W . `De
verbul gg in s-n en dde dichter'. r' In: I. De ggids s 100 00 (1936). 93 Dl. 6. D. IV.
p. p 62.)
5 Be tus van va Lier er schreef hr f bij b dit ld gedicht g muziek voor sopraan p en orkest, ,
Daniel 1 Ruyneman Y en e Lou Louis s SSchnitzler voor zang g en ppiano, ^ en Daniel
R uyook neman later ok nog g voor tenor en orkest, , zie nr. 11, 16, 17 en 18.

Oivov Eva Qrailayuóv...
[60] 'WAAR OP DE PLECHT, GEKARTELD UIT HET HOUT'
54
OVERLEVERING M: Manuscript Pin Map V ^ I 2 groep ,g e p1): 1, ee een rechthoekig, g ^
ruitjespapier; l pp o , aat formaat 11 , 3S x cm; cro , slechts s echts enkele woorden.
P: Oinou hena sta a gmon.
Privé-druk[Rotterdam], ,190.
1
NG NG:"DeDe naeuw e gids" gads 1885 S – 1 0October – 11910. 91
0
stukje s kle
's-Gravenha g ge, , oktober , 1 9 1 0. p. p
V1, .. p. 12 S
_ 12 7 , V2: V, p. P 1 37 _141 .
11 2 – 115,
DATERING Vóór0
3 1 juli 1 91
l
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
1 En nu wat in mijl
2 opdat p de zee ee opdat Pdat
d[e]
3 naar buit[en?]
4 die e brak b ak uit u t de le eg te,
^
5 [xxx]
NOTEN
II
[titel/motto] QTalayuóv... < (a) QTalayµóv..... P
(b) oraylayuóv.... NG
1 de < den P, NG hout < hout, P
75 waar rijk ontplooid < alwaar wellicht P
89 heir < heer P, NG
91 brak < was P, NG aan < daar P, NG
1 D privé-druk ive- ee ruk van Oinou u isoe een dun boekje J met et een zee groep
schrift- omsla gl'e dat gedrukt g werd door de firma Benedictus in
Rotterdam Heto b e k' e is gs gedrukt dru popafzonderlijke twee velletjes e tJes
Hollandsch-Van Gelderp papier a ier in een formaat van 18 x 22,5 cm en e te telt
8 bladzijden. l De oplage pgeb bedroeg g misschien tussen ss de 10 en 15 1
exemplaren. P Zowel in deze druk als in NG beginnen g alle aeees regels g met e
een hoofdletter,
2 Het is waarschijnlijk dat a Leopold p eerst afwijzend e ge heeftagee gereageerd op
een verzoek tot medewerking g aan het gedenkboek g van De nieuwe gids, g
omdat hij J toen dit c gedicht g t nog g niet voltooid had. Opp de 'lijst Js t vvan
a ot tot
medewerkingn uitgenoodigden'
g oodi gde n' komt mt zijn zijnnaam aa voo voor(nr.
121 121), met
daarachter het ew woordje de l `niet'. e Eind juli 1 91
0was het gedicht g d toc toch
afgekomen ezo n zond n LLeopold P l der h aan Kloos: "I sevoor er wellichthet oo
bi' bijgaande Jg nog g een e pats plaats in het October-nummer van de Nieuwe e e
Gids? Ik zou er prijs p op stellen, stee zoo daar aa ook een ee k kleine eine bijdrage van
l p ^
mij in mocht t voorkomen voorko el en eerst n ea de v ac ntie heeft eet mij tijd t J d gegeven
het inliggende ggede tant n soit t pu e af te maken." (31 3 juli Ju
1 9 10
.N Na de
voltooiin gvan het e gedicht g in juli 1 910 en vóór de publikatie p erva ervan in
De nieuweids g zal de a privé-druk p uitgesloten
zijn gemaakt. g Het magg
g
wordench g t dat de lezing e g van r. 75 in a P dateert ateert ad van na dieem
NG NG,
die ook in V 1 en V 2 voorkomt.

55
3- Het mmotto va van ditt gedicht ge
t althans a t s in P e en NG
heeft hee t het e `oivou
' za^a Y^ov '' duidelijk e lk de plaats p ennfun functie ct e van va ee eenmotto,
^ in V'
en V^ staat het et afgedrukt a ged ukto
opde pplaats aseen
op P de wijze l van een
af de1 ings tttel -i n is l ontleend n t aan d een bij P l uta 1 r c hovergeleverde
us
uitspraak van v a de stoïcijn stoicil Chrysippus. C rY s pp Zij us.
luidt: Z l u dt ánÉ x Eiv . .
or'vou Qia^a Yµ óv ^'va KE PáQai in' v Bá^aQQav . . . ' : 'niets t
verhindert er er dat één en druppel druppe wijn w l met e zee de. vermengd We wordt'
hebben n d dit t c citaat taat overgenomen uit Leo olds p exemplaar P van Historia
alo of ^ae Gr aa. ec e Testimonia s auctorum conlegerunt g notisque q
instruxerunt n H. Ritter R e et L. . Preller. P Editio octava quam q curavit
Ed ua rdus WWellmann. e a. GGothae, , 1 898. p. p 407. 0(Gemeentebibliotheek
7
Rotterdam, 989E26).
sig. s. g 8 9926
De . ed dichterheeft t de marge a g e bbij
l de deze e plaats paats
met potlood p 0 t ood eengolvende eeverticale v rticale stree streepmet daarachter een vraag- g
teken n ggezet. e et. (Vgl. Vg
D[ = J.D.F.] van Halsema: `Sterrenstelsels van
woorden; n• De , fascinerende ontstaan geschiedenis van een gedicht g van
Leood.I. Leopold'. 1' In: VrrN ^ Nederland, e , boekennummer, , 18 8 oktober 1 90 8 .
P.6667. Polak 1 meent ee da dat Leopold p om metrische redenen de woordvolgorde
van h het citaat taat heeft ee veranderd. .B W. . Polak: `Mijn l hart
nvelerlei gestalten ges 1 aan n I' V. In: . Amsterdams ti tijdschrift ^ hrioor voor t
letterkunde 2 1 9S4. pp.
35.)
a Brouwe r vertelt ve e dat 1 t aLeo Leopold Po d d ditt ggedicht ed a altijd t l 'Sappho' SapP noemde e en
dat de dichtereer niet et erg e gover e te spreken P was. Toen Leopold P op o een
a von deen e eexemplaar xemp
van va Cheopsf
aa aan Brouwer e gaf ga
en de laatste a
o opmerkte pme
dat t dit t ggedicht e hem aan ` i0 nou hena e a s tala
gmon'
had doen
de ne,^
k antwoorddeLeopold:s "`Misschien i aa d r i e t s in m aa r hier hierbij i'l
vergeleken g is Sappho pP h niet e veel zaaks. Je weet, , dat ik daar nooit veel
om gg gegeven n heb. eb. A propos, P p ^ ken e jij i de G ri e k sche
woorden?' - `Ik heb
z ze m et u gelezen.' g '-`Moo i , zoo; 0o , er e is s een ee ssoort van a vertalingvan den
E n gesce l h n schilder s d Dante an
G a b ri el Ro sse tti die ^ ook dichter was. Je
hoe het G ri e k sch spreekt van dien appel, a el op Phet uiterste puntje P l e
va van den d a^^
tak, k de appelplukkers hebben ebbet laten zi et
n• niet omdat ze
hem e, vergetenhebbe hebben, maar a omdat ze d'r niet bij l konden komen.
Welnu, , Rossetti vertaalt van dien appel: pp 1• which w ich the t e pluckers pucke s forgot, g ,
some how , forgot g t it not, , but g got nit not, , fore o none e no could e cou gget
it ttill
now.
Je ziet, e, dat hier het En g 1 e sch mooier mooie is dan s a e het G ri e k sch•
, dat gebeurt g
niet elke n dag.' g ' " (J.Sj. . Sl Brouwer: u 'Nog No g enkele herinneringen herinnerin g e aa aan den
dichter Pold II' . In: Het vaderland 18 ljuli
1930.) 9 De volledi volledige e tekst
bijl luidt:
Like L ke the t e sweet swee apple pp a e which reddens upon p the topmost p bough, g ,
A-top p on o t the e to topmost p ost twig, g^ which the pluckers p forgot, g somehow, , , -
For Forgot g it not, , nay, Y, g got it t not, ot , none o e ccould
get g it till now.
D .G. Rossetti: ss Poems and translations 1850-1870; Together ge
with the
prose story ry 'Hand ` and soul' soul . London Londo etc. , 19
1 3.
Oxford UniversityY
Press. r p. P 1 06.
Deze editie bezat Leopold.) pold
Z 1W.J.W.Koster: e ook W. s 'Nederlandsche ` e ddichters
V; , Leopold p en de
klassieken' l i k n' . In: Hermeneus f3p
4 (1931/32). . 8 -84.
5 A n de r eo n oordeelden dee 1positiever e n ee heelwate wa ov r het edicht gedicht dan Leo Leopold po
zelf. . De Raaf: ` ` .. ee eenvers va van een kosmische conceptie, p >

56
majestueus-grootsch g e en u uiterst-subtiel terst-subtie tegelijk, h ee rli k lg gewrocht van an
g evoe 1 vo ll efantasie engedachte,v a raadselachtig,
n 1achti
g , onbewust scheppen s t cs
e ppn e
en ingespannen bezinning." g (K.H. Raaf: aa . a 'Jan nHe Hendrik drik Leopold Leo p d t
21 ljuni 1 9 2'. S In: De nieuwe ^gids s 440
1 9 2S. Dl. II. p. p 96.) 9 Schmidt-
De ener: "Zooals pik Leopold d mochtkennen tk e ne
. ., dan straalt aa t het et
schoonst moment dezer ljaren mij l tegen ge u uit t et hetgedicht g 'Oinou 0 inounea
stala g mon' , naakt k aa kristal, t st , gaa gaaf een kantig,wwaarmee
aan de
Hollandsche e taaladeedm den oppersten ad adeldom 1 red
geschn okn e . "
F. Schmidt-Degener: g 'Herinnering e g aan aa Leopold'. p 1' d. In: . G Groot-Nederland r oot Ne de rland
2 S 1 92. 7 D l. II. P 5 520.) 0. Verwey: Y G "Grootst ootst envoortreffelijkst ... als
vers ene g achte ^is het gedicht g dat . . tot t titel te draagt: d aa g t o tvou ^va
azaAa Y^ov' ." A. Verwey: y ` Rec. van]J.H.Leopold: p Verzen' . In: . DDe
beweging g ^ 10 0 1 91 4. Dl. ... I. 324; p. 3 vgl. , gM. Nijland-Verwey: l Y. 'Leopold'ss e L o od P1
"Oinou hena stala gmon" en Verwe Y' . In: Hermeneus 30 3 (1959). 1
p. 18-24.)
6 Zie.E W. G. Louw: . Invloed. v d. p. p 1105, 14 S — 14 8.
7 Volgens Ter Braak is de "gedachte" in id t ggedicht i h van weinig we g
belang. Na het citeren 1e van de eerste ee st e st strofe o e schrijft sc ri
ft hij: l . De "Deze e eerste
st ro
fe ... vertoont bij } analyse yse (in te tegenstelling ge ste g tot vele andere ee
ggedichten van pLeopold) g eed nogeen' gwissel-
ac te als a s ondergrond:i dews -
werkingusschen pp individu druppel dru w e wijn) nl
en dewe1e wereldd
(de
Oceaan). Maar die ` edacht ' s is e hier gteve tevens s van zoo weinig belangg
voor
hetenieten g van het gedicht, g , dat e men e vr er vrijwel w } l ezonder de schade sa voor o
deoëtische p waarde egeheel g afstand a s t ad van nz a zou kunnen unne doen . " (M. M ter
Braak: `Leo Polds dichterschap d P ... '.In
In: Het He vaderland a 1 1 augustus ^
1935.)
S6temann heeft betoogd dat dit gedicht ged c t doortrokken
doort o kk e is n van va de
gedachtenwereld g a van e de S Stok ci, ^ met et name ame van C hr Y si PPu
s. A L . .
Sótemann: 'Leopold p Cen rY h s pp i us' . In: Ntg. g 60 (1967). 1 97 . P.1
S 8. — 164
rn aast heeft ee t hij} laten z zien en dat de eerste esesstrofe tofe
duidelijke u elkePin l a-
rische en de tweede e strofe s e duidelijke u l e Sapphische S pP stijl- l en e co compositie- positie kenmerken vertonen. De strofen d e drienv e vier eeen intermediair n
e
positie wijst in. S^temann wijst in dit verband op P de verhandelingg
De
compositione verborum van Dion Ysius
van Halicarnassus susde die in 110 9
opnieuw p werd uitgegeven in een Grieks-Engelseedi t e. i A.L.
Sbtemann: 'Leopold p en Dionysius Y van Halicarnassus' . In: Ntg. t ^ 61
(1968).. pg
145-156.)Vgl. in verband hiermee ookJ.D.P.Warners:.
`Leo Pold , Marcus Aurelius en Lucretius' . In: Ntg. g 68 8 (1975). .
p. 206-210; 206-210 • W.J.M.A. Asselbergs: g Geschiedenis . p 3 1 7, •. M. Jalink: .
J.H. Leo old.. pp
63-64; F. losset: Closset: ` an Hendrik Leopold
(1865-1925)'. In• In: TLT 3 1 (1965). 1 6. p. . 2 8 3, . Kam p hui s. • Is s e het waar, r,
dat ^1 gij het waart? rt^ pp.
21.
8 Tielrooy ee heeft eropgewezen p dat dit gedicht g doet denken aan het vers ve s
`Viner P du ' van P. Valéry . a erY zonder dedat
er overigens g van beinvloedingg
s Prae k knzin a zijn. l .Teoo.Paoa i r Y Panorama n rm dea littérature eau
contem contemporaine. ora
Paris, s ^ 938 . p. P S5, • vgl. g ook Kamerbeek [jr.]: l
'[Over 0ver Leopold e old een V a e l' . In: '• . Ca Cahiers s de l'Association s Internationale a onale
, p rY
des Etudes Fran .^aises nr. 1 7 ^mars I 9S 6. Paris, , 9S 1 6. p. P 289-291.)
9 Donker is van mening g dat dit gedicht g naar vorm en inhoud "iets

57
l
a, fzonderll ks in het oeuvre r van a Leopold is. De k klare, a e st stellige, g
pplastische st vorm van dit vers wijst ^ pop den overgangtot een ee anderen a d e
stijl ^
en e kondigt g zijn l meesterwerk r Cheops C p aan. a De iidee van va het e gedicht, g en e
ik k ve vermoed e dat a hier e de invloed van va Ooste Oostersche sc e p "z' poëzie een
denkwijze e e w 1 e
zc zichdeede ee gelden, 1 b h behelst ees tdden samenhang a genh
hetvan verbandn alle lle
dingen g .. . "Donker: A. Donke . De dichterJ.H.ool'.In: c ter .H Leopold'. De ggids
i 93
(1929). 1 99. Dl. I. ..6 p 2 9 .
Zie Z e voor voo (aanzetten aa zette ttot) interpretaties es verder:
p
A. Ro i a nd Holst Holst: 'Over ve. Leopold'.4-4 03 6 p 3. 9
P.N. van Eyck: Yp. .S
'Leopold I' ,. 42 -428 • , V1^ 4. p. p 148, , 175-178,
342-347.
P.N. van Eyck: `Leo Pold II' . p. p 211-214; VI^ 4 . p S S3 - SS6 .
*1 V g^ N.A. Donkers loot: 1• J.H. .H. Leopold. Le . pp.
331
.
J. Kamerbeek lPP 'r • 'Leopold's ..ee `"'n dru el wijn"' 1^Ontwerp pvoor
een
interpretatie'. In: Nt ^. 45(1952). S P.
129-136.
*1`Mijn *Vgl. g J.B.W. .B.WPolak: hart neemt l velerlei a gestalten g aan [IVF. In:
Amsterdams m terdam ti 1p
^d sS c^z tvoo voor letterkunde 9 2 1 4. 3S3 ,- 6 , • F.C.
Maat Maatje: e. ` Das " t h e ti s ch" e Dem on str
ativ pronomen'
. In: CComparative
poetics; ^ Poétique ' q comparative; com a atrve ^ Ver gleichen d e P Poetik. e k. Ed. . by Y D.W.
Fokkema, , E. Kun n-e Ibsc hA.J.A.an and A. . Zoe t. Amsterdam, s ^ 1 96 7 .
243-256.
p
. B.W. Polak: P l 'Een ek nieuwebijdrage E en euwa tot verkl rin gv
n a Leopolds
ge dicht ` `Eén druppel pp wijn" l ' . In: Hermeneus 29 9 1 9S 7 . p. P 49-56.
L. Dekker: `Beskuttin g ' . p.
18-1 9, 30.
T. T.loete: C `Dromende denke'. P 9 98-105, S110, , , 11 3.
R.A.de Cornets .Co e e Groo Groot: • `R odomantie' a s . In: De open ruimte. Den
p
Haag, g,p . 45-58.
W. W Spillebeen:
S9p Jan Hendrik Leopold. e . 79-84. p 7
101 Emil Sa Staiger t g e vertaalde e dit ta a de d t gedicht g ed
in het Duits, , Herbert Grierson in
het Engels g en Aurel 1Covacii in het e Roemeens, s , I. 3II.2
, en VIA.
11r Kos o van a der d G Griend e schreef sc ee bbij
l dit ggedicht muziek, zie nr. 9. 9

Oostersch
[61] 'ONZE GEDACHTEN WAREN WEL BIJEEN'
'n K 1 ontving n gde oos gedichten g ih c n van ade
deze ead o afdeling e gpop
tv9
24september 1 11
ter p plaatsing aats ng. in De nieuwe gids. g s
2 Vgl. g1 van Ec Eyck: Y . 'Leopold P I'. P p. 429-434; VI^4. p.347-354;
.D.P. Warne r s. Het He vierregeliged gedicht g in ded Nederlandse Nede
a e letterkunde ku
sinds s de Renaissance. R ss Amsterdam,11947.
9 7P Diss. U.v.A. p. 9 8-1 36,
14 7 – 1S3 ^ 20 3–'Omar
206 ^J.H.KKramers: e s. h Oma ^ m' C ll a a In: . I. Analecta A a
o az e nt a aa, Posthumous u writings g,
aand
selected minor works. Leiden,
1 9 S4.Vo Vol. I. P 306-330;
306 – 330 i.h.b. pp.
3324-329;N.A.onk 24 32
9, N. . tsloot: e J.H.
Leopold. l p. 74-82; 74 – 82 W. W.J.M.A. Asse Asselbergs: ber gs. G Geschiedenis. s .. p. 31-1• 7 3 9 ,
J. Hulsker: 'De De bronnen bronne van va Leopolds Le P o s O o ter s sche
gedichten'. ge
In: De
ggidss
99 93S 1 .D.V. l I p. . 4 0–Spillebeen: 4 3, W. W
an
Hendri
Leopold. L .pp. 99-101. 99 O1
3 In NGs t t aa verzameltitel deb Verzen Verze ove bovende gedichten g en zijn l de
verze n 1 intwee, romeins e s ge genummerde, m , groepen g poe
e verdeeld. vr e 1 Bovendien B e e
beg en alle versregels e r e el g smet
ee een
NG: De nieuwe ^ gids id 2 6.II > november 1 11 ,pp.
701. 70
A . Aflevering van va De nieuwe uwe gids g 26.11, 6^P
november 1 9> 11 met otlood-
aantekeningenva van Leopold. P
V• V': p. 1 31 • ^ V 2 : •pp.
14 3.
OVERLEVERING 9
DATERING 1910-1911
VARIANTEN
EN CORRECTIES
Gee Geen bbron ggevonden. de Van YEyck merkt e kt op: o, P "Het intiemst e is het
verbandndeva
in vijfgedichten l,
van v Ooste Oostersch sc I, waarin a een droom-
ervaring gg geen n Oostersche r ch e tekst, t , maar, , voorzoover ik zien kan, , op phaar
eigen n wijze w ^ en e e tot to haar aa e eigen ge doel, , alleen Oostersche motieven
gebruikt g i h ft ee " . P N van . . Eyck: Y 'Leopold P II'. p. 3310;
^ Vi^ 4. p. p 574 574.)
15 aan < Van A
S
1 Vgl. g T.T. T,TCloete: 'Dromende mende denke' . pp.
10 .
NOTEN 9
[62] 'DE LIPPEN VAN HET WATER LEGGEN ZICH'
58
NOTEN
BRON
g 2 .II ^ november 1 11 , p. p 702 702.
V': • p. p 1 32
• ^ V 2: • p. p 144.
NG: • De nieuwe gids d 6
OVERLEVERING 9
DATERING 1910-1911
Bo R N Geen Ge bbrongevonden.
Zie gedicht g 61 .

[63] EMIR KHOSRAU
59
VARIANTEN
EN CORRECTIES
NOTEN
2 den < de NG
3 gewelfden < Gewelfde NG
4 zich... < zich.... NG
11 tot een < Om de NG
12 van < Om NG
1 G r hes en o e Vries De merken V es. op • "In dit ggedicht,tegelijkertijd e t ^ at
een van des dichters e schoonste is, , vinden wij J een e beeld e van a de e eigen e ge
kunst ... . Eengedicht g als dit, dat } zóó de geheimste g mogelijkheden gl in
trillin gbrengt, g,P moest w e l e en diepen e indruk maken e opp de l jongeree ge
t i' d gs.
no e ote nvvandden e dichter d te ... . "Greshoff .ne. de V Vries: e 'Jan ` n
Hendrik Leopold' (geb. eb g 1 86 S.
In•. Geschiedenis d e rNederlandsche N rl n fce
letterkunde. u. Arnhem, e , [1925]. 19S. p. p 286-287.)
2 Zie noot 1 bij l gedich [61].
OVE OVERLEVERING LEVERIN NG. • De nieuwe eugp gids t 2 f II ,9 november 6.p. 1 , 11 703.
V 1:. p 133; 33 ^ VV 2 : P . 145-146.
DATERING 1910-1911
BRON RON GGeen bron b gevonden. g Zie gedicht ge
[61]. 6
VARIANTEN v [titel] EMIR < AM I R NG
EN CORRECTIES
NOTEN
p < poeet p NG
2 honingmond g < honigmond g NG
16 overstroomen, < overstroomen. NG
17 een < Een NG
23 3 mokken < wrokken NG V1
1 De Indo-Perzische Pe dichter en e historicus Amir Choesraw s Dehlawi werd
in1 12 S3 aszo zoon oa
v vanee een Turkse ukseoofficier e te at P YáliNoord-India,
g or e. n Zijn Z l hele eeee leven v egenoot
g oot hij hij debeschermingn e va de sultans l n v van n
Delhi, waar hij l in 1 3S 2 overleed. Zijn Zijnomvangrijke gJ oeuvre e omvat,
behalverozawerken p vijf s vijf divans met lofdichten op pnl zijn bescherm-
heren eenroot g aantal ghazelen, g en een reeks van vijf vijhistorische
P waarvan de onderwerpen p ontleend zijn aan de eigentijdse g l
geschiedenis. g De g ghazelen, in de traditie van Saadi, , vormen het beste
deel van zijn J werk en zijn zeer populair pP geweest. g Ze hebben het werk
van Hafiz beïnvloed. Choesraws betekenis voor de Perzische literatuur
ligt g vooral in de vijf l epen waarvan met name die over de tragische g
liefde tussenprins p Chizr-Chan C C en prinses p s Devaldi e beroemd is
geword en. Hij l wordt bes beschouwd w als s debelangrijkstevertegenwoordiger
van d Perzi sche litera literatuurr in Voor-Indië. e.
2 V Volgens ol e n sPolak bevat be at de laatste aatste strofe st van o e va dit d t gedicht ged
c t reminiscenties
aan het verhaal van Dido en Aeneas. (J.B.W. Polak: `Mijn l hart a neemt

[64] 'EN TOEN ZIJ VAN MIJ OPSTOND EN DE HAREN'
velerlei gestalten g tal n aa aan V.u
In: Amsterdamstijdschrift voor letterkunde
21 9S4, .16 7.
p
3 Ze i noot 1 bij b lge
gedicht 61.
4I Ztfu Zetfout: in V 1 , ^ r. . 2 honingmond,honingmond
i i.p.v. .pv honin ^mond
nieuwe ggids 26.11, ^ november 1 9 11 ,pp.
704.
V1. .pp. 1 3, 4^ VV 2 : pp.
14 7.
OVERLEVERING NG: ^ De e u 6 %04
DATERING 1910-1911
BRON
GGeen e e bbron o ev gevonden. g de . Zie g gedicht e [61]. 61
1 NOTEN Donker sschrijft l over e dit en het volgende g ggedicht:
. "Ik meen ee da dat er in
n ze taalaa geen geeen zuiverder n verhevener belijdenissen ^ sse van a et het opperst oppt s
geluk 1 kd der liefde edebesaa bestaan dan a e deze ..gedichten]." .(A. A Donker: onk e. ^ ` De
dichterJ.H. Leopold'. In: De gids g 93 9 1 29 . Dl. I. Pp.
2 70.
Z Be h a lve e'r^ o me Dec Decroos o s evertaalde ook N Nico G ete r i m ann dit d t ge gedicht d
in het e Du Duits en Henry e rY Fa ne g vertaalde het in het e Frans,zie I.l , I.2 en e
III.1.
[65] '0 NACHTEN VAN GEDRAGENE EXTASE'
60
OVERLEVERING .Map
DATERING 1910-1911
M: Manuscript in Ma II 8 groep g p2): op peen gedeelte g van een
envelo enveloppe, e geadresseerd aan Leopolds p moeder sp
in Nijmegen; ost-
stempel4. ' .7 formaat 1 , 18 aa x 8 12,5 ,S cm; alleen a ee de e derde de de strofe. s
^
NG: NG De nieuwe u gids 8 26.11, 6 , november e 91
1 ,pp.
705.
V 1 : .p p. 135; 3S , V 2 . : p. p 14 8–14
9 .
BRON R oN Geen bron gevonden. g Zie ggedicht
61 .
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
9 a Aan al van deze gave, g
b < >
c [Aan] deze e ondoorgrondelijke g l gave
dA n al] a van deze e [gave,] g ,
10 a Aan deze andere die nu naast ons was
b < >
c van eene andere die nu naast ons was]
d [van eene andere, en e [die nu naast ons was]
11Met a alle denken, e ,
b ter eigen wording g
c en die ook zelveas p
d ter vereenzelviging gg [en zelve pas] p

12 a omgaven g
b de e verlichting voelde voe
c ebandene [voelde) e die begaven
het h inzichtvond vo van d a banden a die d e begaven g
II
18 verborgen < verborgen, NG
NOTEN
1 Donker vindt dat "den den ongewonen gevo verlengden rm der r bbeide ede ddeel
-
woorden" in de eerste twee eregels g afbreuk doet eaa aanschoonheidn
e dvvan
ge (A. .D Donker: e.Dev vrijheid ^eid van de den dichter c erendichter- de
li' 1 e v rih 1 ead Ee Een critiek op de mode moderne e poëzie. A Arnhem, nh em,91946. p 25-26.)
2 Ditedicht g wordt beschouwd als één van de mooiste seliefdesgedichten
van de Nederlandse literatuur. Campert: P " ... een van a Leo pol
d'
s
oudste enchoonste s.... verzen R Th.Campert: `'Over denn
dichter' d c te J.H. . H Leopold'. p In: d . . 0Ons ea eigentijdschrift ^ e 1dsc ^z 8 1 930
. p 112.)
Ro Roland a d Holst: Ho st. Dit is s et het sc schoonste oo ste liefdegedicht in onzee taa taal. . Ik weet et
althanseen g ander, waarin ^ het eindelijk eindelijkzich
vinden van teederste
zege e en het egeheim ondoorgrondelijk g heim zich zoo volkomen vol m escschoonn en
tot
zulk een onmiddellijk l wonder voltrekt." A. Roland a d Ho Holst: st • Ove 'Over
35.) Leopold'. p 4 Minderaa: ` ` . .. terecht e hetschoonste esc oon liefdeslied ste e fdes edin
onze taaleacht g ...." P. Minderaa: `De dichter Leopold'.In: In: Het
kouter 11 93 6 .4 0. Van Leeuwen: " ... het eschoone
oneindigchoone
gedicht, g waarin het hart zich van alleen-zijn ^ voeltgenezen in dde
droom van de opperste pp bevrediging g g en vervulling g de der liefde."
(W.L.M.E. W..M.. van Leeuwen: De Nederlandschedichtkunst
N sinds 1880.
Groningen g enz. ^p. 1929. . 1139.) Tielrooy: Y " ... un des plus p émouvants e
Po' e me sdd'amour ui 9 existent. " (J. Tielrooy: Y Panorama a de la
littérature
o nd a aise contemporaine. Paris, 1 938. p. SS Louw: " .. ggroot
g e g vvan a die i vervulling ervell' g van v a d die e liefde, ed e wat w iin Nde Nederlands e a dss Yg gelyke eYke
ni hetni
e ... . Dit is miskien s die mees volledige ed ge en e volkome vo koe gedig ge dg
wa wat ooit oor die liefde tussen sse man en vrou g geskrywe k^ i s. " W.E.G.
Louw: Invloed.. P 153-154.)Bloem: " .. , misschien s hetschoonste
e
liefdesgedicht, ooit in gonze
taal geschreven." .C. Bloem: e ` H .
Leopold'.In Over ver Leopold. [Essays y vanJ.C.lom C Bloem, Dubois, Dubo s ,
J. van Hattum e.a. [Rotterdam, Amsterdam], 1951. 9S p 7 Zie ook
noot 1 bij lg [64].
V Vgl. 1. echter Du Perron: "Als ik bij bijLeopold P verzen lees als deze (die
ook ik toch tot zijn allermooiste reken) [volgt de eerste strofe van dit
gedicht] g vind ik het mooi, ^ diep, p , fijn, n magies g desnoods, s, maa met toch
ee
nuance van kiespijn. p ^ Die beurtelings g doffe en uitgestreken ges a's en
de `inkeer na, of reedsedurende g de wellust' die door de verzwaarde
toonloze e's moet worden uitgedrukt, g ik kan het bewonderen, , maar
met voortdurendinn rlik vert e t . " (E. du Perron: Tegenonderzoek;
(Cahiers van n een lezer). r Brussel, se 11933.
p 92.) 9
3 Adriaan Barnouw vertaalde ditedicht g in het Engels, g^ zie II.1.
61

Uit de Rubaijat
[66] '0 WERELDRAD, HARDVOCHTIGE DESPOOT,'
62
NOTEN
'z kwatrijnen e a l zijn, l met ^ eéén uitzondering, g^ gen van een en
Duitsee0 n een Engelse Omar Khayyam-vertaling: mar Kha YYam:
Die S inns r" uc e Omars r des es Zeltm a c e rs ^•i' Ru
t- a '- 1
a mar-i-K z 0 ama. 9l "
Aus dem Persischen s ubertra gen von Friedrich Rosen. Rosen SStuttgart
g und
Leipzig,Deuts Deutsche Ve rla gsa n s t a 1 t, 1909. 9 (Verder O. 9 V eafgekort ge
tot: t. Rosen). e
m r Khayyám: a YYY aW
. Quatrains. ua ns. TranslatedE by H. . Whinfield. hinfield Lon London, on ,
Kegan g n Paul, Pau , T Trench, e ^ rub T" en r& C. o , 1 9 0. 9 Ve (Verder afgekort a ge
tot: t.
Whinfield). hinfi ld . eDe Duitse ts uitgave g bevat b 93 vertalingen g in versvorm die
vo o reeen groot gzijn oot dee deelvergelijkbaar eWzijn mmet doorr Whinfield, hinfi leveneensin
d ^
versvorm, vertaaldekw atri'n l e. n Whinfi esd ld e itie telt e 39 395 kwatrijnen. lnen
Leopold Lo o d1 heeft inexemplaren zijn1
nva de beide n boekjes
i bek' dovereen- de
ko m s geti
kw at naangegeven: ri e nRosen innoteerde sen n r hi'betreffende
e de e lhij
nummersit Whinfield uithinfi ld een omgekeerd e in d de Engelse g seuitgave ga
die uit
n . Verder Ve d streepte r t hij tee l deaan s kwatrijnen eehem die n i h m om de eenn
of
ag r e reden edegetroffen.
hadden troffen. e E n aaantal hiervan is suiteindelijk lk
bewerkt. rk Het et staat staa vast as dat a de dichter hierbij e 1 Rosen en Whinfield W
naast elkaarheeft h f gebruikt eb t als a hets vertalen et tebeide
kwatrijn
in ide
uitgaven g voorkomt. voorko t. In een e aa aantalgevallen aheeft h ft L eo pold m et potlood p t
ontwerpenabe van vertalingen in de twee o k'e s J geschreven. g . Depotlood- p
aantekeningen1g
i in WWhinfield e d zijn naderhandr weer uitgevlakt i e vl akt en ndaar- door r onleesbaar nl r geworden. geworden
2 Z ie noot 1 een 2 bij b deafdelingstitel l
Oostersch. oster
c .
OVERLEVERING NG: De nieuwe ggids 2 6 .II november e 1 9, 11 p
V 1 :. p136; 3, 6V 2: p. p 1 S0.
706.
DATERING 1910-1911
BRON Whinfield nr. 4
NOTEN
Ah! wheel of heaven to tyranny Y Y inclined,
'Twas s e'er your y wont to show yourself y unkind; ,
And, earth, if they Y should cleave your Y breast, ,
What store r e of o buried bu ed ljewels ewes they Y would d find!
1r Me kwaad r i gg genoeg e oe staat gs aa in VP 1 -2 en V 1 - 2 in r. 1 van dit gedicht g
ha rt voc hti a g i.p.v. p.. e . hardvochtige.Het lijkt niet erg er aannemelijk aannemelijk dat het
hirenongecorrigeerde e ep
zetfoutbetreft: e Leopold eo zou haar dan zeker
viermaale ooverhetf e oo hebben d ebb t n zien Bovendien blijkt blijk ook
elders ejuiste dat de dichter niet zeker ewas ov er
de juiste pspellingg van
verscheidene woo r de n. De derde de de druk dru van a Verzen, , verschenen na
Leo Leopolds p ol dood, geeft ,g op pdeze plaats p de juiste l elezing
g hardvochtige. g

[67]
'HET EERSTE GROEIEN AAN DEN WATERKANT'
OVERLEVERING NG: De nieuwe ^gids 26.11, , november 1 ^ 11 , p. p 706. 706
V': V 136; 2.
I . p. p 36 ^ V .pp.
S0
DATERING 1910-1911
BRON Whinfield W nr. 12 en e Rosen nr. XXI
VARIANTEN
EN CORRECTIES
Yonrf, tu fringing , g g the e m a r ge nt of othe e stream, s ea ,
As sddown upon up acherub's lip p might g seem, e ,
Or gr h from f om dust dus of b buried u de tu tulip c p cheeks; e ks e ,
Tread ead not that ot t turf at tu with w scorn, s o , or o light g t esteem! m^
Dort ort au f e m W i n ese riin g vom , Bach B u mfl ossen
,
Sind S d ta tausend se d Praacht' ge Blumen e aufgesc
hos sen
.
Tritt leise auf das Grun! Wer weiss , ob's nicht
Aus einer Blum enwan gg i en Staub bentsprossen!
p –
1 den waterkant < de e waterkant, , NG
[68] 'WAAR LILA TULPEN, ROZEN ROOD ONTSPROTEN,'
OVERLEVERING NG: NG De nieuwe gids g 26.11, 6 , november 1 ^ 11 , p. p 706. 706
V1: .pp. 136; V 2. p. 1
^ .p 150. S0
DATERING 1910-1911
BRON Whinfield nr. 21 en Rosen nr. XXII
Where r Y tulips to p s grow g and roses red,
Kn that mighty,
a mi h tmonarch'slood bloodwas sh shed; d
And where the 'l violet rears ease her purple Pp e tuft, to
Be sure some m 1 ck -m o 1 ed girl gdoth
d rest esher
head.
Wo aus der Erde Tulpen p rot entsprossen, p ,
I ss t sicher eines Kbni gs Blut geflossen. g
Ud n wo ein Veilchen aus der Erde blickt
Hat aeeinst eïn holdes Au ge g sick geschlossen.
g
[69] "`IK BEN DE JOESSOEFBLOEM; MIJN GOUDMOND LAAT'
63
OVERLEVERING M: Ontwerp p in Rosen, ,pp.
26.
NG: De D nieuwe ggids 2 6 .II november 1 9, 11 P
V 1:1. 136; V 2 : p. 1 SO .
706. 7
DATERING 1910-1911
p ^ p

64
BRON Whinfield nr. 393 en Rosen nr. VIII
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
A
1
2
3
4
uoth rose, ose I a amYusufo the Yusu flower, we I swear,
For in my Y mouth rich golden g gems g I bear:"
Ii sad "how Sho me another roof." Quoth she,
"Behold B this blood-stained vesture that I wear!"
Die Rose, , ein
meinem Garten stand, ,
S pr ac. h • "Ich bin Joseph P aus Aegyptenland."
gYp

[71] '0 WERKMAN, WEES OMZICHTIG IN UW DOEN!'
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids g s 26.II , november 1 9 11 ,pp.
706.
VV 1 : V2:
I 36; . p. p. l S 1 .
DATERING 1910-1911
p ^ ^P
BRON Whinfield nr. 54 en Rosen nr. XVI
VARIANTEN A 1 0 < 0, , NG , Vl
EN CORRECTIES
Ah tte potter, stay sta thine e hand! with ruthless ssrt art
Put not to such base s use man's mortal part; p ,
See, thou ou a art manglingon thy th cruel wheel
Fi a f n' u fingers s gesadKa
and Kai Khosrau's s heart. e
Tb ep f r eimm dich etwas mehr in acht, ,
B ea h ndl ed deinen Ton mit mehr Bedacht!
Dha Du vi st ll e icht e den Finer g Feriduns
Und n Cyrus'' Hand Had mit t auf u dein Rad ggebracht.
eb a
1
NOTEN P. . de Ka Kanter ne ve vertaalde rtaa e ddittedc ggedicht in het e Engels, g^ zie 11.4.
[72] 'DE KRUIK OOK IS IN LIEFDES BAN GEWEEST'
65
NG: De nieuwe ^ i s 2.II 26.11, novembe , r 1 11 ,p p. 707. 7
V 1:. 1137; V 2 : p. l S1.
OVERLEVERING ^
DATERING 1910-1911
p ^ p
BRON Whi i 1 e nr. en 7 eRosen
nr. XVII
VARIANTEN 1 liefdes < liefde's NG
EN CORRECTIES
This h' u jug dd did once, like me, love's sorrows taste, ,
bonds b n of o beaut beauty's Y tresses esses once embraced, ,
and handle, e which w c you Y see ee upon p its isside,
,
Has many Y a time twined round a slender waist!
Einst schwebte dieser Krug, g, ich, in Liebesbangen, g >
Innkler du Locken oc Netz N war er, wie ich, ,g gefangen; g ,
Und was am Hals des Krugs g als Henkel du erblickst,
a e ine Hand H nd ein eins t die t, der Liebsten Hals umfangen. g
1
NOTEN Eigenlijk E 1 g e nlk 1 l staat s a er r inNG in de eerste r t e regel ege van a d ditt ggedicht
ed liefdes'
mmaar aa dat moet et een ee zetfout e ut zijn l voor o lie liefde ''s.
s

[73] 'DE ROODE WIJN, DIE ONDER LACHGELUID'
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids 26.II, november 1911, p. 707.
V 1 : p. 137; V 2 : p. 151.
DATERING 1910-1911
BRON Whinfield W e nr. 148 8en
Rosen nr. LXXXI
W Wine e is a melting inruby, g Y^ ucup
the p mine; ^
Cupp is the body, b Y^ the soul is wine; ^
Thesecrystal gobletstss g smile ewwith ruddy ru Y wine
Like tears, tea s , that t a blood 1 of o wou wounded ded hearts h r enshrine.
fl uss i Rubin, e g R 'n ^ der e s ergiesst g
Un lachend aus demm
as Hals eder
Flasche fliesst,
Ist eines Herzens n Blut B u und der eKrystall rYs
Ist eine Trane , die e ihn rings gs u ms c ess hli t .
[74] 'VEEL KOSTBAAR BLOED HEEFT 'S WERELDS LOOP GESTORT'
M: Ontwerp p in Rosen, Pp.
2 S
NG: De nieuwe gids g 26. I , november 1 9 11 , p. 7 07
.^
'. V. 2.
pp. 137; 3 V ^P p. 1 S 1 .
OVERLEVERING , 25.
DATERING 1910-1911
BRON 0
Whinfi e 1 nr. , 24 en e Rosen nr. VI
VARIANTEN M
Heaven's ' cruel1 wheel ee much u righteous ri g teous blood b o0ddoth
shed,
Andst strike e down dow roses o ses on ttheir e garden g bed; b
^
Puetee l m theenot
o onthy YYyouth ut aand
looks, , my Y son!
Full Fu many a Y a bud b is blasted ere 'tis spread. P
as Wel hat h dies iestrad We ad nicht c viel edles Blut ver vergossen ossen!
Wie manche Blume m ewek welkt, die , d kaum der Erd' entsprossen! p
Verlas dich, , K nabe , nicht c t auf f deiner Jugend g Glanz!
W Wie e manche anc e KKnospe p fie I 1 l, h' sic noch ward erschlossen!
^
EN CORRECTIES 1 gestort
2
3
verdord
4eo end geopend wordt
[75] 'WIJ GAAN EN KOMEN EN DE WINST IS WAAR?'
66
NG: De nieuwe gids s 2 26.11, .II november 1 9 11, p. 707.
^
V 1:. p1 7' 3, V 2 : Pp.
1 S1.
OVERLEVERING , p

DATERING 1910-1911
BRON Whinfield nr. 60 en Rosen nr. X
[76] `DE WERELD GAAT EN GAAT, ALS LANG NA DEZEN'
WWe come m and a dgo, g, but for o the g gain, a , w where ee ris it? s t.
AAnd spin sp en life's lif woof, s o , but b for o the t e warp, wa p, w where re eis s iit?
t.
And d many a arighteousman hhas burned rn to dust st
In heaven's blue rondure, , but their e s smoke, oke where h'?
, is 1it?
All unser Leben und Streben — was as ta ug t' s. ?
Und all unserirken W und We be ben — wer b braucht's? raucht s .
Imro g ss en Sc hi c k sa 1 s of e nve verbrennt b ennt
SSo vieles Edle uund Gute — wo ra uc ht' s. ?
VERI.EVE RING NG. • De e n nieuwe uwe gids s 2. I 6 november Il 1. 1 707.
OVERLEVERING g
V 1:1 p . 137; V 2 . : p.1152.
S
,,p0
1911, 77
DATERING 1910-1911
BRON Whinfield W e d nr. . 30 een Rosen se nr. . XI
The e world will last s long g after my yppoor fame a
Ha Has passed p away, y, yea, ye , and my y very ryname; e,
Aforetime, e , we e came, a , we were not missed. .
When W we a aree dead aand gone, g e ^ 'twill ill be the t esa
same. e .
Wenn angst g wir nicht mehr sind, , wird sich esWe dies Weltrad drehn, ,
Wenn unsre s e Spuren S p u e angst a gst
im Sand Sa der e Ze i it verwehn. erwe
Einst s waren wir noch nicht — und 's s hat nichts ausgemacht;
ausg ,
Wenn einst s wir nicht mehr sind — wird's sa auch noch c weitergehn. g
Meijer vertaalde dit gedicht g in het Engels,zi 5 .
NOTEN 1 R. P. ed e e II.
[77] 'IN DEZEN KRING VAN KOMEN EN VAN GAAN'
67
OVERLEVERING M: Ontwerp in Rosen, p. 42.
p ,p
DATERING 1910-1911
NG: De nieuwe gids 26.11, november 1 911 V 1:. p 137; 37, V 2 : Pp.
1 S 2.
p 707. 707
BRON Whinfield nr. 83 3 en Rosen nr. XXXV
In this our round adof of coming g and ogoing
g g
Our entry rY and our exit pass ass allknowing; a
No wi ht in all at the world can tell us trulyy
Whence we have come, or whither we areoin g g.

68
Von i ese m er K i s in , m de ir whier e n uns drehn, ,
Kann ich c n nicht c t A nf a ngp s un
kt nicht ^ c tE Endpunkt pu
tsehn.
h e k e in sagt' r t' mir, , wo wir kamen her, ,
Und n keiner e weiss, s , von hier wir gehn. g —
VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
1 cirkeling
2 ving
3 aan
4
B
D d Der e dingen eg
kringloop g p en hun [cirkeling] g
2
3 a van waar onzen aanvang g nam
b [van waar zijn [aanvang g narn]
c [van waar een [aanvang nam]
4 noch waar a ehet eindpunt p
NOTEN 1 Zetfout: Ze Ut. in V', V , r. . 2 in i. i.p.v .v. is
`GEEN, DIE OP OM TE KEEREN ZICH BEZON,'
OVERLEVERING v M: Ontwerp p in Rosen, ^p p. 35.
NG: : De nieuwe ^gids 26.11, ^ november 1 9 11 , p. p 708. 708
V':.1 p 138; , V 2 : p. p S
DATERING 1910-1911
BRON WWhin field nr. 3372
Ï en Rosen nr. XXV
VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
1
2
3
4
Who e'er returned of all that went before,
To tell of that long g road they Y travel o'er?
Leave ea naught aug undone of what you y have to do do,
For whenou Y o g^Y you will return no more.
Vonllen a die den weiten Weg gg gemacht,
Hat keiner ei e Nachricht chricht noch zuri ck gebracht.
Lass nur nichts cis liegen ge in dieser Herbergswelt: g
Nie kehrt zuruc " k werr
Bich erst aufgemacht.
een onverwrikte richting

VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
1
B
1 baan
2 karavaan
3
4 onderdaan
[79] `ONS BLIJVEN IS VERVULD VAN HARTELEED,'
69
C
1 stadig aan ig
2
3
4n a keert Geenterug
baan
b [Geen n keert e tterug] g op pden begonnen g [baan]
geen
begaan aan
d eenmaal opgegaan
D
1
2
3 a verzuim, vergeet ve gee
niets in dit doorgangshuis
b[verzuim, vergeet niets in dit herber gshuis
4 die eens is op pp pad gegaan gg
M. Manuscript in Map aII, p (: ^ groep 8 g 2): p op de p voorzijde voorzijd van een en
enveloppe,t
geadresseerd a n eL o polds moeder in Ni'me Nijmegen; l g ,ppost
s
se18 t m p el 4.7.11; formaat 1 x 12,5 , cm. S
NG: De nieuwe uwe gids g s 26.11, 6 ^ november e 1 9, 11 p. p 708. 708
V 1: .pp. 138; ^ V 2 .p : p. S
DATERING 1910-1911
BRON Whinfield iel nr. 1 en Rosen nr. XXVIII
2
3
4
This w s world, o do , our u one day's y lodging g g here below, ,
oth yield Y e d us naught au g but bu sstore of g grief and a woe, ,
And Adteaasw then, , alas, , with all a our u doubts ubtsuse unsolved, ,
And heavy-hearted Y with regret g we go. g
Von die s er Erdenwelt ab,
scheid' ich nun ab
Die kurze Zeit lang mir ein g,
Obdach gab,
Von allen Rátseln ward mir keinsel^st g ,
Und tausend Zweifel nehm' ich mit ins Grab.
Ons Osbblijven l is s vervuld van smarten
Van raadselen,
— en ons vertrek
Is zwaar van spijt pl

B
1 an blijven 0 sb ^ e sv ^ vervuld l van va smarten]
b
cnblijven 0 sis vervuld e van] a har t eleed
2 a a [Van raa se l e n ,waa waarde
zin niet weet
b [Van raadselen, waa r va n[de]
geest [niet weet]
c Atwijf ^el
3 a a
b
Van V in of uit — en ons vertrek]
c Het [in ofi u t e[n] zie nu [ons vertrek]
4 aIszw aa t va vanspijt] en van berouwen wreed
b vettra enaso et alsof speet het
C
1
2
wel [Het ons in of uit] scheiden
en evenwel
4 Is aarzelend a ee dee[n] nimmermeer gereed ge
eed
NOTEN I Leopold p noteerde otee de In Whinfi e 1d b bij i dit i kwatrijn: ri . 'tegenstrijd'.
[80] 'HET LAATSTE DER BEGRAVENEN VERGING'
g 6. I,9 1 l p. l ^ p 708. 708
. 138; V^. p. V2: p. 152. 1
OVERLEVERING NG: De nieuwei .r 2 I november
DATERING 1910-1911
p ^ p
BRON Whinfield nr. 45
VARIANTEN 3 atomen < atomen, NG
LN CORRECTIES
[81] 'DAAROM, LAAT AF VAN HOOP EN WANHOOP, KOM'
70
The tenants t^ of the tombs bs to dust decay, e Y ,
Nescient ofif, a and d all beside are they;
Their sundered atoms float about the world,
Like mirage g clouds, ^ until the judgment-day.
P p^ 2. g op P de p voor de ) van een
enveloppe, pp , ed geadresseerdaanLeopolds
g se aaLeoo p moeder d s oede Nijmegen; N ^ m ege n,
poststempel.7.11,
4 'frm oformaat x 12,5 , cm.
M 2 : Manuscript p pop de achterzijde lde van va eeen e eenveloppe, ve o e zie e onder de M '
pp ^ .
NG: De nieuwe gids g s 26.II , november ove bet l 9ll ,p p.
V':. p 1 38' ^ V 2 : •Pp.
153. S3
708.
OVERLEVERING AO: Manuscript in Map II, (: groep 2): voorzijde
DATERING 1910-1911
l

71
BRON
VARIANTEN M1
EN CORRECTIES A
Whinfield nr. 131 en Rosen nr. XIX
Let us shake hak off dull u eas reason's incubus, s ,
days Y or years Y e discuss, ,
But take our jugs, l d g ^ aand
e p 1 ni sh them e with w w wine, e ,
0 Or e'erotte ggrim potters p s make their jugs lg of us!
Was predigst p r i du vom Fasten un vom Beten ? gBeten?
u zur osc Moschee ee lass s uns n ins Weinhaus treten, ,
Rill " g n Becher, e , eh' ie s deinen Staub, S ,
Khajjam, ^^ m, Kragen g und nd zu Bechern kneten.
1 a a Laat af van tobberij e enko kom
b < >
c fl L aa van] t n de diepzinnigheid en kom]
y < >
e 6 [Laat af van] a
en kom
2 a a om en om
b laat [om en om]
cLuister Y naar vrouwenlach [laat om en om]
d
e b waar [om en om]
3 a a hanteer
b , Y, bgaang
4
B
1
2
3 a a De handkom
b
c [De] wijn[kom] l
d fl
e
[De wijnkom]
[De wijnkom] l
stof
en onze [stof]
fD wijnkom],v evooor
[onze stof
g [De wijnkom, 1 voor] [het] [stof] van o ons s gebeente ge
4 a a verwerkt wordt tot een kom
b [verwerkt wordt tot een] andre kom
c Ook zij [verwerkt wordt tot een andre kom]
d f3 zelf afgerond g [wordt tot een andre kom]
C
1
2 a a en reik rond
b fl [ontbreekt
c Y
en reik rond]
3 a a De kom met wijn wijn vo[or] dat onze eigen g stof
b < >
cm [De kom met wijn] l ggaat
vo or ook onz estof]
[De kom met m wijn wij aa n vo or ook onzestof] ef s o
• y [De kom o met e wijn vo[or] o oonze stof] gekneed g
l

4 a a wordt afgerond
b /3 gekneed e[n] afgerond wordt tot een kom
c y [e[n] afgerond wordt tot een] andre [kom]
D
1 ahiloso ische p bezwaren
P
b diepzinnigheden
c de[diepzinnigheden]
d Laa tdiepzinnigheden]
e
e Soms
2
3
4
E
la U-U-U-U-Ub
Laat subiectief obiectief
c [m]
2
3
4
F
1 su biect
e[n] obiect laat hen gaan g en kom
2
3
4
M2
1 en kom
2aar 2Waa vrouwen lachenen waar om en om
De wijn lggaat
4
[82] '0 DROOMEND HART, KIES U EEN NIEUW VERTIER'
72
OVERLEVERING M: Manuscript p in Map p, II 8 g groep p 2 : op p de voorzijde voorzijd van een
enveloppe, e geadresseerd aan Leopolds p moeder in Nijmegen;post- l g ,p
stemel p 4..11; 7 formaat , 18 x 12 ,S cm.
NG: De nieuwe gids 2 G.II ^november 1 9, 11 p 708. 7
V':. P 1 38 • V 2: pp.
1153. S3
DATERING 1910-1911
BRON oN Whinfield W e nr. . 1158
S
Bring wine! y my a heart wwith dancing gp spirits teems, ,
Wa ^ fortune's a n waking is g as fleeting e g dreams; d eams ;
Quicksilver-likeour r' days are t swift f of , ffoot,
A Andyouthfules dsubside fir bslike
i 1 ttorrent or e t streams. t s eams

l
VARIANTEN M
ENORRE C C TIES A
1
2
[83] 'ONS IS DE DAG; OP ALLE WINDEN VAREN'
73
3 a Lc Licht t aalskwikzilver skwk e dartelen tee de dagen a ge
b [Licht L tasvlieten alskwikzilver}vli t n onz onze [dagen] ae g
c ^ go r ge len
d Abe gr
o ef . ?
4 a zinkt als se eenbergrivier
b Dee jeugd lgu
[zinkt als eenbergrivier]
c[De]pracht P van a lg zinkt als eenbergrivier]
d < >
e En jeugd l gg[zinkt
als een bergrivier]
f En jeugd le gg
d sl[inkt als een e ber rivi er
g
^vervliet
h
,
En l ong e Pracht zinkt
sl[inkt]
,
a 1 s ee nber gr
iier v
.
i
zinkt
De levenspracht P
als a s eenbergrivier] ee
sl in t
PEn onze pracht verloopt Pt
B
1 a ontwaak
b ontwaak aa mijn ^ hart tot troost
c vertier
d Mijn Mi l ee eenzaam aa a harte te vond een nieuwvertier euw
e
f Het e [eenzaam nz m harte avond rte v een e nieuw euw vr e tie
r
2 a bloementier
b rozen[tier]
c
hier
d eglantier g
e En zoek uweluk g
f
g [zoek uw geluk] gu in wijn en ggoedertier
h [zoek] nog g [geluk ge in wijn l en goedertier
i In wijn l
troost
wi wijn] n ver troost
k rozen en violier
3
4
OVERLEVERINGc '^Manuscript , in Map Ma II 8^ . groep g r P 2): op P de voorzijde voorzijde van een
enveloppe, geadresseerd PP, e eg aan aLeopoldsmo eder in Nijmegen; Ni'me
l g ^
poststempel,
11 4.7. • formaat , aat 18 x 12 Scm.
M 2 ^ .op Manuscript o de achterzijde 1 van een enveloppe, PPe, zie onder er M'.
NG: De naeu nieuwe ggids 26.11, 6 , november b 1 9 11 , p. P 708. 7
V'^. p. P 138; ^ V2: Pp.
1153. S3

74
DATERING 1910-1911
BRON
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M'
1
2
W hi ei 1 nr. . 130 3 0e
en Rosen se nr. . I; I Leopold p 1 was er niet e e zeker e e van o
.,
deze eezijn. twee elkaars equivalent Hij zijn . Hi noteer ehet
nummer van
Whinfield ie 1 in i Rosen n m t een e ee vraagteken v g aa nerachter.
O let us not forecast to-morrow's fears, f
• countto to-day a Yasgain, g my ^ Ybrave compeers! Peers!
To-morrow we shall s a qquit u this inn, ^ and march
With c comrades a s h have who marched aveseven s ven thousand years. Y
Des Lebens ebe s Ka Kara a zicht mit Macht
• hin , un jeder J eTag,
t g, de den du verbracht e
Ohne 0 Ge Genuss, , ist ewiger g Verlust. –
Schenk n in e Saki! , S. ' Es ^ ssc
schwindet w ndet schon sc die Nacht. e
3
4 m e t r esg i enooten van voor 1000 jaren l
MZ
A
1 Geniet de dag ae g e[n] laat aa de zorgen g varen
2 morgen g e n zijn zijnbezwaren
Morgen r gn
is ons vertrek
4 a D i zijngewandeld' ljare e i7000
Mee [zijn gewandeld e a 7000aren 1jaren]
c < >
d[Die]al op aweg P zijn g zijn [7000 7 jaren] l
e
f [Die op] p den [weg gJzijn z 7000 Jjaren]
B
1 Ons is s de dag, op P alle winden [varen]
2 a De zorg r is gs om o wa wat ons morgen g zal [bezwaren]
b
c [De zorg]en g [om o wa wat morgen g zal bezwaren]
d [De zorgen g om wat morgen g zal] weervaren
3a Moren g is ons vertrek ken met u –
b [Morgens is ons s vertrekken met] een heer
c [Morgen g n is so ons s vertrekken met een] stoet
d[Morgen is ons vertrekken n met e ee een] schaar
e < >
D[Die op P den weg] gis [7000 7 jaren]
1aren
II
3 hir

[84]
'WAT DEED U UIT DEN EERSTEN SLAAP ONTWAKEN'
OVERLEVERING
DATERING
BRON
NG: De nieuwe gids 26.II, november 1911, p. 709.
V': p. 139; V 2 : p. 153.
1910-1911
Whinfield nr. 296
W Whoooras it tr houg brought thee here e e at nightfall, g who?
Forthh from the t e harem, in this manner, who?
Toi m w who o in thy Y absence burns bu sas fire, e >
And trembles like hot ot aair,
who was it, who?
VARIANTEN 1 den n ee eersten < de eerste NG
EN CORRECTIES 2 veile ghei sverzaken < (a) vei veiligheid' 'li heid's verzaken NG
(b) ve gh
e i verzaken s V 1
[85] 'DE LIEFSTE NADERDE, MIJN ZINNEN WEKEN;'
o OVERLEVERING NG: De nieuwe ^gids
26. I Inovember
, 1 911 ,pp.
10 9.
V':.1 P 139; ^ V 2 : .1 p 153. S3
DATERING 1910-1911
BRON
Whinfield nr. 318
My Love drew near, , and I was overcome,
My Y heart was speaking, but Y my tongue o^ was dumb;
the h wwater-brooks ate bos died I i ot f thirst. s.
Was ever known n so s sstrange g a martyrdom?
1 Z etfout, •'n in V 1 , r, 3 m at
yrium i. p.v. mart yrium
In Wh irlfl e1ontbreekt d ee een eesteke leesteken ac ne achter d aatst de laatste regel. g Wijl
hebben ebbe daar a op p ggrond van va ee een ee eerdere d druk van de uitgave g een
vraagteken toegevoegd.
[86] 'O LIEF, DAT NIET DAN EERST UIT LEED ONTSPRONG'
75
NOTEN
OVERLEVERING VER LEVERING NG. De nieuwe gids ids 26.II november 91 11 , . 709
.p
V 1:. 139; 39V 2 : p. 1 54.
DATERING 1910-1911
p ^ p
BRON Whinfield W nr. 303
Whoso aspires p to gain g a a r os e-cheeked fair, a
Sharr
cks pricks fromthorns or
fortune'shorns must learn to bear.
See! till i cleft t h this t co s comb b was c bY
cruel cuts,
I It never eve dared e to touch my y lady's y hair.

[88]
VARIANTEN 3 dezen < deze NG
EN CORRECTIES 4 hij < zij NG
NOTEN 1 P. P.J.. e de Kanter a e vertaaldedi K,
dit gedicht edicht in het Engels En els zie II.4.
'DE ZEFIER WAAIT UW ADEM TOE; HET NEEMT'
OVERLEVERING NG: De nieuwe d 26.11, g gids 26 , november 1 9 1 1 , pp.
7 0 9.
DATERING 1910-1911
V':. 1 39• V 2 : p. 1 S4.
p ^ p
BRON 0
WWhin
field nr. 225
The zephyrs w t Thyfragrance, Y an it takes
My heart, h ) r and d me, ) his master, aste ) he forsakes; )
Careless ofineea he pants P aand
leaps p to Thee,
And Thee hi his pattern pa and ensample p makes!
'GEEN HART, DAT NIET VERBLOEDT, VAN U GERUKT;'
OVERLEVERING, NGNG: De nieuwe ggids
26. 26.11, november 1 9 11 , pp.
7 0 9.
V'• .p p. 139; , V 2: p. p S
DATERING 1910-1911
BRON Whinfi eld nr. 22 220
No heart ea is there, e e but u bbleeds
1 when e torn Thee, )
Nos i gh is so clear ea but craves TThy Y faces aces to se see; )
And tthough gpperchance
r h n Thou carest caret not ot for them, t e
No soul is there, , but pines p with care for Thee.
[89] 'MAAK LICHT VOOR MIJ DES LEVENS ZWAAR GEWICHT,'
OVERLEVERING o NG: De nieuwe gids g 26.11, , november 1 9, 11 pp.
70 9.
39 V':. 139; V 2: p. 1 S4.
76
DATERING 1910-1911
p ^ P
BRON W hfi'Hifi e1 d nr. 2 61
en Rosen nr. XLIV
Make light i to me the world's ' g t e e world oppressive pp o ress wweight,
g
And hide fide from men my Y faults au is and sorry rY state;
And ggrant n me peace pe aeto-day,
Y^ an on the morrow
Dea lwfihmeasT with Thy mec mercy may Y Ydictate.

[90] 'GOUD EN VEEL KOPER ALS EEN KLOKKESPIJS'
0 halt mir fern des Lebens bange Sorgen,
Mein bóses Tun halt vor der Welt verborgen;
Lass heut mich glucklich sein, and was Dir dann
In Definer Gnade gutdunkt, — to mir morgen.
M: Ontwerp in Rosen, p. 51.
p , p 1
NG: De nieuwe ggids d 26.11, , november ovem e 9 1 11 , p,
710.
OVERLEVERING S
DATERING 1910-1911
VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
V 1:. 140; V 2 : p. 154.
p ^ p S
Whinfield . 112 nr. een Rosen se nr. XLVII VII
B
1
2
When great the Founder moulded me e of old, ,
He mixed b much swt baser metal i h my Ygd gold; o
r o orfairer I ca cannever
be
Than what I was when fresh es from o Allah's a s mould. ou d
Als Gott einst meinen Brei e u z e r ch tgegosse n,
I s t GGut' und Boses mit hin e in geflos
sen
.
Drum kann au ich wahrlich auch nichtt besser r se sein, ,
Als er mich selbst einst in die Formssen. gego
Aklokspijs
pl
Avorm
[91] 'DIE HET GEIJKTE WIJSELIJK BELEDEN,'
77
BRON
3
4
wie e is er dan voor de e klankaansprakelijk a
^hoof d zakeli'k ^
OVERLEVERING M: Ontwerp p in Rosen, p 54. S
NG: De nieuweids 26.11, november 1 11 710.
DATERING 1910-1911
g
V 1:. p 140; V 2 : p. p 155. SS
9 p 70
BRON BRO Whinfield W nr. 325 3 S en Rosen nr. LII
These es dullards uase never burn b the midnight g tooil
In deep p research, ^ nor do they Y ever toil
To rise beyond Y themselves, bu but d dress ess them t fine, ,
And others' reputation p try rY to spoil. P

VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
Die keinen Schritt jemals vom Weg gecoacht,
Die bis zum Morgen nie die lange Nacht
Im Suchen Hach der Wahrheit durchgewacht,
Und manchen Braven um Leib and Ehr' gebracht.
1 Die De nooit een voetstap p van de weg g deden
2 Die nooit aan twijfelen nonzekerheden
3
4 heteleven lv n ede en ee eer ebbe h n afgesneden s
B
1 Die het gl e i k tewijselijkbe
beleden
2 a a [Die nooit aa n twijfele enonzekerheden]
b
c [Die nooit] van va [twijfel tw l e een
onzekerheden]
d Y Die aan ggeen n [twijfel tw 1 e een
onzekerheden]
3 a a [ontbreekt
b vergingen
c < >
d [ver]teerden
e y labou r eerden
f
4
ziek gingen in n e enandersdenkenden
de n
C
1
2
3
4 a [het leven en de eer hebben] afgesneden]
c getroost [het leven en de eer afsneden]
[92] 'WIJN DRINK IK EN DES MORGENS RIEKT MIJN BAARD'
[93]
78
oOVERLEVERING NG. De nieuwe gids g 2 6.II
november 1 9 11 , pp.
710.
V 1 :. p 140; V 2: pp.
155.
DATERING 1910-1911
BRON Geen bron ggevonden.
e
'EEN DRUKTEMAKER IS, WIENS NAAM BEKEND IS,'
OVERLEVERING NG: De nieuwe g gids d2. 26.11, 6 > november 1 ^ 11 > p. P 7 10
.
V 1. . p p. 1 140; 0 , V 2: p.1155.
55
DATERING 1910-1911

BRON
Whinfield nr. 342
[94] 'TENTMAKER, ZIE, UW LICHAAM IS EEN TENT,'
79
They call you braggart, if to fame you're known,
And sly intriguer, if you live alone;
Trust me, though you were Khizer or Elias,
'Tis best to know none, and of none be known.
M: . OOntwerp
P in Rosen, ^ p. p 36. 6
NG: ^ Dee nieuwe gids s 26.11, 6 november 91
11 p. 7 10.
OVERLEVERING 3
DATERING 1910-1911
g ^ ,p
V 1:, 140; V 2 : p. 155.
p ^ p SS
BRON Whi i 1 e nr. 17 . en ^ Rosen nr. XXVII
VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
Thy Y body Y is s tent a te which t w c for a sspace
p
Th Thy spirit sp doth with royal y presence p grace; g e,
Whenaea
he departs p! comes the tent-pitcher D th
SStrikes s it, and moves to a new halting-place.
^
0 Zeltmacher, , dein e Leib gleicht g einem e Zelt, e ,
Derultan S "Geist" nur kurze Rast drin halt.
Und wenn der Sultan sich zum Aufbruch schickt,
Dann Da kommt der e Tod d und bricht es ab, b , das d sZe Zelt.
1 tent
2 een kort logement g
3
4 kent
B
1 a Tentmaker: [tent]
b T entmaker: ziet e uw [tent]
cTentmaker: gij, g [uw] l^
[tent]
d Tentmaker: zie [uw] lichaam is een [tent]
2
3
4
Den Sultan Ziel tot [een kort lo gement
C
1
DeDes lijfsS llSultan ta [tot een e kort logement] gement
3a vertrekt de heerscher
b vouwt het linnen op
4a geen g die nog g de standplaats p [kent]
b eneen g die nogg de standplaats p kent]

[95] 'IK SCHEIDDE; ONVERSTAND WAS ALLERWEGEN,'
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids 26.II, november 1911, p. 710.
V 1 : p. 140; V 2: p. 155.
DATERING 1910-1911
BRON Whinf e ld nr. . 37 3 en Rosen e nr. XCII
^ I passed p away, while e men en tto folly Y clung, c u g,
And of my Y precious p ec ous pearls p not one was strung; g^
A Ahfo fools! s. 1 ^there ere ddied
ed w with t me a thousand truths
Which W c eve never a have e bbeen told and never sung. g
80
NOTEN
h geh' gedahin a und ass lass e die We Welt t uru z" ck im Streit, S ,
U n hatt' h ' von hundert u r t Perlen Pe 1 e doch c akaum m in e eaufgereiht. ge
—
naus gp es roc h en li blieb manches so a es ttiefe Wort, W ,
Weil's 's doc doch niemals ema s ve r t s nden a h"tte a meine Zeit.
1 Men acht het h inh e a t eghij algemeenvooa voord zij t hi' zij n
r reeks k Tit 1t ' de Ruba i t a 'en e daarmee zijn bundel bu de VVerzen, afsluit s met
^
1u ist dit k kwatrijn. rn lIn
. niverbandsetvabea
dit is het van belang gp op te merken dat
Friedrich ri Rose Rosen zijnvertaling zijn Duitse vertalin van dit kwatrijn kwatrij samen met een
ander, n r gescheiden van de overige, g, achterin ac te zijn zij boek e onder het
opschrift ps tS ` chlus swo
r'hft te heeft opgenomen.
Pge
en.
2 Dit gedicht ge staat op p het Le o podou
l m n m nt e in Rotterdam. Rt

81
Verzen
De uitgever W.L. Brusse uit Rotterdam vertelt dat hij al in 1904 Leopold
heeft voorgesteld diens verzen uit te geven. De dichter ging hier niet op
in en bleef ook na herhaalde verzoeken van Brusse bij zijn weigering.' In
het voorjaar van 1912 ontving Leopold een brief van P.C. Boutens waarin
deze eveneens vroeg de verzen te mogen uitgeven. Over de achtergrond
van zijn verzoek heeft Boutens later gesproken met een verslaggever van
de NRC: "Wat er van Leopold tot 1911 was verschenen, was over
tijdschriften verstrooid en voor de bewonderaars van den dichter, waartoe
ook Dr. Boutens behoorde en behoort, lastig bijeen te houden en terug te
vinden. Vrienden van den heer Boutens hadden hem daarom gevraagd het
in een kleine uitgave bijeen te brengen, hetgeen overeenkwam met een
idee, dat hij, van de eigenaardige mentaliteit van Dr. Leopold gehoord
hebbende, reeds bij zichzelf eerder overwogen had." 2
Leopold vroeg Brusse om advies en deze raadde de dichter aan "met Dr.
Boutens het plan te bespreken." 3 Dit is gebeurd op 1 mei 1912. Boutens
schreef erover aan Arij Prins: "Vanmiddag had ik hier den dichter
Leopold uit Rotterdam, een wonderlijk eenzelvig man. Ik had hem voorgesteld
van zijn verzen een bizondere uitgaaf te maken. Hij heeft nog
geen besluit genomen. De moeilijkheid is, dat hij zijn eigen werk niet
meer de moeite waard vindt. Hij is ook wat doovig, en heeft iets ijselijk
afgestorvens over zich. Na vijf minuten wilde hij weer wegloopen. Hij
sprak af dat hij zich nog eens goed bedenken zou." 4
In 1926 verklaarde Boutens tegenover de NRC: "Dr. Leopold bleek zelf
niet meer van de blijvende waarde van hetgeen hij gepubliceerd had
overtuigd te wezen, maar liet Dr. Boutens, toen deze in het belang van de
literatuur, aan zijn idee vasthield, begaan. Het plan van den heer Boutens
(een zeer beperkte uitgave in 80 exemplaren, uitsluitend voor een kring
van belangstellenden, voor welken Dr. Boutens reeds eerder een bizondere
uitgave had ondernomen, bestemd) was Dr. Leopold bekend.
Toen de uitvoering ervan reeds tamelijk ver gevorderd was en met het
1 W.L. Brusse: `Leo pold's
verzen' . In: NRC 4 november 1926. 9 Ook te vinden in Den
gulden g winckel 25(1926). 5 . pp
278-279. Leo old en Brusse hadden toen al contact met
e l kaa r in ve verband r met m de uitgave i ave van a S Stoischewijsheid a e die in 11904was, 91910
verschenen w in 1 1
gevolgd g g door Uit den tuin van Epicurus.
2 [Anoniem]: `Leo pold's
nalatenschap'. p In: N NRC C 2 november 1926. 9 Ook te vinden in Den
gulden w inc kel 2 S (1926). 1 9 6. 277-278.
3 Zie noot 1.
4 Debe brieven ri n van va Boutens Bo n aa aan Arij A l Prinss bevinden v beM deMuseum
zich in het Letterkundigm s u in
Den Haag, g^ g.
B.786/655.

82
drukken van het vierde vel begonnen zou worden, kreeg Dr. Boutens
plotseling een brief van Dr. Leopold, waarin deze zich terugtrok en
verklaarde toch liever geen uitgave te willen.
Hierover verwonderd schreef Dr. Boutens aan Dr. Leopold, dat het nu te
laat was om de uitgave nog ongedaan te maken, o. a. omdat hij er ook een
vrij aanzienlijk bedrag in gestoken had. Hij hoorde niets meer, ging met
de uitgave door en toen deze gereed was, zond hij Dr. Leopold zes
exemplaren, waarop deze hem een briefje stuurde om hem te bedanken.
[...]
Dr. Boutens is altijd van meening geweest en is het nu nog, dat hij
volkomen correct gehandeld heeft." 5
Het verhaal van Brusse wijkt echter op belangrijke punten van dat van
Boutens af: 6 "Dr. Leopold [...] bezocht dr. Boutens. Dit bezoek leidde
echter tot het resultaat, dat dr. Leopold aan dr. Boutens verbood de
verzen uit te geven. Na dat bezoek heeft dr. Leopold ons dat direct medegedeeld.
Wij wisten dat tien dagen na de eerste aanvraag van dr. Boutens.
Ruim een half jaar daarna bezocht dr. Leopold ons. Hij had een pakje
onder den arm, waarin het boek bleek te zijn dat hij 's morgens
ontvangen had. Dr. Leopold was diep onder den indruk van verontwaardiging.
Hij deelde ons mede, dat dr. Boutens toch — tegen het absolute
verbod in — de verzen had uitgegeven en zonder dat hij, dr. Leopold,
daar iets van had gezien.
Dr. Leopold heeft de proeven niet ter correctie gekregen. Het boek werd
hem kant en klaar thuis gezonden.
Dr. Leopold vroeg ons of daartegen nu toch geen recht te krijgen was. Wij
bespraken, dat er te procedeeren viel, maar ontrieden Dr. Leopold zich te
begeven in de —vooral voor een natuur als de zijne —uiterst pijnlijke en
enerveerende onrust van een proces. Het heeft ons overreding gekost om
Dr. Leopold's verontwaardiging te bekoelen en hem het pijnlijke van het
hem aangedaan moreel geweld te verzachten. Wij gebruikten daartoe het
argument, dat wel de daad van Dr. Boutens getuigde van eigengerechtigheid,
maar dat de daad van den dichter toch belangrijk was voor de
literatuur en een doorslaand bewijs voor de vereering van Boutens voor
Leopold's verzen.
Hierop reageerde de heer Leopold met de woorden: `Ja, en omdat er nu
een subliem stukje proza als voorbericht door meneer Boutens is bijgevoegd,
is het bovendien nog pijnlijk voor mij, om mij in het openbaar
tegen hem te verzetten.'
[...] dit zijn de feiten, waarover verder ook in de twee-en-twintig jaar
correspondentie de gegevens zijn vastgelegd.
5 Zie noot 2.
6 Wi' ll zijn het dus niet et ee eens s met e alink wa waar a hijlpg opmerkt: o e. kt . het ein t verschil lezing i 1 der
beide b p partijen l is g gering g ... ."U.M.Jalink: J.H. Leopold. pp.
89.)

83
Het briefje om te bedanken, waarvan Dr. Boutens spreekt, bestaat
misschien, maar wij kunnen niet anders veronderstellen dan dat dit een
dankwoord bevat voor Dr. Boutens' uitspraak van groote waardeering in
het voorbericht.7
Dit zijn de feiten, ontdaan van alle bijkomstigheden, die op zich zelf,
bovendien, nog belangrijk genoeg zijn, om er later met de brieven op
terug te komen.8
Vast staat voor allen die Leopold van nabij hebben gekend, dat deze
gewelddaad Leopold's subtiele natuur een wreedheid heeft aangedaan, die
altijd is blijven schrijnen en waarvan niet is uit te maken welke gevolgen
zij heeft gehad. " 9
Leopold zelf vertelde Brouwer in 1912 dat Boutens hem had gevraagd of
hij de verzen mocht uitgeven: ` `[ ... ] ik had daar eerst wel noren naar,
maar heb hem ten slotte gezegd, dat ik het liever niet had. Toen heeft hij
mij geantwoord: Mijnheer, het spijt mij zeer, maar ik doe het toch." 10
Gezien het voorgaande is het wel uitgesloten dat Boutens van Leopold
ooit expliciet toestemming heeft gekregen de gedichten uit te geven.
Blijkens Boutens' eigen verslag van het bezoek op 1 mei 1912 wilde
Leopold al na vijf minuten vertrekken 11 maar beloofde hij uiteindelijk er
nog eens over te denken. Gevoegd bij Boutens' opmerkingen uit 1926
betekent dit dat hij minstens drie brieven van Leopold zou moeten
hebben ontvangen: een brief waarin Leopold toestemming voor de uitgave
7 Ze i voor o dit briefje p. P 8 7 .
a Brusse he ef
t e brieven b e nooitgepubliceerd. Dit Dts is zeer r te betreu betreuren e omdat a ze e uiteindelijk
n i bewaardgebleven et zi l n, Debelangrijkste ewaag
bron va van informatie o rmat e over eov
de bundeling u van
Leopodv 1 s verzen r z n is i daarmee a verloren gegaan. gg
9 Zie ' noot 1, Brouwer vertelt verte t over ove Leopolds e polds
reactie na hetverschijnen et v an de B outen s-editie
o .a„ ^ "Leopold " e p 1 bleef dien fdeavond
st stil, , teruggetrokken erugg
... . " t Is toch oc t a datzezoomet
,
je e kunnen omspringen. Het is net, , of o ze iesva iets van me hebben ebbe weggenomen, e gge , waar ik erg g aan
gehecht gee h was. "' (J.Sj. l Brouwer: r 'Nog No
genkele
herinneringen herinner ge
aa aan de dendichter LeopoldI' . In:
Hett vaderland e 16 ljuli 93^
1 0, Brusse schreef17 o p1 november 1 926
aanR.I.Leopold: aa R. , eop
"De
Van der Pot, , van va het et Leeskabinet, vertelde ons dat o.a. Mevrouw M vrouw Robertson hem
betuigde g verheugd g te zijn zijn dat de Boutenszaak nu openbaar P is gemaakt. g Zij l wist hoe
Leopold ep daar onder ode geleden ge
e heeft."
10` . S. dichter er Leopold old I. ' l Brouwer: 'Nog g enkele l herinneringen
e gn e aan den d c t e P In: Het vade vaderland
16 ljuli
1930. 93
11' Misschie n kan ka d dit t in verband e worden gebracht g r h t met etde
herinnering gvan
Annie Salomons:
" ` Die man = Boutens] sprak p s over ak e geld' g id e zei , Leo Leopold po d met e afkeer. e `Hi' l wilde van de
uitgave va van lmijn
verzen ve e eeen voordelig g zaakje ^' maken. ake . Nu, N toen heb ik me natuurlijk
helemaal terugetrokken. g Daar D a wilde ik niets i mee te maken a hebben.' " A. Salomons:
`'Herinneringen Heri ner gn e uit u t den du3
ouden tijdJ.H. t ld V. In: Maatfta(1955/56).. .
P .)
H Hetg> t is de vraa g hbetrouwbaardezehei oe
r nn e rin is. s. Bovendienb blijft onduidelijk d
> wanneer
Leopold dit heeft d ee gezegd: g e g^ in 1912 9 of l jaren later? ate . Hoewel oe Boutens' geldzucht g haast spreek- p
woordelijk was, as , mag a men en zonder meer aannemen dat bewondering gvoor Leopolds p s
ged ich te n hem e e ertoe to eheeft
ee t eb ggebracht h uitgave ga
e te maken.

84
gaf; de brief waarin die toestemming weer werd ingetrokken en ten slotte
de bedankbrief. Boutens heeft het over slechts twee brieven waarvan uiteindelijk
alleen de bedankbrief is overgeleverd. Dit hoeft uiteraard op zich
zelf niet zoveel te betekenen: er zijn wel meer belangrijke documenten
niet bewaard gebleven. Maar als er een brief was geweest waarin Leopold
toestemming voor de uitgave gaf, zou Boutens in 1926 ongetwijfeld
daarnaar hebben verwezen of eruit hebben geciteerd.
Een mogelijke reconstructie van de gang van zaken zou zijn: Leopold
ontvangt in 1912 een brief van Boutens waarin deze hem voorstelt een
uitgave van zijn verzen te maken. Leopold vraagt advies aan Brusse en
mede op aandringen van de laatste bezoekt hij op 1 mei Boutens om de
zaak te bespreken. Hieruit valt af te leiden dat Leopold aanvankelijk niet
geheel afwijzend stond tegenover Boutens' verzoek, anders had hij met
een briefje kunnen volstaan. Waarschijnlijk al vóót het gesprek met
Boutens moet Leopold weer zijn gaan twijfelen en wellicht werd die twijfel
bij het bezoek nog versterkt. Leopold geeft Boutens niet expliciet
toestemming maar verbiedt de uitgave ook niet met zoveel woorden: hij
laat zich bepraten en belooft — om voorlopig van de zaak af te zijn? — er
nog eens over te denken. Hierna laat Leopold enige tijd niets van zich
horen. Boutens interpreteert dit als zwijgende toestemming en treft voorbereidingen
voor de uitgave. 12 Wanneer hij uiteindelijk Leopolds negatieve
antwoord ontvangt, zijn er naar zijn mening al te veel kosten gemaakt om
van de uitgave af te zien.13
Tegen deze reconstructie pleit uiteraard de opmerking van Brusse dat
Leopold op 1 mei Boutens verboden heeft de verzen uit te geven. Naar
onze mening moeten de stukken van de polemiek uit 1926 met enige
voorzichtigheid gehanteerd worden. Zowel Brusse als Boutens waren
immers door de kranteartikelen tamelijk in verlegenheid gebracht. 14 Tegen
die achtergrond moeten we waarschijnlijk ook Boutens' mededeling zien
dat Leopold hem de afwijzende brief schreef toen met het drukken van
het vierde vel begonnen zou worden. Die brief moet dan dateren van
september/oktober 1912. Het lijkt echter niet erg waarschijnlijk dat
Leopold vijf maanden heeft gewacht alvorens Boutens zijn beslissing mee
te delen.
12 Vgl. gp
het bericht in de NRC R11926: van 2 november 9 " D. rLeopold 1d
bleek zelf niet meer
van deli'vende aa waarde gvan hetgeen ee hij ilgPg gepubliceerd e b c ee d had ovovertuigd e tui d te wezen, e e , maar liet
Dr. Boutens ... begaan." e (cursivering g as. van ons).
13 Voor de e uitgave g eduur werd b.v. speciaal, papier rgebruikt. Pp i g ikt
14 Zoals bekend n g ging g pde polemiek emlek over e de d doora Brusse – ena Leopolds Pold sdood uitgegeven
– ggven ee
bundel Verzen II. De uitgever g heeft ee t de B Boutens-editie uten- sedte i i inde discussie d scus s e bbetrokken
e ke d door o in de
NRC R C van 330 oktober tobeDe l 926
te verklaren:" heer Dr. eeD.PC Boute ns n heeft n a Hendrik
Leopoldi' bij eve l zijn l n het zelfbeschikkingsrecht eschikkin srecht ove over zijn verzenafgeperst ve e door de onrecht- n ht
zijn g l
matige a e g u uitgaaf t aaf g te tegen g e zijn wil, , van an de gedichten, g i h te n , i o die l 11 9 intijdschriften tote verschenen en
waren."

85
Boutens heeft de uitgave zelf verzorgd. Leopold heeft dus de kopij ervoor
niet geleverd en de proeven ervan niet gecorrigeerd. In de loop van mei
en juni 1912 zal Boutens de gedichten uit De nieuwe gids bijeengezocht
hebben en vroeg hij de drukker Eduard Verbeke in Brugge die al meer
bijzondere uitgaven voor Boutens had verzorgd, om een prijsopgave.ls
Verbeke antwoordde op 20 juni: "Voor wat het nieuwe werk betreft, de
prijs is 285 Fr. voor 75 exemplaren, 104 pgs. (dus 98 tekst en 6 titels) op
hetzelfde papier als van poems by Lord Alfred Douglas. 16 Indien U
zwaarder papier verlangt zal ik Hollandsch Van Gelder moeten gebruiken
omdat in 't eerste fabrikaat er geen zwaarder bestaat. De prijs zou dan
ook 49 Ft, honger zijn 'tzij 334 Fr.
Van dit nieuwe papier wil ik U binnen een of twee dagen een monster
opsturen." Enkele dagen later wordt Boutens inderdaad een monster
gestuurd: "Hierbij stuur ik Ued. een monster van Hollandsch papier Van
Gelder. Ik kan U dit enkel in wit bezorgen daar het niet in getint bestaat
op dit formaat. De prijs daarvan zou 49 Fr. op de geheele prijs meer zijn,
dus 334 Fr. voor 104 bladzijden ingenaaid." Boutens ging akkoord en op
7 juli schrijft Verbeke: "In antwoord op uw schrijven zullen wij uw
nieuwe werk binnen enkele dagen in handen nemen en u weldra de
proeven bezorgen."
Hierna schreef Boutens zijn voorrede die, blijkens de datering, op 17
augustus 1912 voltooid was. Op 23 augustus schreef Verbeke: "Uw werk
bedraagt nu 124 bladz. de 4 witte bladz. voor en 4 achter inbegrepen. De
prijs voor 100 exemplaren zou nu zijn 344 franken.
Heden stuur ik u de verbeterde proeven welke ik verhoop ued. spoedig te
zullen kunnen terug zenden." Dit laatste bevestigt dus de opmerking van
Brusse dat Leopold geen proeven heeft gecorrigeerd. Ten overvloede wordt
dit nog eens bewezen door een bewaard gebleven proef van de uitgave: de
correcties daarin zijn zonder twijfel van de hand van Boutens. De
verschillen die de uitgave vertoont ten opzichte van de tijdschriftpublikaties
moeten dus aan Boutens worden toegeschreven. 17 Dit is van
groot belang omdat zijn ingrijpen in de tekst zich niet heeft beperkt tot
het corrigeren van zet- en spelfouten in de tijdschriftversies. Brusse had dit
in de verdere polemiek over Verzen 1926, die dus ook had geleid tot een
discussie met Boutens over diens uitgave van 1912, naar voren willen
brengen. Maar de hoofdredacteur van de NRC, Mr. G.G. van der
Hoeven, heeft dit tegengehouden. Daarop schreef de uitgever op 25
1S In 1913 93 werd diens drukkerij omgevormd g tot ot de N.V. Drukkerij ) Sinte-Catharina,
S teCatharina
^ ddie
nog g steeds e s b bestaat. staa . De D oude Verbeke-archieven e we werdenvernietigd.
den tijdens ^ s de elaatste te oorlog g
Alleen de "co pie de lettres" van Verbeke is bewaard ewaa d gebleven geb
eve .
1 6 A. Douglas: g Poems. f [Tekstverzorging gg P.C. C Boutens]. [In eigen g beheer b uitgegeven tee gg ,
's-Gravenha g e ,91908.
40 e. ^ .
17 Al die ehebben verschillen hwij opgesomd
i'l pg om d in een hierna e volgende o ge nde
bijlage, lge , zie pp.
88 – 90 .

86
november 1926 aan R.I. Leopold: "Mijn broer M.J. Brusse, de schrijver,
zei mij, het wel heel jammer te vinden, dat nu geen publiciteit gegeven
wordt aan het feit der eigenmachtige veranderingen door Boutens in de
onrechtmatige uitgaaf aangebracht.
Hij meent dat de litteratuur geschiedenis recht heeft op de kennis van dat
feit. Er komt echter wellicht later en op andere wijze gelegenheid dat in
het openbaar te constateeren. " 18
Overigens is Boutens bij de door hem verzorgde bibliofiele uitgave van
Arij Prins' De heilige tocht, die eveneens in 1912 uitkwam, op dezelfde
manier te werk gegaan. Hij corrigeerde zelf de drukproeven en schreef
zelfs op 31 december 1911 aan Prins: "Ik bracht nog vele wijzigingen aan,
die je al of niet zult moeten autorizeeren." 19 In het geval van Leopold
was deze werkwijze uiteraard onaanvaardbaar omdat voor de uitgave geen
toestemming was verleend en overleg met Leopold over de aangebrachte
veranderingen in het geheel niet heeft plaatsgevonden. Hier staat tegenover
dat Leopold het grootste deel van de door Boutens aangebrachte
wijzigingen in de door hem zelf verzorgde uitgave van 1913 (verschenen in
1914) heeft overgenomen! En Brusse heeft sterk overdreven toen hij in de
NRC van 13 november 1926 opmerkte: "Trouwens, wie de moeite wil
nemen, om de Boutens-verzorging van den eersten bundel —waarvan Dr.
Leopold de proeven niet te zien heeft gehad — te vergelijken met den
eersten bundel door Dr. Leopold zelf verzorgd, zal versteld staan van de
ruim honderd gebreken die de editie van Boutens aankleven en die door
Dr. Leopold later zijn verbeterd."
De colofon van de bundel vermeldt dat hij door Verbeke in september
1912 werd gedrukt. 20 Merkwaardig genoeg schrijft Boutens op 26 oktober
aan F. Mijnssen dat Leopolds Verzen "juist" van de pers is gekomen,
terwijl hij op 17 oktober al een exemplaar aan F.V. Toussaint in Halle
(België) stuurde en Leopold de dag daarvóór een briefje schreef om de
ontvangst van zijn exemplaren te bevestigen. Op 22 september berichtte
Bloem aan Van Eyck: "Ik heb ingeteekend op een bibliophilen uitgave
van de gedichten van J.H. Leopold, die hij (B[outens]) gaat drukken. Ik
18n No gp op 30 november 1 926
schreefBrusse ru e aan de neef van de d dichter: . ` `Er is dunkt ons
alle aanleiding dat U, , als er een poosje p l rust is geweest, g t terug gkomt op 1? de zaak Nijhoff-
1 hoff
Bunin g , eve nlsw a wij l nog odegelegenheid
g
achten om Boutens 'eigengerechtigdetekst-
veranderingen publiek p te maken . " Dit is echter nooit noo gebeurd. t g b
1 9 Vgl. g1
de Cl e r c k . Uit e het even levenBoutens. van P.C. P. C. Amsterdam, msterdam , 91
64.
p. P 117.
zochri'ft
In het Nieuwsblad voor voo den boekhandel o e k a 93 1 9, 26 n. nr. 85, , 12 november, , p. p 1023 3schrijft
l
Brusse: . De^ onrechtmat onrechtmatige ^Leopold gBoutens-editie
e te s-editie
van n eeenbu
bundel verzen van J.H. .H, in
1912 is,gg gedateerd voor ^ ^ de a afkondiging o di
in der de auteu auteurswet s 1 9 12. " Deze auteu auteurswet, sw , die dateert
v a n 23 2 se september tember 1 9g 12 en later ater nogverschillende o ma 1n e l we werd gewijzigd ew g en e aangevuld, g
schrijft o.a. voorer vdateen schriftelijk conttact tussen auteu r een
uitgever g moet zijn.

87
vind die verzen werkelijk hoogst merkwaardig en mooi." 21 Waarschijnlijk
werd de bundel eind september 1912 gedrukt en heeft Boutens in de
eerste helft van oktober een eerste partij laten binden. Uit brieven van
hem aan Prins, Van Dishoeck en Mijnssen blijkt dat een tweede partij
eind november van de binder kwam. Er waren toen nog maar enkele
exemplaren beschikbaar: de belangstelling voor de uitgave was blijkbaar
tamelijk groot.
De bundel verscheen in een oplage van 80 exemplaren, waarvan zeker 21
in perkament gebonden, en in een formaat van 16 x 24 cm. Hij is gezet
uit de Caslon en gedrukt op geschept Hollandsch papier; de prijs was
f 5,20 franco.
Naar Boutens in 1926 meedeelde, kreeg Leopold zes exemplaren. De
laatste schreef op 16 oktober 1912: "Ontvang mijn beleefden dank voor
de toegezonden exemplaren Uwer uitgave, die bij een eerste inzien mij
bizonder smaakvol voorkomt. Ook voor Uwe welwillende woorden vooraf
wensch ik U mijne erkentelijkheid te betuigen." De brief is afgestempeld
18.10.12: heeft Leopold geaarzeld hem te versturen?
Vrij snel na het verschijnen van de bundel ontving Leopold een brief van
Kloos. Deze vroeg of hij de bundel in De nieuwe gids mocht bespreken
en hij bood zelfs aan de bespreking, alvorens haar te publiceren, toe te
sturen. Het valt aan te nemen dat Kloos op de hoogte was van de
moeilijkheden rond de totstandkoming van de bundel. 22 Leopold
antwoordde op 30 oktober 1912: "Nu de uitgave van den Hr. Boutens
verschenen is, is het mij natuurlijk niet onverschillig welken indruk zij
maakt en deed het mij veel genoegen Uw vriendelijken brief te mogen
ontvangen. Mijnerzijds is er tegen Uw plan eener bespreking geen
bezwaar, of liever ik zou niemand weten, van wiens hand een kritiek mij
21 De brieven van n Boutens Boute s aan nMijnssen
F. vin n bevinden zich in het LetterkundigMuseum in
Den Haag g (sig. g B.786IB1 die aan a F V. Toussaint ussa t in het e AM VC (sig. g B7985/B). Zie voor
deb ri eve nva van Bloem e aaan VanBloem: Va Eyck: Y J.C. .C. B oe . B Brieven ve aa aanP.N. P N van Eyck. yc
Ed.G.J. G
Dorleijn, l^ A.L.emann .S en H.T.M. van va Vliet. 's-Gravenhage, s-Grave a g^e
1 980.2
In In In: : Achter het
boek 15 S 97 1 6 afl. 1 3/ en 16 1 9 77, afl. 11 3, ; het citaat op Ppp. 126 (de cursivering g is van
ons).
22 Dit moet _ – in beperkte p kring g al a vrij v l s snel e be bekend e ggeworden e e zijn. Zo schreef Bloem oop
2 november 9 1 12 aan Van YEyck: `` kan Ik ka nog omaar g aa niet e e gelooven, goo , d a t Bo utens
lans g de
wa wateren onzer e letteren e – in casu u de eMaas – zou ou hebben ebbe ggeschuimd. es u d. Wee Weet eje
^ het wel heel
zeker? e Heb beje[het] van de eigenste g lippen pP Leo poldi?"
(J. C. Bloem: Brieven aan P. N. van
Eyck. y p. P 130 133.)Waarschijnlijk 33
was Kloos al in een vroeg gpstadium op de hoogte, g, want
Le0 P0l dheeft
ook hem in mei ei 1 9 12 een ee bezoek be oek gebracht. g eb a . VVgl. g Leopolds P s bbrief
van 12 mei
92. k Da "vriendelijkn n voorc r Uw sschrijven.
l . Zeer ee r gaarne ga rn z al ik bijlg
gelegenheid g nhei mijn mij bezoek zoek
herhalen n h het t een voorrecht e achten eUnog geens te mogen g spreken." p En Brouwer merkt
a p . "I kmeen ee me ete herinneren, dat da hij ^ = Leopold] p mij zeide ^ met den heer Kloos er over
te hebben ebbe gesproken, gp es ^g of te hebben ecorres gecorrespondeerd." p .S'. l Brouwer: `No genkele
herinneringen
e 'nnerin gen aa aan den de dichter dichte Leo Leopold po d I' . In: Het vaderland a 16 6 juli 1 11930.)

88
aangenamer zou zijn; waarom U mij Uw beoordeeling vooraf zoudt
sturen, zie ik niet in en laat alles geheel aan U over.
Zooals ik reeds zeide, heeft Uw brief mij veel genoegen gedaan; bij de
groote voorkomendheid, die ik altijd van de Redactie NG. en met name
van U heb mogen ondervinden, is het mij een satisfactie, dat, nu alles bij
elkaar staat, Uw oordeel onveranderd is gebleven." En Boutens schreef op
14 november aan Kloos: "Met groot genoegen las ik Uw bericht dat de
Heer Leopold zijn instemming heeft betuigd met Uw voornemen om zijn
werk in Uw Tijdschrift te bespreken. Wie weet wat blijken van echte
belangstelling voor heilzamer invloed zullen kunnen hebben op zijn werkzaamheid
als dichter!"
Behalve Kloos, heeft ook De Meester de bundel besproken hoewel hij
geen exemplaar van Boutens had gekregen. 23 Verder heeft Scharten er
enkele opmerkingen over gemaakt in een artikel over `De roeping onzer
dichtkunst' .
W.K s. 'Literairer' kroniek; , [rec. van] nzor Verzen oor J.H. .H,eo d door g r
P,C. Boute n s ... '. In: • De nieuwe ^gids i 227 (1912). 1 12 , Dl. II.846-849. .. p
*i 0ok t tev n den inLe Letterkundige e inzichtenvergezichten unda g k e anza e en[dl.] dl VIII= Nieuwere ie re
literatuurgeschiedenis dl XII. Amsterdam, Amsterdam 9 1 22 P ..—. S 9
U. e deMeester]: •`Ltekn et r u de ig kroniek; ktnk oe , [rec. e. c vavan] Ve Verzen e do orJ.H.Leopold'. H . e p .I In: .NNRC
18 8 november 1 912.
C. Scharten: `De roeping onzer dichtkunst; (Natuur en kunst in de poëzie)'. In: De gids
77 (1913). Dl. II. p. 181-217.
Over Leopold p. 193, 198.
In 1922 schreef Van der Eerde nog over de Boutens-editie: "Negen jaar
geleden verscheen in [een] oplaag van 'n armzalig tachtigtal exemplaren
een versbundel, door de toenmalige kritiek nog nauwlijks het ontvangen
waard geacht.
't Boek werd te Brugge gedrukt: niet één Hollandsche uitgever had zich
daaraan durven wagen!" 24
Bijlage: De varianten van de Boutens-editie
Hieronder volgen alle verschillen die de door Boutens in 1912 verzorgde
uitgave van Leopolds Verzen vertoont ten opzichte van de versies van de
gedichten in De nieuwe gids (verder afgekort tot NG). Eerst wordt de tijdschriftlezing
gegeven, voorafgegaan door het regelnummer en, tussen
teksthaken, het nummer van het gedicht. Na de teksthaak, die staat voor
`veranderd in' , volgt de versie van de Boutens-editie. De veranderingen
23 Zie de brief rif van va Boutens B te s aan Arij l Prins van S2 november 1 9 12.
24 E va vander Ee Eerde: de. 'Over ve literatuur;J.H.Leopold'. ,
In, Nieuwe Zeeuwsche h coura courant
4 maart 1922. 9

89
zijn voorzien van een asterisk als zij 66k voorkomen in de door Leopold
zelf samengestelde bundel Verzen van 1913. Ze zijn bovendien
gemarkeerd met een superieure `c' als het een door Boutens in de overgeleverde
proef aangebrachte correctie betreft. Verdere toelichting achter
de varianten is steeds cursief gezet.
[1] 24 wind bewegen] windbewegen*c
31 hemelling] hemeling* c gecorrigeerde zetfout NG
[3] 4 droefheid....] droefheid...`
8 ziek lievelingen] zielslievelingen*c
[4] 1 als] in*
[5] 10 knieën] knieeën zetfout
18 bei] bei'
[6] 1 Toen,....) Toen,...*
[9]
14 een] van
16 dood,] dood*
[ 10] 13 en] En* gecorrigeerde zetfout NG
14 vleien] vlijen*c
[11] 2 gehouên] gehou'en
[12] 31 stroken] strooken*c
42 bronze] broze*
89 ziel] ziele zetfout
124 aanvleiend] aanvlijend*
141 tweëen]tweeën'
143 gedweëe] gedweeë*
[13] 3 zoo] zóó'
[ 16] 13 neerliggen] nederliggen*
[18] 15 deeren] deren*
16 leedbyzondere] leedbijzondere*
[ 19] 4 eerste] eerst zetfout
[20] 3 komend] komende*
[21] 16 onverstane] onverstane.' gecorrigeerde zetfout NG
[26] 9 nog eens mij] ij mnog
eens
[27] 12 kinderland.....] kinderland...*
{28} 5 0] O,,
[32] 55 0] o`
57 moet....] moet...'
[38] 57 oogen aandacht] oogen-aandacht'
[39] 36 over] om*
[40] 11 blije] blijde
[41] 18 knieen] knieën* gecorrigeerde zetfout NG
[42] 17 aanvleiing] aanvlijing'
[ 51] 27 oog opleven] oog-opleven*c
71 zich,] zich*
73 dankend,] dankend*c
[52] 47 over] onder
56 wanden] wangen zetfout
72 vleide] vlijde*c
187 heengevleid] heengevlijd*c

90
[53] 17 7 hoopen] ooe p hopen* P
S2 en] van
S4 32winderigheid....] 3
667 be gonnen......
begonnen...*
74 an g weerom g gang g weerom* g
90eep
tuinprieel]tuin ri" 1* c
96looiïn g glooiing* gg g
11 0bizondere]bijzondere*
11 8innnerli'ke l innerlijke* gge
com ee rd e ze out NG
126 Z6 als] a s al lze
out
148 8 op p nieuw] opnieuw*
160 't , 't*
177 77 glanzend] g glanzende g ze out
60 titelj Qzaíla Yµ óv.... Qra^,a Y^ óv... *
1 den] de*
89 heer] h er*
i c
[62] 4 zich.... zich...*
6 3 1 poeet] p poëet* p
6 S
2 honigmond]honingmond*
18 ver or g^ en ver or en g *
21 En] en zetfout
[67] 7
1 de] den* c
2 es 1 liefd ' liefdes* des gecorrigeerde ge c m gee
e zzetfout
eout NG
[83] 3 3 heel.] ee heir* e c
[84j 1 u] U de eerste] ee ste den e eetsten eersten* c
2 u] U veili ge h i' s v e ili ge h i* s
3 uw Uw
4 uw Uw
[86] 3 deze] edezen*
4 zij] l hij* l
De volgende g e zetfouten te uit De nieuwe gids g komen ook voor in de Bout e ns- eitie:
[6] 5 struivende i.p.v. stuivende
[7] 9 irat i. i.p.v .v. mant
[28] 3 ga g ik ht n i.p.v. ...a p ^ ik k inverwachten
v
[52] 95 het e i.p.v. .p v hoehet
Zoals bekend, is het grootste deel van Leopolds gedichten in groepen van
vier, vijf of acht verzen in De nieuwe gids gepubliceerd. Deze zijn voorzien
van een titel (: `Zes Christus-vetzen', `Scherzo', `Vetzen' enz.) en in
de meeste gevallen zijn de gedichten binnen zo'n groep met romeinse
cijfers genummerd. In tegenstelling tot wat men zou verwachten, zijn de
groepstitels in de Boutens-uitgave niet als afdelingstitels opgenomen en de
romeinse cijfers zijn weggelaten. Alleen `Uit de Rubaijat' is als groepstitel
gehandhaafd. Omdat bovendien een inhoudsopgave ontbreekt, kan de
lezer een eventuele samenhang van verschillende gedichten niet onmiddellijk
uit de bundel aflezen. Deze informatie kan men vinden in de
`Bibliografie' die achterin de editie is afgedrukt (p. 114). Hierin zijn de

91
groepstitels opgenomen met een verwijzing naar de plaats van publikatie
in De nieuwe gids. Die bibliografische beschrijvingen worden voorafgegaan
door de desbetreffende paginanummers van de bundel, b.v.:
Bladz. 9-16 verschenen, onder den gemeenera titel "Zes
Christus-verzen", in de "Nieuwe Gids", 1893, dl. II, pg. 272-280.
Een beperkt aantal van Leopolds gedichten in De nieuwe gids draagt een
titel of een motto. Ze zijn daar typografisch onderscheiden: titels zijn in
(klein-)kapitaal en boven de gedichten gezet; motto's staan rechtsboven de
gedichten, meestal in een kleiner corps, soms cursief, gezet. Dit onderscheid
is in de bundel vervallen. Alle titels en motto's zijn cursief en
rechtsboven de gedichten gezet.
Ten slotte is de datering van de twee gedichten over `Paul Verlaine' niet
opgenomen en, in tegenstelling met de publikatie in De nieuwe gids,
beginnen niet alle versregels van `Oinou' en de Oosterse gedichten met
een kapitaal; alleen aan het begin van een nieuwe zin staat een hoofdletter.
Dit laatste is ook het geval in de door Leopold zelf verzorgde
bundel Verzen.
De uitgave bevat naast de `Bibliografie' een `Alphabetische opgave der
beginregels' en de volgende voorrede van Boutens:
"De toon dezer verzen is hoorbaar peinzen. Het oor dat hun woordenreeksen
lang en innig heeft beluisterd, wordt verschrikt met schrilheid
door het zingen en neuriën van andere beminde stemmen, wanneer die
onverhoeds in deze rust komen binnendringen. Hier is bijna-zwijgen
opperste deugd. De schoonheid die hier wel benaderd wil wezen, is van
een maar even doorhuiverde stilte, en zelfs de klanken die bij anderen
schallen en jubelen, worden ingetogen zooals zij medegaan op den
ridderenden maatgang dezer gedachtenstrofen. Als met voetjes die
nauwelijks den grond zouden raken, glijden de wendingen over het dunne
aanklinken der rijmen, en weifelen dan weêr met aanminnige besluiteloosheid
voor de onverwachtsche woorddeelingen van luchtige en overal elders
onmogelijke enjambementen. De regels zelf zijn van een sobere
zuiverheid die schamelheid nabijkomt, zij bewegen met de onnaspeurlijk
teedere, aanbiddelijk linksche bevalligheid van heel jonge en tengere
leden, die opgaan naar de bloemen van groote stille kinderoogen.
Zoo peinzen kunnen alleen de teedersten, de sterkst-teederen onder ons.
Zoo het leven tot schoonheid verpeinzen — het is hun goddelijk zachtmoedige
wraak op dit onherbergzaam bestaan. Uit zijn schemergulden
eenzaamheden waagt zich de schroom van hun verlangen in wind-en-weêr
van het onbetrouwbare wereldleven en trekt zich altijd weêr geslagen en
wondgekneusd terug. Wat kan de weggedragen buit meer zijn dan enkele
armelijk verflenste veldbloemen? Maar wie toegang weet te winnen tot de
eenzame hoven van zulk een tuinier, vindt haar onkenbaar veredeld terug
in de wonderwelige bloeiselen waartoe zij opschieten uit de maagdelijke
humus. De wijde stilte geurt en bloeit er van gepeinzen.
Met het herlezen dezer verzen ben ik weken lang gelukkig geweest."

92
Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat de wijze waarop de
Boutens-editie was samengesteld en tot stand gekomen, Leopold heeft
doen besluiten zelf een uitgave van zijn verzen te verzorgen. Nog in
december 1912 heeft hij met Brusse over de opzet van de bundel
gecorrespondeerd. En op 27 januari 1913 werd het contract voor de
uitgave getekend. Leopold heeft, naar uit de overgeleverde doorslag van
het contract blijkt, het auteursrecht van zijn verzen – in tegenstelling tot
dat van de ook bij Brusse verschenen boeken Stoïsche wijsheid en Uit den
tuin van Epicurus – niet overgedragen. Hij heeft zich alleen verbonden er
geen gebruik van te maken voor een herdruk zolang de eerste druk niet
was uitverkocht. En verder heeft hij de morele verplichting aanvaard een
eventuele herdruk bij voorkeur door Brusse te laten uitgeven.
Het is niet bekend wanneer de dichter heeft besloten behalve de in De
nieuwe gids verschenen gedichten ook ongepubliceerde verzen op te
nemen. Deze uitbreiding is het belangrijkste inhoudelijke verschil met de
Boutens-editie. Omdat de brieven van Leopold aan Brusse niet bewaard
zijn gebleven, is het niet meer te achterhalen waarom de ongepubliceerde
verzen zijn toegevoegd. Wilde Leopold zijn eigen bundel duidelijk doen
verschillen van de Boutens-uitgave? Of heeft Brusse de dichter voorgesteld
zijn verzameling gepubliceerde verzen uit te breiden met nog niet
verschenen werk? Donkersloot vermoedt dat ze zijn toegevoegd om de
bundel een minder "persoonlijk" karakter te geven. 25 Dit lijkt niet erg
waarschijnlijk wanneer men bedenkt dat ook de zeer "subjectieve"
afdeling `Claghen' werd opgenomen.
Over de datering van de ongepubliceerde verzen kunnen we uiteraard
evenmin iets met zekerheid zeggen. Uit hun plaats in de bundel kan
alleen een vermoedelijke, globale datering afgeleid worden. Men moet er
dan van uitgaan dat de chronologie net als bij de `Nieuwe gids-gedichten'
hun plaats heeft bepaald.
Het staat wel vast dat de inbreng van de uitgever Brusse bij de opzet van
de bundel tamelijk groot is geweest. Dit blijkt b.v. uit zijn opmerkingen
in de NRC van 13 november 1926: "Wij schreven bij het ontwerpen van
de uitgaaf van den eersten bundel op 11 December 1912 aan Dr. Leopold:
`Voor de indeeling der Verzen meenen wij U het volgende te mogen voorstellen.
Elke groep van Verzen, zooals U die in De Nieuwe Gids
publiceerde, vormt o.i. een samenhoorigheid, die in het boek wordt
aangegeven door een `voorfranschen titel' waarop het jaartal mede
voorkomt' .
Dr. Leopold antwoordt hierop den 14den December 1912: `waartoe echter
het jaartal der publicatie er bij zou moeten staan, kan ik niet inzien' . De
door Dr. Leopold zelf verzorgde uitgaaf van den eersten bundel Verzen,
bevat geen enkele aanwijzing van de vroegere openbaarmakingen zijner
25 N.A. Donkersloot: J.H. Leopold. p. 13.

93
gedichten. Hij verlangde dit niet, achtte het overbodig. Immers zij lagen
voor de hand, want Dr. Boutens had ze in de onrechtmatige uitgaaf
gegeven, doch Leopold zelf verkoos ze niet te vermelden." Behalve een
bibliografie of verantwoording ontbreekt in de uitgave zelfs een inhoudsopgave!
Uit de bundel blijkt dat Leopold het voorstel van Brusse aangaande de
indeling heeft aangenomen. Wat de (afdelings)titels betreft: in vijf
gevallen kwam er reeds een titel in De nieuwe gids voor (`Zes Christusverzen'
, `Scherzo', `Paul Verlaine t', `Albumblad', `Kinderpartij'); in
drie andere gevallen stond er in De nieuwe gids een motto dat in de
bundel tot (afdelings)titel is geworden (`In gedempten toon' , `Voor 5
December' , `Oinou hena stalagmon'); voor twee groepen heeft Leopold
bij de bundeling een titel bedacht (`Morgen' , `Oostersch' ); ten slotte is
slechts in twee gevallen het jaartal van publikatie toegevoegd (`Verzen
1895' , `Verzen 1897'). Kon Leopold geen geschikte titel voor deze twee
groepen vinden? Men zou in dit verband kunnen opmerken dat de
samenhang van de gedichten `Verzen 1897' minder sterk lijkt dan bij
gedichten van de afdelingen met titel. Maar dit geldt weer niet voor de
`Verzen 1895'.
Tot welke gevolgtrekkingen de gekozen opzet, waar de uitgever Brusse dus
invloed op heeft uitgeoefend, kan leiden, blijkt b.v. uit de recensie van
Walch: "En het feit, dat hij [ = Leopold] sommige onderdeelen zijner
verzenverzameling een titel geeft, die den lezer iets essentieels van den
inhoud meedeelt en daartusschen in titels zet als `Verzen in 1895' en
`Verzen in 1897' , titels voor den dichter zelf wellicht vol, voor den lezer
ongetwijfeld zonder beteekenis, is — in verband met het geheele karakter
van dit boek — voor mij een aanwijzing te meer van het ultraindividualistische,
het geheel in zelfbeschouwing overgegevene van dezen dichter." 26
Verdere gegevens kunnen alleen afgeleid worden uit de bewaard gebleven
fiatproef van de bunde1. 27 Drukkerij Thieme zond op 7 juni 1913 het
eerste vel hiervan en ontving op 16 september het laatste vel met fiat
afdrukken terug. Dit betekent dat Leopold in de eerste helft van 1913 de
kopij moet hebben ingeleverd en de eerste proef (en eerste revisie) heeft
gecorrigeerd.
Uit opmerkingen van Brusse en de typograaf S.H. de Roos op de proef
blijkt dat zij zich hebben afgevraagd of de motto's `Panisch', `Voor
donkere oogen' enz. geen titels waren en dienovereenkomstig in kapitaal
26 .L. W l h:'Letteren; a cpoëzie; ëzi ec. ^ r a v J.H. nLeopold, .H. Leo o d "Verzen", r''RotterdamL
W. .
en J. Brusse, rosse 1 ' 1. 939
In: Het vaderland a 6 september 1 1 4 .
27 Deze proef pe ontving g Brusse s op p 17 1 november 1 9 2 6van de drukkerij dru e l Thieme e min e Nijmegen. N l gen e.
Misschien sverband wilde Brusse deze proef raadplegen in ver an met de derde e r druk d van va Verzen,>
die toen in bewerking g was. Het is niet erg gwaarschijnlijk waarschijnlijk dat hij hij haar heeft willen e
ge bruiken voor de polemiek p over Verzen, , tweede ed bu bundel de .

94
boven het gedicht moesten worden gezet. Leopold schreef er "neen"
onder. Het `Oinou hena stalagmon' stond eerst net boven het midden van
de bladzijde. De dichter tekende daarbij aan: "naar boven brengen. / /
even hoog als de andere titels."
De bundel was, naar we mogen aannemen, in het najaar van 1913 geheel
afgedrukt, maar in tegenstelling tot wat het impressum vermeldt, kwam
hij pas begin 1914 in de hande1. 28 Hij was gedrukt door G.J. Thieme in
Nijmegen en gebonden door C.J. Mensing in Amsterdam. De
typografische vormgeving en de handversiering werden door S.H. de Roos
verzorgd. 29 De uitgave verscheen in een formaat van 17 x 25,5 cm. Als
letter was gekozen voor de Hollandsche Mediaeval van De Roos. De
oplage bedroeg 350 genummerde exemplaren waarvan de nrs. 1-25 op
geschept Hollandsch Van Gelder-papier en voorzien van de handtekening
van de dichter. De prijs van de gewone exemplaren was f 3,90 ing. en
f 5,50 geb., linn.; de vijfentwintig bijzondere, in leer gebonden,
exemplaren kostten f 16,50. Leopold ontving het voor die tijd niet
onaanzienlijke honorarium van honderd gulden en in het contract was
verder bepaald dat hij recht had op zes presentexemplaren.
Van de gewone, gebonden uitgave bestaan exemplaren in grijs buckram
en in paars-blauw linnen: er zijn dus twee bindpartijen geweest. De luxeeditie
werd door De Roos (typografisch) herzien. Daarbij heeft hij een
fout gemaakt: in r. 11 van gedicht [56] veranderde hij ten onrechte op
stond in opstond. De exemplaren van deze editie zijn achteraf gedrukt.
Het idee om luxe-exemplaren van Verzen te maken moet pas later zijn
ontstaan. In het contract van januari 1913 is de oplage vastgesteld op
driehonderd (gewone) exemplaren, met een verkoopprijs van f 3,90 per
stuk.
Het is niet bekend wanneer precies de bundel uitverkocht raakte. In ieder
geval begonnen Brusse en De Roos in de loop van 1919 te overleggen over
de vormgeving van een tweede druk. Het was hun bedoeling niet al te
veel af te wijken van de eerste druk. Op 29 oktober schreef de typograaf
aan J. Brusse: "Nu nog iets over de Verzen van Leopold waarover Willy
[Brosse] mij heeft geschreven. Ik zou wel afsnijden, althans de gebonden
ex. dan moet de band maar wat kleiner worden, dit zou te bereiken zijn
door de rand weg te laten, wat volstrekt niet misstaan zal, laat Stockkink
eens een proefband zoo maken, en ik wil wedden, dat jelui hem zoo
neemt. Aan de rug is ook wel wat te doen. Tusschen letter en vullende
bladen aan 't begin en eind, kan iets uitgenomen, zoodat ze dichter op
elkaar komen; is dit niet genoeg, laat dan de blaadjes weg, of enkel dat in
't midden vervangen door een punt. Overigens heb ik er niets op tegen
28. In het NNieuwsblad v voor denn oe a n el van 10 0 februari ebrua 1 9 14 p 1 7 1 wordt hiji
verschenen boeken.
genoem n d m o onder de ede
nieuw euw e
De ontwerpen P n van va De e Roos voor de ba dve r s i erin
g zijn bewaard gebleven. g

95
dat de initialen vervallen in de marge en desnoods kunnen ze geheel wegblijven.
Ook zou ik liever de namen der gedichten in 't midden er boven
wenschen, eveneens de nummers."
Brusse antwoordde op 7 november voorlopig: "Over Leopold Verzen later
meer, dat gaat wel zooals je voorstelt." Maar Leopold stond een geheel
andere opzet voor ogen: "Wat wij de laatste maal met [elkaar] bespraken
was de herdruk van Leopold Verzen. Ons voorstel voor de verzorging is
door Leopold afgewezen[;] hij wenscht een andere letter, de Holl.
Mediaeval is te zwaar, een kleiner formaat, een lageren prijs, kortom een
uitgaaf zooals de fransche edities. Wij moeten hieraan toegeven, want
voor redeneering is hij niet vatbaar en stelden nu voor een klein mediaan
formaat en gezet uit de Gravure. Hierop wachten wij zijn antwoord.
Waarschijnlijk zal het middenstuk van het stempel daarvoor heel goed
kunnen dienen en hoe 't met den rug gaat moeten wij zien. Dit voordat
ik 't weer vergeet." (brief Brusse aan De Roos 23 december 1919). De
Roos antwoordde twee dagen later: "Over Leopold Verzen kan ik kort
zijn, afwachten wat hij van je gravure-pag. zegt en de band zou heel goed
kunnen worden, met het middenstuk van de vorige uitgaaf.
Het schutblad zal als 't een beetje meeloopt nog dit jaar klaar komen en
zoo hoop ik ook daadwerkelijk het jaar goed te besluiten."
Van de tweede druk zijn alle proeven bewaard gebleven. Daarbij bevindt
zich een door Brusse geschreven overzicht van de data waarop proeven van
Thieme werden ontvangen en aan Leopold ter correctie werden toegestuurd.
Brusse tekende bovendien aan dat de complete kopij sinds 10
december 1919 in het bezit van Thieme was en op 18 februari 1920 de
order tot zetten werd gegeven. Uiteindelijk was op 11 september de hele
bundel met het omslag afgedrukt. Voor de herdruk werd een apart
contract opgemaakt, dat op 14 oktober 1920 werd getekend. Ook nu
droeg Leopold het auteursrecht niet over.
Behalve het kleinere formaat van de bundel en de keuze van een andere
letter vertoont de herdruk nog twee belangrijke verschillen ten opzichte
van de eerste druk, die waarschijnlijk met elkaar samenhangen. In de
eerste druk beginnen alle gedichten —behalve de Omar Khayyamkwatrijnen
— met een initiaal. Daardoor is het, ook als de bladzijde
volgelopen is, voor de lezer volkomen duidelijk waar een nieuw gedicht
begint. Dit is in de tweede druk niet overgenomen: de gedichten
beginnen hier met een kapitaal die zich in niets onderscheidt van de
hoofdletters die aan het begin van een nieuwe zin voorkomen. Dit heeft
tot gevolg dat de lezer op verscheidene plaatsen niet onmiddellijk kan zien
of de tekst op de volgende bladzijde een voortzetting van het gedicht of
het begin van een nieuw vers is. Zekerheid hierover kan men verkrijgen
door de inhoudsopgave te raadplegen.
Zoals is opgemerkt, bevat de eerste druk geen inhoudsopgave. Het is
aannemelijk dat het toevoegen van een dergelijke opgave in de tweede
druk samenhangt met de typografische veranderingen. Bij het ontwerpen

96
van de `Inhoud' deed zich een probleem voor dat ook in de uitgave van
1913 (1914) niet bevredigend is opgelost. De door Leopold, bij deze
bundeling, tussen `Morgen' en `Voor 5 December' toegevoegde, niet voorgepubliceerde
verzen hebben geen echte afdelingstitel. De titel
`Albumblad' die als zodanig fungeert, heeft in feite alleen betrekking op
het eerste gedicht van deze groep: `Waar in de ondoorschenen lagen' (met
het motto Herinnering).
De inhoudsopgave werd door Brusse ontworpen. Uit de door hem
geschreven kopij en de proef ervan blijkt dat in eerste instantie gekozen
was voor een opzet waarbij de afdelingstitels ten opzichte van de titels en
de eerste regels van de gedichten aan de voorkant uitsprongen. Verder was
`Albumblad' de afdelingstitel van de bewuste toegevoegde verzen. Bij de
correctie van de tweede revisie van de inhoud werd evenwel het
oorspronkelijke ontwerp veranderd: de uitgever gaf aan dat de afdelingstitels
gecentreerd moesten worden. Merkwaardig genoeg staat een
dergelijke aanwijzing ook bij de titel `Rondels' . Daarmee werd `Rondels'
een afdelingstitel. De definitieve versie van de inhoud geeft dan ook de
indruk dat er een afdeling `Albumblad' is die uit één gedicht bestaat en
vervolgens een afdeling `Rondels' die zes gedichten omvat. Op de
betreffende plaats in de bundel echter blijkt dat 'Albumblad' fungeert als
afdelingstitel voor alle zeven verzen. Beide "oplossingen" zijn uiteraard
onjuist en de conclusie moet zijn dat in de tweede druk de onduidelijkheid
op dit punt alleen maar groter is geworden. Overigens heeft Leopold
de derde revisie, waarin de veranderingen van Brusse waren aangebracht,
onder ogen gehad. Dit betekent dat de uiteindelijke opzet van de inhoud
door de dichter, zij het passief, is geautoriseerd.
De tweede druk van Leopolds Verzen die opnieuw door S.H. de Roos
typografisch werd verzorgd en door G.J. Thieme werd gedrukt, kwam in
oktober 1920 in de handel; 30 de colofon vermeldt niet waar de bundel is
gebonden. Hij is gezet uit de Gravure en verscheen in een formaat van
14 x 20 cm. De oplage bedroeg 2050 exemplaren waarvan 50 genummerde,
op geschept Hollandsch Van Gelder-papier en in halfleer gebonden. De
prijs was f 1,90 (geb. f 3,50); de 50 bijzondere exemplaren kostten
f 17,50. Deze laatste zijn ditmaal wel in het contract vermeld. Hierin staat
verder dat Leopold in verband "met den te laag gestelden verkoopprijs"
van de gewone exemplaren afzag van elk honorarium. De auteur ontving
twaalf presentexemplaren.
De luxe-exemplaren zijn voorzien van het oorspronkelijke, door De Roos
ontworpen, rugstempel (zonder de sierblaadjes) en hebben een wat groter
formaat (14,5 x 20,5 cm). Voor de gewone, in soepel linnen gebonden,
exemplaren werd het bandstempel van de eerste druk gebruikt. Het
omslag van de ingenaaide exemplaren werd door Brusse ontworpen.
3o Vgl. het Nieuwsblad voor den boekhandel van 26 oktober 1920 (p. 978).

RECENSIES
Canter, B.: `Boekbeoordeeling; Verzen door J.H. Leopold, Rotterdam
W.L. en J. Brusse'. In: Holland express 1914. p. 753-754.
K[uiper], K.: `[Rec. van] Verzen door J.H. Leopold. Rotterdam. W.L.
en J. Brusse. 1913'. In: Onze eeuw 14 (1914). Dl. III. p. 148-150.
Querido, Is.: `[Rec. van] J.H. Leopold. —Verzen'. In: Algemeen
handelsblad 15 en 28 mei 1914.
• Ook te vinden in Letterkundig leven [dl.] I. Amsterdam, 1916.
p. 37-55.
Thomson, Jac.: `Literair keur-overzicht; [rec. van]J.H. Leopold,
Verzen. V (Rotterdam, W.L. en J. Brusse, , 1913)'. In: Stemmenes tijds
3 1 914 . DI. II. p. P 1143-1156.
Y^ Verwey, • ` Rec. va nLeopold: J.H. .H. Le Po .Ve Verzen'. e. In: De beweging g g 10
(1914). Dl. I.321-325.
p
Oo k tte vinden e in Proza. oza. Dl. . IV. Amsterdam, V .21. 1 p. 9 12 p S — 1 30.
* * Leopold schreef hre f hi erover aan a Verwey: Y "Laat ik Ueven mogen ge
bedanken voor oo Uw vriendelijkerekin bespreking P gvan mijn bee boekje o k' . Bovenal vela n
ikevoeli g voor g de hartelijke hartelijktoon,
die in Uw woorden doorklinkt.
wat verder de inhoud aangaat, g ^ ben ik blij dat Udie zakelijk a l en
niet sentimenteel hebt behandeld." 11 maart 1914).
W alch .L.: `Letteren, poëzie; [rec. van]J.H.Leopold, "Verzen" en
rte a o d r ,p
m1' W.L.W6
. L . e .Bros In: seseptember
93 Het vaderland s mbre
1 914.
97
WWoestijne, ti'n l^,
K. van a de: . ` Rec. van]J.H. ..R tte Verzen da o r m
1 91' 3 .. In: D De eu nieuwe e AAmsterdammer a 13 3 november 1 9S 1 .
Oot k te vinden e in VVerzameld rza werk w dl. S. • Beschouwingen o over r
literatuur. Brussel,[1949]. ,p.302-307.
Naar aar aaanleiding g van de tweede e druk verschenen:
Pad ber g,Verzen,
H:` R c e. van]J.H. a . He Verzen 2d druk. Brusse' ruse s
it g—Mi1, • . Rotterdam R daIn: 1920'.In • tudiën Studiën 53
p. 481.
1 9 21 = dl 9S.
[Querido, ue Is.]: 'Kunst; Kunst boeken; , [rec. ec, van] den e twee tweeden druk to van
Verzen, door .H. Leopold p W.L. en J. Brusse, , Rotterdam)'. am In In:
Algemeen emeen handelsblad 24 november 1920. 9
In Den ieuwe eeuw e w van 11 dec december 1 92 0 P 3327)
7wordt
de bundel
genoemd ge oeLestaf
in de rubriek ` e el' met de opmerking: "Een bundel
schoonheid;e teer verzen, e, hier een daar misschien s wat te gewild, g , doch
andere a toch innig gggevoeld en placiede." p

[96] CHEOPS
98
P. Cheops. eo [Privé-druk].
Priv'-
[Rotterdam],novem 14
er1 ecem er 1 .
NG. De nieuwe n' w ggids d 30.1,9 0.S
I^^P januari 1 1 . 121-126.
Z. Z: Cheops. C eo s, Voorde
V De Zilverdistel pgedruk
oeigen-handpers edrukt door
,F. van a Royen Ye [met medewerking g van P.N. van EEyck Y e enS.H. S. , de RRoos]
als aseeerste r boek voor voo de Ve r een' rg in gder de VVyftig.
ti g'- rav sG enhag,J e juli
= au stus 1916. ^ 9
A. AfleveringDe van va nieuwe we g gids 30. I ^l a januari nua 1 1915, 9S 1 met et potlood- p ood- ene
inkt-aantekeningenva vanJ.H.Leopold. . . Le P .
MM. 1 : Manuscript P inn Map p, I, 6(: groep g pe 1): e gedeelte g ee te van een e gelinieerd g
blocnotevelletje; formaat l x 10,5 , 3 S ,S cm; , • slechts s ec ts enkele e e e woorden. w o ,
M. 2 • Manuscript ' pin Map p^I, 1 (: groep g p1): . ineeeen ongelinieerd g
(school)schrift;3
zi e v rder e noot .
OVERLEVERING 9
DATERING VO ' ór 16 6 november 1914 9
VARIANTEN
EN CORRECTIES
0 Opm.: .. Bij • de ete
tekstvergelijking stver g e l g is uitgegaan gg e aa van Z. Achtereenvolgens gens
vin men onder t e I alle o verschillentussen e Z a en ep e e privé-uitgave e tg
ene
ts i l c hr Iftub 1' Ikati 'e , dit ggedeelte edee te van a het et apparaat a pPa
a is dus regressief.
p
O n de I rII worden de de nopene apgg
ee egegeven
deLe die Leopold P bij b 1 het
gedicht in zi zijnexemplaar Jga v De n e nieu nieuwee
i s heeft genoteerd, g ^ de
enkele notities van va M. l Onder 0 er III te ten s slotte o worden e a alle e va varianten
opgesom vanM 2 te no pzi c h te van v a dde
Zilverdistel-uitgave,vooraf- gegaa e aa ndoo door enkele n k le co correcties rr i die le Leopold in het ete
manuscript he ft
aa ngeb r cht a . De gedeelten g II en III zijnprogressief.
l
I
to...eP, t inexpugnabile gab
n seclum rle secl < ontbreekt mNP
G
2 20 C HEOPS < Cheops P P, , NG
81 1 bijwijlen < bijwijlen, ll , P
86 loop p < loop, p,
90 En andere de < En andere, andere P verblijven verblijven < verblijven, l ^ P
92 9 ond e r dee len < , onderdeelen P, , NG
94 en < Het P krioelen < krioelen , P
98 dan < dan, , P
142 op pp duizenden< duizenden, o u NG
^
1 S2
hunnen < hunne P
1S6ee,
i gnzinni gen
< eigenzinnige P NG
173 P ur perias p is < P ur p eras l pis
P
II
A
88 door de verlorene rl aeonen aeo e sstroomend]
a [door ropvolgende de] aeone nst stroomend]
b [door] o r zich[opvolgende aeone n sstroomend]
c [door zich v er
vol gende
aeonen nstroomend]
d [doorr de opvolgende
zich ver[volgende]
aeonen] ae wijken l

99
Opm.: De laatste variant moet worden gelezen in samenhang met
`ging' uit de regel daarvóót:
ging boren door het bodemlooze, voort
de opvolgende
door zich ver[volgende] aeonen [ging] wijken
99 de gouden bollen rollend door den laan]
(a) gonzende klossen [rollend door den laan]
(b) ^vastgezet
(c)
Aspil
M'
(d) Avingeren
Cheops p als as met e netten
en haar bewegen g
inha r a bewegen] ege
III
M2
338 achter é'n e is s ee een doorgestreep o estree g pt
80 de eerste s^u.rf van byssussluier y u e die e veel ee op pee een a kt lijkt ^isdoorgestreept s
en daarboven is opnieuw p een ee u geschreven g e
99 bollen < bod bollend
150 S trillendetrillende,
[motto] ... et inexpugnabile .rectum] vervalt
20 CHEOPS] Cheops
30 wegtrawant. ] wegtrawant. —
40 flitsen] stiften
56 gestoelte. ] gestoelte. —
67 af en hun] af, in zijn
71 kronkelwegen] kronkelingen
73 hunne] (a) I hunne
(b) dezer
75 het planetenkoor,] de planeten, koor,
81 bijwijlen] ((a) bijwijlen 1
1 (b) [bij] tijdén J
89 verlies.] verlies. —
93 loop,] loop
97 wet.] wet.
104 ledigheid....] ledigheid.....
111 afbrak, ] afbrak
114 geslepen] geslepen,
131 pool] pool,
135 geheimzinnigheid.] geheimzinnigheid.
146 en zijn] als met
150 zuchtend] zuchtende
156 despoot.] despoot. —
165 den] de

100
NOTEN
1 76
ranke , ranke
179 19 kamfer a kamfer;
,
183 stoute] en stout
190 90 zil verv lo e ei n zilv erv 1 oe i e n ,
12wtveb 9 i r linden wit verblindend
t
194lichamen, 9 lichamen]lich m , gevoelde g o l ,ggevoelde
ev
196gepluisde]e 9G geplooid looide
e^
privé-drukva van Cheops C e is s s evenals e e die evan a Oinou 0 een dun boekje b e
et zeegroen een ee zeeg oe sc hr' if t- om s a 1' gle dat gedrukt gedru
we werd door o de firmaa
Be n ed i c ^s in Rotterdam. tt . Het e b boekje e 1 telt t 12 bladzijden b l en is gedrukt g
oop Ho lla nd sc h- Va n Gelder G papier pP in een formaat van 18 x 22,5 ^cm.
S De
oplage w a s 13 3 exemplaren. P
Hein in Boeke Boeken ontving tvgp
een exemplaar van deze privé-druk met een
opdracht died gedateerd ge e da ee s. is: 13 3 februari ebrua 1 9S1.
Hieruit zou men kunnen
afleidendat het boekje e b e l dat dateert van a ná de Ppublikatie van het ggedicht
e in
De nieuwe uw ggids.
s.0Om verschillende s redenen e is dit echter zeer onwaar-
schijnlijk.I Inede eerste e ste plaats paats was ashet egedicht g al in november e l1914
9
voltooid – Kloos ontving g het op p 16 6 november 1 914
ter plaatsing p g in De
nieuwe euw gids. ^sp
He Het valt a aan aa te edat nemen de t privé-druk vlak na de
voltooiing ltooiin van a het e gedicht g is gemaakt. ge . Hierop p wijze wijzen ook de
verschillendie i de e tekst kst e vertoont v o0 rt ten opzichte p van die in De nieuwe
gids gd en deeZ il v er
dseut i t l i vBovendien a g e. zal Hein Boeken e een
exemplaare gekregen g ee g hebben be aals
blijk van waardering gvoor zijn zijnstukje stukj
ot J.H..e H L Leopold.(Dankvoorzijnen o po d ^ ank voo 1 e C e o"' p s dat , a het februari-
nummer l1915 l van n De D nieuwe zeuwe gids ga
s (p. pstukj
292) 9verschenen
2was. w Dit Di stuk' e
is overigenserd gedateerd: g
•r Kerstmis tmi s 1914.deel 9 14. Boeken, ie toen u1
it-
maakte aa e van a de redactie e a e va van De nieuwe uw g gids, ^ zal a het e us dus na a lezing e gvan
a
de door Leopold ingezonden ko kopi i' geschreven hebben.
In 1909 99 of 0 1 1 stichtten 9 0 Bloem te B oeen Greshoff, es bij , wie l zich al a snel s VVan
Eyck aansloot, ee bb n bibliofieleg
i li o fi l reeks: ee De Zilverdistel. .eerstese Als uitgave ye
ve r ch s n ee in n 1910 9l O het e gY gedicht e c t Worstelingen a v Van n n E ck . Het H' jaar 1
daaro P verschenen bundels van Van Nijlen J en Gossaert. In september p
1912 9 trokken Bloem en Greshoff e ff zich ten ^gunste van Van Eyck Y terug. g
In die ti' ld kreeg eeVan
g Eyck YY,
typografische adviezen vanJ.F.van Royen,
die uiteindelijk met Van Eyck Y ging g g samenwerken. De uitgaven g werden
gedrukt bij l Joh. Enschedé en Zonen in Haarlem. Dit veranderde toen
Van V Royen Ye in de loop p van 1 914
een eigen g hand-drukpers p in zijn zij huis
et installeren.n Inde hi hierop ro volgende g vierde en laatste periode P van De
Zilverdistel verscheen v ersc ee o.a. .a. Leo Leopolds po ds CCheops. s. (Zie voor de geschiedenis
g
va van De Zilverdistel: .C. Bloem: e. Brieven aan P.N. van Eyck. y Ed. G.J.
Dorleijn, orlei'n ), S ó temann en H.T.M.van ^ Vliet. 's-Gravenha g, ge, 1980. 9
2 d. ln In: I Ac . Achter e e het oek boek15 S 1(1976),
9 , afl. . 1/3 3 en 16 (1977), 9 77 , . 11 3•,
en dea d r opgegeven literatuur.)
De prospectus P ro c pverscheen, Dedie tus9 Zilverdistel december i in ec mber S1
1 verscheen kondi kondigt g
o. a. de oprichtinga aan gg van de "Vereeni in der V ti g":
"Onze
bedoelings. i• v o r ete gaan g a tot het e vormen van eene vereeni g in g^welker
leden ede zich ver verbinden bi de tot t inteekening teeke gp op de e door De Zilverdistel uit te
g ee v nNe Nederlandsche werken, , en wel naar de volgende g regelen: g Het

101
nt aa 1 ale en wordt bepaaldl P op pp vijftig. De eg oplage a van ieder er
werk rk wor t beperkt, P rkt tot t hetzelfde aa aantal, g1
genummerd eu e van a S0,
vermeer er met twintig exemplaren, welke 1 e genummerd g e e van i-xx, , ter
beschikking blijven h ^ nvan de ei ee i g enae r n vanDeZ
ilv e r ste 1 1 , doch o
door hen e niet e in den handel a e n gebracht. ge act.ZZoolang
ln ghet
et aantal aa a
leden e e nog g niet e vijftigbedraagt, J g kan ee een meer dan a één serie se e van a de
in één ee Jaa jaar r uit u t geven te ge
e werken e eerlangen." rlan g e. Leo Leopolds po
s Cheops C e s zou u het
eerste boek voor deze " Ve r ni eein g der g V fti Y " gworden.
0PY 309 december1915 1 keerde Van S, E ck die correspondent P van de
NRC in Rome R e was geweest, g es ^ in NNederland terug. g Begin g 1 9 1 6vroeg
g hij J
aa aanLeoP Leopold toestemmingvoor een uit gave
van Cheops eo in De Zilver-
distel. De dichter antwoordde ntwoor de op P 3maart 1 9 1•``Princi 6. Pieele
bezwareneb heb ik niet k tegen geinwilliging ggvan
Uw U verzoek. Het zou dan
wel we ee een bbuitengewoon u ten ge wo du dunboe boekje e 1 wworden, , at dat U w e n scht
uit te
eve, n maar aa a als s da datovereenkomstigwe Uwe bedo e lin gen
n naar ar het
programmae van a dden prospectus P os is, Pectus dan s ^leg da ik ger mij e lbij b l neer. neer
nn s,ga t a gaarne k et se stel edoe ik het e bbedoelde d eegedicht g ter e UUwer we bbeschikking es gn en
verheug e euge er mij in Jvoor mijn mijn gering g deel g te kunnen medewerken met
Uwsympathiekendern U onderneming." ming
."
Loo d P heeft
1 h f zin zijnP
edctv gedicht voor de e Zilverdistel-uitgaveni e t opnieuw o ni uw
af g es c hr vn , e tekst s van e va nieuwe De de gids-publikatie euwee teeheeft
a ts alsokopij k Pl
ged i e n Wel d. We maakte aa e Van VaEyck
Y Leopold P attent op Ptwee on gerechti g-
heden ede in die d e tekst: tekst. het e aadse raadselachtige g`of'
e in r. 1 . 6 2^`w (: art a I I over
het kostbaar r glanzen g of anze heen en o keurt'),d ee eat on ongetwijfeld getwi'f 1 e ee een zetfout e
was, as ^ een lezing g 'deneigenzinnige dee ge gdespoot' e P (r. 156) Sdie
6 ook in de
Pri '' ve - ru kvoorkomt. r mt . eo L Leopold o P d zelf e b bracht a nog g twee tw veranderingen aan:
"opmerkingen U beide e zijn 'ui zijn t^ juist; ovendien s bovendien zou ik a rne ggaarne pag. Pg123
re reg. g 10 0 v.o, een komma mm geplaatst gPe aatst zien achter e `onderde 1 e en'
en , pag. P
125Se reg. g4 ^ v. b . de ko komma a achter a te duizenden'
weggenomen; gg
, verdere
bezwaren heb 'ik niet." i"(briefkaartan aan Van E ck Y 1 10 mei 1 16^ 9 ^ de
paginanummerse v rw i' Je z n nnaarbladzijden aa in De nie nieuwe ggids).
ids
Behalve Van Eyck Y en n Van Royen Y n heeft h ft ookS.H.e S. . Roos os bemoeienis e
gehad g met de Zilverdistel-uitgave van va Cheo f. 0P
aanwijzing J g van Van
Ro Yen ontwierp e9 P hij de titelregelen d lP
initialen. e Eind . april 1 16
schreef h ef hij i' J aa aanVa Van Royen: o y e. ``Later dan a ik dacht eerst, , kan ik U nu
hierbijP de schetsen zenden e en voortitelregel vo en initialen ter opluistering g
van Cheops. P Het snijden gaat g nogal g vlug g hoop P ik en het oponthoud
P
zal voor U dan nietroot g zijn zij naar ik verwacht. ...
in overeenstemming g met de voorgaande g en wellicht latere drukken
teli'v b len maakte t ik de dubbellijnige lg C= de eerste letter van de titel
oven e het eg gedicht]. Dit bracht weliswaar voor de vorm moeilijkheden, l ,
die ik echter hoop P overwonnen te hebben. ...
Ja opmerkingen over de titel en initialen heb ik niet dan dat ik liever
de A [van het eerste woord van hetedicht: g `Na' wat dichter tegen g
de blauwe N aanzag, g , de beide halve regels g liever een pasje P J e instee
va van een ee q zou ou laten ateinspringen.De chterk achterkant nt der vier eerste regels ge
(halvemeegerekend)lo loopt P dann niet zoo boogsgewijze boo gg ewi'z l in de volgende ge
over.
En verder zou ikwillen U vragen g is de signatuur g op Pde
blanco voor-

p a g in a we welzoo nnoodig? . igHet is vvindtt [sic] ik, , a altijd til hinderlijk in er li
zzoo'n
oo
onbenullige enkele kn l e lletter e t te op p het et volle 1 wt wit van a v e een e heele h l pagina pg a a te zzien
e
staan. Je zoudt hem er weg g willen kijken." l 2ai16.
7 april p 1916).
E in d mei m e o ofbe begin in ljuni u 1916 1 91
1leverde e de lettergieterij e l t e gieteril "Amsterdam"
aan a VVan Royen Y houtgravures utg es en e vijf vij losse osse letters e voor s o de Cheops- C -
gv a De e. eerste ste gedrukte g ru teversiev a n de olofon colofonD
vermeldt:" eze
ruk v n c HE o P s werd voltooid vo too uni juni l MCMXVI; C in de derde en
^
definitievev versie rbehalve werdbe ede a tekst ete van sde tva de colofon datering eook o rin
veranderd, e , n.l . in juli lu
1 916.
Het e drukken e was toen oe we wel voltooid tooid maar aa
uitgave it g ve verscheen v e s c eeniet n etin die maand. e aa ^Eind E d juli l u of o bbegin eg augustus ugustus
leverde ev e t ede otoch f m e r igisch
inrichting e g Bak Bakhuis & Van V a Beek e in i Den
Haag a gee een a ste n S
m e pi e enbe begin g augustus l^s
s we werden e 45exemplarenr door
boekbinderij C. Verschoor r choor & Zooneveneens in e Haag D n ga
in heel h l
erk gm ent gebonden. e Nog gp op 14 augustus ^ 1 91
6schreef De Roos osan aan
Van Va RRoyen: "Ik ben be p benieuwd Cheops C klaar s aa te e zien e . . . " M Maar aa twee ee
dagen age^zijn
later kon hij de ontvangst van zijnexemplaarbevestigen:
"` 'Cheops' h Ps' bereikte ere
e mij l in welstand, ^ als aee eerste der evt vijftig lg heb eilce ik hem
met et noodige gonderscheidingontvan een koester gen n k er eh m nu n als l een en
kin van e moeder e een evader. de Het . e wicht iss de liefde e de waard waa het t e ziet et er e fijn ^
e n sterk t k s uit. u.dank Hartelijk ea. nk voor I deschenkingn be erv be ek
ben benieuwd n
wwat de eechte vijftigersr er v a n z ullen ze gg e. n" Het boekje ^dat dus us in
augustus u 1 gu stus 1 verscheen, 9 6 s is gedrukt ,g s in rood, zwart , aen e blauw b uw (d.w.z. w. .
e tekst is in zwart a t g gedrukt, e ru t ,edie
e behalvetitelregel
a e de en de initialen i in
rood 00 of blauw auw zijnl gedrukt) g pop B atc h l e ro pp a ier.
Het ettetl6 teltbladzijden
en ee heeft t een e formaat aa van l 7S , x 24,5 , cm. S Als . A s letter etter is s gekozen g de
Zilvertype, di edoor PDe
Roo s speciaal s voor DeZilverdistel e
was
ontworpen.
De eo oplage p a g ebe bedroeg oe gg SSO 50genummerd exemplaren, numm t— 1 en n daarnaast a rn ast
20
romeins s genummerde g exemplaren P die ter beschikking k gvan
a De Z Zilver- ve
distelbleven.old ste Leopold Leo on tv in riexemplaren, g e dde nummers n mm u es XVI, ,
XVII en XVIII. III De prijs p sva van de bu bundel de was as f 1 — l e 10, . In de loop o0 van p
1 97 1 raakte hij l uitverkocht..
u tve
De uitgever g Brusse heeft het verhaal in de wereld gebracht g als zou na
dde dood van Leopold een exemplaar P van de Zilverdistel-uitgave, g ^ met
aantekeningene n k nin en gdichter, en veranderingen van de dichter zijn ontvreemd: d ^
"Toendichter Toe de n e na n kort e ziekbed t gestorven g was as en zijn l erf- e
genam en de nalatenschap p onder hun hoede namen, , bleek het dat
Cheops, h p in de e Zilverdisteleditie, e
en voorzien van Leopold's
> > p
nteekenin g,
n e en wijzigingen eBu
voor herdruk in den Tweeden Bundel,
op Pl onverklaarbarew wijze e was as verdwenen." W.L. Brusse: e 'Leopold's eoad p1
nalatenschap'.In: . NRC 30 O oktober okt o 1 9 2^ 6 ^ ook in Den gulden guden
winckel s el
2 S 1 9 2. 6 pweinig
. 2 77 . Polak hecht om verschillende hecweini redenen '
ge
l oof aan aa. deze e mededelingv eaStaal: n Brusse. .B.W. Polak J.F. . en• a.
`Mijn l hart a neemtvelerlei ee t ggestalten 1 en aan III^ Kanttekeningen bij b het e III; g l
ged i c h t C h oe ps va n .H. Leo Pold'
.. In: Amsterdams tijdschrift voor
letterkunde erk un 1 1953. p. P 12S —. 1 27 Het blijkt blijk echter dat niet e eeen
e
xemplaarva C eo s maa bundel n var n de Oostersc w was verdwenen,
i l1ob bovendien e de e su suggestiekan
gg es e va van "stelen" niet verantwoord k n
wotden. (brief van.I. R Leopold P aan Brusse 12 november 1 926.
Zie
verder. p 225-226. S
102

103
3 Het ma n uscri t van va Cheopss
p iss ggeschreven
esc e in ee een ongelinieerd
(school)schriftmet m t een ee slappe, s a blauwe pp e , auwe kaft. . Het schrift sc t dat 20 0 bladen aen
telt, heeft e eeen t ee formaat , van va 16,5 S x 2 20,4 0 , cm. . Op p het et ettket etiket is met s
pot 1'` oo S " I geschreven gesc
eve een linksdaarboven'` sS. I. Be chr " Behalve a
Cheops eo bbevat dit t cahier e oo ook een groot g gedeelte g e van de latere, a e ,
onvoltooidgebleven, we e rkin gen uitbreiding g van e het gzgn. . bo l em
en
A l u m b a l' dat , voo voorhet ee eerst s De ggp
gids i s van vafebruari 1922 eu h-
cee r d werd. we. Hieruit eru kan a men e overigens e niet zonder e meer ee afleiden r a e de ndat
de tekst van Cheops a et vlak ak vó6r voo sc of o a nae februari rua t i l 22 werd
9 in het schrift
H Het t ggedicht ed c t kan e e go eenige t tijd ^ na het h versc verschijnen j nen
van a de Z il ver i s te l u it a g v e dus , v. . in 1917 9of l 70 1918, 1 9 8 ^door 0o Leo Leopold p0
in
hetchrift s zijnopgeschreven. ^
In dit verband i s het van a be belang, g,s
in de correspondentie tus en
S.H. .eRsedute een de uitgever g rusa se al 1919 99 sprake p is e van s va
een
nieuwe tweede bundel bu verzen e van Leopold. Hierin zouongetwijfeld
^ p
u
Cheops ^en zijn opgenomen, de n e tekst in h t e schrift s zou ouals
as kopij opl
hebben gediend. .
De tekst van C eo s beslaat bes aat de rectozijden 1 e van a in totaal taa 12 b bladen ade va van
hetchrift s — dee versozijden zijn 1s onbeschreven— ges n igeschreven e c ev
iin
zwarte inkt. De twee open p varianten (in r. 73 en 81) 8 zijn zij later e met
p boven b e de woorden de waar ze e bbijhoren,geschreven.Onder l e ,ge
eve.0 d e he
het
ge icht staat in sse zwarte inkt en tussen haakjes a es l ' `21 2 vss. " , terwijl terwl l
rechts oven de titel t te met potlood p is geschreven: s g s . "Cheops212" en
"alb . blad a 2" Deze 6a . Delaatste atsdateert
aantekeningert dus van , n later; 1 r^ it
ggeldt waarschijnlijk aa ll ook voor de regeltelling g g in ttienvouden ude die, ^ even- e en
eens metotloo p achter d , de regels, g , dus duin de erechtermarge,i
s
ggenoteerd. Zowel e uuit de regeltelling g g aals uit hetaangegeven e tot totale 1
aa aantal regels e ge s blijkt, l^ kt e at Leopold p in de adrie d e ggevallen
v e dat dde tweede eede helftt
van een vers s opp de volgende ge e regel g staat, saa ^ deze e e regels e ges toch oc als aseéé vers es
heeft geteld. ge. te d e T Tenslotte s zijn l alleen de bladen b ad e die d dee tekst van va
C eo s
bevatten, te , met e ee een blauw p potloodgenummerd,van tot 1 t 12. 12 Het H iis
nieti u tge slot e nda dat deze edateert nummeringdat r uit it de eerste e rs tijd i'^ van ade
n
bewerking bewerkin van het`blo e n m- e A 1bu m la b d ' , wa want daa t daarin sis
met et dat-
zelfde e e tpo potlood 0o iets ets i doorgestreept. gestteep .
Afgezien v a nde woor - een in te r pu n ievari ct n a n tevertoont to het
manuscript nog no een belangrijk g verschil ^p ten opzichte van a ee eerdere e versies. e es.
In derivé-druk P waarin ^ alle versregels g met een hoofdletter beginnen, g ,
volgt g er na r. 3, 30, 56, S, 89, 9, 97, ^ 135 3S en 1 S6
een regel g wit en begint g de
versre gel na die regel g wit met een initiaal. Ook de versie van De
nieuwe gids heeft op p dieplaatsen een n re ge l wit; t, de versregels die
volgen g na een regel g wit, beginnen niet met een initiaal maar met een
gewone g kapitaal. p In de Zilverdisteluit ave g ontbreken — waarschijnlijk
waarschijnlij
typografische redenen — de regels g wit, , maar komen weer wel
initialen voor, , die bovendien in een afwijkende afw ^ kleur (rood of blauw)
zijn zijng gedrukt. edru In enu het manuscript eindigen n indi de n d re gels i die voorafgaan g
aan de in derivé-druk e en e in De nieuwe eieu gids g voorkomende s regels g wit, ,
met e ee een punt e en eeengedachtenstreep.n YVanE ck die in zijn editie de
zij
van het eo manuscript g v ! l t heeft h ft de ge da chtenstree ples
' laten
vervallen e nde r egl
e wit s w t wee weeraangebracht, zoals z ls dat ook al in de
omstreden uitgave g e van Verzen rze 9 1 6 2 gebeurd ge
was.

Blok komt in zijn artikel over het handschrift van Cheops tot de
co n c us l ei" dat tot eeenpertinenteindic e indicatie i v a n een n r rege eel it wit onder e r een e
versregelee dieeindigt m eet n punt-streep, nt-stre u e niet kan worden b e s lot en."
Verder. merkt hij l nog g o p• ` `Zo er e al sprake p is van een tendens tot
indicatien van ge regels r l wit, i , dann i is die d toch e o eerg g zw a. k" De Desondanks a s neigt
Blok B ok ertoe e toe toch toc op allebetreffende1 a e plaatsen p n e n regel r g l wit in te 1 lassen. en .
W. Blok: 1 • `H ea t handschrift v n Leopolds Leo old s "Cheops" P '. In: . Proeven van
N ee r la n i s tiaangeboden ek,g aan n Pro Prof.dr. dr A bert Sassen. a en. Groningen, e ,
1978. p. p 17-23; de cita citaten n o opp
. 22-23.) Zonder die `"pertinente
indicatie" zo zou dat eechter een ee nietgerechtvaardigde en niet nood-
zake zakelijke lil ingreep g ee pva
van e editeur de i r betekenen. knn e We . moeten ete
het toevoegen g van de gedachtenstreepjes g Pl en het ontbreken van een
duidelijke indicatievan re gels wit in het manuscript p met elkaar samen-
hangen. a ge. n Het e sdaa is daarom ro niet et
verwonderlijk ve de l dat Van Eyck Yc de regels e ge
swit
heeft f ingelast ge ast éne ' de ged ac hten st
r' ee pl heeft es ee t we weggelaten. gg e ate . W Wie e kiest
vvoorodea versiev n het manuscript, p^ zal naar onze mening g een tekst
m moeten n presenteren pr n ren metbetreffendelaat et op pP dee se n punten nt p n evol g gevolgd g
doorda ge cht e n ts r eep^ 'e en s zonder e regels g wit. Er zijn zijn geen g dwingende gne e
redenen om an VanEycks werkwijze werkwijzete volgen. g
Geheela anders de s ligt gt de zaak a ametbetrekkingtot
k eteZ eds d ilv ut r i tel a i gve
.
et lijkt ll
' zeker eker dat ddaarwitregelsmtypografischered
aa de om e n en
zijnn
weggelaten: h e t eb gebruik g van de (gekleurde) g d initialen maakt de wit-
r regels 1 1 m markering rk a e g van een nieuw ggedeelte overbodig. g We hebben
hi e r tmaken e ake met e t een bs e e beslissing ss g vantypograaf deVann Ro Royen Yn
die door
LLeopold p 1 passief p s is s geautoriseerd. ge Kiest s men voor de Zilverdisteluitgave, g ,
dan is seg hetgerechtvaardigd een ebruik gebrui te maken van initialen en wit-
regels 1 in voegen te ege naaranalogie a van d de privé-druk p en e van de
pub lik atie in De nieuwe ggids. s. Ten slotte dient nog g opgemerkt pg te
worden r dat in het et manuscriptook de tweede d h helft lf v an r. 208 08 op p de
volgende gede regel gesa
staat .
4 Het et iswaarschijnlijk s a d Van t n ck Eyck Y Leo Leopol old om een ee motto voor de
ilv e rd si te u 1van t gave va Cheops s h heeft ee t gevraagd. gev aa g . Op p 18 8 m mei e l 9l
6 sschreef
c eef
de dichter aan Van Eyck: Y "Als kort motto zou kunnen dienen: ......et
in e xpg u ab n il ese cl um. Is dit overeenkomstig e g Uw U wensch, ^ dan heb ik
geen g ebbezwaar;
> zoo niet, > dan zie ik gaarne g nader bericht tegemoet." gemoet
Leopoldhe ft e h t motto later hetg
in het handschrift niet overgenomen.
Het motto o i is w waarschijnlijk r hi'nli'k geen
l l g n citaat. Men heeft althans de eventuele
bron r ervan ervaniet et kunnen ku eachterhalen.
Kamerbeek heeft dan ook het
vermoeden uitgesproken dat het Leo polds eigen g woorden zijn. zijn Polak
verwijst l in dit verband ba naar Vergilius' g Aeneis II ,3324:
`venit summa
dies et ineluctabile il tempus'lak: te pus .. J.B.W. B. W. 'Mijn hart l neemt velerlei
gesta l ten
aan V. ' In: Amsterdamse
tijdschrift voor letterkunde 2
1 9Sg
4 . p1
. 68 168.) Oe Over de interpretatie van a het motto zijn de meningen
verdeeld.Van E Y ck meent dat het motto, otto , t hijl vertaalt v etaa
met `de
^ on vesaa r l n be r tijd' l ' ` ` ... doo doorhet b beeld ed e van va de tijd, t l d ^ tegenover t g de
eeuwige ig ge m ee n sc hapse lchvandekos s m os's dichters rvarin e sindivi- g
dualisme als lonoverwinnelijk aanduidt. " (P.N. P van Eyck: Y 'Leopold p II' .
P p. 3300; > VW. 4. p. P S561.)
6 Kamerbeekste steltechterda t " t saeclum sa u hier e
beteke n niet t,maar tijd, ma r wereld ... en e da dat dus Cheops p inderdaad
104
l

neerkomt op p ee een belijden van de waardena van deze e e wereld.". (J.C. C
Kamerbeek:Leo `'Leopold p ennoudheid'.
de In: De nieuwee
stem oS96 11 1 .
p. 114.)
In de uitgave g VVerzen 1 926
werd in overeenstemming g met het et handschr
t van Cheops o s h et m ott owe e 1 at en . V anE Eyck, ck ie toenhet
no nog niet i kende, ke e maakte , daar aa in een brief b e aa aan de uitgever u gever
bezwaarte tegen g e omdat o a naar aa zijn l mening e g het e motto essentieel esse ils was a
voor een ee goed g be begrip gp va van hetgedicht.R et.. Leo I Leopold,eenneef p o , d ee ee a nde
dichter,a antwoordde Pop 16 6 november 1 9 2: 6 "Het MS. bevat ggeen
motto, , niets wat daar r pJ op lijkt kt is gevonden s g e en e zelfs e na Uwe Uw mede-
deelin gzou uik
mij lniet verantwoord achten het op p te nemen." Van
Eyckschreefdaa E Y daarop: or^`` . Nu Leopold LeoP zelf het e motto, , dat d t de eZilverdistel
uitgave i g ave had, ad ,gg weggelaten we at e e heeft, ee
t , geef g ik toe, , da dat het in de tekst e st
misschien bbeter ete ac achterwege terwe blijft, ge bmaar, l, daar ^ het aa voor het goed g
verstaan van het ge gedicht i zzeer ee nuttig ut g, si zou u het e in een ee verantwoording e
g
ve rm 1 moeten e de word n. " 1'januari l 1927).
s 0 Op 4 s september epte b e 11918 98sstuurde
tuu d Leopold P een n x e em la p r avan
de Zilverdistel-uitgave
i 1- i gg
v van Ce Cheops s a aan aMev
Mevr. . Ma Martha a a van Vloten: "Volgens `` ol ns af
doe ik U thans h het e ggevraagde eg, verss etoekomen; toekom n^ evenwel
daar da eUhet g gezondene ee ln ni t exemplaar mijn eenigstU is moet ik tot mijn gis, l
spijt verzoeken het na 1lectuur r weer wee te willen w t eru gzenden."
Na het
lezen ez e n van va C Cheops eo s heeft eef Mevr. Van Va Vloten V ote Leopold p een ee b brief e
geschrevena waarin r' zij J haar aa bewondering bew de g voor het gedicht g uitsprak p en
ntstaan ervan, vragen g stelde over De het tsta dD dichter e antwoordde: "Uw
be ri f heeft ee mijbegrijpelijkere l) wijze ee veel ggenoegen g ggedaan
en ik ben U
zeer erkente 11k voor U)1 Uw vriendelijke woorden over mijn werk; ^ laat ik
met et den Griek k mogen go e zeggen e gge
rl ,^ar ^^ó Qou tr ^ w ^Evo S^ Ei^cEP
^v6 ' Pwno S ^i r'te meer ^, omdat meeuit
de passages, die U er ui aanhaalt ook
mij l het naaste gaan. g
Toc h heb ikk tegen te gopgezien,
e d ditantwoordschrijven t
o ezien omdat het
beantwoordena v ndeva r n g edie eU doet, ezoo , ander anders en veelsimpeler e
uitvalt,a ddan ) Ublijkbaar
b baaverwachtte.
Vooreerst ben ik niet in Egypte gYpte
geweest g en n da dan moet e ik op p de vraag a g hoe ik op p het idee van de CCh.
h
beneko g gekomen, e , e eigenlijk ge J zeggen, gg , op p school, , terwijl terwij ik voor de klasse se
stond st en e de jeugd Jeugp
in de schoonhedene van Herodotus ens speciaal e in de
bouw buwva van de pYr a mi de n inwijdde. w l dde. Toen ekwam a de leidende ggedachte
e
of eigenlijk g l het ggezicht bij l mij l op p en de verdere détails volgden g bij l de
uitwerking g van zelf uit het gegeven. gg
Ook dat ik `met rijkdom van tevredenheid' het heb overgelezen, g , moet
ik tot mijn spijt, pl, ontkennen. Ik heb eerlijk gezegd g g nooit zoo bizonder
er e mee ee kunnen u we loo g en p, vooral omdat ik altijd meende, , als ik meer
tdadead tijd l had gehad, g , beter, , in hoofdzaak a krachtiger ge
te hebben kunnen
maken^ maken; eerst toen ik het eens hoorde voordragen, g> raakte ik er mee
verzoend en dacht: nu , de kracht valt toch mee. En nu U en anderen
er e zoo o gustg gunstig over e oordeelen, ,ppaai ik mij J maar met de bekende
erva in g , dat at de auteur a u t eu dikwijls d w l s een e s slechte ec te kijk k l k heeft ee opp zijn eigen e gn e
werk.
Ik wil hopen p dat een en ander niet te zeer ontnuchterend pop Umoge
g
werken;e in elkeva g geval wil ik Uverzekeren, dat , Uw U vriendelijke ) woorden
105

mi mijl werkelijk we ke J veel ee g genoegen e eg o e hebben he e gedaan, g^, e e en ikmij lverheugd e ue
heb g
1 inbelangstelling."14 Uwese september te p e 1 9 1. 8 e Het G Griekse ekse citaat a in de
brief e is door se Leopold— in genigszins ni s ge gewijzigde J g e vovorm —ontleendan aa
de Anabasis A asi va vanXe Xenophon P (Bk. . VI.1.2 6^
^de vertaling gervan
is: `Ik
verheug rh g mijerover mdoor l geëerd o r U g^e"erd
worden, te wor n omdat ik nu eenmaal
een mens ben.'
Vgl. g voor een ee vertaling r l'n i va van g de in de e brief b bedoelde bedoe e passage p sa g van an
Hero o en eeenvergelijkingen e tussendie p passage g en Leo Leopolds pol gedicht icht:
J.B.W.olak .W. enJ.F. Staal: 'Mijnhart M l a neemt m velerleigestaltenaanIII •^
Kanttekeningene bij i'h l het gedicht g 'h Cheops Ch
p vnLeopold'.
a J.H. ,H. e p In: ster
ams tr.1P sc rz tvvoor1 oo 1 9S3 .. 120
—12 3 . Van Halsema
merktt ekt op: "Het `` mag da g dan bij He Herodotus o s begonnen zi' n: e tekstdelen lzijn
die i de uitputtingsslag
P in gss la gvan de wor ln g va een Leopold-gedicht
overleefd e hebben, ^g vertoneno nog maar weinig gp sporen s van deze
oorsprong.sp gAlleen • de ppassage g waarin waa n Leopold Le p o wat feitelijke e te l ke mmede
d-
delingenoe over de bouw b van de PY pyramide r mid g,g
geeft, heeft z' eet n ma materiaal nog
aan aa d die e oerfase rf te e danken. da e, We W vinden nog gP sporen van zijn 1 trouw oop
dit punt pu aan a Herodotus terug g inzijn zijnexemplaar van an de Guide ui e to t e
Egyptian gyll
Collections in the British Brsk
Museum. Hij heeft hier kennelijk
ge zoc h naar t nieuwe i bruikbare i bate
gegevens, ggevens ^ en vond alleen a maar een
fout. o ut. De e GGuide r zegt e^dat da vo ges n Herodotus tus groepen g oep
van telkens tien-
uze i n man a naa aan debouw van a de pyramide pY werkten; e ^Leopold p
i gee rtdit ihonderdduizend,n tot:
ezo vin en w wee ouwers bouwersin
eo s ook a aangeduid eg ' als a s on e r u d i z en en . " (D. . = D.F. J.D.F.] van
Halsema: se m•` rr Ste .fascinerende
n e l ste l van se s woorden; va De ascineren ontstaansgeschiedenis
van va een ee gedicht ged t a van eo Leopold' p ,,V In: ri^'Nederland, be o ke nnumme r , 18 8 oktober t er 1980. 980
66.) De D Guide G e0
dateert van 11909
p
9
evindt en eexemplaa
Leopolds exem laar e zich t c in de Gemeenteeek
G te
liotheek in
Rotterdams, (sig.pp
i ' OG 990G50).,
OS9
. De correctievan de dichter a st at o. 1 8^
verderhetLo e Leopold e p 1 op p. 1 9 6 gg gegevenafmetingen e ee
van de
pyramide mi d iin EEngelse ges l e m matenomgerekendin te ag
meters m r en n de getallen et llen in de
marge genoteerd.
6 Leopold p vond Oinou vergeleken g bij l dit gedicht g "niet veel zaaks" .
Toen hij h" aan B Brouwer ouwe eenexemplaar ee van n Cheops heo s af gaf, zei hi': l "Dit is
voor jou. Je zult 1 erin e vinden v e uitgedrukt, dat de voorstellingen g van het
leven na den dood, , waar r we op pg getracteerd e a worden, , voor unser einer
niets aantrekkelijks hebben,l integendeel." hebbe(J.Sj. . '. Brouwer: `No 'Nogenkele
herinneringen aan aa dden dichter Leo 1 Leopold I' o In• d Het I. . vaderland 18 juli jul
106
Naar Naa . D rDF . D.F.W. van vLe Lennep, e die P^l
de Leopold ook in de latere jaren
g o e d ge ke n d eeft heeft,w , werd d e h e het oordeel o o ede
van a de dichter over
Cheops C steeds s negatiever;o op het et laatst aats kon o hij l er ggeen
en enkele
wa waardering a g meer voor opbrengen. ' hi n hangt Mrssc dit mede es samen
met et hetgeen etgee Leopold p tegen g n Brouwer B ou e zei, e n . l" . da t hij in ^ zijn zijndichter
loopbaan 0o baa twe 'twee gewend' keer den steven h had d d.w.z.
g e w e nd , d. zijnarbeidswijze .z. zijn
p
hadveranderd. ad Den eersten keer, , na a `'voor v o 5 December', e r' , ,., den
tweeden keer na Cheo ps. " (J.Sj. . S. l Brouwer: B ouwe . 'Leopold's Leop
dichterlijke na-
ate n h' sc pa. In: I. DeNederlander 23 2 au ^ stus 9 3 S1..
p 8.)

107
'1
Algemeen g wordt dit gedicht ge
ct beschouwd ouw als 1
e hoogtepunten
in Leopolds eo po s werk en e in de Nederlandse e an se poëzie:. p Roland Holst: Ho 1 st. ^ ^Er
is
voor een kunstenaar u stenaar weln ee schooner oerwoner et
denkbaar a dan a het
vinden van een werk, , dat t in zijn il
tijd l ontstond, en , waarin de verheven-
h eid wordteo
g p en aard ^die
, e l hij . ., in zijn tijd l voor l onbestaanbaar
wasaan g houden. ou e. Dit wonder wasmij
toengebeurd,waar l
ik
temidden e va van velen 1 zat te lezen in een openbarezaal
zaal, en e weer buiten
komend inde straten van de avondstad s d o kon ik ongedeerd1 oo pe n .
weten , dathet
et bov mm e e scheh ^ } k e inden
mensch, ,vergeten,
hoewel eten,
nog g niet g gestorven es rve was, maar , toch bevreemd ee door hetgelijktijdig
et
g ebe u r e n va n tt verh e v e n e e n et h r o nom
zichteli ke. l En no g , als ik
hetedicht g . . herlees, e ees ^weet ik niet e of mijn l verbazing g is omdat d at zulk 1k
eengrootheid g e zich waarneembaar
waa eembaar kon maken ini dewr! wereld vandezen
tijd, l, d of wel omdatt dit gedicht, g i
^ dat haar a waarneembaar
aa neemba r maakt, akt ooit , ni niet e
bestaan es a heeft. ee t. Want nzoozeer
" is het in eeuwigheid g vervuld, ervu dat , het het, na
de eerste woorden reeds, ^ aaltijd l s schijnt l te hebben ebben geklonken."
gek ke . " En En:
"Indien ede verhevenheidn van een n' hdichter1
be Paa
d wordt door d die de van va
zijn meest verheven e e g gedicht c t da dan sis in dezen de e tijd } en e a althans a s i in onze
taal Leopold p ddoor het e gedicht g i`t 'Cheops' C Ps
' de mmeest
ees verheven e eve n dichter." tchter.
A. Roland a H Holst: st. 'Over rLeo Leopold' po d. p. P 422 – 42 3 444.) ^ . Van Va Eyck: Y
"Door dev ga kracht e van een ee zeerpersoonlijke ee ob lectievit e, it draagt aag
Leopolds'Cheops' in z i' lw n wijdsche dsc l e s ic
stati gheid en koele oee hhoogheid
oog e
het e merk van ee eengrootheid,d a t eh t tot een n r kostbaarste dern stukke
van onze Nederlandscheoëzie p maakt." P. N. van a Eyck: Yc.Leo 'Leopold p I'. I
pp. 4-44 39 ^0 ^ Vi^ 4. .. p. 360 – 36.
1 Bloem: e. "Een e dergelijk d e glg k gedicht e c t te
kunnen schrijven s l el^ bet e e k ent iets e te zijn, te waarbij geluk de woor n gluk
een
ongeluk ge hun b beteekenis e ggaan
verliezen." . C.
Bloem: `In memoriam
J. H.Le Leopold'. . 0 . ol NR ' In: I NRC 2' } u ni 1 9 2. S Nijhoff: } " ... het gedicht g d mmet
e
dee zwaarsten langste 1 g t adem e dat ooit in onze taal geschreven g werd werd,
ee een ba ri to n ri a om a , ohet ezoo eens e ns uit te drukken, , van een volle
bewe bewegingg in als 1componist nooit een he heeft f a na edu rf d •" M(M. Nijhoff: Nl•
o
` Rec. van]Leopold"Verzen", va J.H. .H, Tweede bundel' . In: NRC NR
23 3 oktober er 1926; 92^6 ^ Vi^ 2. p. 4 94.
Nieuwenhu is: "`Cheo p s' ... is
wellicht weven
het n schoonste Leopold gegeven e even gis wats ewee t te schrijven.
^
I In C 'Cheops' h e o ps zindemu l muzikale kaee en visueele vsueeeLeopold's
elementenvanLo P ol's
vers in volmaakte 1 harmonie ha on e elk e ttot de hoogste g teppotentie t gekomen, g e ^ het
is in zijn natuurlijke natuurlijke verhevenheid een der schoonste gedichten, g ^ die er
in onze taaleschreven g zijn." lg
(J. N[ieuwenhuis]: `Van ei en en
vreemdeBij m letteren; i' lLeo ol p' nalatenschap d s s p[...1'.
In: De Maasbode
23 3 oktober b 1926.)Donker: "Cheops p is het monument der Neder-
1 adsce n h poëzie." p ee. A. Donker: `De dichterJ.H.Leopold'. P In: De gids 8
93 3 (1929). 1 99 2 Dl. I. p. p 2 7 1. Bittremieux: ``Kan men zich een `ritueler'
gedicht g voorstellen dan het beroemde 'Cheops. p . Als `woordkunst'
beschouwd cho is s het e zo volmaakt, a ^ dat a het bijna b l gedoemd g lijkt l om niet
meer ee teontroeren e.. Ik voor mij } ken weinig g lange gege gedichten, , die
mij ll zo ononderbroken aangrijpen door hun menselijk accent, ^ dat in de
h o ldramatischresoneert,h der te woorden e woo zo dea e d s is t a talsof s et eer
u it
brekenw il " e. C. Bittr e mi e. ux^ N'Nederlandse letteren; , Leopold, p , een e
dichter die ons s naderbijkomt; } , een uitgave g van zijn } verzameld werk'.
In: . De e nieuwe w ^gids
s020 februari b 95 1 p. 2.Deering:" .8. ... het

108
ge i ctCe h Cheops, p^ s ee een avan debelangrijksteerlan Nederlandse verzen van onze
eeuw e , .. " A. D e rin g•` , Re van] c. Schrijvers S ^ Prentenboek' . In:
Algemeen g n dagblad ^ 4an11 p 970.V
Vgl. g .00kMasasec
r m n ggedicht
'Leopold
(de dichter i hter a van CCheops)' P s , voor het eerst gepubliceerd gp in De witte mier
NR 2(1925),nr. 5. pp.
208.
H Hier i e tegenover te e no ve staat aagp
het et oordeel dee van Du Perron: aW"
at Leopold Leo o be betreft
dit egedicht g Cheops C [is] s mijgrondignti l• m ..antipatiek patiek
... . Ik heb
het e minstensen se rgelezen, bij i' ied e re nieuwe ni w lezing gsta
ik er
ongeloviger naar te kijken. il n Ik zie e bbijl de ee eerste s e regel ege aal
de opgeheven pgven he
handen, de e skn
a gde r e nde vinger e de die de rituele stem s vergezelt, g , waarmee
het et onve r m i' lde li moet k e worden w e e gelezen. g , Als ik kom tot: de Koningg
Cheops. s. (punt.) n heb ik eb ik al a lust u s t om teals fluiten, bewijs 1l i' dat d de hypnosese
p
Yp
nzet pakken akken zal. " E, du Perro Perron: . Tegenonderzoek; (Cahiers a ier van een
lezer). Brussel, , 1 9 33 ., p.p
1, 9Du
Perronschreef hre f a n aTer
Braak op 25
november r 1 930. " Ik waardeer waa e Le Leopold p méér ee dan mijn l stuk s doet
vermoeden,aa maar Cheops C o s verstaik eenvoudigweg eenvoudi e niet, en , waarom zou
ik mijn domheden en
nietbekennen, et ik die di er r nu n eenmaal 'én géén g eer in
sstel 1 ieder woord dat ik k spreek ps eek to tot het eind van mijn levensdagen g te
ku n ne nverantwoorden.d Bovendien over ri' 1 ik liever naar den e a'anti
pathieken ' k a nt. , " . M. te terBraak/E. du u Perron: Pe on. Br^e Briefwisseling w sse ng
1930-1940 dl. . I . [Ed. ^ H. .aG van Galen Last]. s.6, Amsterdam, 12 1 9 2. P ,
8 a l'in kvaa vraagt r g zich ic af: " .. a.a sis
de koele lotsaanvaardingv C en
h ops niet in overeenstemming mm' met gl
et Marcus Ma cus Aurelius'uitspraak: ` H i • 1 eeft
met e de eG Goden m samen, am
^ ,^ die i toont tevreden ooe te zij n m t het hem toe-
bedeelde ed 1 en e die d doet d e wa wat dee ggenius e us wil'?" w . .. M Jalink: a i k. J.H. • H. Leopold. eo
•
p. p 63.) 3 Closset
1os et stelt: ste t. " De dichter i c hte berust nu u volkomen v olko e in de e de definitieve t
sc h" ei ing tussende tussee^ hemzelf nbuitenwereld.t He i zijn sppersoonlijke
^
tr tragedie g i e ddie e hij la als o onderwerp rwe s pg dee
van de dit verhaal koz n he e ft. Na N de
mislukte s ukte poging Pog g contact c tact te krijgen t lg met de kosmos en de gemeenschap,
g p,
keert r het et Ik wweer in zichzelf terug, teru een ee machteloze mac telo e ggevangene eva ge
e va van de
eenzaamheid. Derhalveka kan men me zeggen ze gg e dat dit t we werk k het e heldendicht
isva n eo nm a ch t v a n e ichter . " F. Cosset.
1 'Jan anH HendrikLeopold
e n k
(1865-1925Y. In: TLT 31(1965). . p. 285. Volgens g Simons "spant P
zich c de ppoezie e e a van Leop old" tussen twee e polen: p "de kinderen uit
` K i nde r p a r i'' tlg `z zeker oob
en zonder elk bedrog' en de 'eigenzinnigen
despoot' p die hangt g in zijn l kultuurpatroon p uit 'Cheops' p . . "
P. Simons: S9 n•`dichtern• 'De J.H. .. n I, e O 9deel
s 16 5/66
,
nr.. 3. p. 19.) 9 Vgl.uw: g W.E.G. W. Invloed. p. p 148-1 50'
, WJ.M.A.
Asselbergs: g Geschiedenis. p.320-321; pg
L. Dekker: `Beskuttin ' .
pp. 1 8—1 9, 30; 30, T.T. Cloete: `Dromende denke'. pp.
116-11 7.
Z Ziee voo voor interpretatiesn van het gedicht
y erder:
A. Roland Holst: 'OverLeopold'. Over pp.
44 0 —446 .
*Roland1 Holst t heeft h ftLe Leopold p een overdruk van zijn l artikel toeges
^urd, Leopold p schreefe hem daarop: "Ik b e n Uwel
zeer dankbaar
voor het e toegezonden g stuk. tuk, A 1 had d ik nooit ot ukunnen denken
, dat mijn )
werk r een zoo sterken ste ek in indruk p iemand opzou zo kunnen u maken e en al a valt
het mij ' l no g moei moeilijk k l mmij
l dat voor voo te ste stellen, e , ik k ben be er blij b l o of e eigenlij gen l k
ggelukkig g onder. EngelukkigU over zoo veel in Uw stuk, , over e dit, , dat U
juist ' i de verzen verze bespreekt, bes ee die ik zelf ook het ehad liefst h en zoo dikwijls d
l p ^ l

109
ookde regels, g 1 ? en dat Ubij
de l besprekingzoo vaak vaa t e treffende t e e
woord r vindt. v i dt En . h l ee ma e 1 adat
dit nu eens n niet et bezijden e ^ e is s of er e niet
eens n aan aa toe e komende, e e, maar aa dat als 1 U o over e mijn ^ wekbe werk begint g tte
sp k ikmij l veilig vel g voe voel. . N Niet, e , dat het e n' niet veel ve e te mooi moo is, , alles a e wat
U re y a nz et ma maar ag^
ikbe bedoel oe de aard e engezindheid. de
Ik wist, i ^ dat metveel 'Cheops' op 1 a pP en h dt had nhdat al zoo lz prettig r tig
ge von en , waar alle andereneen n klaagden ov rduisterheid moeilijkheid.
U hebt mi mij veel, 1 ^ 1 genoegen enoe en gedaan g ... . " (4 maart m 1 21 9 geciteerd ,g ci rd
naar n Roland Rao ol d H Holst s zeventigg1
aa , pspeciaal
s nummer van Maatstaf en
De ggids. Den g> Haag,8 1 9S P 3 7 - 38
.
**m Van t Eyck YHol was interpretatie het e sts volstrekt p oneens. s Vgl. g
P.N. va vanEyck: Y `LooldII'. 'Leopold P p. P 298-305; 9 3 , V1^4. P SS 9-6
S 7.
***Over de controverse r tussen s en Roland Holst en Van Eyck Y handelen:
J.A. Ris Pe n `s. Leopold'. .H. P 1' In: . Inen .N
Richtingen n figuren i e eder-
lans d ch eletterkun
e na 1880. Kampen, P, 1 938. p. P 2 30-242
• ^ N.A.
Donk es tloot
. . H. Leo Leopold .pp.
2 9 3-
6.
P.N. Y •van 'Leopold I' Eyck:3S p. . . 4 34-440 ^• Vi^ 4. p. p 4- 361
.
*r Ter Braak merkt over Va Van Eycks sYP
interpretatie o:``Na de interptetatie
van Van Va EEyck,
Y^ i die mijzelf lm e nooit oo t gelukt ge zou ukt zijn, u l> neem ee ik aan, a >
dat a i achter tekan zoeken; e maar , aheel
wat duidelijker ^
li lkt mij, l, depoëtische waarde w a evan
d a Cheops C eo s en e het et grootste g ots e deel de van
L e o po 1ds over overige 1gedichtene
e m tdergelijke
hoegenaamd
nietsuitstaande etsp h ee ft " . M. ter Braak: `Leo olds dichterschap p . . . '.
In: e e 1nd11au augustus ^ 1935.)
J. Wils: it `'Het H t doove woord'. w d. . In: 0Onze taaltuin(1937/38).
6
p. 273-282.
"Hieropn reageerdeJ.A.Rispens:
eag
Ri P s. • ` D e aanvaarde an reenzaamheid'. ade
In:
Eckerl y c 3 13 9 83 I 9 , nr. 3. P 3-4. 3
W. Krame r . Leo 'Leopold's Pol
s "Cheops". C p " (Eenstilistische e interpretatie)'. In:
Nt Ntg. ^ 45 4 1 9S 2. . p2S-
3 33 1.
J.B.W. Polak e enJ.F.Staal: . Staa . `Mijn l hart neemt velerlei gestalten g aan III; ^
Kanttekeningen bij l het g gedicht h Cheops C pvanJ.H.
e s a . .
In:
Ams t erda m stijdschrift
voor letterkunde 1 1 9 S3 Pp.
12 0 -128.
J. Noe " • 'Het Het gedicht ged
c t Cheops s door Leopold'. In: Nova et vetera 33
1 9SS156 . Pp.
22 9-233.
P. Minderaa: `Leo Po 1ds Cheops'. h Ps.
' In: 0Opstellen
s ellen en voordrachten vao ac uit
mijn hoogleraarstijd(1948-1964). Zwolle, , 1 964.
Zwolse reeks van
Ta Taal- l- en Letterkundige g Studies nr. 16. pp.
220-240.
M.J.G. .G de Jong: g Leopolds ` Cheo
s' ^ , Een interpreterend essay y met
tekstuit ^ ave. ave Leiden , 1966. Aurea nr. 1.
*Vgl. V l. ook M. .G. de o. • 'Leopold P de dichter en koning g Cheops'.
In: . Het centrum 2 september P 1 965.
**reageerden: het Yessay
van n De Jongg Fonti'n• Fontijn: l 'Over ` ver Leo Leopold old en
NNijhoff'. i hoff ' In: .. He t parool a ro 14 januar januari 1967; W. Gobbers: `[Rec. van
Martien. J.G. G d Jong, g, o^. 'Cheops'. e3 .. ' In: TLT 35 1 99 6 .
p. p S, S 1 M. Janssens: ` R ec. van] Martien . G. de Jong, g , Leopold olds
'Cheops'. 'p•1 ' Leuvense Leuve .. bijdragen, sb In:56 b i' ad 91 6 (1967). 1 6.. P 1 19-20; 9-2
R.F. Lisse n s. • `Nogmaals "Cheops" ' . In: S L. 1 2(1969/70).

110
p. 284-292; S.A.E. van Puffelen: `Leopolds "Cheops"'. In: Wetenschappelijke
tijdingen 26 (1967). p. 75-76.
K. Meeuwesse: 'De slotverzen van "Cheops"'. In: VMA 1970.
p. 543-552.
• Vgl. ook A.L. Sótemann: `Gerrit Kouwenaar en de poëzie'. In: Ntg.
68 (1975). p. 358.
J.D.F. van Halsema: 'Enkele bronnen van Leopolds Cheops'. In: Ts.
91 (1975). p. 8-51.
* Vgl. W.J.W. Koster: 'Nederlandsche dichters V; Leopold en de
klassieken'. In: Hermeneus 4 (1931/32). p. 83-87; i.h.b. p. 86-87.
J.A. van Leuvensteijn: `Cheops, gedicht van inzicht'. In: Ntg. 68
(1975). p. 282-286.
W.J. Lukkenaer: Cheops: held of .schurk; Een onderzoek naar de
receptie van Leopolds gedicht, mede bedoeld als eerste aanzet tot een
andere interpretatie. Leiden, 1977. Publikaties van de Vakgroep
Nederlandse Taal- en Letterkunde nr. 6.
• Vgl. J.J. Kelder: 'Cheops tussen wal en schip'. In: Meta 12
(1977/78), nr. 2. p. 19-20.
W. Spillebeen: Jan Hendrik Leopold. p. 84-93.
W. Blok: 'Terug naar de piramide; Een interpretatie van Leopolds
"Cheops" '. In: Ntg. 72 (1979). p. 24-36.
D. Kroon: 'Reiziger doet Cheops; Een andere kijk op Leopold en zijn
gedicht'. In: Bzzlletin 8 (1980), nr. 73. p. 3-16.
9 Herbert Grierson vertaalde dit gedicht in het Engels, zie II.2.
10 Zetfouten: in NG, r. 162 glanzen of heen i.p.v. glanzen heen en in
P, NG, Z, r. 155 meedogenlooze i.p.v. meedoogenlooze

[97] ALBUMBLAD
111
OVERLEVERING C. C1: Ongelinieerd O ge niee r (school)schrift sc ho o1 schr zonder t e a. k kaft tMap p I, , 88);
, het et
cahier c er
telt 1 38 bladen 1 en bevat e t eeeen ggrootaantal1 oo a an t ingeplakte a gp a te (en e losse) kr ant
e
ontwer ontwerpen nvosbocot vangedichten, e aen llosse s blocnotevelletjes l n11 les waa waarop r P
eveneens aanzetten aanzette voorgedichten v ogeschreven. lgzijn
schrevendichter Dee heeft
op nee gegevens moment het schriftomgedraaiden t is aan i n de andere re
kant opnieuw p begonnen: eg men kan het dus op ptwee
manieren beginnen
te lezen; , Van Eyck EY heeft e evenwel deb beschreven s zijde zijden van de bladen
doorlopend. genummerd• 1-4 7 . Het H formaat t is 17 7 x 21 cm. In het
sc schrift staat ta t eeen e verw verwijzing l zin naar g aa dde Illustration van 117 augustus a 8^ tus 1 9 1 8
aa naar een boek van H. Masse. Masse: Essai sur l e poète e e Saadi. Paris, Pa s , 1919. 99
Daarnaast zijnkranteknipselsnvo twee eenvoudig i te g at ren• e. h et eer eerste te is
het overlijdensbericht avan
Pjotr Bobo rY kin t 12.8.1921; het tweede
vermeldtt da1 imir V ad Korolenko K e op sterven p ste
ligt. gDeze
auteur a te overleed
eveneens in 1 921
.
M. All : Manuscript M u s c pt inn M MapVII. VII: eendubbelgevouwen ea e h If velletje ll eJe '
ong lini ee rd pp papier a metwatermerk; e18 t form aa t l x 11 , Sm cm. .
M 2 : .a Manuscript in Map M I 4• groep . g p4):
een dubbelgevouwen blad
ongelinieerd papier,date ier da samen met een ander 'én katern vormt; , het e
formaat aa van a e elk b blad ad iss 33 , 5 x 21 1 cm.
P1: P . Opgemaakte 0 pge aaproef kte P o e van va de e i' t l schr' tpub li ka ti van e a het e ggedicht
e c t in
D Degids; ^ f ^ in Map aII, p ^(: 7 groep . g p1).
G. De gids g d 86.1, 8. 6 februari > 1922, l 22 ,pp.
1 9 7–204
.
P2: . Leopold Loo e p d is se enige i g etd tijd l naade ppublikatie ub ae van A l u m iadbeo begonnen g e
aan aaeee eenuitbreidender bewerking ki n van gv nh het vers. tve s. Hij H l e t daarbij arb a loa
. .
gewerkt opp de onder P 1genoemde ge oe e oe pproef. . Deze e bestaat, es , net et a als s de uit-
eindelijke publikatie, pu bae k t u uit t acht atb c bladzijden. ad . Op eelk daarvan a bracht b t de
^ l p
dichter veranderingen ve anderin g aan e a a in de gedrukte gedruk tekst e en ekst schreef e s eehij
nieuwe
J
regels g of (open) p varianten of losse notities in de linker- en rechter-
m aes.0b
rverschillende g
h eeft hi' o ok oven en on de r de Phij
ge rukte tekst gewe r k. t Na verloopvan ti' ld is Leopold p verdergegaan
met bewerking in een schrift; zie hiernaonder 2
e t d de ewek g ee sc
t , e ao d CC2.
MM. 3 :Manuscript in Map p VII: tweemaal m l gevouwen g o wen velletje lg e gelinieerd
pp a i r met e watermerk; e23 ormaat 2 x 1 17 cm .
C 2 . : Leopold p heeft op p eengegeven e moment twee overdrukjes J van de
tijdschrift tijdschriftpublikatie ublikatie van Albumblad in acht delen geknipt g P en op p de
rechterbladen van een on ongelinieerd ge school schrift geplakt gp (Map p I, ^ 1:
groep roe 1 . De acht delen komen overeen met de acht pagina's pg van De
g ids- ppublikatie:
elk betreffend blad van het schrift bevat dus één
pagina a ina van de tijdschriftversie. l Het gaat g hier om het cahier waarin ook
de h a n dschriftv e r s ie van CCheops voorkomt o (zie noot 3bij lg gedicht e
[96]). 9 De e ingeplakte i gp e 1 overdrukjes ov e dru 1e
van s a Alb umb l ad staan staa achter ac te CCheops
e
o p de, ongenummerd ,g gebleven, g , rectozijden l van de bladen[13]–[20].
Leo Leopold old zal in eerste instantie de versnummering e g in veelvouden van
vijf J met zwart a ppotlood
aan de linkerkant van de ingeplaktepagina's
hebbengeschreven.Vervolgensh ee fte chter i m t hetzelfdezwarte
e wa te
p otloo en in zwarte inkt, , zowel aan de linker- e a als s aan aa e rechterkant,

112
varianten en instructies 'instructies'genoteerd. Bove Bovendien is swelke
aangegeven lke
regels re 1 van de ti schti J tversie moesten vervallen. Ve Verschillende sc e malen
zijn l op p de rechterbladen alaanzetten a te vin en voor voo nieuwe euwe regels e g e die s e
geschrapte g p p passages g moeten vervangen. gen
B. 1 • Blocnote met bruin-kartonnen bru ka n ton n e m omslag o s g Si
block"); b oc Leopold
^ p
schreef op p het h omslag 1 g " Bota n' i e loof , ?' " en e daarboven b het jaartal 1923;
de blocnote bevat ongelinieerd gellnieerd pp papier ' en heeft e ee ee een formaat van
1 4 , S x7,5, cm; mde ,l(Map
e
rste rie velletjes zi'
n losgescheurd. Ma III, 2:
groep roe 7). 7
B 2:omslag Blocnote bruin-kartonnen n oms
de blocnote
2 . B ocnote met ru a e g
bevat ruitjespapiereen heeft e een e formaata van 11 , Sx 8 , cm. S Er komt
verwijzing in voor r n aar de eue N l g archer Zeitung van 19 9augustus
gustus
1923. 93 (Map p III, , 1: groep g p 5).
. "
B met bruin-kartonnen n omslag o s S^ha
block");Leo 0ld
3
.Blocnote g p
schreefop s het et omslag ade
g datering g "Juli, ` ` li > Aug. g 24 " ; , de blocnote bevat
ongelinieerd papie a i er en e heeft ee een t ee formaat van 14,5 , S x 7,5 , cm. (Map
III, 2: groep g p 9).
M. M 4 : Manuscrl Manuscriptt in Ma II II, 3 • groep roe 33):blocnotevelletje;format
. a a
9 x 6 , S cm. cm
M 5 •. Manuscript p in Map p, II, 3 , groep g p 1): tweemaal twee aa gevouwen ge
e ,
gelinieerdpp vel a ier met watermerk; formaat 22,5 , x S 18 cm.
M. 6 •Manuscript in p Map II, , 4 groep • g r p6): gelinieerd g lini rd v vel 1 papier pp met
watermerk;at formaat 12 x 8 cm. cm
M. M7: Ma Manuscript usc pt in Map n pII II, 3 (: • groep g e. 2): p du dubbelgevouwen g
,
ongelinieerde vel papier; pp ^ formaat 18 x 11,5 cm .
M8: $•. Manuscript a us p inMap p II, 7 (: ^ groep g ro p 2 a.b • blocnotevelletje J met
geperforeerde e e rfr oeede rbovenrand; formaat 12 x 7 ,S cm .
M. M9: Manuscript r^n pt Map p, II, 7 groep roe 2a): 2a halfblocnotevelletjem
ha et
geperforeerde e e rfo reede r ove bbovenrand; r a d , formaat 9 x 6 , S cm cm.
M. M10: Manuscript p in n Map p^ II, 7 (: groep g ep
2a): 2a • half a bblocnotevelletje;
l^
formaat 9 x 6 cm.
M11: M, Manuscri Manuscript t Map in Ma II 7. groep roe 2b): 2. halfblocnotevelletjemet
a
geperforeerde e erforeerde bovenrand; formaat 9 x 6,7 cm.
M12: M, Manuscript p in Map p^ II, 7 (: groep g P 2 b: half blocnotevelletje; J,
formaat 9 x 6 cm.
M13: M. Manuscript p in Map p^ II, 7 (: groep g ep
b• •vellet' l e gelinieerd pp a ier
met e watermerk; , formaat 18 x 11 , 2 cm.
M14: M. Manuscript p in Map p^ II, 7 (: groep g e p2a : half blocnotevelletje; l ,
formaatx 9 6,5 ,Scm.
M15: M. Manuscript P in n Map p^ II, I 7(:
groep g p2b : dubbelgevouwen g velletje velletj
ongelinieerda pp papier; ^ formaat 21 x 1 3,S cm cm.
M. 16Manuscript • p in Map p II, ^ 7 g groep ep
2b . velletje 1 l e gelinieerd ge ee papier pp a
met watermerk; formaat , 18 x 11 2 cm.
M. 17 Manuscri • t in p^ Map II, 7 g groep ro p2b.
2b):blocnotevelletjemet
geperforeerde e erforee r de bovenrand; b formaat , 12 x 7 , S cm cm.
M. 18 • Manuscript (: p in n Map p^II, 7 . groep g pongelinieerd
2b):velletje 2b . on elinieerd
papier; formaat > a 0 1 8 x 10 , 6 ccm; , tweezijdig lgbeschreven.
b
M. 19Manuscript • p in Map p II, ^ 7 groep g oep2b.ab
2b): half blocnotevelletje e l met
gp geperforeerde e rd bovenrand; b formaat 9 x 6,8 , cm.
^

113
M. A{20: Manuscript p in Map p VII: tweemaal twee aa gevouwen gevouwe ve velletje et lg e gelinieerd
pp aei r met watermerk; , formaat 22,5 , S x 18 cm.
M 21:dubbelgevouwen Manuscript rtin p Map plg
V. IIa velletje h l ll t' linieer
papier 1 rmet watermerk; wate e k , formaat o 11 x 18 8 cm. cm
M22: M. Manuscript p in Map p, II, 7 (: groep g oe p 2a): 2a , strookje s o le
van v ee een bloc- o
noteve ll ' l metgeperforeerde et e ovenran e7 S • , ormaat 2,5 7,5 x cm 2 ,
.
M. M23: Manuscript p n in Map p II, ^ 7 (: groep g p 2a • blocnotevelletje e l met
gepe o r ee rbovenrand;
de formaat 10 x 6, 7 cm.
M 24 • Manuscri Manuscript t in Map Ma II, ,7 (: • groep g oe 2a p 2a): , st strookje ok le
van eenenveloppe; ee
formaat 6,1 , x 2 , 8 cm.
C 3- 7 : . Het cahier ca ie zie (: e h' lervo ' ór onder o CC 2) bevat ev vijf l stroken s e van a
éénzelfde ee " e d e s soort, , ongelinieerd o g e i eerd pp papier a e met e vrij "definitieve" versies van
nieuwe, , vervangende passa ges. Ze zijn l door Leopold p op p de linker-
bladen van va het et sschriftt gp geplakt e a tetegenover
g het rechterblad waar ze bijl
horen. De tekst van va de vijf v l st stroken is in blauwe u inkt geschreven. g Bijl
drie ri n dde vij vijf is s ee een regeltellingeschreven: g een extra aanduidingop welke e e plaats p aats in de e te tekst s ze e ingevoegd moeten worden.
DATERING 1918-1921; 1922-1925
VARIANTEN D De overgeleverde ver 1tekstbronnen 0 gezijn van n Albumblad l l azijn in drie ri groepen g r p n te
EN CORRECTIES verdelen: e rde
I. Debronnendedatee e die r dateren v v van ao
vóór de ti' d1 schrift p ub likti a d.w.z. e de
• t aanzettenthtec e e het gedicht, g i ht en ede pproef
van het e vers s die ee een
aantalvertoont
verschillen r nt ten n opzichte p van de gepubliceerde g p tekst in
De gids. g
II. De tijdschriftpublikatie.
l p
III. I De bronnen die dateren date nv e van a n' a de ti' ds l chriftpub likti a e•
zij
bevatten eerste aanzetten voor voo oof meer e uitgewerktegedeelten g evana v
nieuwe passages p voor de tweede, onvoltooid t ge gebleven, e versie e e van het
ge gedicht.
Het totale 1 bewaa bewaardd ggebleven
eb eve materiaal a van Al umblad wordt in de
ervo or geg gegeven evolgorde n l grgepresenteerd.H Het t onder II enoemde genoemdevalt
hier eue r uiteraard tra buiten, a rdbuteomdat date de tekst ervan s in het tekstdeel is
afgedrukt. g Binnen de twee groepen g poverigee
is een verdere onder- e
verdelingte Zij maken. Zij wordt per p groep g p nader verantwoord, , evenals de
gekozen presentatievorm
resentatievorm van het verschillende materiaal.
I. Vóór de ti 1dschri
t ublikatie
Voorzover dat uit het, zeer onvolledig, g, bewaardgeblevenmateriaal g
is
af te leiden, is Leopold p waarschijnlijk begonnen g met het noteren van
enkelea reeksen n men van bloemen, , planten p en kruiden. Omdat de
namen in één reeks in alfabetische vol gorde
staan, valt aan te nemen
dat da de dichter t het register g van een plantenboek p heeftgeraadpleegd.
Verschillende namen werden onderstreept p hier weergegeven door
c cursivering r g – • lang ag niet e alle daarvan zijn in het e gedicht g verwerkt, ,
terwijl verscheidene niet onderstreepte p namen uiteindelijk uiteindelij wel in het
• zijn opgenomen. PggHet
is uiteraard niet uitgesloten dat de dichter
de reeksen bij l de bewerking g en uitbreiding g van degepubliceerdeversie
e
van Albumbladopnieuwgeraadpleegd
ubd aop euweaa g d p eed heeft. g eft. e

114
Wellicht uit een zeer vroeg stadium dateert een kranteknipsel dat de
dichter voor zijn gedicht heeft gebruikt.
C l , 21r
kranteknipsel, ka nte door ^? e o0 Le Leopold o os als a vo volgtt g uitgeknipt g na en ana ingeplakt: ge
t,
deren geuren
van den e nacht, , de zware e pe s ceri' ^a chti gereuk
vande kamperfoelieen h e frissche t ri ch aroma a a
van de e vlieren.
de zoete acacia-bloesem.
tekstLeopold
t van va e o ld zelf daaronder: aaer;
de spece specerij ^
de der kamperfoelie ka pe
e en e het e frissche ss aroom
van vlieren
C1 30v; , 30 , M 1
A m e i o rn , lijsterbes,vogelkers
Ge l e r sc h roos e roos, berberis, r r^r ,geglantier
B aardbeitjes, zenegroen, ze g ^ salomonszegel
s g
C voor r de nachtegaal natuurlijk natuurlij ook koekoek
b oe m en e brandnetels b a
D kamperfoelie en heggerank gg
e nde fijne berberis erberis
E riekleuri g e vioo ' l' scheefkelk, l> t e sc ee e kandelaartjes,te > steenthijm nthi'l
m
C l , 3S 35r
napjes, netel, ete , ranonkel, malve, malv , ruit, ruit klaverzuring, g,
s t ee n b r ee k wed , wederik, e , winde, , pli bloem,
weegbree, g ,
valeriaan,kaa kaardebol, de , ob sstandelkruid,
e , -
aa rradelaarsvaren,
g as, on av dko e koe ks b l o em , beem b oks
-
baard, rd , eze bezembrem, r , b i'lz en
krud i , bin $ e ruid , bloemriet, b e ,
bbloemriet [sic], , boksdoorn, brummel, , dalkruid, , dille,
dolik, , doornappel, druivenwingerd, dru g , duivekervel, ,
rc^s, ganzerik, g geelster, , gu guichelheil, , handekenskruid, ,
, heemst, , heggerank egg
-wikke -winde, , heksenmelk, ,
hemelsleutel, herfsttijloos, hoef blad ho , kalmoes,
p, ,
kartelblad, , keizerskroon, koningskaars, g , kornoelje, e^,
kruisdistel, 1 leeuwebek, 1 uwebek , meidoorn , meizoentje, e^, melde,
mierik,muize muizenoor, ^ nachtschade, , oogentroost, g ,pinkster-
bloem , rate 1aar , ridderspoor, s
p , salie, , scheerling,sleedoorn,
g,
speenkruid, st err e muur , sstokroos, , thym, y , ton delzw
am
,
valkruid , ve r o ni ca
vingerhoedskruid, , g , vogelkers,
,
warkruid, wed wederik, , wegedoorn, g , witbol, , wouw, , zandhaver, d ,
zegge, gg ^ zilverschoon, hoon , zonnedauw, , zwanebloem. . -
Boven e o oge ntr oost werd het e
^ ti e f v ro ol i ^ktoe toegevoegd. ge oe gd.
B on onkruid:
k kweek, k k zwartgras, herik melde

115
C de ne nederige ge weegbree g t Y hooger oo g e op
distels hangende bramen de wufte heggewinde e gge
e
1 a de gln aze dru n in emeidoorn,
, vlieren vogelkers g
b d elanz g^vogelkers]
n e ruine meidoorn]aivlieren vo lkers e
c vlier, e , ge vogelkers, , de meidoornru bruin
C l, , 36r 3
A sleutelbloem
lavendel, a e e 1 , d iz ued n guld
enkruid
rut i kruizemunt
B
l
fijne kervel
zevenblad
muur.
C
1 a w ee ^ ree ^ ^ margriet, g , prachtige p g eereprijs pl
b
2 a
marjolein o
mave l , lavendel, duizendguldenkruid
b zachte[?]
c pe inz en[duizendguldenkruid]
d
d ze zielvol[duizendguldenkruid]
3 a d an groene g oee halmen[ ? , zilver harig ^ blad
b pluimen, , aren
4a a derwiegelendera de grassen ss en met de zoete r reuk. uk.
c
[der] waaien de grassen
met de reuk
Saa [ontbreekt]
ont be r kt
b v an
zoetheid stroeve bladgewas.
6 a m muur r n en ruit en kruizemunt
b
7 de nederige g weegbree g
MF
lv coriander, dille, d e , , komijn, l , dragon gon
majoraan, melde, e e, pimpernel, p p , rozemarijn j
salie, th thym, m venkel, ve e , wijnruit )
ve r oe l ien
2r 2 kamperfoelie?
gan l zende
klimopblaren blaren
jasmijn
paarsegoude[n]regen pa
glycinen 1 cinen
acacia's
paa r se azaleas a
lila violet
iets kostbaars wassen, sneeuwe n
tuberozeng
dikvliezi e dikvliezige glanzende
^heloranjee
n y m paeu h m
pioenen
zuiverwit
papavers
ranonkels
nachtcactus to s t e k e l b ladne

116
Dit D t manuscriptn bevat verder aanzetten n voor het e ge gedicht `'Het
et isstasg ging g
ik met lichtean g gen' (editie-Van Eyck, y, dl. ,p I. 244 . Het ekomt wel e
meer m r voor oo dat Leopold hetzelfdem ate ri aa l voor voo meer ee dan a één ggedicht
ed c
gebruikte.
Pl
Detus tussen es de edru gedrukte g te tekst te s van a de opgemaakte o pge te proef p oe van na
Alb u m a l d en d n e i va van de t i' lds chriftpub lik at i ezijn
zijnondergebracht
in
een ee ge 1 mmatise e rd e apparaat ppa zoals bij ^de
meeste andere verzen in deze
uit gave.
staat vas vast dat Le Leopold p een ee ggeschreven
es e tekst van A um ad naar ar
dee red ate c i van v a De gids g s heeft ee gproe
gestuurd. urd overgeleverde Dee ro laat f l
e n datdtdes zetter o pverschillende plaatsen p Leopolds p tekst verkeerd
h heeft f gelezen g1
of eheeft niet helemaal h ft ekunn ontcijferen.0 n oOmdat a de
dichter zi 1nco correcties ect es voor o de tijdschriftpublikatie l pub niet e ook op p dit d
reserve-exemplaar v a ndee pro ef he e ft aangebracht, ang racht , is het ni et in alle a
gevallen g 11 volstrekt vo zeker strekt eke of o ee een verschil tussen sse proef p en tijdschrift-
lds
publikatie ee eenva variant a of een ee zetfout is. Daarom aa hebben we in dit
geval eva 1 b bijtekstvergelijkingoverwegingen delng v an rafische e
contex contextuele le aard moeten betrekken. De zetfouten e zijn zij niet
De cijfers ^es verwijzen e ^ naar de overeenkomstige g regels g van de in deel I
afgedrukte g ti ldschrif t e v s r e i ^nr. . [97]. 97
u flauw < nauw wu
8 aangedrukt. g . < aangedrukt g
9 En < en
10 brak, , < brak; ,
11 een schat mijn mijn< (a) mijn mijnschat gaat g
b een schataat g
1 S azalea' s < azaleas
18guldengeel,< gulden ^ e geel
1 19 een < hun
26 driftig < bezig g
blaast: , < blaast,
60 fluisterens g raa g; ^ < fluisterensgraag, g g,
75 beefden < bleven
85 S bloemenstaf, < bloemenstaf
86 die < en
87 7 Florentijnschen l < Florentijnsche
1
9S zoom < zoom,
96 en < dne
12óo 12 beloken < besloten
11 3gelijken: g l < gelijken, gl
11 115 van < der
124geronnen 2 < evloeide gevloeid
133 u t rd gevee < uit , geveerd g
1 138en
< of
145 S gutsing ^ g < p plenging g g
152 nieuw; , < nieuw,

117
1ózi S zijn!... J ••< .. zijn.... J n
158 ggezonken ez ggeuren, , < verzonken geuren g
166 er in onwezenh J kh ee"
n< op plichte
mee meeren e heen
167 7 alleen". ae n" alleen". en
168 8 - En < En
211 van omgang gg n in het e s speelsche p e klein; , <
van omgang, i'1 ijle heggewinde egge e
212 de ongewisse h e ggw e inde < ontbreekt
219 19 hun < hen uitgestort.estort < uitgestort. g
223ze i kv ete,< r r k ziekvertrek
226 muren < muren,
227 en al a hun un geduldig, < ge u g
232 wezen , < wezen
242 aan , < aan
244 hier, , < hier i bespeuren p < bespeuren, p ,
2SONa

1 e instructies,llosse notitiesn e va rin a ngenoteerd.ovn te ge oteee Bovendien e is met et
zwart r ppotlood ot oo aangegeven aagg e eve welke e regels e ge s van va de i' t ^ schr' tv ersie ' moesten
vervallen.
Verschillende malen m ae zijn l oppdee rechterbladen al aanzetten te vinden
voor r nieuwe ni regels 1 iegeschrapte pass a g e smoeten vervangen. g De
nieuwe regels re ge s die opp de pr oef tot stand sta d wa waren e gekomen, ge o ^ zijn l in het et
schrift sc t zonder zon meer op e de overeenkomstige ee p epplaats ats toegevoegd. g e. Mede g
op pggrond r n hiervan erva kan a men ervan uitgaan g dat de bewerking g van de
proefatee dateert t va van vvóór
oor het stadium van het et sc schrift. t.
Het vervangenva n geschrapte esc hra te regels, e ge s ^ dat heeft e ggeleid
e totuitbreiding o
van het ggedicht
metgeheeleuwe nieuwe passages, assa es^
heeft niet in het cahier
zelfplaatsgevondenaa epp maar op losse sses
velletjes pa
ier van verschillende
soort oor en ggrootte, r e,^^± e niet e a alle e be bewaard aa zijn gebleven. g . Een belangrijk b g lk
deel ee va vande we welovergeleverdei papiertjes r' tJes evat opeenvolgende
o eenvol stadia
van va e depassage over ove de `n achtcactus ' een de onmiddellijk e J daaraan aa aa voor-
afgaande f n ege de regels. . s De ddichter moet e hier e tot vlak voor zijn zij dood aan a
ebbe ktde ewe ggewerkt, ^g tot een definitieve voltooiing ervan a te komen. en.
Andere e velletjes e Jes– van verschillende eblocnotes – bevatten losse notitiess
enaanzetten e voor o r nieuwe ni wgedeelten v an A um a. Dergelijke ge J
notitiesn e a aanzetten nz ete n zij zijn ook tevinden de in een drietal blocnotes. locnot Over O e
de e datering v gvan e een e en aander is weinig e g met zekerheid te zeggen. eggen
Alleende 1 no blocnotes b zijn door es zijnLeopold d eopzelf gedateerd e g maar adat is sniet et
hhet e ge geval va met et de losseblaadjes,terwijl o sse terwijl ook het tijdstip l s p van a het
in inplakken p akke n van a de overdrukjes o v e d ru k lein
s het et schrift sc tniet et bekend be e iis. s
anDe bewerkingva gPgepubliceerde
e e ub versie cee in h eet cahier heeft ee in
talrijkeats lril zittingen pg1
a v e onde n . Da Daartussendoor ar tusse e n l oftegelijkertijd
hi hiermee rm mmaakte Le Leopoldzijn o l diverseaantekeningen o e sed vb in o zijn blocnotes I 0 n 0f
op
losse osse vidergelijke velletjes.dichter e et l es. Dedroeg r gblocnotes r g lijk e l 1 not esvaak i' bijzich
c en e
nam a ze bijv. i'l ook mee ee op p reis. e s. Omdat O a dus s het et grootste g deel ee van a het e
materiaalni niet ' t ggedateerd edatee is, s, kan ka men e a alleen ee op p grond g van over- er
in 'ge nva van voo vooral a inhoudelijke oude J aa aard totvaststellingn
t de van een
chronologische vvolgorde g e komen. e WWanneer
een notitie uit het schrift op
een blocnotevelletje blocnotevelletje tot een of meer versregels g is uitgewerkt, g ,gligt
het
voor voo de hand a d ervan e a uit te gaan g dat het velletje velletj dateert van na de
in e h t sschrift. Maar zo duidelijk is het lang g niet altijd. altijd De
hierna volgendepresentatievan vo ge de
de enese genesevan de onvoltooid gebleven g
tweede versie va van A1 b um blad berust op peen zo zorgvuldig ^ g mogelijke g l
in interpretatie tepe r r van materiaaloo hetddoorde
eJ ed editeurs. teu s. Zij bevat dus d de
nodige g subjectieve elementen.E en me r``ob' e ectieve" l oplossing p g is
echter niet mogelijk. Zelfs Ze s een e ongeordende presentati resentatie van het
materiaal, awa r de r lezer niets mee ets ezou
kunnen beginnen, g zou , onver-
mi ldeli lk
interpretaties van va ee een ed editeur teu
inhouden.
i Behalve de onzeker e wat betreft bet e t de datering,is er gnog
een andere
complicatie. VanVa Eyck Y E c heeft ee e aer
al op pggewezen ewe e dat Leopold p in de laatste
jaren van zijn leven va een enorme ndichterlijke z J eve activiteit ee heeft ep ontplooid.
Hill werkte tegelijkertijd aa aan verschillende verzen. e Hieronder zijn
ged i c h te nwaa waarin ' " ook pplanten
en e bloemen b oe evoorkomen
n rkomen die of i andere
tekstuele 1 ove overeenkomsten ee vertonen met A l um ad , zoals 1s `'Mijn lM0
hoofd
118

119
is in het diepe p ggras' " ^ 'Wij W l liepen eeoeb p over bloemen, ^ over g^ gras' ras S i o n' tsch
glas gas van tee er rose' ' , e.a. Het t k kan gebeuren n ge
r n dat t "bloemennotities"
i deel11 l n uit te maken ake van a het e overgeleverde ge
1 e mate materiaal aa van a
A um a , opduiken in tekstbronnen van va andere a ere onvoltooide onv tooe
Men komt in blocnotes en op losse osse velletjes ve et es .v. tientallen t e a e
gedichten. Me k p l
keren tegen:
g
htspichtigeerui
het lepelkruid p k
de nederi ge weegbree g
l ^
Beide i kruiden kru dezijn niet e verwerkt e in de tweede, e
versie van
Alb um l a. d Ze e komen wel voor in de eerste aanzetten van het gedicht g
`'Mijn M l hoofd is het e t diepe e gras' pg e sa.
Maar het aa is nietuitgesloten es etze dat z in
ee een voltooide vo too bewerking i e be e i gvan va A Albumblad bm u adeeen e plaats p aa zouden tzue s hebben ebe b
gekregen. Zo is s, de e'paardebloem' die ook in het materiaal van 'Mijn ^ n
hoofd od is in het etd diepe p g gras' as voorkomt,
' r m t we wel , o opgenomen. e pgome . Leo Leopold p heeft ee
zelfs e 1 sut^datvse
uit vers e een n passage p g ov over rdde `m ade
li f'overgenomen e en
in
het e A u m ad
verwerkt.
Het He i sm egl li mogelijk verschillende notitiesi data die hi ern 1 als onderdelen van
de bewe r ing k van n l A mbl u ad
wordengepresenteerd, door Leo Leopold old in
instantie ^ helemaal niet met het oog g op p dit gedicht g zijn l
genoteerd. g
aanvankelijk Ze warena misschien a ette nz n voor een ander
ve s of o gewoo gewoonlosse aa aantekeningen n nin dedeo gen
diedichteruiteindelijk voor ehet
Al um l a d bee l k te kunnen ebruiken. gebruiken. Omgekeer Om ekeerd kunnen notities
die e in latere a te esad stadia van va de bewerking bewe
g van a Albumblad bumb ad niet voorkomen, e ,
toc toch dee deel e hebbenuitgemaakt b e
v a n het h t materiaal voor dit
ge h ct. De edichter kon n ze ni niet m meer r g gebruiken ik nof i is rnniet er e meer r aan a
toegekomen g ze te verwerken. Dit D t is s oom
verschillenderedenen ni et
meerdeees ee rachterhalen.In te eerste pplaats
as weten e we eut uiteraard niet wat er
zich z c in i hett
hoofd oo d van ade ndichter e heeftW he kenn n alleen e
hhetge gedeelte 1 v van n het proces p dat een nneerslag l g in ggeschrifte
if h heeft f
gevonden,
ev on d n 'n dat da bewaa bewaard d s isgebleven.rn Daarnaast t h ft heeft Leopold in de
blocnotes ene o pee een groot g aa aantal losse blaadjes a l aantekeningen g ggemaakt
voor vg verschillende ed i h c te n te tegelijk, g e ^, zodat da een e ordening e g van dat
materiaalrestut0 o opgrote problemen i. Op ron dvan 1 atere
, meer uit-
gewerkte, g ^g aanzettenva van de gedichten moet men dan proberen p uit te
maken ik welke aantekening aa g b bij ^we
welk k vers ve s hoort. oo t. Nu zich c in de nalaten-
schap, gezegd, p verschillende gedichten bevinden waarin bloemen
^ g g , g
voorkomen voorkomen, kunnen alleen die aantekeningen g en aanzetten geïnter
r etee r worden d worde als onderdeel a sa de v bewerking
n w rkin van g v n Albumblad die
in een later, ^ en meer uitgewerkt, g , stadium terug g te vinden zijn. zijn
Het staat vast dat laatste het a e stadium s a van de d bewe bewerking g van Albumblad
wordt or gevormd gevo
ddoor vij vijf losse sse sstroken e van ee "nz elfde
soort
ongelinieerd pppapier met vrij "definitieve" versies van nieuwe, ,
vervangendepassages. g Ze zijn door Leopold p naderhand op pde
linker-
b l ade n van a et het sschrift geplakt gp tegenover het e rechterblad waar ze bi' gbij
horen. e.0 Ook ddit zal in verschillende fasen s zijn lggebeurd:
b alle stroken
bestaan n uit i enkele nk e e e aan aa elkaar e geplakte gpop aa velletjes.t e aktetekst De te so
de vi' vij f
is s in ee "nz e lfd etint blauwe b au einktt geschreven. ges eve . Bij l drie van de vijf l

120
is sesc een even. regeltellinghr een g extra aanduiding op g welke p e ke 1plaats
p de
tekst in de vroegere ege e ve versie s e in ingevoegd moet oet worden. r
Hoewel de nieuweas p sa e g, szoals a gezegd, s g e e g, een d e vrij v "definitieve" l
indruk maken, , waren e ze e nog g niet ete voltooid: komen verschillende r e m ve n sc
r'e
de
open p pplaatsen in voor. . Daarnaast aas was de ddichter over o e b bepaalde e paaderegel e ge
s
blijkbaar l nog g niet tevreden, Op 0 de stroken zelf zijnverschillende
l
veranderingen me t p o t lood e n in inktaangebracht,i' terwijl 1l bbovendien,
n' n ,
net als op p de rechterbladen, b , talrijke a l varianten a aan a de linker- k e een
rechterkant a van a de sstroken e in het et s schrift t lg zijn genoteerd. n
Door o e o omvang va ge e de encomplexiteitvnhtm van het materiaal ' l' is het on moge- m ge-
lijk l de genese ge es eva van de bbewerking ewe k g van va Albu Album blad a te e presenteren pese r n t er e op
de
wijze l waarop a p dit bde bij la handschriftelijk materiaal av n n r e gedichten i hten i'n
deze uitgave g is gl gebeurd. bee
Verscheideneontwikkelingen a ezijn
ll n
e ^c ri 1 'v e nd erw i' 1ze duidelijk i lijk ltet maken maken. Dit D geldt t ge t vooral voo a voor voo de open ope
varianten a en losse notities p op de pproef en in et het schrift. hrift Lang La g niet
altijd is het zonder meer e duidelijk waar a zij llzij
bij bwaar
horen of r zij
betrekkinge. op hebben. baangeven
We Wa kunnen a d e n lle a n eve ng n in welke we
context ze wellichte geplaatst laatst moeten worden.
Het spreekt v anzelf dat d we een ee ordening g in het ehebben materiaal h bb n a an
gebracht. g . Deze everschillende isgebaseerdo op de ver chillend t ia die e te eonder-
scheidenee zijn: l . eerst st de ewerk bbewerking va g van de oe proef p met e de e da daarbij ab l hor horende e
losse sse blaadjes, aa es l^vervo vervolgens ge s de ewe bbewerking k g va van et het ov t e ruk e l in het
schrift; ten tn slotte lotte hetde h therschrijvenn ges apte van geschrapte g hs regels p r de lop losse d 1
bblaadjes l een in de blocnotes, oc tes ^dat vvoorafgaat gaat aan aa de vvijf l in het e sschrift
geplaktesstroken. De laatste geven, ge e, met één ee uitzondering, g, de meest
"definitieve" v r e is e van a nde
eu nieuwe passages. p g
Eeis Een verderer gebaseerd odenin g í g bas edr op p de bbladzijden ad i' l de n va vande proef pr
= de bladzijden ad l van a de i' t 1dschrift pu
blik at i e en e de b bladen a de
vvan het e
staa schrift. c .gedeelte Boven elk g staat 1 vermeld e do omw welke e ke bbladzijde
ad lde
of welk we
bblad het gaat, g ,g gevolgd gg d door d o desbetreffende deregels r ls a v de n egpubli
ce erde versie, en bij het e schrift, sc f tussen haakjes,ook die i v a nde tweede
^ l ,
versie. e
DE PROEF (P 2 ) EN EEN LOS BLAADJE (M3)
Bladzi 1 de 197, 9 r. 1-20
Bovenaan de bladzijde heeft Leopold p enkele (afgekorte) g namen
genoteerd: Kiek N.W. W 11 F.H.t.H. 11 T.d.V.v.A. en A.M. 11
Hoogeweg g g 19. 9 De laatste is Mevrouw Annette Monasch die toen in
Amsterdam woonde. Omdat we zeker weten dat zij een overdrukje l van
Albumblad a heeft gekregen, ge e g e va ^ valt het aan a e te nemen e e da dat het e hier gaat g
om een rijtje lle namen a e vaaan van mensen wie Leopold n i pl1
d een overdrukje van
zijn gedicht ge d c t heeft ee gestuurd. rd
Links s van a de a namen e staa staat et het woo woord d o ves r tr ooad• het et is een losse
notitie t e zonderaanwijsbarecontext.Di de t ge 1 dt 0ok voor
drie groepjes g pl
woordeni gedeeltelijk die gede ete l boven e e het eg
gedicht dec t en e edee ggedeeltelijk l in de marge g
bbij l de eerste ene tweede twee sstrofe e zijngeschreven. l ziHete H valt niet met zeker-
h edut i uit te maken m ake in welke eke volgorde vo gode een ee een
ander a de is s genoteerd. g

Misschienzzijn l e met et aanilinepotlood ep
geschreven g woorden in de
rechtermargete' e oudste:
Balsaminen a
goudsbloemen sbloemen
reseda
We W moetenaannemen edatt L Leopold o of deze e planten P e in zijn zij gedicht ect had
verwerken. Ze zijn waarschijnlijk op p deze plaats p ts genoteer ge
tee d
omd at de dichter nog gniet e wist s waar hij ze in het et gedicht ged
c t ka kon
opnemen.
De andere e notities s op pzijn deze ee bladzijde zijn ra t zwart ppotlood
o t ood
gg es chr e v n e.e Boven gedicht h t icht kwam eerst s het e wat a forss geschreven gesc
eve de
kransen, ransen vervolgens, g meer naar rechts, een groepje g pl van drie woorden:
goudbruin
smeulen
paviljoen
Daarbovenw werd ee
d t" me en 9 ^z en d hetalternatief e et m t pronkend
ttoegevoegd. oeg
o gd. n In lip linkermarge de ten gonvolledig
ke slotte ar heeft e Leopoldonvolledi ede e
regel gg 1 gewoel van va zonnezoelten l ggezet.
eze
Links s naast aast r r. is het 13-14s woord doorluchtige wat ewellicht
a 1alternatief s voor o r wufte ter (r. 1 3 is ibedoeld; doeld • , het kanuiteraardni a niet e
zonder meer m r in die d e regel e ge worden de opgenomen. o pge In de e rechtermarge te ge
staat s a
bij r. .818
het werkwoord wenken: een nadere omschrijving } g van de
indruk druk diee en 7 g e rn gp
en (r. a17)
maken. kheeft Hieronder h Leopold t o old
r' ose toegevoegd.Dit kan misschien in verban worden e ge gebracht met
r rood d en blank ak (r. .18. Links van a r. 20 0 werd -betoon o genoteerd. g De
dichter i h r zal a aansamenstellingen als 1 `e erbetoon' hebb hebbeng n gedacht;
blijft b } t wwaar aa het e woord o d had ad moeten komen. e. n
BBladzijde a 98
r. 21- 60
g Het e ees eerste e woord van r. 27 7 werd in zwarte inkt geschrapt p en vervangen g
r de der. .Met de dezelfde ede schrijfstof sc l s is in de e rechtermarge a ge
een ee nieuwe euwe
r regel I toegevoegd: toege oeg .
121
geleund g aan a marmer statuetten
Deze zou, blijkens een streepje pl , na r. 27 moeten komen. Het zal
duidelijk zijn dat nog g een tweede rijmende rijmende gregel, uitgaand g op P -etten,
vereist is. Onder de nieuwe regel g staat het rijmpaar l p gestoei g I I woei.
Waarschijnlijk l l overwoog g Leopold p een andere opzet p van de regels g
3 1— 3 4 . Verder Ve de naar aa onderen e heeft hij de losse se notitie zwier i r
geschreven.
In de linkermarge g bij l r. 46 is een p variant bij l van goudbrokaat
toegevoegd: gebloemd
brokaat . Weer met anilinepotlood nnoteerde
Loof Leopold p vervolgens g twee s e woorden in de rechtermarge. g Het et eerste d- aar
van nestels, ,ppast in de opsomming sp g van r. SO — S1.
Daaronder staat nogg
wistaria's dat blijkbaar ook in die passage p g verwerkt moest worden.
Leopold p sc schrapte ap in r. S7 sak slank en verving g het door o ; , vrijwel vrijwe zeker e in
samenhanghiermee werd op kwamen (r. S9 eveneens geschrapt. g p

122
Bladzijde l99 ^ r. . 61 61-100
Boven n die e tevens eve s ee ^ne. r 61) heeft ee de dichter c e de open e p va variant a t
het t welmeenen weme e genoteerd.D Deze z variant zou ook tot verandering gvan
de volgende ol nd regel moeten eleiden, e, maar daartoe is Leopold p hier niet
overgegaan.
IIn e rechtermargei' bij l r. r— 86 8 staat t at h et wo ord gespikkeld: wellicht w llicht
0 o Leopold gLe p eenuitbreidingvan ee ezpassage deze waarin at woord, ,
b. v. in een n bes beschrijving c 1 v g van a de kleding e g van dde engel ge.
(r. 8 S of van a de
m aa g d (r. . 88 , zou worden verwerkt.
Bladzijde2 00 r. 1 01-138
^
Blijkens eeen e notitie n otite in de marge a ge heeft ee Le Leopold p d ggedacht
eda aa aan k koolzwarte o xwarte m oe tvoor als l alternatief gevloeide ge e in de i' t ^ schrif tve r s ie. ^ geronnen] g r nne
n
vlek (r. ^ 124 . Verder Ve de we werd d bij b l r. . 128 8 het woord nederig g geschreven:
g e en:
misschien, a eade n n r uitwerking, i rking, bedoeld e o ter vervangingv d evann
et
nauw IIomerei'e. 9
Na r. . 3I werd 6 we een p ee gpassage over e deoe t g e voe g . Eerst
no noteerdede r Leopoldinmarge m r met e potlood p alleen e het woord
heliotroop erot oo en n r rechtsonder ec t son r. e 138 38 sschreef c ee hij l nog og papaver. a ave . Dit woord o
werd er echter ec te later ate uitgevlakt u ge en e bbovenaan
de volgende g pagina pg gezet. g De
eerste r uitwe uitwerking kr g van a et het `h e li otroo pg '- e ee lt e staat s a niet op p deze
bladzijde maar aa s is tevinden ^ e op p de e laatste atste pagina, Pg a ^ onder e het gedicht: g .
1 heliotroop
2 a [ontbreekt
b tot zakelijke k 1 ding[en in en wendt
[ma]
^bekend
dto zakelijke ta ^ein ding[en] en keert
^kort en ruig
f ^w e nk bar u rons en
3 a in e ggesternten
este te ingewijd
b ^hmltnd e esa
c [in] 'ss hemels h e m e s to toestand[ingewijd] esa
4 a en tellende den tijd l
b [en] rustig g [tellende den tijd tij c11
[en] langzaam g [tellende den tijd] l
d [en] al aan a [tellende den tijd] ^
e [en] ernstig sg [tellende den tijd] ^
f zakelijk [tellende den tijd] l
In n een ee at later stadium heeft Leopold p de `heliotroo p '- p assa g e op p de
plaats waar waa zij moest worden ingevoegd, verder uitgewerkt g en voltooid:
1ap heliotroop
b
c
[heliotroop], p^ werk verricht
Aver verhef ef
d ^verheven
e y [heliotroop,]in in zoeten oe plicht p
2 a a [ontbreekt]
b en e peinzend pei zend is van va aa aangezicht g
c [en] e fronsend o send [is van s vaaangezicht] g

d [en] opgaat pg in n ee een plicht p
e [en opgaat pg in een] (duren)[plicht]
f y verdiept en fronsend van gezicht
3 in de gesternten g n ingewijd g ewJ
4 a entellende langzaam ellendentijd n ti'
b [en] e ernstig e st [tellende gtijd) den
cgewichtigtellende d e} n tijd
d [en]t e langzaam [tellende e de den tijd] l
a nDe haakjes om aak }g duren es. (r. 2e geven a dat at h e t de d dichter is begonnen g
omexpressie o de va nde not i edie
d ehier isgeformuleerd, s
maar dat het
woo rd a als s zoda zodanig g hem e minder geschikt g voorkomt.
123
Bladzijde l d 1de 201
r. ^ 139-175 39
I n r.14 143 we rd bevende e ndegeschrapt ene vervangen verva gen
door oo bedeesde; dit
woo r d ^dat a inde m a rge werd rdbijgeschreven,s is twe tweemaal a onderstreept:
eea.
aanwijzingee
datdichter h t ee n ee z rbru bruikbaar i r alternatief vond.
V erd e to P , bij l r. 1 6 S , staat in de m marge ar e gebaad. a. WWellicht
heeft Leopold
ggedacht eda aan a `ebaad g in bleeke sc schijnselen' l^e of, met e meer ri'mmo l gl eli'k-
heden, ede } 'in `' bleeke e schijnselen l gebaad' g d' .
Zoals zijdebovenaan a hiervoot " is pg opgemerkt, , noteerdedichter te
ovenaan deze blad
ld het woord papaver. Blijkens ee een streepje e pJe was s het zijn bedoelingg
deze plant n te verwerken in eenpassage i eemoest die moe t komen na
nadenkende naden violen. v o . M 3 geeft: ge e t.
pp a a eb l en
sa slap van p slaap s p
bezweken
0 Op ede
poe
f maakte aakte Leopolde verschillende notities an re noti ie die alle a e
betrekking hebben pop het aanaa het Psap van a de pP papaver a a e toegeschreven toe g es e e
ver oven e effect en diethuishoren ie in h et woordveld van vene "slapen"
"vergeten". vegee r t n De . evolgorde g van va een ee en e aander is moeilijk e } uuit
te maken.
De dichter heeft ggeschreven
n met et zwart wa t en e aniline-potlood en in zwarte
inkt. Misschien n i is hij 1 l begonnen en
met de toevoegingen die in zwarte gdie,
mkt inkt, in i deezijn linkermargeonder elkaar gzijn
gezet:
vergeten
open
beloopen p
somberea ppavers
het zinkende besef
Naast open werd later gevouwenn toegevoegd en n d daaronder aronder een nieuw
rijmwoordi' bij J beloopen: l en: bedro en.
Onder de reeks in zwarte inkt t staat s a een e rijtje lJ waarvan de eerste twee
woorden met zwart en de overige ri gzij
metaniline-potlood e
zijn eschreven:
l gen
nikken
zeem zweem
gedeeltelijk k1
de sluimeringen g
vergetelheid g
verdwijnen

B Bijl nikken nz e moet oet men e we wel denken e e aa aan et hetDuitsenick Dui en' = o.a.
` in ut en' t Vervolgens . geswerden bovenaan e bij b l papaver a de woorden
maankop en (het et Duitse) K a t fc mo n toegevoegd oe en g evoe meer g naar rechtsts a e
opnieuw vergetelheid t ei en droome n ,, m et daarvoor aa de beide gaven. g v .
e s ot s Ten slotte ee, schreef Leopoldbovenaan, weer e in zwarte inkt, ,a slap van
slaap l dat al1 op p M 3mvoorkwam. voo De kwa d . e dichter ter c is s naderhand a dverdergegaan gg e na
pde 1laatste a b bladzijde ad lde van v a de P proef, , waar, a ^ zoals we hebben gezien, g ,
ook de eerste r uitwerking twerk g va van de `heli ot ro opp
'- assa ge
is te vinden:
A
1 a en overstortende hun schat
b [hun] open p [schat]
2papaversssombere, ^ bedropen pen
Agif g nzwan ger?
Anikken
B
1 goud gou
ee[n] zwart a t
2 en verwrongen g smart
Ge Geheel onderaan blz. 2 01 staan n twee nieuwe euwe regels e gdie e s echter e e op peen
ee
anderep plaats a in as t het gedicht et ged
moeten wor en ingevoegd:
russen n en bies e b eetg
2 d'i'v sl oe 1 ninhalmenwi gg ewiegt
Bladzijde l za e 202, 1 rl r. 76 –1 2 0
^
heeft Leopold p e hier e t hie in de linkermargeopnieuw het woor wistaria
gesc hr eve ndaaronder met hhet Ynoniem synoniem gy glycinen. cinen Wellicht ellicht
zijn zij ze hier hi
proge memorieno tedEet e. r Eerst r onderaan, vervol vervolgen ens bovenaan deze
bladzijde zijn l twee tw e regels eg
toegevoegd, die hij hi' in latere bewerkingen g
v a n het et gedicht gd heeft e opgenomen pg na r. 213: 3
124
a uit vinnige netels ete s weggehaald we gge
aald
b [m]
c [uit] netels vinnig g [weggehaald] gg
2 a
b
met brand e[n] heete pl pijn betaald
Adoove schrijnen l
c en prompt p p met [heete pijn pl betaald]
Bladzi de 02 r. 211-2
1 3 ^
211-249
0 pdeze bladzijde l zi zijn 1 twee bewe bewerkingsfasen g te onderscheiden: een
eerste met zwart rpotlooden en een,^ omvan rijker, gl tweede ^ in zwarte inkt.
In r. r 2 1 4 werd rd nachtschade, ma l ve geschrapt g es a p een
in de linkermarge
vert r o et e gg li n genoteerd e dat echtere eep
niet zonder meer is in te passen.
Eveneens geschrapt g esc pa
werden w e drom (r. 243) 3 e en elders e f een
hier (r. 244
Het e,
t eerste werd vervangen ddoor reek s het tweede door opvolgend[e].
Onderaan noteerde de dichteree n nog oonvolledig
g alternatief voor
r. 248:
in n nauwen auwe kring g en gebleken g
nnat

ladzijde e a 1 heeft e ee Leo Leopold p gewerkt ge e t aa aanee een nieuwe euwe passage. p g
Zij Z J oe moet vo volgen e g op pde twee nieuwe eu e regels e ge s die e op p de vorige vo g e bladzijde a J
: 202) 0 zijngeschreven.H zijnge tbegin in wor t ggevormd vorm door de rtwee regels r gls
die i al a op p b bladzijde adz i 1de 2 0genoteerd.
1 van de proef pg oe waren note r .
1 russchen en bies, , waarover vliegt g
2
3 a a
d'i' Js vo gee 1 en in halmen wiegt g
zijn l bont Email opvlammen p
b [zijn bont Email (opvlammen)
p
c y [zijn zijn bont Email zanden e
dzijn bont l Email]uit barre[zanden]
u
ezijn smalten l [uit] de [barre zanden]
f1J n kleinood e od [uit ut de barre b a r ezanden]
g [zijn] l juweel l [uit de barre zand zanden] e
h
izijn smaltjuweel l l [uit barre zanden]
J [zijn zijn smaltjuweel]; l ^ [uit dne barre zanden]
4 a a stammen
b fl (stammen) sta
cbranden
Y
dhm de t y [branden] b ade
eth m vriendin dee thym der b zonn a de r n n
e tthym], m [vriendindern vnn ed nde o ebade rn n ,
H Hett isduidelijk: s een e ncombinatien van smalten m lten ejuweel n 1 we l' leidde e e totot
de
" on ds t" s smaltjuweel. a u1J wee ldichter . Deee w as hierover ov bblijkbaar baa tevreden, t e vr ede
t
wa want hij Jt sc schrapte a pe bont bon em a ale en sschreef ee daar d aa s smaltjuweel m a 9uw
eel onder de .
Vervolgens g noteerde hij l de regels g 3 en 4 opnieuw, p , achter elkaar, , en
voegde g de interpunctie p toe.
Daarentegenas was Leopold p d over r. . 21 niet tevreden, > zoals s ook uit u de
verdere e e e r be bewerking we k g van va Alb umbla d blijkt. lijk l Hij H schreef l sc ee e enkele ke e alter- a ter
natieven in de marge: g
aheld r lankestruikjasmijn
b - - seringen, g struikjasmijn
^ struikjasmijn
c een e bos [seringen, g ^ struikjasmijn]
1 J
d < >
e een bos seringen] g en [jasmijn] l l
de e b s l l
Ten slotte staat in de mare g bi' l r. 224-22 5 de notitie een struik 1e
van
dit met de variant[een] plukje l 1 [van diti. Het gaat g hier waarschijnlijk
waarschijnlij
een losse aantekening; g , het is tenminste niet duidelijk op pwelke
plaats van hetgedichtde g woorden zouden moeten komen.
Bladzijde 204, 4 2 S0-27S Leopold p heeft bij het laatste gedeelte g van het gedicht g twee ope
e g chr ven: naast r. 2 62 week als alternatieve e kwalificatie a van
de lucht, u en e bbij l r. 270 0 mij overkomt. ove ko Beide e varianten deniet zijn ni zon zonder 9zij
in teassen. p
Zoals eerder e sisopgemerkt,h eet f de dichter o op deze d bladzijde ad l de gewerkt g eet
aan nieuwer ege 1 die s elders in het gedicht g moeten et worden e ingevoegd:
125

126
bij b l de 'heliotroop'-passage heliotroo pp- sa as e gg gaat het om een ee ee eerste s e uitwerking, g^ bij het
gedeeltep ov er de 'papaver' a pver a daarentegen g om de meest ees "definitieve"
ie die daarvan aarva op deze e e proef p e voorkomt. .
HET CAHIER (C 2- 7 ), BLOCNOTES (B 1- 3 ) EN LOSSE BLAADJES (M4-24)
Blad 1 3,)
T. 1-18 (r. 1-18
In Is de rechtermarge tussen tu se e titel t e e en de eerste rege1
noteerde re ede d
in zwarte inkt een motto:
ho son fibres s azules, ,
mananaerán s miel.
H Het valt l aan a tenemendathet
hier e eeen
citaat i betreft: bet e. de bron ervan
hebben we echter niet kunnen achterhalen;e de vertaling ge
ervan is:
'Heden ` He e zijn l e het b blauwe 1 bloemen n , m r gn o z e llen u zi' honin l zi' g ln'
.
Waarschijnlijke werd w d tdit
mottomee een vroeg voe t g stadium sa i u vvan
a de eb bewerking e
toe toegevoegd. ge g NNaderhand ade werd e het h mmet blauw la w otloo p weer geschrapt. g p
Van Vadt dit potlood ptoo i b sis de bijl b ee bewerking we k gve verder geen ge gebruik g gemaakt; g ^
alleende da nummeringvan de bladenva van het e sschrift
die Cheops
bevatten, n r rmgeschreven.H ermeel Het t ll kt us aannemelijkt a eze
nummering g en n hhet schrappen hr n van a het motto vrijwel nl 1 gelijktijdig g li'ki' l l i gheben
p laats ggevonden.
I n regel e geep
ddrie werd het t e woord flauw veranderd ve a n e innnuw a en de punt u
hter. aangedrukt r 8 w e rd geschrapt. gc a hrt. pI
In ve verband ba met de laatste
veranderinge maakte aakt de d dichter gte
va van de e hoofdletter aan het begin van
r.9 een kleine letter.
Blad 14^ r. 9 S8 r.l– 19-77) 9
In eerste instantie noteerde nstantie tee e Leo Leopold o rechts e van a. r. S25
het woord
p
omstuwd. t . Verv Vervolgens ge n werd we d de s van va sslipbladen la e r. . 29 9 ggeschrapt es p en
naast deze z en e de e regel g 1 daarvoor aarvoo een haak ee aa ggezet
e met te etde instructie: st
. `aandikken'
' . Hieronder komen twee open p varianten va a ten voor voo ggeplooide e o0 zij 1
r .9. 229): ggekreukte ek reu
zij 1 en e evouwe g gevouwen [zij i. Bovenaan
i e aan het et bblad
ad sc schreef eef
Leopold old later nog g geknakte ^ zij; het eerste woord hiervan werd onderst
streept: r p een ee aa aanduiding du g dat de dichter het et een ee bru bruikbaar kbaa aalternatief
vo n d. Uit U dezelfde t de e 1 de fase as a alss ^gekreukte ekreuk zzij
1 stamt de toevoeging gg in de
rechtermarge: luchtig g losse. Dit i heeft h ft uiteraard betrekking g op p r. 28 en
hangt gg samen met de mogelijke ve verhuizing van ^gekreukeld, ^ in de vorm
van va ggekreukte, e k ^ naar de volgende g regel. g
BBij l r. 37open
verschijnen vervol gpens
de o variant en welberaden en de
notie i verzaden verzade en e daa daaronder het woord verwant nt a als s mogelijk o gl e k a alternatief t
voor voo v verpand r an in de volgende re regel el.
De regels es g4 1 0 58drie
w werden de fasen in d geschrapt: e as g eerst p r. 40– S4
,
vervolgens. r S7 – S8 n e t e n slotte s ook r. 5– . S S6.
A Alsalternatief s vvoor
deze geschrapte g h p te passage p g heeft eeft de dichter rllatereenande ate e eerder e
ge no emde vijf l stroken papier pp (C3) C opp het linkerblad b gp geplakt. Het
bestaat uit i twee twe aan aa elkaar e aa gp geplakte velletjes e l es en het is dubbel-
gevouwen. Het eerste e velletje l bevat, , volgens g de regeltelling g g van
Leopold, p de (nieuwe) r. 39-65 – en e het e tweede de (nieuwe) r. 66-81.
^ 39 S

127
De gehandhaafde r. 39 uit de tijdschriftpublikatie is dus overgenomen.
De regeltelling van Leopold is echter door schrappen in een later
stadium niet bruikbaar (zie hierna p. 130 – 131). Onze nummering wijkt
dus af van die van Leopold.
Aanzetten voor deze passage over Blanchefleur' komen voor in blocnotes
en op losse velletjes.
B' 4r
,
B 1, ,77r
B
mo es s elfen
a ontslui
b on s t ui mig
kostuum
mousseline
B 1 , 11r
A tournooi
0
waren[?] en het1 n
pe
mooi
teader zat festijn
g est ^
aan vier kanten estrade
e s
festijn l
borstling
van rooden[?]
1 s zilvren distels tste s ppoef
oe en e rok ok
gesteven esteven kraag, g^
B 1 , 14r 4
A f" ruh mitt e 11 a te rli c he se iden
so t ff en
(Roode) b y^ z n i' n che
zi' ^deso n t ff en
siciliaansch
reliquien js zakjes
a middeleeuw sche
b vro egmid de 1eeuwsche B
1 waarinewerkt g
2 klimmende leeuwen,
3 a vreemde voel g
b vogelen ge e die staan
4 a onderstammen men
b[onder]gelijkmatig[e][stammen)
g ^ g
5 a ee spruitend Ppaard aard
of eenstampend
fluitendfo ee eenstampend
p paard] p
6 bloemenes gpreid
7 en heerlijk p op zijne troon o ge gezet et
8 met opgeheven pg hand
9
en letters in het rond

128
B ^ 15r
, S
A ? ou Yz anti' Jn
sch
of S i c ili aa n sc h werkplaats e we aats p
ex regio g ergasteris g
werkmanscha
werkmanschap
B
C atlas
van e[n] fulpen p mooi
as 1 aal
de bloemen aan de kant
l
daar zijn
war a dan de stoffen e ^zijn
B 1, 16r G
A stoffen
r' rips h het doffe
Batronen
p
C ronde boomen
D vroe -b zanti'nsch
g Y l
AV
Aiciliaansch S en Sarraceensch
dalmatisch
B aanvallig
C vaal vaa
openhartigek geken nd
g1'
b
rips ps het edoffe
moesselien
tressen
MS
1 (het ebbalcon) waarop p Blanchefleur
2 a verschijnt
b naar buiten treedt
c
verschijnt l
LI naarbuiten aa bu treedt
in beur
fluit te weiden
fluit te breiden
^berijden l (heur)
C3
3 S toernooi i va van stoffen st o fe een
satijn J ,
36 waar op tapijtenen n strade estrade
37 met slanken g gang a g naar aa bbuiten
traden
38 vorstinnen vele 1 in gloênden g oe schijn ^
39 van kostbaarheid,e het zwaar belast
400 brokaat r in plooien looien Pgopgetast,

129
41 in breuken t e n ove overvallend, ,
42 bezet met ea het aloud 1 patroon p
4 3 van openbarstende g ranaat ,
het oe h bloesemende e en s incarnaat, e
,
45geribde g ri B zanti Y ln
sche stoffen s o en
46
477 bezonken kleur , onovertroffen
va vantee teekenwerk, e we rk , diep e pkkarmozijn a o l n
48 waa waarover ove zwarte wa te kant, a , fluweel
499 v vano ber ru tot intsmeltendeel
gee
SOn
a metgebogen lij lijn
<
S 1afsluitingvan adit di trot gch
trotsch geheel.
b < >
S52 cr n n [van ege zedit ar t ch tos eheel g
E Enin hun u midde midden B a lnhfl c e eur
S3 a be bewegende eg in heur
b zekerte [in heur]
54 S nog g onbevangen g zijn; l , het haar
SS inafgehangen vlechten vlechten, waar
S 6 ee een dunne u e gouddraad g in mag awezen,
g
a blank satlas is het kleed van dezee
58 aedreven g
b dattr s oe van a kreunt e
c ^gep lis seer
d at stroefva van] rimpels Pe
is en e k [kreunt] eu
59 a en zilverblik en blank geweven g
b om haren a leest, es , nu dat zij leunt
60 op p het balkon en overboogg
61 het donkere violenoog
62 op het gewoel g beneden haar, ,
63 de zonneschitteringen g klaar
664 a witte
bekaatst g op rustingen p g
crka t op g, rustingen] ats p rus gehet
wit
d
eka tst ge op a rusting] p gzilver e wit
f
g [gekaatst g op p rusting] gen
het wit
6 65 a heur rinkelbitten
b waarop p de ^ is
c waar in [de] dag g[xxx]
d witte
e en rinkelbit,
f < >
gwaarin de dag
d
hw rin aa degevangenzi dag]zit[,] d at
b au de blauwte te van a eloo beloopen en staal, s a ,
67 eder malieen ee wemelend e metaal, ,

130
68 aericheld g borstkuras omwonden, ,
b a
69 metzijden et sjerpen 'Jp e nl losgebonden,
70 scherpte P van bliksemend helmet
1 otsee a tr er nd fier e op zij lg gezet, ,
b t at r end
c < >
7 2 gewie gvan pluimen p en het wuiven
73 v a n s trui s ge
ev e t te en kuiven u en
74 7 a van a aa p r eh aa r luchtige , t ge
baret ba
b < >
c zwaaiende [baret]
d < >
75 het al a in wim p elin g-omhuiven
76 e cau en sh^ w avan vanen e en e blazoen b oen
77 uitwaaiend aa in het lentseizoen lent eizoen. –
regels esS7S9u llijken e mede g geinspireerd sp pop
een het
door o Leopoldi uit h t
Berliner Tagebl a tt avan 4 maart aa 1923 93 2 geknipte g e p e artikel a ilce van va Os Oskar a F i sc h e. l•
`Mo en u Kiin tl s r' e. Daarin a komt t o . a . voor: . "Dies e Mode o e hat at kaumm
m attóni gen Atlas "r ssich gewa•'hit ... im Wogen Weu g n Biegen eede g der
schlank e n Glieder knistert die Taille . . .." In een e ander e knipsel, pse ,
zonder datering,wot t bericht over e een egobelins
veiling gg
van kostbare lins
en kleden de in Zwitserland.Er is sprakevan a ee een fluwelen mantel``mi t
g schni tte e n G r r a n ata f plm e us terun "• g . zie e r. 43. 3
Van Eyck Yl•,
merkt in de aantekeningen van zijn Leopold-editie(dl. d II,
p. . 662 op: 0:` `Voor de ge es t van deze e e passage p ass g e tegenover te g e ve de 2vo volgende ge
de
lijkt lijkt het mij va l van be belang, a g^ dat deze B l n a h c fl e r eu blijkbaar b lbaa
et niet d die e van
Floris,m aa die r di a v Rivalin n iv l' in is. s. Zie e Got Gottfried's e s T Tristan, istan , Boek II, , vs. 534
vlg., g ^ in het e bijzonder l vs. s. 684-88, 68 88 ^welke we e Leopold eo p0 voor o de geest g st zzullen
u e
gezweefd ezweefd ebb h en " . V Vgl.: g• .
679 79 In dirre suez es n sumerkraft
680 huop p sich ein sueziu ritterschaft:
681 8
diu schar sich dá dick' underwar.
6 8 2 si zo zogete eten sich her unde dar
683 und triben des vil und só genuoc, g
684 biz sich der buhurt daretruoc g ,
685 dá , Blanscheflur diu werde,
686 ein wunder uf der erde,
687 und manc ander schoeniu frouwe
688 sázen an ir schouwe;,
68 689 wan a de is die eriten
só riche ,
690 9 s8 rehte keiserliche ,
6691 9 daz ez
manc ouge ggerne
sach.
(Gottfried von n Strassburg: S r• g Tristan. Tris na. Herausg. r g.
von voc Reinhold s Be h et
in .
Leipzig,186 1869. . 2 T. Deutsc Deutsche e C las siker des Mittelalters Bd. 77-8.
T. 11,
p. 32.)
V0ordat de regels ge e s 3 1 34
van v a de t i' Jdsc hriftv t e ie s uiteindelijk uiteindelij ook
g P^t had Leopold p eerst de open P variant een voor de

131
r.31 ine, linkermarge geschreven, ge n een e kruisje s l e ggezet e bij l r. 3 1: een
aanduiding aaop g dat de regel g lveranderd moet wor en en e o deze regel e ge
rimn l e et 4ltenvervallen. .3 a Het schrappenvvan a deze ee vier e regels ees g
moet he e plaatsgevonden nitsvonenaet p g n h oop h et
linkerblad inke r a
van
eg hiervoorgegeveneuw " ni e passage. P assg
Volgens e tellin va nLeop1 o
begint eg dat gedeelte ge ee met r. 39 39; dat echter ec r r. . 3 5 moeten e t e zijn. l . Ditt
heeft to tot gevolg vol datt ook de verdere regeltelling re e te g van a Leo Leopold,voorzover p ^o
aanwezig, niet et klopt. k o p .
Blad lad S 15, 1S r. r 59-98 99 – r. 78-1 78-132) 3
In I . 774 werd e het e woord wo r ove toevend geschrapt ges P en in de linkermarge ge
not noteerde eeg de dichtere htvrvne e a n de prevelend eve dat a hij ^ vrijwel vrijwe
onmiddellijk verbeterde tot o reev n Daaronder e.staat
grootmo gen
waarva n enietduidelijk
hgeïntegreerd is hoe zou ette moe n wor en.
UUiteindelijk itedek in i 1werden ee r n d de regels ee – S 9geschrapt.
70
g pIn de niet-geschrapte g pte
regels zijn i z v n r e de r ggeen
ee veranderingen aangebracht.ll A ee n s taat in de
linkermarge g bij l r. 93 ee eenkruisje: i'^ le. zoals a eerder is opgemerkt, pge
, een e
a n u iing dat de e e ge
regele.
moet worden.
Op het ete
linkerblad is o opnieuw Pni n strookpapier een segeplak 1 akt met eeen
e
o mvan gri ke l vervangendeassa passage. p g . 0Ook deze bestaat es uit twee aan
elkaar gp geplakte velletjes ll les een het e e ggeheel
ee is dubbelgevouwen. De tekst
ervan^
n l i onmiddellijk aan bbij die e van a het e eerste sstuk
ingeplakte
pp a ier. In een blocnote 1 ene op p enkele e e e blaadjes a l zij zijn aanzetten a te vinden
de nieuwe e regels g 80-81 en 10 S–108.
M 4
1 lelies s gekruld g
2 met e gulden ^ e opgevuld pg Id ^ aanminnig
3
B 8r
1 lelies
gekruld g
andere bloem)
2 met et gulden ^ opgevuld pg ^a anminnig
M S
M 5
gs e tolten-evrozen
witevrozen g
gekruld in een vaas
wit en met dunne lippen
pp
antwoordeeft
g
C4
78 In blauwe hemelen daarneven
79 de lelieën onverletebleven g
80 gestoken in het eenzaam wit
81 tere gg ezonken en bevrozen
82 a naast het blozen
b ver [naast het blozen]
c < >
d alsbleekend[?]naast s ^c
het blozen
e < >

132
83 a der e a andere e e oeme bloemen, vreugd
, gvavan
dit
b
a
• [der andere]oe bloemenvreugd eug [van dit] t
84 abeslotenet in het Zuien Zn u e
b[besloten]e
^^a [in het Zuien]
c < >
85 metwitten etw e omgang,muur en puien p
86 a enpilaren;
violier
b [en] e bo o g Pil ae r n^ ^ violier]
c
87 en stokroos tokroo s hebben bbe er vertier
88 en nwoekerende
89 hoog g opgerichte b loes e m s at
n
90 a diedichtersi'
dee rd de bij
b
c [die ee er de e dichters] vergezelt, g ,
91 de d zieners gaande gaa
de door hun veld
9 2 en n begeleidend g li e de n dvidt
'n hetzelfde
93 van eeigen g 1bloei inn de gewelfde g ewe e
94 trekken n van va het e mat aangezicht ge
95 a de wangen g
b [de] e [xxx] [xxx] [m] [wangen] g
c < >
96 met et in blos los behangen
97 oogenlicht g nlicht
98 en dit t hun wezen stil verhit
99 uitbundigs iets om het bezit
100 a h aa r toegebracht, de mogelijkheden
b
c hun[toegebracht,
u de mo mogelijkheden] g ^
101 a die overstelpend v r t l n zi zich h voordeden
b
c
< >
[die] rijk l en^ gul [zich] opened] den
d < >
e [die] i overstelpend zich voordeden]
f dieelke dee e ^
beden
102 02 a en de ontluiking g van hun geest g
b [en de zeontluikin gvan hun geest] g
c al [deze ontluiking g van hun ggeest]
d
e al a [deze e ontluiking g van hun geest] g
103 a verwonderingoor e g hen e zelf ze het e meest.
eestfeest
c dronken nf [feest] t
104 Of strenger wel en afgebroken g
1 OS de b roze rstengels,krulde de gekrulde e
106 a met et goud g en vulde o pge
b [met goud ou pg en] [xxx] [opgevulde] e
c
^niveau

133
107 an ingestoken
e
b
kelkenxxx [en in e gtoken
s
c
108 in bronzen vaas en neergezet g
109 op P zwart en wit w ggeruite
eru tevloer
110 en naast een venster met contoer
111 vvan a rondebogen, ebo g^ e waarin a bleek
112 de d gansche ga e ligging gg g van de streek
13 1 gp geopend e stil zonder gerucht g
1 14 onder een lucht
1S 1 met e helderheid e als a porceleinen
P
1 ae en zichtbaarzijn aa 1 ook van het kleine, ,
b doorzichtig[zijn d gl ook van het kleine
1 1 7 de ranke boom ggetakt eateba ggebladerd
,
1 1S de waterbee waterbeeken e lga geaderd ede
11 ae het weidend vee, e een n valk die vloog
b < >
c xxx [xxx]
d < >
e
f
een verre regenboog g g
[het weidend ve e, een valk die vloogg
120 de heirweg,zich gbewoog bewoo
1e 21 het landvolk en de lange g rij
12 2 van va u bi
te nl a n dsc h koopvaardij e
12 3 en aller denken en gezicht g
1 24 naar deze e torenstadgericht g
12 S a waar hier in kruis g an g bo gen
b
c [waar] hierin kruis ggg an bo en
126 en overtogen g
1 2 7 Ubse m ri ch schaduwen nederdaalde a
1288 129 2 9
de ernstige g engel g en verhaalde
het e opdrachtswoord pd en zij, l , der d vrouwen
1 30 bedachtzaamstes
enko e 1 een straf af
13 1 terugzonk in e rechte vouwen,
132 met dunne li pp en antwoord gaf. g
0 pde open p plaatsen p in de regels g 82, 84, 95, 106 en 107 7 had d Leopold Le p
metotlood p verschillende woorden geschreven. g Naderhand werden
deze aanvullingen g weer uitgevlakt g en daardoor zijn ze voor het et grootste g ts
deel onleesbaareworden. g Ook bij bij veranderingen in tekst de k z e lf is i de
dichter in de meesteevallen g op pdezelfde manier te werk gegaan: gegaa .
slechts een beperkt p aantal varianten kon dus ontcijferd ontcijfer worden.
Eyck Y
heeft de woorden dronken k feest es (r. 103)geinterpreteerd 03
als
variant vari n van va va van hun u geest g es (r. 102; ^ editie-Van i'-Van Eyck, Y ^ dl. II, ,p 6G2
. DDit
is echter op P grond gp van de plaats aasva vande va variant ant .b boven ov e het meest) m e es en e
van de e context te niet et ergaannemelijk.
e g
Omdat na de invoeging gg van de nieuwe pas passages gs de oorspronkelijke p le

egeltellingni niet e meer m r kl klopte, p, heeft h t Leopoldaan a de rechterkant e van a de
in e akte 1 pg pagina's ' ' s iuit De g gids n ni een we nieuwemet
nummeringm t potloo otlood
aa9
n ge r achtbeginnen ^ll
te b wat oorspronkelijkr. 1 was. Daarbij ri'is
geen g n eke r ning gehouden g ho n met het t e schrappen s Pp van a de regels g 1— 3 34
van
de ti " ldschriftvers i eomdat da dit tin
een later stadium is gebeurd. g De
getallen tallen 1zijn dus alle vier te hoog. g
Ba l d 1 6. , r. 99 1 36
r. 141-198)
Boven de pg pagina uit i De gids g heeft ee Leopold Le p o een ee klein e stukje uit het
Berliner rl Tageblatt l att g e geplakt. kt. veelzeggende Het bevat pp
de uit uitspraak: raak:
" M e hr leichtbeschwingte g Uebe rl nh g it e e ware e a egerade
g bei diesem Werk
erwunschtewesen." g
Voordat rdichter dede d regels r g 1 s 01 2 — 1 09sc
schrapte, a te p, heeft f hij l in de rechter- ec
marge g enkele 1 woorden woor e genoteerd g e n tee r die emet e e deze e passage p assa
g in verband er
te
bre n ge n z zijn. . l nHet ee eerste s e daarvan n s is ka karavaan; avaa ^ een e tu stukje s ldaa
daaronder
t u uitstort f een naast r. 1 08 de (onvolledige)
onvolledig alternatieve lezing: g
r l Hierondere e en n al ls de praal. is met aniline a e ppotlood
t .r t i.rv ru eeren
gesc hr eve n— waa waarschijnlijk sc ll ee een open p variant bij l pauwveeren (r. 106). 1
egPl
t gebruik van het anilinepotloodu zou erop kunnen e oe wi'z n dat deze ze
variant nof eerder r rtel o a rges geschreven e n'is dann
de overige, rig, m e zwart tz r otl ppotlood
od
geschreven,p
eschreven varianten. nNoodzakelijk i isdat
niet. Vetde r staat o staa ovale va
oogen waarvan a de eerste letter r met et anilinepotlood a i e p en e de rest es met zwart
potlood p isgeschreven. s
He t sis
dus aannemelijk dichter at ee dtwee
soorten n ppotlood
1 tegelijkertijd eg 1 1 gebruikte. g
Onder ftrus^veeren heeft ee Leopold p ivoor o waarop en turkooizen
ge no tee d r . Ook 0 hierhie gl
het gaat om woorden etdie di de dichter blijkbaar b in
o opsomming pso g va van . 10 r. 2 — 1 09 had ad willen w e verwerken.De eerder rder
genom e de woorden orde nov ovaleoogen aeo ge horen e bbij
l r. 114 ^naar
we moeten
aa aannemen n als a see een nog g uit u t werken te we e beeld bee1
bij1 anemonen.H Hett
woord
0o gen ko komt nogmaals o gaa vs 1 voor in de rechtermarge g bij l r. 124.
0Op het et linkerblad i ker b l ad s isde de derde de strook st
k pp papier a gp geplakt. . Dit is s de
vervangende passage assa
e vood r e geschrapte ges aeeese
p regels 102-109. B halve o gop
hetpapiertjee zelf, ^ zijn l hier ook in de rechter- en linkermarge g varianten
in (paarse) in inkt en n m met t zwart en aniline-potlood p genoteerd. g De nieuwe
passageg volgt 0na r. 1 1 van n de ttijdschriftversie
1
en r. 143 3 van de nieuwe
verse. r i t voorwerk ervan is, , op pHet, enkele aanzetten na verloren gg e aan.
134
m6
A
1 het aroom
2 van en cinnamoon
B
1 onder palmen p n een
pandanen andanen
2 a (ver) kust op p de ust van Malabaar
b [(ver) r opp de Malabaarsche kust
B 3, 1 i
enarelen van Malabaar
P

135
C 5
144 vani w lende ege palankijnen
p ^ e
145S buiten in heete zonneschijnen
zonneschijne
a of onderpalmen P en pandaan P daa
b
c en [onderpalmen P en pandaan] P daa
147 7 a princelijk P l uitgelei g gedaan g
b op p en neer gegaan
148 a op P steigerende g Arabier b
b dier
c van het [dier]
ded slankheid s a eid [van a het dier]
e [de] edeleslankh edvaht i van he ir
149a met zielvolle oogen g en met zwier e
b
c [met zielvolle oogen g en] een e [zwier] e
150 a van zijig-zachte staart en maan a
b < >
gg e olfde
d [van] zacht [gegolfde gg de staart s aa een maan] aa
: 5 31 of a ch te r a h ede n g n or g i dnen
l
S2 dofzw arte tri' lP en kwaste n > oor k d
aceloken geloken franje franj en zoo voort
klissen enfranje ^ en e zoo voo voort]
c < >
154 S a over de houten tralies, hier
< > a
c voor [houten tralie vensters hier]
d en het be belokendonker[, hier]
1 S 5 a een lichte streepen P, enkele kier
b het leven van een ker [kier]
c [het] enkel [leven van een kier] e
d [het] sidderend eve [leven va van ee een k kier] er
e < >
156 a verkoelend temperen, P ^ halve dagg
157
bvrkoln eedre temperen]; Pee ^ [halve have
dag
op marmervloer gen
vochtbeslag
158 S of een blauw te gelmoz
ae i k
159 9 a glazuren, g , waarop P wordt
b en [via] [glazuren, g ^waarop P wordt] w d
c < >
160 goudmunt aan één met fijn ^ muziek
161 tot een verpoozen P uitgestort, g >
162 ivooretoond g en opgetast Pg
16 3 blond stofgoud, g nardus ds in albast, abas
,
164 bestoven e wierook, het etaoo aroom
16 165 van cas sia
en cinnamoon

136
A
166 eenardelhuid P
daar
16sandel ebbenhouta en el
168 68 saffierenoogst g van Coromandel
C
169 69 en e ae pr parelen van M a la baar
.
B
166a [een p d a t elh ui ,ggevlekt
ev
e t ^c [daar] aar
b < >
c [een epa r de ih u i d opvonkend o pvo
e [claw] a
d [een n prd a elhuid op
lichtend daar
e [een pa r ih e du i op op]vallend va
d [daar] ar
opvonkend
f [een] eb n bloedkoraal oed o lichtend p daar]
[op]vallend
167 enarelen P van Malabaar]
168 ruw uw [ebbenhout ebbe u en sandel] a
169 s f i er e noo gst
van a Coromandel]
C
170 70 a a al de sc schatten atte een ra ppraal
a
b [al] a de deze e [schatten sc a en de praal] p
c enl de a schatten s a en de praal] p
d de m" moeë schatten sc atte e[n] e ppr[ad]
aa
e de rijpe[schatten lpP ee dn e r aal
f ^ovet ri' Jpe
der [schatten]
1 71 van ee een mooi oo O o t s t e ch s ssprookverhaal. p e
In de rechtermarge g bij i'l de regels te gP
e s 1 en e SSlmet
waren m t zwart potlood
variantengesc geschreven; r ze eve zijn naderhandweer , e ^uitgevlak uit evlakt en daardoor
onleesbaar geworde n. In de linkermarge in mr ge heeft ee Le Leopold p d verschillende
woo t de n gne ot eed r d i hi' e no ^ in gdez assa e p e had g willen verwerken:
bij b l r. . 146 6 muskus usk us een civet, ve ,l bij r. 163 6 3 amber en bij b. l r. 168 — 16 9 henna e
en reng ^ dat a al op p M ' voorko voorkomt, ^ t en e m arlik. Bij l r. 160 60 staat in de
marge are een g evraagteken;d de d i h c rte was er niet e e zeker e van a of deze e regel g
gehandhaafd g
kon worden.
Blad 17, 7, 1 37-171 (r. 1 99 —2S3
In de ep
rechterbovenhoek van va dit d blad t b a heeft ee Leopold in zwarte inkt vier
nieuwe regels g g genoteerd, ^ en met een ee haak aangegeven aak a gg e dat ze vóór de
oorspronkelijke r. 137 1 moesten komen. n Aan Aa deze e e regels e ge
s had de dichter
al a op p de proef proe
va van Albumblad A bumb gewerkt, g ^ vgl. g pp.
122 — 1 2 3 .
1 heliotroop,in zoeten plich licht
2 a verdiept enfons n evan
da ggezicht,
e
b werkena vanaaaangezicht g
3 in deeste g rnten ingewijd g l d
4 en langzaamt tellende lie den ttijd;
l^
Ded ich te r schrapte s ap de regels g 140-142 — ene het e wwoord bevende bv in
r. 14 3 , als 1 aalternatief lte ate i voor voodit
laatste noteerde r hij l bedeesde ees in de
rechtermarge. gbij
Hieronder staa n envarianten van e i' b. a.S r 14 waarin
o van va waao waarop werdgeschrapt: e
in waarvan is afgeleid
^^ g ^ g

137
Bij l r. . 147 7, s schreef ee Leopold eerst r t dic te dag, gge
vervolgens 1 ensd daarboven a ab r en
bedrukt[e]n [dag], aeg,[dag]; daarna rneronderd onker te n slotte sl
onderr-
streepte hij } do donkere eee en a dag ge env verbond o bbeide be d e met e ee eenaa
haakje. }e. Het et
woord aadmend . 1 in we r. 149 d werd esc geschrapt g a t pen in de linkermarge e ar bij g e b}
schat a. (r. l Sl we werd d de o open pe
variant a schok toegevoegd. Het nieuwe
rijmpaar neer I I het weer in de rechtermarge wi 1 st erop ero dat een en
ingrijpende wijzigingoverwogen
wi' zi in van r. . 150-151 overwo en werd. Dit geldt e toook
voor de volgende o gende verzen tot en e met et rr.
167. Met anilinepotlood a ep dzzijn l de
woorden in te enstri ^d en daar 1 linksonder ksond e r met e buiten ggeschreven: e . het et
is mogelijk g l dat a Leopold p deen hierbij opzet p et in i ggedachten
had waarbij an
te genstri 1d in rijmpositie zou staan n en met buiten e het et begin beg van de
vol gende regel ge zou u vormen. vo e.
Naast r. 161 staat in de rechtermargeaanwijzing^
gede ofint instructie: ie.
ht hetzelfde de (als ' .Ah c te r de re gels
156-159 9is
een accolade
met een vraagteken g gezet. g Het is duidelijk dat Leopold p d niet e te tevreden ede
was over deze passage pa ein g zijnl vers. ve s. Hij l noteerde met zwart a potlood p
verschillendeaanzetten e voor v r een n nieuw slot:
A een afsluiting
een af]rondin g
B sluit
en tot be }
eendi =king i
C
1 a onuitsprekelijk p l
b rijker l en[onuitsprekelijk]
crijker } lot[onuitsprekelijk] "
2 a onverbr onverbrekelijk e }
b harmonie[onverbrekelijk]
ceheim[onverbrekelijk]
g
D
1 a heen
b naar werelden [heen]
c een wereld [heen]
2 als het scheen
E
1 Als laatste en slot
2 a der stekelen
b bewaard
3 s.
0 Ophet linkerblad is de derde strook s papier pp a e geplakt gp die opnieuw p uit
twee aan elkaare gp lakte velletjes velletjesbestaat. De tekst hiervan vervangtdde
oorspronkelijke p l regels g 31 6 —1 e 7 en begint g et met r. 136 3van 6 de tijdschrift- il
versie. In de nieuwe e versie ve s e iss dat r. r 198. 9 de e deze vervangende e e passage p ge
is een omvangrijkeh oevee held 1 voorwerk bewaard e aard gebleven. g e Het et
grootste g s deel ee daarva daarvanheeft etr betrekking kk e ngp op nac htcactus
' en de daar- aar
aan voorafgaander eregels. g1 Leopold p moet hier tot opp het aatste laatste moment

138
aan aa hebben bb n gewerkt. g rk Op p de in het e sc schrift geplakte gp te strook komt de
` '' niet ni voor: r aan n n een v(voorlopige)afrondingn o0 o pge
van dat at deel
van va zijn zt ^ vers v es
s isde dichter te niet e meer e toegekomen. Dit D t be betekent e dat dde
tekst van a de passage p g over de `nac htcactus ' de enige e ge is die niet op p de
tekst van va het et sc schrift is gebaseerd. gebasee
De meest ees "definitieve" de finitieve" versie komt
vo voor op p twee losse osse blaadjes. b aad ^ es. De te tekst s daarvan n een het e daarbij d b ) horende
voorwerk 0o vo l gtdaa daarom o in ddit
ggeval
1 naa de tekst e van de ingeplakte
strook. trook, Eerst komt nu het overige g voorwerk rk een
vervolgens de tekst van
strook uit i het e sc schrift. .
B 1 , 20r
het et vuur vuu van va de tulen p^het
kolenvuur
B 1 9r
orcorchideee 2 a en e als as met pp purperen u e (tentakels)
b [en e als met] e puntig[e] p g [(tentakels)]
3 op de verbeelding rbee wwerkend
4 vann zich af a oude houden
B Z llv
,
berberis
M8
A
1 brame[n]
2 a kwame[n]
b die de ook uit t wildernis[kwame[n]]
c
d 0o k uit u d ewildernis
kwame n
e ^z ^ " iz ij zelve v e e [ook oo uuit
wildernis]
B
toev 1 ucht e[n] ekinderlijk
zoetheid kinderlijke zin
zorgeloos g ongestoord
loszinnig
geslingerdg naar eigen keur
a zwierf zwierig
b zwier
c zwier i er
v/d d fantasie
M9
bramen.
1 a in elegante g zwaai
b
c hun[elegante u zwaai]
2 in vrije l fantasie
obee n 1 mm er
onbelet, d ongemoeid
ongehinderd g
(in de wildernis.) e

139
M10, r
1 bramen
ad de blank ba gestrooide g en ook zij kwamen amen
b [de] zwierende [en ook zij l kwamen]
uit a r elooze argelooze g wildernis
b [uit] ongestoorde g wildernis
M 10 v
1 a bramen
bur eren pp [bramen] e
2 a wier weelderige g tanken zwierden
b ^ei genzinnig c ^weerbarstig
3 a vierden
b en in hun [vierden]
c onbelet, [vierden]
d ongemoeid, g
[vierden]
onbelet
'
ongemoeid, g
als uit ge
veerden
4 a verbeeldingen g ook zij zijkwame[n]
b[verbeeldingen]n g [ook zij kwame[n]]
l
c
dv rb ldin eee weelde g, [en eee ook zij kwame[n]]
zij
e[verbeelding]en en ook zij kwame[n]]
zij
5 a uit argelooze g wildernis.
b [uit] ongemoeide g [wildernis.]
M 11
1 a dat a alle[s] aankwam a als van ouds
b [dat alle[s] aan deed [als van ouds]
2 a enkel iets liefs e[n] iets vertrouwds
b [en] weer [iets liefs e[n] iets vertrouwds]
c en slechts [iets] diers [e[n] iets vertrouwds]
3 a te weze[n] wenscht
b [te] worden wenscht
c daar wezen mocht
oc t mocht eze wezen, alss
met tred
4 a a de ziel dit vertrek
b [de ziel] in [dit vertrek]
c fl [de ziel] naar [dit vertrek]
5 a a effen zich c terugtrok g
b zich cbbegaf g
c [zich] heen ee [begaf] b g
6 van welbekendheid en delek p
7 der Sammlung
8 met uitzicht o p een e beetje beetjeheuvelen
toc

140
M12
A
1 de ziel
2 a en van zijn l inkeer zelve schrikt
b [en e van a zijn J inkeer] bijna bijn [schrikt]
zich naar binnen schikt
b het et denken de [zich naar binnen schikt]
B
1 a als as het het wensc[hen] voelt ontstaan
b het t oud v verlangen rlan en g weer ontstaan
2 als 1 alles a es weer bekend be e
C
l a a van a regenn bij b 1 donkren e dag ag
[van va regen] e ge [bij b J donkren dag] g
va ege [van regen] sstilte en [donkren dag] g
2 a a als hetesluierd gdenke[n]
mag
b nederslag
deb bijl den [nederslag] g
3 a zc zich tot to zi c hz e lve wenden, , voelt
b naar aa binnen b e en [voelt]
4 a ontstaan
b het duizelen [ontstaan]
c [het] h bese besefte[duizelen te ontstaan]
d de
wensch h [ontstaan] o ts a
e de welgekenden g [wensch ontstaan
Sa der zelfbespiegeling
b in diepten p
c [in] n wemelende we e e sp [spiegeling] eg g
d [in] krioelende ti 1 n e [spiegeling] s p e g g
e gevoel g
M13
A
1 a a Als neergedaald g
b
[Als] af[gedaald] edaald g
2 a a vlinderbleeke
b uit hemelverten [vlinderbleeke]
c [uit] aandere e hoogten og [vlinderbleeke]
d [uitandere] ta eoordenn
[vlinderbleeke] b
3 a a acacia's i a 's weeke
b [acacia's] milde
[weekei
4 a a een uit den hemel eme1
neergehaald
b
c [en e ut i den e hemel] e weg[gehaald]
5 a a [ontbreekt] ntbr
b ^bleek?
c ^cactus?
d ^stort ^ov ervloed
e < >
^voortaan
^slaken

141
f ^1'icht en teeder
g strengel g
6 a a [ontbreekt
bfl gehangeng bengel
7 a a gudsing sin waarin aa is s heengeleid
b
c fl [gudsing sin waa waarin i is] s neer[geleid]
8ee leeentonigheid e
9 a van regenweer en gdonkeren
e dag
b [van regenweer] oop onkeren da dag]
10 a a als
b fl [als]woon
cals overal ove a [woon] woo
d[als] in denruste ge n [woon]
alsind en w e l gerus t e nwoon]
11 a a [ontbreekt] eek
b fi o fh sc oon
12 a hoeken
ben hoek e[n] kanten
c kamer[hoeken]
B
12 a heteven mag leven
b ^norsch
c ^dat nu opkomt
d [het] ongezegde leven ma mag]
e [het] onderdrukte [leven even mag]
f
on g eze g d }
[het
onderdrukt e drukt
h e r eve l nmag]
13 a hoek
b1 bals de induisterenden den oek [hoek]
c en inn e d u i t s r e n een
hoek]
d
e [in] donzig g [duisterenden u hoek]
14 is op bezoek
b floersen van n [is i op p bezoek]
c beter besef [is op P bezoek]
d al hetr bezwaa [is soop bezoek]
e
f[het]stil s verborgene g r_ e [op pbezoek]
15 a in tegenstrijd "
b bed e nk ngen i
c bezwaren
d bedenkingen in tegenstrijd] g ld
e
f [bedenkingen] k n gen o [tegenstrijd] g nstri1d
g ggerust [o tegenstrijd] g l
16 met buiten, te waa ^ waar de rregen g glijdt, glil ,
17 a in zilveren e st stippen ppe
b
^verstomt
^wast en dan

c de[zilveren estippen] ti
d intom pen dagg
18 a en
b ^lichtrijs gl
eege^ ^ n gelijk (vrede) ee
d inn dezen gerusten g n sstond
19 a waar
b de op p den grond g
c h et oud gewenschte ge s [op pgrond] den
d [op p den] harte[grond harte rond
e gekoesterdp de den h a rt erond
g
20 a a 1 langs n gdez
deze dunne edraden
b helderte e van verlangen g
e e o h te ld r van verlangen] ve gen
d [o h e ld e rt e als dan da
e o h elderte
en dan
f vergezichten g
21 2 a a de e o googenraden
ra
b oplichten p
c oog g [oplichten] p
2 22 a [ontbreekt]
b en zich c ve verkwikt
23 en alles 11 is s weer wee als a vanouds s a u
24 m metiet iets een
iets vertrouwds
In de rechtermarger2 b bijl r. heeft ee tLo Leopold e p l met e tblauw bau ppotlood
oto het e
wood r o tr, ^ ggenoteerd.
e ted. e Het e is s niet etdude
duidelijk ^ waar aa dit tbbetrekkingg
op
heeft. . Bovendiens is het niet zeker et in welk ets stadium a het is neer-
geschreven.
m-14
A
B
tederheid e
bevestigd
bengelende g
Naast het et ee eerste ste woord werd Hoofdzaak dza toegevoegd oe gevoeg en teeder in
te ee d rhead tweemaaloude onderstreept. stree p Waarschijnlijk W c ^ ^ in samenhang gaar d-
noteerde e de dichter teedere gedachten. edachten . Achter A te bengelende g kwam wam
roppen en daaronder het d o rijmpaar: J aa paar:
verteedering
neder gg in
Later schree fLoodno e p 1 g e rijm l hetaa mmaar dit dt werd uitrgeschrapt.
g pt.
Aan Aa het ewerden
rijmpaar werd n enkele woorden toe-
g evoeg d: .
142
a
b
l
onbegrepen be gp e v en r eederin e t g
geleidelijkg e v r teederin
re gen neder gg in
Waarschijnlijk Waarsc i ^ naar aanleiding g van g eleideli> k werd onder het rijm rijmpaar 1 p
geleidt ^ ggezet.
ezet

143
M15 , blad lr
1 Als afgedaald g
2 u i it lichter hoogten o gte
vlin erbleeke
3
acacias hier neergestreken
4 enuitnhemel eweggehaald gg haald
5 a a [ontbreekt
^ roo g^zuiver ^ zan
c Y aan -cederbruine noppen ppe
6 a a, [ontbreekt] k
b Y bengeldroppen ge ppn e
c de langgerekte gge ekte [bengeldroppen] be ge ppn e
dms achtend lange1 gebe ged ro
en
e[smachtend]heldre d e de r b en ge ldro
en
f < >
g heldere tros os der ben geldr
o en
7 ^ dsin gwaarin aa m is heengeleid g
8 de1 ede e eentonigheid g
9 van re genweer
en donkeren dag
10 wanneer in geruste dennwoon
11 het welbehagen is ofschoon s on
12 a zijgt g de n ed er gen s la (regen)
baanaa ruitenzi t ^gde n der e s ag 1 (regen)]
c [aan ruiten] vloeit t [de nederslag eder 1 ag (regen)] egen
d onophoudelijk
e onafgebroken geb oken
13 als inn de duisterenden ste renden
hoek e
14 a is op p bezoek
b genoegelijk [is op p bezoek]
c < >
d een lichtgeluk uk p[is op bezoek] be oek
e beschouwelijkheid is op p bezoek]
15 o tegenstrijd
16 meti bu ten waar aa de regen gldt glijdt
17 in stompen p dag. g Als s laatste aa tste
en slot
18 van deze e peinzenden nzenden ten
tot
19 beeindiging gg verkozen e kozen
M 15 blad 2r
,
A
1 nieuwe vergezichte[n]
ve gezichte
n
2 a het ooglid g oplichten p
b [het] zware[ooglid]
B
1 en het levena g at zoo wi wijd l
2 schitteren schichten
3 ligt
g
4 zwichten

144
C
1 als een nieuw vergezicht
2 a het ooglid licht
b loom [het ooglid licht]
C6
198 98 en e tot zich zelve ingekeerd; g ^
199 99 heliotroop e p in zoeten plicht p
00verdiept ve een p on fr fronsend d se van a g gezicht, eihc
t ,
201 0 in de gesternten g ingewijd g l
22 entellende nlangzaamtllndedenti' tijd; l^•
203 03 de tulpen p en hun kolenvuur,
2 04 a het koesterende;kostbaar pu
ur
b>
<
c het et lin aa e de of • [kostbaar fkp r puur]
dgetijgerde[; of o kos kostbaar Pbaa
uur
e < >
f het koesterende[; kost a ar pu puur]
2205 de orchidee,di die schenkster chenk r is
206 06 van het fantastische, a , berberis b
207 07 uit droomerige g duinstreek, , bramen ba
2208 a wier ranken zwierden
b [wier] [xxx] [ranken zwierden]
c
209 09 a uitgevierde g
b als[m] x[xxx] [uitgevierde] g
c < >
210 21en verbeeldingen nookzi'kwm zij kwamen
21 1 a uit ongestoorde ges
e wildernis;
b < >
c[uit] a[xxx] wild rnis e •,
d
e [uit] ongestoorde g wildernis •^
212 g oed ^ nsti ge margeriet, g ^ de troost
21 3 voor de bedroefden en een oogst g
214 nadenkende violen. Boven
2 1 S dit onderscheidenlijk onderscheidenlij beloven
de somberea aver pp zwaar
^
21 7 van vasap slaap en droomen en gevaar, g
2 1 8 de die in een e zelfden beker bood
21 9 het tweetal1
lenigingen dood,
220 diepzinniga g gif; ^ als s afgedaald a ge
221 uit i ' lichte l' e hoogten oogte v lin de r b le eke
222 acacia's hier neergestreken g
2233 een uit utde
den e hemel we weggehaald, gg
224 noppen pp
225 a droppen pP
b [droppen], dro n,

145
226 a ds gi n waarop w ro p sis
heengeleid
b ^ s i ng ^ [waarop waa ois
p heengeleid]
227 de edele eento eentonigheid g
228 v van regenweer nweer en gnonkrd
donkere dag
229 29 wanneer in de geruste g woon
230 a hetisosc f o0 h n
b [hetwelbehagens et i is], [ofschoon] o s o
2 31
vloeit de nederslag
2 3
als 1 in n den duisterenden hoek
233 a een licht is s op p bezoek be oek
b [een e licht] geluk g [is op p bezoek]
c < >
0 Opde open p n pplaatsen aatse in r. . 2 224, ^p
r. . 225 2 en r. 3231
. waren lmet m t potlood
verschillende woorden geschreven die naderhand weer zijn ^ uitgevlakt. g
v h l at dat de woorden ezijn,
zelf n lf e ni m niet meer rontcijferen e tevalt zijn v lt het ook
e t in alle naegeae gevallen v n uit maken tee hoeve w1 woorden upop
de bewuste b wuste
pplaatsen
hebben ggestaan.
estaan
M16
1 Als laatste en slot
2 a dezer r bedachtzamen e en tot
b al der teederder
caveg
3 a beeindiging uitverkozen
b [be]kroning g
[uitverkozen]
clot s e t?
[uitverkozen]
d
e hoogste[beeindigingverkozen]
gse
4 n aachtcactus
rustende en breed
S onroerbaar a r teederr in het e wreed
6 a a ders stekels, e de broze
b
c [der stekels,] zwevendein een [broze]
7 a a [ontbreekt] ntbr
b afgaande dan a
c smetteloosheid
d schemerin schemering die school
e
8 a
verspreide p [schemering g die school]
onverbrekelijk l
9
b
c
a
b
in harmonieonverbrekelijk 1
[in] vredeonverbrekelijk l
onuitsprekelijk p l
het alles[?] [onuitsprekelijk] p l
10 0 a a (die school)
b 0 schemerende
c
d [0 schemer] die verborgen g

146
e [0 schemeri everzameld
fnva ons verlangen g
seen schaduw school uw s o0l
h verweer van
11 a a een bleeke aureool
b 13 als inent [een bleeke e au aureool] e roo
c om uw hart als aureool
dm bloesemblad b oesem ba 1[als asaue o ol
12 a a [ontbreekt]
b fl waarin hing g en e d dreef ee
c [waarin] wankeld e
ddi
waarin t ontro e tin gsb
1eek
13 a a stroom ontweek
b en deinsde en[ontweek] ee
c [en deinsde en] ons s[ontweek] twee
d dit hoofd
14 a a rijk naar het scheen
br de mvreemde
e
cd omm e ge ee e
dir de dierst te
[de] liefste eene n
f [de] zeldzame eene
e sc een
als het scheen
h als1 dubbe [scheen] ee
i in de verwildering naar g et scheen] het
als
om dit verwezen hoofd
k omit dhoofd] verwezen h f dat sc scheen ee
1 5heen
a a naar wereld
b en onweerstaanbaar [heen h n
fi in zijn kor is o t n d gi
ee h n
16 a a [ontbreekt]
b fl door zonderbaar om geven
17 7 a a [ontbreekt]
b fl en licht en los
18 a a [ontbreekt]
b fl van alle doen ontheven
Bovenaan het blaadje schreef Leopold P nog genkele
notities:
a verwezenlijking g
b kortstondig g verwezenlijkin l g
0 smachten
brengen g
M17
1 Als laatste en slot
2 al der bedachtzamen a b en tot
b van de [bedachtzamen en tot

3a stilleeein i gg in verkozen
b
c ri rijke l [beeindiging n i gg in verkozen]
4 nachtkactus rus t n e e[n] e e breed
onroerbaar tee der in ri het et w wreed ed
6 dersee stekels, tk ls zwevende v e in broze
7 a gespreide g
die ie school s
b sspreiding P g van[schemering,s die chool
8 als een aureool u
a om dit verwezen n hoofd, f ,
b < >
c omdthatva dit hart van schat
d om dit ha rt vann
verweer schat
^sauva eg
10 a die toenam naar , vat
b [die e toenam a m naar] aa het binnenst[ , vat]
11 van levende
"(zuiverte)
^wachtend wit
an dit blaadje 0 Pde
acht achterkant e va t b a le is een e klein e knipsel P uit het Berliner er
Ta ^eb a tt geplakt gP e akt met ede
tekst: t " zuene einer nds ich nRReisei e ee gendas,
kein in z i e hn c ri e ch s e r Feuilletonismus, m sondern , s ehrliche B eobachtun
g.
"
147
M 18 r
1 Als 1 laatste aars e slot
2 van deze z peinzenden P en tot
3 beeindigingverkozen
4 nachtcactus rustende n deen breed
5 onroerbaar r tee derr
in het wreed
6 der stekels broze,
7 gespreide gP es schemering, die d e school
8 in aureool
, om een hart r van nverweer, r dat hoedt
10 a onverbrekelijk 1
b bbelofte
e
[onverbrekelijk ]
gegeheim is [onverbrekelijk] ^k
11 voedt
1 12 a onuitsprekelijk P l
b e i gg e n ddingen[onuitsprekelijk]
c zeldzamedin gen [onuitsprekelijk] P l
M 18 v
1 Als laatste en slot
2 van dezeeinzenden P en tot
3 b beeindiging gg in
De losse aan `'b het aa e be begin v van agg deregel laatste r l zal een schrijffout schrijffout lzijn:
n:
hetwo woord bbeeindiging ggg
moest m t meer ee naar aageschreven
rechts chreven worden.

148
M19
1 a
onverbrekelijk
b maakt at zij ak los[onverbrekelijk]
^ os
cheimen Ge m kt zij [maakt los onverbrekelijk] l
d Be l o f ten [maakt aakt zij los l onverbrekelijk]
2n fluistert e woorden s onuitsprekelijk
e p ^
3 a a zlverblij
zij vindt behagen in het verblijf hier
[zij l vindt behagen] g bij l ons alleen
4 a a ontbreekt
b en e aa gaat g getroost ge
s aa naar andere wereld e heen
^inde nacht a verdwijnen l e
^d' us licht
^roomen [licht]
De losse notities not t zijn l onderaan d eaaop
n p hetblaadje,m e
e t potlood, p otlo d , toe-
gevoegd.p 0 M 22 staat a nog: g
A r o mn e ^if d us cht licht
"women
De m eest " de finitieve" ver ie s v an de assa p e gover
de `nachtcactus' die
in het et tekstdeel te stdee iss afgedrukt ed (r.236-249),
. is dus ebas erd e o M 18t en
g g op
M 19 Daarbij doet oet zich rij
hetprobleem voor dat het rijm voedt (r. 245) S
o opM tussen^ n onverbrekelijk en e o n ua t s r eke li staat k s a at
terwijl terw ^ het e oop
M 19 niet iet voorkomt. voorko t, Wij W lg
hebben ebbe daa daarom de egenomen
vrijheid nom n voedt
onmidd onmiddellijk ^tte laten volgen g op p hoedt (r. 244) en daarna de tekst van
M 19 . Ten e slotte zal s het otte duidelijk zijn a at ee e r els regel 24 —24 6 9wat
de
metrischer structuur betreft f t eigenlijk e ge ^k niet n e passen p as se in het et gedicht. ged
c. Aan a
nbe bewerking we k g van va deze de regels e gg
e is e Leopold s stoegekomen.
niet meer toe komen. En
op pggrond
ron van a de e losse sse notities t onderaan se M 19 valt het bov
endien
aan te
nemen dat een n verdere e uitbreiding b g van a de passage p g in de bedoeling g lag. g
Ba l d 8, 1 , r. 172 –2 0. 3 (r. S4 2 –Z8S
Deze De e passage p g is s in haar a e ggeheel ee ggehandhaafd a en onveranderd gebleven. g
Blad 19, 93
, 204-241 r. 286– 41
Evenals n 1 op ba blad 717
zijn hier in de marge g bij l de ingeplakte pagin a ina uit
De g gids, , in zwarte inkt, kt , nieuwe regels e ge
toegevoegd. Ook nu betreft het
verzen die 1 al op P de proe r oe f van va A Albumblad bu voorkwamen. Eerst werden
vier r regels gg in e rechtermarge es enoteerd i dehaak
die blijkens een hk moesten
blijken
volgeno r. op213 . 2 van 3 de tijdschriftversie:
l
russ e ch e n en b bies, s , vliegt gt
2 d ' i' svo l e l een
in halmen wie gwiegtg
3 zijn z ls a m t l' uwee l l• , u uitba barre zanden
deth mvriendin er der,
zonnebranden,
b < >
c [de th y, m vazal va a va van [zonnebrandend b ,
d < >
e [de e th thym,] m g gebukt eb in [zonnebranden,] b
,

ni
p
149
De veranderingendateren welvan naa eaa aantekening o M22:
g p ^
a de thym y vasa l ggezel
e
b a
c [de ety h m va zlez a g el
De oorspronkelijke r eel g 208 kon nu niet et meer eongewijzigd
ehan g -
haafd blijven: anders n r szoude tthym y wee m aal
voorkomen.Leopold
omcirkelde l m met potlood pot
hhet e woord r in r. 2 08
en in de toegevoegde
passage, en e verbond e ze met een n lijn i J om dat aan a te ggeven.
e e
In de linkermargerde werden n twee ee andere a d regels, r ! die s , d e al a oop
de pproef
voor-
kwamen, a ? toegevoegd;es zij l moesten komen vóór de vier nieuwe verzen
in de rechtermarge: g
1 uit netels vinnig ig weggehaald we gge
aa
2 en pprompt
met ethet hee te pij i'n betaald, bead ,
De dichter wilde w de zi zijn lJ
gedicht g 1 h ok na r. 211 verder uitbreiden: hi' zette
een ee s streepje ee onder ple
in (r. 211 en nnoteerde r met et potlood p in de rechter-
marge g en het speel. l I va van — u , madelief ie het
r. Dit is op p het linker-
blad 1 van va het sc schrift r' t'n zwarte w a einkt
verder uitgewerkt g tot:
1
2
3
madelief, ad , het frissche s
meizoentje zo n de r af te wisschen
op p lippen pP pop te vangen g
Deze passage over de `made l^ f e ' kkomteveneensvoor
o t
in B' 24r maar
wat belangrijker is, is ook " in de e meest eest "definitieve" d versie van het
gedicht e dc3SEyck, 1htM 'gras'(editie-Van inho hoofd f i in i hetde h diepe 1p as rE gYck p. . 9 . Zi' Zij
luidt u daar:
eepss ge , maar,
1 ee en het verblijden l
, van a madelief, li het e frissche
3 meizoentje zonder af te wisschen
4 op p lippen pp op p te vangen g
Van n Eyck ck Y heeft h ft deze z assa passagezijn e te tenonrechte in zijn vee versie van ddat
gedicht g
niet iopgenomen.ft Heehi de J re e gs 1we gg e ate 1 n omdat ze afgezien t g
van de eerste, ook in Albumblad A u terecht zijn ilggekomen? eko e. In I ieder e geval g
is het niet onwaarschijnlijkdat et etp Leopold e 1 regels g over ove de `ma elief'
voor het Albumblad ontleende aan het eerder ggenoemde vers. Er zijn l
wel meer overeenkomsten n tussen Albumblad tusseene `Mi' 'Mij n hoofd is in het
diepe gras' manuscriptv . Op pP
het n het a laatste taat staat b.v. de 'paarde- aar
bloem en zijn zijn mooi bouwsel' . Dit is, ^ in meer uitgewerkte g vorm, , ook
in A l bu mbl ad opgenomen. pg Leopold p schreef in de rechtermarge g bij
de
ingeplakteti' ds l chrift Pg a ina paardebloem en gaf g met een invoegteken g
aan n dat deze de e bloem b e moest s worden verwerkt in een passage p g na de
oors oorspronkelijke p l regel g 205. S
Uiteindelijk werden we de de regels ggeschrapt 206-214 eschra t en vervangen g door de
i'f ldeop het p linkerblad geplakte gp strook papier pp (CC. 7).
I nafw afwijking l van a de andere vier linkerbladen met opgeplakte stroken gstroken,
bevat dit i linkerblado k o notiti s edie
dateren van vóór het moment van

150
opplakkenvn a e strook. De D erv ht ' o " gegeven r gg nadere uitwerking gn van a
deassa p e g over e`madeli e f' s isaa daar ee voorbeeld een e van: a. de t strook s ooki
is
daar later tgeplakt. overheen gp1 t i' lg iisnog
leesbaar eesbaa dat
Leopold a alleenbovenrand e deh ee f t vvastgeplakt. gpakt. 1 Andere e notities otites de die
dateren van vóór de tekst vantr de strook, e^ zi zijn l het t rijmpaar rilpaa voorbarig voo barr B ! l
meewarig dat, ^z zonder d aa aanwijsbare w sba f 1 r context, e co text midden ^ op phet blad bad met e
potlood otlood is s geschreven, g e , en e de vo volledige ge
e regel r ge ov bovenaan b eaa het e ba. blad: het e
babbelendero
u te l en, r Deze De e regel de is i niet euwe in nieuwe passage
verwerkt.
0 ose losse sblaadjes aa ^es een i ee een blocnote ocnote vinden we aanzetten voor de
tekst van' Cvooral ^ voor ode regels e g e sover e eD ze e aan-
zetten wor en hieron ergepresenteerdon e r et h voorbehoud v or e ou dat zzijl mogelijk glbij
in s eeersteluitmaakten deel eav n of mee
ho oeb r n i
dek tbronn s e nva van et het e gedicht gc t Mi hoofd ^n in iss het et diepe epe rg
gras'. as .
Mto
M21
B
C
kristallenluisol p b
huis waarin a de ruit
enluisbol p v/dpaardebloem
glas 1 fijn es l o gesponnen g e P kristallen
B 2 ,S1
r
A en de onvol pr
ze n luister
v.d. , . (paardebloem) p oe
B 2, 16r
M22
M23
i las g
ggeblazen in het luchtledigg
bal .
binn en
paleis te met
van binnen
ik denk er
waar ligt g het oop
witteoed p e lkop
gglazen huisje huisje ppluisje, 1, buisje buisj
g Ponnen glas g pP papuisje l
krokus voorbarig
1 a voorbarig
sde sleutelbloem [voorbarig] v g
c [de] krokus [voorbarig] v o g
2 karig
B 1 , 23r 3
1 onder deoomen b
2 het rissc f ' h onkruid e o kru wit en groen g
3 de witte scheerling

151
C7
Zoals 1 de daandere
n r ingeplakte st stroken n bestaat be s aa ook deze uit twee aan
elkaare geplakte gP velletjes. 1 We moeten n aa aannemen e e nddat de e velletjes e J na
elkaar zijn l ingeplakt. gp e In de tekst k van a het eerste kwam thym y voor. De
dichter schra p te dit en verving g het .doooor
aver. In dezelfde 1 kleur eur
inkt
r hij epro
onderaan het l b v a a n het h t sch —waarschijnlijk t ro
memorie — e thym y dat in de tekst te st van a het tweede velletje ^ e
opgenomen pg is.
De ingeplakte strook gbegint metr.
et 205 . 0 S uuit
i de ti' dsc J hriftv e r sie
^ , in de
nieuweversie euee es is dat a r. 287. 87
287d
87 lavendel, duizendguldenkruid,
uizendl^
288 paardebloem, zijn J uitstaand pluisje p l e
289 een tent, n eenn
mooi mooi binnenhuisje,
290 en zie e ook in eenvoudige g woon
291a owe lkee een fij fijn en voc schoon;
• owe welk een e fijn en kunstig g [schoon;] ,
d < >
e owekee welk een fijn 1 blinkend schoon,
f < >
g owekee welk een fijn en] glinstrend g schoon •>
292 reukgrassen grij rijs van zaad bestoven,
293, sleut eb1
loem de grove g
29 294 kruisdistel en het teer plantsoen p
29S van klokjes in het wit en groen g
296 9 a de e vroege g boodschap p opgevouwen pg
b [de] jac eboodscha p opgevouwen] pg
c < >
297 e en dde, latente1 rouwen
eme
298 98 a van paarse p marjolein marjolei
b an paarse] p as thym Y en marj Jolein
c < >
d vanaarse p klaver [marjolein] l
299 99 en degezonde meidoorn blank
300 bruin b op p éénen tak en frank a nk
301 30 avan
omgang,om het speelsche s eelsche klein
b
c [van aoman g g dan , d[het
speelsche p klein]
d
e [van omgang,]en het speelsche p klein]
f
g [van omgang] g gin [het speelsche P klein
302 02 avan
madelief made het frissche ssc e
b
c boschranken, bos , [madelief made het et frissche] ssc e
303 1e
, zonder af te wisschen w sschen
304 op P lippen PP op p te vangen; g , winde
30S om
lichtzinnigen dedne te bin

152
NOTEN
306 e uit snetels vinnigg we weggehaald gge
aa1
enn prompt p p met e heete h pl pijn betaald, etaa ,
308 ede bleeke e e scheerling, s ee g ^ groene g oe e ru ruit, t ,
309 rietstengels g sluimerende fluit, u ,
erusschen en bies, s > vliegt egt
11 td'ijsvogel 1 g en in halmen e wiegt g
312 zijn l smalt'uweel smaltjuweel; • uit barre zanden
313 a de thym, y, vasal der zonnebranden, ,
b a
c deh t m y, va z al der d zonnebrandend
314 14 nachtschade, , malve, e , de gele ge
Leopold voe g ed nog no tweepotloodnotitiest^ e oe. bbij i' r . 290 2 het woord
kristallijn dat metri m tr' causa ni t zonder emeer eer in diei rege r e 1e
kan k a wo worden dne
het woord kruiskruid, da t lbij i' rr. 306 3 st aa genoteerd, t g n , moest
blijkbaar l nog g in die passage p g worden verwerkt. Het komt t ook kvoo voor op
M 24 dat verschillende namen van kruiden bevat.
Zoals reeds uit de bewerking g van de e proef p viel af awas te leiden, de
dichter niet tevreden over r. 217 7 van de tijdschriftversie. 1 Op pM
20
schreef hij:
l
en blanke struikjasmijn
l l
sneeuwbal
en ook in het schrift werden bij lde bewuste bwu regel ge
verschillende
varianten genoteerd: g
a sneeuwbal, ^ en blanke struikjasmijn
b < >
csne uwbal e seringen , en g [jasmijn] l l
d < >
e een bosserin gen en jasmijn] l l
fk tak n e se [seringen ge en n'jasmijn] las il
g [een] bundel van denstruik[jasmijn]
de
Blad 20, T. 242-275 (r. 42— 7
, S 3 3S
Dezeassa e is in haar geheel gehandhaafd en onveranderd gebleven.
p g g g g
1 Zowel in de eerste, gepubliceerde, gp , versie als in de tweede, , onvoltooid
gebleven, versie van Albumblad komt een "annunciatie-scène" voor.
Beide lijken (mede) ggeinspireerd p op p schilderijen met dit thema. In De
schilderije
g gids-publikatie p is Psprake van p` riëelen' (r. 84 ^ een 'engel g met de
bloemenstaf' (r. 85) Sen 'een eschoon Florentijnschen l morgen' g (r. 8 7 .
D Deze zcombinatiedoet d e de denken ke aa aan annunciatie-schilderijen a l van Fra
Filippo pp Lippi(1406-1469), 0die
pp di Leo old o.a. P in Rome gezien g kan
hhebben. n De e ` b 1 oemenstaf' heeft betrekking gp op de lelie die de engel g in
de hand a dheet heeft, een die i qua q a lengte e te
inderdaad daad een ee `star enoemd kan ggenoem
word e n. Een der g^op
likbloemenstafo e e ook vinden k te einde een
annunciatie-schilderija van Gentile Ge t Bellini ± 1429-1507)en op o een
van diens broer b oe GGiovanni Bellini Be ± 1429-1516),maar `riëelen' p
komen er niet i op voorBovendien voor. bevond (en n evindt bevindt)schilderij
het schilderij

153
va Ge Gentile t e Be Bellini zich c in een e pparticuliere t collectie. Het is dus niet et eergg
waarschijnlijkat Leo Leopold po
het e kende. e e .
"annunciatie-scène"
" a ti e - cen s eva van de han handschriftversie chrl s teers e (r. 1 0 4 – 132
is meer eer
eeen concoctie "• de 'stengels' ste ge s in een vaas pop een e te tegelvloer, e g v oer, en het
ve n ste r dat a i uitzicht zi b e opoe t biedteent o estoet, doen edenken
k
aan werken van a de Vlaamse p primitieven, , maar de U ` m b sc ri h e
schaduwen'ijz weeen l n uiteraardin geheel gg
n h l n ere richting.dichter tn.De
heeft hierl e m n en e uit e verschillende téén cultuursferen beeld in 1
samengevoegd. g e Er gd. zijn zijn in Leopolds p werk wel we meer van dergelijke de g ek l
combinaties stte
vinden.
2 In het begin g van 1 921 schreef a A. d Roland olst Holst, d die e toen poezie
-
redacteur van De gids was, s aa aan H.T. . de redactiesecretaris
van het tijdschrift: "Tot mijn mijngroote vreugde g is de er s kans, e a s , dat
ik binnen afzienbaren tijd verzen pvan Leopold voor Gids krijg. i lg . Hijl
sschreef mij 1l ee een briefje,w aar ikbijzonder blij b mee ee bben, en n vraagt vr mij mi
hem op p te komen zoeken. Ik zal dat doen zoodra ik hier weg eg kan." a
(ongedateerde brief, waarschijnlijkg
waarschijnlijk februari 1921). Niet Ni t 1 n hierna ea
in gRoland Holst tweemaal op pbezoek bij Leopold: p " a, tot mijn il n
groote g vreugde g heeft Leopold p mij
verzen voor 'de ` e Gids' G ds toegezegd. Ik
bracht eense g weken geleden g twee middagen a ge
met et hem e door, en zal het
niet licht vergeten. g Hij l las mij ook uit zijn later te werk voor, o , dee deels
oorspronkelijke p 1 ggedichten, deels bewerkingen eva g van Arabische abische dichters:
o.a. ééngedicht gmooi uit de 1001-Nacht, dat onbeschrijfelijk was. m "
b rif e aa aanColenbrander21 april p 1 1921). .Leo Leopold p bevestigde b est de g de afspraak asp ak
met Roland Holst op p 13 3 1juni 1 921: "Wat de bijdrage b 1a e gvoo
voorde
Gids
betreft, al wat at ikU eb hebvoorgelezen iis
Uwer beschikking; g, ik heb eb
ook nog g wel iets anders liggen. gge Maar het liefst st zou ik hebben dat U
nog g een paar p maanden (mijn lggroote vacantie) geduld g had ad omdat ik i
met iets bezig g ben, dat ik U graag g g zou zenden voor de October oof
November aflevering g als dat gaat. g In elk geval ge zal ik ik, als ik het
bedoelde niet af mocht krijgen, lge ^ U wat t anderstoesturen, est stuen dat , zal de
beste afspraak lzijn." Hierna bracht b Roland a d Holst o st opnieuw o p e ee eenbe bezoek: oek.
"Ik heb 1.1. Zaterdag den e a avond bij lg Leopoldor do doorgebracht, t e enbe ben met et
hem overeengekomen, g ^ dat hij zijn bewerkingen g van Oostersche
kwatrij kwatrijnen gen gedichten zal ggeven voor de Oct o ber-afl eve r'in
g. Hijl
zou
de co pie
in de vacantie sturen. Ik schat het et op pcirca
ee eenbijdrage
van cir
10 P a ginas ^ maar kan het niet zeker zeggen. gg Verder hoopt P hij
ggedurende de vacantie een gedicht g te voltooien, dat hij, 1^ als a s hij i ldaarin
slaagt, g ^ ons belooft voor de November-afleverin g. " (brief b e aa aanCo Colen- en
brander 4 juli 1921).
Toen in de zomer van dat jaar l het plan p ontstond om een Zilverdistel-
uitgave g te maken van de Oosterse gedichten, gl
moest s Leopold zijnn toe -
ze gg in gaan Roland Holst gedeeltelijk g l intrekken. In verbandrm hiermee
schreef hij op 16 augustus g 1 921 aan . F. van R o Ye
n . • ` ` .. misschien
zou de Heer Holst er ook van af willen zienar da ik hem e ook nog iets
anders heb toe geze gd." Dit laatste moet het et Albumblad l uurblad geweest g ees zijn, l ,
dat de dichter voor de novemberaflevering van De ^gids
had d beloofd. be oo d.
De voltooiing g van dat ggedicht bleek evenwel e eveel meer ee t 1d tijd te vergen, ve g, e
zodat Roland Holstas p op p19 9december 1 921 aan aa Co Colenbrander e brander kon

154
berichten: " Ziehier dan toch toc em eindelijk e ^ ee een ggedicht
e c t van Leopold. Ik
sprak sp hem em een ee wee week geleden ge 1 n iin ' m en e liet hem niet los voor hijl
mijlbeloofd lo f d had ad mijl
dit te sturen. Zie lje k kans n het etgauw g te t plaatsen? p Ik
zei e hem, , dat het naar naa a alle le waarschijnlijkheid aarschi l l uiterlijk t 1 Maart geplaatst gP
zou worden."
3 0 7 27 aa maart t 11922 9 zond Leopold p een n overdrukje ove ru le van dit gedicht g aan
p
Mevrouw Annette M on asch , d die h^ e hij 1 in 1921 1 9 in Rome R had leren
kennen: Laat " ik mijn njongste g ggewrocht wrocht hlerbi hierbij l in mogensluiten; ge
ik
twijfelo of het in et Uw eest g z a 1 v all en er ^ u g t s ntieel bs a is het niet maar
^
een andere keer ee a Unikiets misschien iet krachtigers g toesturen."
a" Campert merkt erk t ove over t gdit gedicht p r op: is misschien E snimmer nimm r in de
Nederlandsche taal t een n ggedicht e ggeschreven
uit zulk zu eenovervloed ee van
liefde li fde voor het leven, ^g, van louter oute zinnelijke v r eu d e blijdschap l P om de
weelde de rbloeiende bloemen.. . . In welk een verscheidenheid van
w en met , welk ee een meesterschap ee p over r de taall word worden n stuk voor
s tuk e b 1 m oe n e elk , e in hun eigen g wezenlijkheid voor ons
o pg e roe Pe.
n " .R.Th, CCampert: a e P t. 'Over 0dendichter
ve rde J.H. . .
In:
Ons ea^ en 9ta sc rs t 8(1930).. P 11 1 . En Donker: "In het Album-
1 ad is voor het eerst en voor voo ee één keer e de oogenlust g nl ust van a den e dichter, t ,
het ^ 1zi g o nv e arz
i gl heniete geniete k n van va a alle e bloeiende
1 e ne choo sschoonheid
e der e
natuu r ten er te volle o e uitgekomen.". (A. Donker: D `De dichterJ.H.
Leopold'. In: De gids g 93 9 1 2 9 .DI.I. p. p 273; 73,gvgl.N.A.
v .N. . onkersloot:
J.H. Leopold. o o . pp. 9 94-98.) – 98
Volgens l gn sAsse
Asselbergs be ^"ontspringt"
het
A u mbl a d "' in lichte trippelmaten tn ppe mate 1 de problematiek, P b
^ die tussen
geboorte geb e een dood ... oorzaakeen
doel van va het et onontkomelijk o 0
l verval
verbergt, ^, maar aanoemt
haar • toch terloops." ter oo P s. W. . M.A. Asselbergs: gs:
Gerchiedenis. iedenzs. p. P 21. Kamphuis p ze ziet in dit dt ggedicht ed vooral een uitingg
van vap
Leopolds h u n kerin gnaa
naargemeenschap.. dee
Kam huis: Is et
waar, rdt dat gij g ^ etwaa. rt ^p p. 2. 0 Du Perron m merkt in een n gefingeerd
gp gesprek es over e S Slauerhoff p •op: ` ` is U i n natuurlik s tu a ur
ik een ggroot
t bewonderaar be e van
Leopold,ziel p old ^ wiens nnauwkeurigg
fl geregistreerde isterin en e u wellicht
eeuw i g enongetwijfeldd e doorzichtig c g ggenoeg g zijn. l . Hoe oe voe voelt u zich dan
bi l v. na de lezing i van g va het egedicht
g dat, na ^ een eindeloze opsomming p g
van allerlei kleurige g bloemen, met een regel g eindigt g als: En wie mij 1
liefheeft, >g kn
t een tak! i [sic] Indien i n dit d t geen gee zelfbeklagis ^ is het
„
van een wedge ri v nd e e likheid , die i al a eve evenzeer wijst op p ... E. du
Perron: 'Gesprek Ges Prk
over e Slauerhoff' l uer o off e In: S . vrije .De7 bladen a901
3 .
p. P439 349.)
Vgl. g P.N. van va Eyck: E Y c. eo 'Leopold P II'. P p. 3 06– 3 10 • ^ Vi^4. p. P 570-573; ,
.M. Jalink: al Varianten p. P 15-16;T. T.T. . C oe te . • `Dromende denke'.
PP
p. 100, , 104-105; W. W Spillebeen: S illebee . an He Hendrik k Leopold. . p. 9 3 – p 9. 5
5 Westermann schrijft ove over 'den ` laan' ' (r. 4): • "Hier e is de n dus
g ikt tegen te g e het e grammaticaal g geslacht ges1
ht in van va het e subs substantief. ...
Wij1
moeten aannemendat
^de
dichter met 'van v nden de laan' n' den
nauwe 1^kd s door rus rust onderbroken voortgang g g van lzijn
vers r heeft e t willen
l
in diceeren. Zoo lif b l t h etookhetb
e t s v estaa
n baa r dat het `ik' van
^
den eersten regel g tevens het et onderwerp onde e p is s in den de vijfden." l de .
. Westermann: es `De verbui gg in s-n en de dichter'. In: De ggids
100
(1936). Dl. IV. Pp.
60-61.)

155
6 De e Roos oos is van s a plan p a geweest ge eenbibliofiele eest euitgave ui v te verzorgen van
het
correcties en veranderingen g aan-
bren gen ^waarmede ik mij l zonder meer kan vereenigen g en Udeze
lezing g dan doen toekomen. Het is dan misschien het beste, ^ dat U deze
vervolgens g doorstuurt aan Dr. van Eyck Y die dan maar moet aangeven, g ,
wat t hij l nog g veranderd a w es n cht te t zien. e Vervolgens gesa kan het e tebbe gekibbel g
be beginnen; g ^ maar ik vertrouw, ^ dat wij l wel tot eenbevredigend resultaat
z ullen k om e. n" 11 ffebruari ebrua1928).
Op p 24 f ri 8 1 we 9 2 d werd Brusse s ee eenteks tekst va van het Al um a d toe-

156
gestuurd.^u In juni va van dat ^aa jaar vond een ee gesp gesprek e plaats p tussen aats sse R.I.
Leopold eop en e de tgeve uitgever Brusse. B Bij ^ die e g gelegenheid ege is de mo g eli'k^^ ^ ei
besprokengehele de hg eee literaire r nalatenschapnL teaevan irv eo p o l aaan n Van na
E Eyck c
toe te vertrouwen. In een bbrief ie van 4 juliverklaarde
l u 1 928
R. R.I.
Leopold, namens de erv en , zich hiertoe, e , onder bepaalde ep
voorwaarden, ,
ee r i d. Debibliofielei e uitgave gave v a n het h e Al bum ad was hi hiermee e nogg
niet e geheel g e van de eb baan: Van V Eyck Y was van a plan p vóór 15 S augustus ^ een
bevredigende tekst van h e tge gedicht te voltooien to en De Roos toe te
sturen. (brief b e va vanBrusse e aa aan R.I. R I. Leo Leopold p 71' lu li l 1928). 98
UUiteindelijk
l is
d deuitgave g e niet e ots tot stand ggekomen.
komen We moeten e aannemen a dat Van
Eyck E ck na a oontvangst tvagtg s va van de einzag handschriften dat inz da hij hi' ezien de
omvang n encomplexiteitv ge dee n a h materiaal het e,
van A um a niet in
staat was w op p korte k r termijn te l een ee acceptabele acce p tabe tekst e samen te sst te stellen.

Oosterscha Verzen naar Perzische en Arabische dichters
I Met uitzondering rin va gg van et het inleidende e ih c '0 t brug, 0 ug^ hoog o0
omgebogen...' komen kome a alle e ve verzen e die in de bundel Oostersch 0 zijn ln
opgenomen, in n ongelinieerd voor (school)schrift eens met et een e s slappe, app ,
blauwe 1schrift a wekaft. Het etsc itdat2 22 b bladen d telt, heeft een formaat van
16,5 ^ S x 21 cm. Het etiket is van het cahier et a afgescheurd a ge en e op pde eplaats
p
daa daarvan is s eeen strookje l wit pp papier ggeplakt p 1 met het et opschrift o p sc r t Oos t e r sc
geschreven n in i zwarte a te inkt. t Later ate is een romeinse II in blauwe inkt toe-
gevoegd.Y Van Eyck c op p zijn beurt b eu t ee heeft t met et o potlood 0o in de d linker
,
zijn p
va van h strookjeaanduidinghrif t oo et le de sSS[chrift]
II e geschreven. chreven. g
Hetbevindt cahier in zich zi h in Map I, ^ 1 groep g p 2); , er wordt in het
apparaat pp naar verwezen met C.
Zoals o 1s dat t ook o o i de d andere a e schriften sc te het e geval g e a si ,^ zijn alleen a ee de rechter-
beschreven. bsc e ee v. oToen Leopold eop ahet
allegedichten in h t cahier had
afgeschreven, he f et hij ^ de ebladen met potlood p genummerd. g Bij ^die
gelegenheidl zijn twee veranderingen g aangebracht: g de tekst van het
e r stebad bladwerd
e in zijn ^ n geheel g hlgeschrapt g hrtni p enblad dit bad
bleef b
ongenummerdot (: zie noot 1 bij b gedicht l g [98]); 9 8 > verder werd het gedicht g
` Ik zag z met epronk
p, en kostbaarheden' dat oors ronkeli'k onmiddellijk
oorspronkelijk NOTEN
l
vóór de Soe asc -kwatrijnen l stond, , verplaatst. p Met behulp pvan
de
nnummeringg mm rin heeft ee de t dichter e edat aangegeven t het moest m t volgen vol n po`0
nachtegaal, diei rroept p n'u en l
jubelt i' zo a uit' degedichten zodat edie ie bewerkt werkt
zijn naar ae vertalingen van verz n uit Saadi's s Gulistan, a, bij ^ elkaar a
kwamen te staan.
In de 'Verantwoording' g is er al op p gewezen gpl
dat dit schrift als kopij
heeft e t gediend ge e voor de e bundel. bu e Het staat s in ieder de geval g a vast ast dat d t het e
cahiere niet dateert t van naa de publikatie p ub a e van a Oostersch 0 zoalss door doo de
erven-Leo pold en Van Eyck Y is aangenomen. g
i 0voor de 2 e oo d geschiedenis
ge i d eni s van a de bun bundel de Oostersch, oste sc ^ h hierna ea.210.
rn p 210-226.
3 Vgl. g P.N.an Eyck: Yp. 'Leopold I' .. 44 —44 0 3 ^ VW 4. p. 36 2— 364
^
. H u 1 ke s r• . `bronnen Devavan Leopolds p old OosterscheIn Oos e r s hgedichten'. e In: De
ggids 99 93S 1 . Dl. IV. pp. 4– 6 8 S 67 ^ 67-69; 6 9W.
, E. G . ouw. Louw: Invloed.
p. 4 9 —S1 , • N.A. Donkersloot: J.H. Leopold. p . p74-82; , W. Spillebeen: p
Jan Hendrik Leo old.. p 101-104.
[98] 'O BRUG, HOOG OMGEBOGEN, WIE BETRADEN'
157
OVERLEVERING A 1 : Manuscript p in Map p II, 8 (: groep g p 1 : op p het vijfde blad van zes tot
een katern samengevouwen g bladen ongelinieerd g pap papier. Het formaat
van elk blad dsis, ongevouwen g vorm, 28 8 x 21 , Scm.
c
M 2 : Manuscript sc pt aa aan VVan Royen Y 27 augustus ^ 1921. 9
0: p. [3].
DATERING 1915-1919

158
VARIANTEN
EN CORRECTIES
NOTEN
M1
1h a m omgebogen, 0 brug, g ^ o0 o ebo wie g g ebetraden ^ e a e
b < >
2
cbtu hoog[omgebogen, 0 g ^ g wie betraden]
u w op en neer e ee met et mijmerenden ^ e voet
3 a en welke en beminde stoet
b [en welke] bonte enemin b e stoet]
c [en e we welke ke bo bonte te een] wisselende sse [stoet]
d [en n welke we ke bonte bo te en] e verheugde ve eug [stoet]
e [en welke] langzamen g
[stoet]
f e nwe welke ke bonte e en]schuifelende [stoet] sto e
g [en welke 1 bonte en] men mengelende ge e [stoet]
h [en welkeonte b en] kleurenrijke [stoet]
l
4 a
b
ggleed 1 eer
doorluchtig ig over de arkaden? rk den?
a
c [gleed g1 eer doorluchtig o g over dear]c[aden?] arca
d
e sc hrdoorluchtigv eed ero over ede
arcaden?]
f < >
g[schreed er voorzichtigove [over de e arcaden?]
h [schreed er]gedragen over e arcaden?)
i bewoog be g er e s statig t at
go
[over e de aarcaden?]
l [bewoog beooe w er] 1 e ri g [over ov e deac r aden?
k [bewoog g er] e uc luchtig g [over o e de arcaden?]
1wbe oo er] e[over verder ov r de arcaden?
mh c oo
f [er]behoedzaam e [over ver de arcaden?]
nwbe oogc zich [over de arcaden?]
'1oorspronkelijk L eop ad odhd twee andere n re inleidende verzen voor
Oostercc maar hij schrapte r te ze in het et sc schrift, t o het e inzenden van
de kopij. op^ Het e t eerste eesteggedicht e i h is i` Mi^zij n hart ar
bekent, dat zij het is' dat
orVa o Van Eyck yg
cwed werdondergebracht in dde
afdeling `Oostersch IV'
P. SS6 H Het . zal - met de varianten - worden opgenomen pg in de
uitgave g van Leopolds nalatenschap. Het tweede inleidende vers is een
bijna lna letterlijk l citaat uit een ve vertaling ta g door Gerlof van Vloten van een
gedicht van Namir ibn Taulab:
Vrouw, als as mijn lichaam in de aarde vergaat,, g
beweend door doo hen, e die mijn l l^ gunst deed leven,
a is i es wat t ik nalaat n laat mijn mij deel niet meer,
ar a mijn deel dee is, ^ wat ik heb weggegeven.
Na mir bi
n Taulab - v. Vloten.
De vertaling g van Van Vloten komt voor in zijn l Oos ter c ch e sschetsen
en
vertalingen. Am sterdam 1 900. S 0- S1
Deze tekst vertoont twee
^ p
verschillen h met t schri fvan t die va in hetg in regel 1 staat in 't
za zand i.p.v. in de aa aarde e en n inde vierde e regel1 g ontbreekt de komma
achter is.
Misschieneeft heeft Van Royen Y Leopold p om een nieuw eu inleidend e vers of

motto voor voo Oostersch ggevraagd. ev aad g In ieder ggeval zond de dichter oop
27
augustus l^ t 11921 '00 brug, g^ hoog g omgebogen...': mboe.. o g e g . "Ook 0 ssluit
ik hier e een
strofe als mogelijk amotto m t voor in . " Het ve versnalatenschap
s komt in de
van Leopold p l voor v o a als s eerste strofe van va een ee e gedicht g c t dat in totaal l' uit
,p twee sstrofen bestaat s (vgl. g . eeditie-Van n Eyck, E c p. 550). S S De e inhoudsopgave ou so pga
v vann o tersc vermeldt: et, "inleidendevrzno De3
verzen ppg pagina in zi'nvn l a
den e Neea rl n schen auteur eu . "
Ondanks anks het feit dat de erven-Leopold voor erze bu bundel Verzen 1 926e
tekst van het blauwe 1 sc schrift t in pplaats 1 t van a de Kunera-uitgave ga
van
Oostersch Oos hebben b n ggevolgd, ev gwerd d ^ e het mottogedicht ge
hieruit toch
opgenomenencurs cursief i gezet g ee t(p. p 332).
Van Eyck Y vroeg g aan R.I. Leo Leopold,
die desae mnmtzinvd met vaderrde n a la t en sc ha p beheerde
, waarom het
motto cursief wasgezet. De e laatste aatst aantwoordde op p 16 november 1 926:
" Het eerste kwatrijn l is opzettelijk o p ette i lk ccursief e gedrukt. ge Het MS. S. geeft gee
t het
in het geheel ehe 1 niet. Ik achtte ^weg
r niet mij verantwoord echter ete h t ew
te
1laten ate omdat da het ty
et m i. . als a otto motto b bedoeld doe e is." Van Eyck was het hier
niet et mee ee eens: ee s. " Nu Leopold pold zelf e dit d kwatrijn ri ln in zzijn lg handschrift- we
gelaten heeft, e, lijkt l t het mij ^ beter, , het hier niet te t eg
geven. Waarschijnlijk
in heeft e L. dat a gedaan g aa o n omdat a e het ee geen g bbewerking
was, g Inderdaad I e a s is het h
de eerste ee e strofe s e van a een en gedichtje g l van twee , waarvan a ik de e tweede in
de eg manuscripten evon en heb, heb en e het st staat a heelemaal niet vast dat
het e volledige
11 gg e gedichtje ni t verder eo inn e bu bundel d zijn plaats lop lp
g e v o nd e n zou he bb en. " (1 januari ) a n uar 1 1927). 97 2 UUit
t de deze bbrief e blijkt b l
duidelijk dat da Van a E Eyck ck erva ervan uit is gg gegaan dat het et blauwe b schrift auwe sc t
dateerde van va naa de ppublikatie
ub kati
van de bunde bundel. . In dit verband b is s het
begrijpelijk dat hi hij het inleidende in 1^d e e vers r in zijn n l zi editie ed t heeftweggelaten.
e ee
Hij ^q handeldea daarmee ee consequenter co se dan de verzorgers g van Verzen
X991
159
1926.
9
'DE DAUW HANGT PARELEN AAN TAKKEN EN AAN BLAREN'
OVERLEVERING M, Manuscript M1: in p Map p I 8 groep g ep
l : op p de tweede r e c t ozi' j evan
een dubbelgevouwen 1g b blad, a dat in ongevouwen g vorm 3 4 Sx 21 , S cm
meet. ee , Het 1blad bevat o.a. o.. ooko een ee versie e van het gedicht g `Zoek heil en
heul eul in uw ggedichten; ^ doe als a ' s ' ik ene ggedeelten e t van `Zij 'Zij stond en oliede
de zwarte haren' en `Zi 1^ die de rozen harer wanen' g .
M2: M Manuscript . Ma uscr pt in Map aII, p 8 g groep p 1 : op p de d rectozijde e l van het
eerste van n drie d e losse osse blaadjes b a ldie tot één katern zijn zijn samengevouwen. g
Elk ongelinieerd, ge vergeeld g blaadje meet in ongevouwen g staat 21,5 x 17
cm. Het ggedicht i maakt aakt hier, h samen e ^ sa emet
gedicht g 100 deel uit van
een ee ee reeks s van acht genummerde, g korte gedichten: 99 en [100]
^ g
vormen nummer 1 de anderegedichtenet zijn: l `H stoute u enaderen
en
vocht en z wat r ' 2 De b blanke a armen, talmende en veel' 3 `0
do r omen ' (4), g e glooiingen g g ggedoken' U wv voetennzijnalsli zijn liggende gge
e
leeuwinnen'' 'Zij Z ihnnhnn lhangen, g hangen' g (7 = 6 'Haar aa hoofd ood zonk oop
uw borst r neer; e weeke e handen'' 7 e en N`acht
om den tuin en gij gl zijt l
neergezeten' g (8).

160
DATERING 1915-1919
BRON
VARIANTEN
EN CORRECTIES
M3: Manuscript Ma in P^ Map a II, I 8 g groep r P 1): op P het e ee eerste s blad a van a zes esot tot
een kate katern samengevouwen la en ongelinieerda pp ier, ^ die in
on gevouwen staat 28 x 21 S cm meten.
^
M M4: Manuscript ,Map in M II 8 p ^ ^ g groep P 1): op P de eerste e s rectozijde l van
een n tot eeen klein e katerngevouwen te blad l dat a in o n gev o w u e nstaat
23 3 9c m x et e ' ,,
het 29 etbs blad ad heeft ee cmmet het t watermerk ePOST, mIRENE
P het
jaartal aarta 1 1913. 9 1. 3 Be Behalve h a v e de e gedichten ged
te 99 en e [100] 00 (onder elkaar) bevat be
het katern t ook de gedichten g `Het stoute naderen en vocht en zwart' en
`D eba blanke earmen, ^talmende en veel' . Blijkens Blijkenseen aantekening gvan
Van E ck o Pdit
i katern t hoorde o hier e oorspronkelijk eookk
een dubbel-
gevouwen b blad bbij l met et eeeen netafschrift t e sc t van a ed ggedicht
c t 11 3 .
C: 1. 2; , 00:
p. p 4.
De gedichten g i 99 en 1 00 zijn bewerkingen g van één vers: een Franse
vertaling e t li gvan va een ee gedicht g d van a el 1 Saati in Jar a din des fleurs, ^P.
^ S.
La ros eeub ' aux branches ranc es fait ait des colliers co e s de perles Pe
Hum i es , qque fait a tomber t to e e i z' eh PYr
en e les es baisant.t ba sa .
Le ruisseau est unea P e gqà
laquelle viennent lire les oiseaux.
C' est le ventui q écrit et c'est le nuage gqui met les points. P
Ali Ibn b RRostom os o el Saa Saati.) r
Vgl. g^gedich
in li v ebr ad n met dit etdte
en het volgende t edicht ook de onderstaande
passageg uit e Mar rus-uit ave van Duizend ua e e eneen nacht, a ^ die e Leopold eo p0
ezat:
A Damas, a ,l''ai passé p un jour jou et une nuit. Damas! asSSon
a juré que 'mi ja mais plus it ne you pourrait rat faire oeuvre
pareille!
La nuit couvre Damas de ses ailes, amoureusement. Et
le matin ete étend d sur u ll el' om bragedesab arbres estou touffus. s
La rosée sur les branches de ses arbres n' estoint p
rosée maiserles P erles ,p neigeant g au gré g de la brise
qui les secoue!
Là dans ses bosquets, q , c'est la nature qu ui fait tout:
oiseau fait sa lecture matinale • 1' eau vive c' est la
page P gouverte; blanche ouverte; la brise répond P et écrit sous la
dictée i' de l'oiseau, o seau et les es 1 nc b a nuages s a gs font pleuvoir P
leursouttes g pour P l'écriture!
(Le L avr e des mille ill nuits u e et uune
nuit. Traduction littérale et complète p
du te x te arabeparJ.C.Mardrus. a a e p a. C rusTome I. Paris, ^p 1905. 3 10. We
hebben ebb gebruik geb gemaakt g van Leopolds p exemplaar: p in particulier p bezit.)
1
2
Dew dauwparels
hangt ar ls op paan
takken en aan blaren
in kettingen g en snoeren

161
3 a als hij ze e aan wil roeren,
b des we westen's ten ' kus kusmond [als a s hij l ze e aaan
wil wi roerend oere d
c een [kus k mn mond] vl wwind [als ash hij^ze aan wil roerend
4 a [ontbreekt
b bedaren
c doet t ze z ont ontstellen, tellen an g sti gt
ze ezonder[bedaren]
d
e [doet t ze e ontstellen, o t ^ an g sti gen
[zonder bedaren]
f [doet t zeontstellendtrillen e
[zonder bedaren]
g [doet ze e ontste ontstellen e ^ sidderen s [zonder e bedaren] b
5 a [ontbreekt
b stort ze e neer ee de wonderbaren o
c en stort ze all en [neer e de wonderbaren]
d [en stort ze allennee n r de] wankelbaren
1 a De e dauw hangt n gp parels a e op paan
aa takken en e aan blaren
b [De dauw hangt] n gp parelen [aan atakken
en aan blaren]
2 in kettingen g en snoeren;
de kus k mmond van den wind, als hij l ze aan wil roeren,
doet a>
ze ontstellen,
z tbedaren,
11 e nsidderen zonder aren
b zeontstellendan n eo ste t g sti g t [ze] [zonder bedaren,] ,
5 a en stort ze allenneer, n r de e wankelbaren.
wa
[en e stort] r h hen n llen [allen neer, de wankelbaren.]
M3
l a De e dauw u hangt a ^ parels pae op p aan a takken en aan blaren
< >
c [De dauw hangt] n gp parelen a [aan atakken
en aan blaren]
2 a in kettingen g en snoeren; ^
b alskettin en g en snoeren;] ,
< >
d
in
als
te ere kettin snoeren• g ,
e
3 a
in
schuchtere [kettingsnoeren;]
als
g
de kusmond v na den e wind als a s hij l ze aan a wil roeren,
b het kussen [van den wind als hij hi ze aan wil roeren,]
4 a doet ze ontstellen, sidderen zonder bedaren
b doet ze ontstellen rillen [zonder bedaren]
c doet ze ontstellen } an g sti t gze
[zonder bedaren]
5 a en stort ze allen neer, de wankelbaren.
b
c [en stort ze allen dan[,de wankelbaren.
m4
1 De e dauw hangt gtpparelen
aan takken en aan blaren
2 in kettingen en > snoeren,
3 de kusmond van den wind als hij l ze aan wil roeren,
4 doet ze ontstellen, an g sti gt
ze zonder bedaren
5 en stort ze e allen neer e de wankelbaren.
l

II
3 den < de C
[100] 'DE BEEK IS EEN VELIJNEN BLAD,'
162
NOTEN
I In de editie-VanE Eyck Y c (p. p 141 – 142 s staan dit t en e het et volgende g e
gedicht dicht tenen onre chte elk lk op ppg
eenafzonderlijke e
pagina. a a. Leopold heeft e in
de manuscripten en in het blauwe schrift duidelijk h l aangegeven aa gg e e eda
n dat de
ged i c h ten 99 een 1 00
bij 1 elkaar horen ore en nda daarom a onder e elkaar
moete n r n afgedrukt. ged .7
De wo dichter schreefoop 27e9 au augustus ^ 1 21 aan
Van Royen: Y " Het eerste en e tweede gedicht ge zijn l van den zelfden maker
en e hooren n mmin
fm meer r bij l elkaar k .. .. " In de bundel Oos Oostersch e s blijkt b ^ t
e bijzondere l relatie tussen de tweegedichten n i et
omdat o data alle
^
gedichten ' ' g daarr e g ta sPeld
zijn l opgenomen. pg Overigens g schreef hr f Van
Eyck Y zelf e opp 1 ljanuari 1 92 7aan
R.I. Leopold: p ld Deze " twee gedichtjes ge l
moeten niet op p tw twee pagina's pg a ' s g gescheiden esche i e wo worden, e , ^zij behooren behoo
e bij
e lk aa, r op pde zelfde z lf dbladz. b ad . Leo old heeft f hen en niet t e doo door een e streepje,
p
p)
maar door een ee sstergescheiden."
OVERLEVERING VERING M. M1: Manuscript p in Map p II, 8 groep g e p11): op p de tweede recto rectozijd zijde van
een ee dubbelgevouwen gn uwe blad, bad in ongevouwen g staat 3 4 5x
21 , S cm
meet. eet. Het e bblad
bevat o.a. ook eenee versie ve s van e va hete gedicht ge
Zoek
heil en
heul eu uwgedichten;o
u d e a als s ik' eengedeeltenva
van 'Zij ` Z ^ sstond
een oliedee
de zwarte har e n'een `Zij 1, die de rozen harer wanen' g .
M2: M . Manuscript p in Map p^ II 8 groep g eP
1): op p de rectozijde ecto l e van het
ee eerste rvaneoeb va drie losse 1blaadjes ds ^ die d tot e t één e
katern zijn samen samengevouwen. g
.
Elk 1ongelinieerd,v vergeeld r gld laa b 'e meet l in on ongevouwe evouwen staat 21 Sx
17
cm. Het ggedicht
maakt aa t hier, samen e met gedich h [99], deel uit van een
van achtenummerde g korte verzen: 99 en 100 vormen
nummer ummrl e de andere e gedichten g zijn: ^. 'Het stoute naderen a e e envochten
zwart ' 2 'De blanke b a e a armen, e talmende ta me de en e veel' ee 3 , `0 droomerige g
glooiingengedoken' edoken' (4), ^ Uw voete voeten zijn als liggende gg leeuwinnen' (5),
` 'Zij l hangen, g hangen' gp
(7 = 6]),neer;
'Haar hoofd zonk op uw borst neer;
weeke handen' ' (7) en e Nacht Na om den tuin en gij gl zijt neergezeten' (8). 8
zijt g
M. 3 : Manuscript p in Map p^ II 8 groep g ep
1 : op p het eerste blad van zes tot
een katernsamengevouwenb ate bladen ade ongelinieerd g papier, p p , die in
on gevouwen
staat 28 x 21,5 cm meten.
M ^^. Manuscript Ma usc pin t Map apII, 8 g groep p 1): op P de eerste e rectozijde l van
eenn tot een klein katern gevouwen g blad dat in ongevouwen g staat
23 2 x 29 9 cm meet; , het et b blad a heeft het et wate watermerk e IRENE POST, , met het
jaartal l 1 1 93 1 . Be Behalve de gedichten g 99 en [100] (onder 0 elkaar), ,
het katern ook oo de gedichten ge
` 'Het stoute naderen n adee
en vocht en zwart' en
De blanke armen,ta talmende een veel'. ' Blijkens l n leen ke s eaantekening
gvan
Van Va Eyck Y op p dt dit katern hoorde hier oorspronkelijk ook een
dubbe 1 g ev ou w e bn
blad 1g
bij met een netafschrift3
van gedicht 11.
C: bl. 2; 0;. p 4.
DATERING 1915-1919

163
BRON
VARIANTEN M1
EN CORRECTIES A
Degedichten00
99 en l zijnbewerkingen 1
van één vers: een Franse
ve rt alin g van een gedicht van va e Saati 1S i in a rdi n des fleurs, r ,p 65.
La rosée ' xau branches ra c es fait a i t des esco colliers ie s de pperles
er
Hm u i e s ^ que q a fait t tob tomber e ee le z' p h Yr
en ee les s baisant. ba sa
t.
Le u ruisseau sseau est une n pag page à laquelle q e vi e nn e t n e lire es les o oiseaux. seaux.
C'est ' le e vent ve t qui qu écrit eet st lenuage gqqui u met les es ppoints.
o .
A i 1 n oftom el Saati.)
R S
Vgl. gg
1 . in verband ve ba met et dit d teen
het ede
vorige edicht ook onderstaande
passage uit t de M a r us r-ui tga v e van a Duizend en één nacht, cat, die Leopold
bezat:
A Damas ,l ''ai passé p un jour l et une nuit. Damas! Son
cr' eateu r' r' a^ueq que mai ^a plus sp il ne ep o rr u i faire at a e oeuvre eu e
pareille!
La nuit uit couvre r Damas Da asde ses ailes, a es mo , a u reuse m e nt.
Et
le matin a e'tend sur elle l'ombrage g des ar bres b es touffus.
La rosée r' sur su les branches b de ses arbres s n' e st point po
ro see ' mais ^ a perles, P e s,pperles neigeant ge au gré g de eari 1 bse
qui les secoue!
LA, L' , danss ses bbosquets, q > c'est la nature qu ui fait a tout:
oiseau fait sa lecture matinale; , l' eau vive, , c'est la
page pg 1 n h ouverte; ^ la ris brise répond P et écrit tsus sous1a
i' ce t e de e l' o i u s e, et a les e blancs b nuages s uag font t pleuvoir peuvoir
leursou g tes t ppour
l'écriture!
(Le li v r e des ef mill e nuit f et une nuit. Traduction littérale etcomplète P ete
du text e ara b be par PP
C . . Mardrus. Tome I. Paris, ,3 1905. . 10. We
hebben h be neb gebruik u ggemaakt e aa t va van eo Leopolds p sbezit.) exemplaar: p inparticulier zit
^zwierig
^ glad
^be gin
B
Avlug
1 a met krulletter
b [met krul hand
c met halen zuiver enlad g
d [met halen] slank en[glad]
Aklinkerstippen pp
C
1 De beek is een velinen j blad,
2 a eenoen open letterboek, , waarin
b [een] kunstig g [letterboek, waarin]
c[een]goud geletterd g g [boek, waarin]
d[een]gulden g [letterboek, waarin]
,

164
de vogels ge
o komen lezen, ,at
4 e winbeschrijft;
S de wolk, 1 , die eoe over drijft, )
6 a stippen e en d de teekens ken in den zin.
b zet t er de[stippene de n e teeek n sin
en denzin.]
c be bezorgt gt
[de e stippeneen
de teekens tee e s in den zin.]
d schildert de stippenen nde teekens t ken in en zin.]
e ^si gneert
f < >
g [zet et er e e de st stippen pp en de stippelteekens pp in.
h
i voltooit nog og tittels t
j[voltooit]g vlug [tittels]
k c cirkelt ket [de stippen tipp n r eren stippelteekens s pp in.]
1 stlPppp e l t [de]puntene e [er en sstippelteekens
in.
M 2
1 Dee beek is een ee velijnen l b blad a
2 a een n $^ gulden de letterboek, , waarin
b ^rustig
c ^inhoud
d een boek, k ee , een open p schat waarin]
,
e [een ee boe boek, , ee een] letterschat s , waarin]
3 de vogel1
komen o lezen, , dat
5
de wind bes beschrijft, l,
de e wolk, , die i over o e drijft drijf
6 a zet et er de tittels t 1 tt en e destipPete 1 e ken s in.
b [zet] z t gaande n [er de t itte 1s ^ stippe 1 tee ens [in.]
c z ede t vluchtend er t i tte 1s , stippe 1 t ee ens in.
d z e tachteloosr [er dde ti tte 1s ^ stippe 1 t eeken s in.
e ^ tippelend Ali 1' ibn i Rostom ost 1 e Saabi S
M3
1 De bee beek is een v e lijn len
blad,
een boek, keen noen letterschat, ,
3 a een ee gulden ^ labyrinth, Y , waarin
b < >
c Ageschenk g
d ^ gaven
e een gu
1den kostelijkheid[,waarin]
f ^v erhaal
g ^rent p
h [eengulden] ^ lab Yrinth
waarin]
4
S
d vogels g 1 sko komen lezen, dat
de wind i b beschrijft; esc
l ,
6 de wolk, die overdrijft,, 1
< >

[101] 'MIJN BOOM HEEFT KWEEËN TEGEN OOFT,'
165
NOTEN
7 a zet er de stippen en de tittelteekens in.
b [zet] vluchtigend even
c [zet er de] tittels [en de] stippel[teekens in.]
d zet vluchtend tittels er en stippen in
M 4
eia S abi
1 De beek e k is een s velijnen j blad,
2 een e bboek,
eenoen ope letterschat,
3 een gulden l^ e labyrinth, Y , waarin
4 de vo vogels ge
okomen
lezen, dat
S de wind beschrijft,, b rijf l
6 de wolk, die overdrijft,
7 zet er de stippene en de tittelteekens t in.
el Saabi
1 Zie noot ot 1 bijgedicht b J ge 99 .
2 Er is see eenop opvallende 1 overeenkomst oee v r enkoms tussen t s r. 2 van dit gedicht g en e r. 1
v nHHuygens" uyge n s Eenprofessor': e Eis `Hi' ^i e n s rekend p oeck• bboeck; een open pn e
1 etter- s ch att ^ '. C(C. Huygens: Yg s . GGedichten.
edre Naar zij zijn e.uit-
handschrift i
gegeven e e n ddoorJ.A.Worp. PGroningen,
Tweede deel: 1623-1636. Gronin en 18 1893.
p. 16.)
3 Dee laatste 1 regel eg 1gedichtrefereertaantArabische
n dit i gedctee
e e aa het
schrift.
4 Het e isduidelijkwaaromLeopoldM s niet etd udikw e 2
l aa ro p } M 3 en e M 4 onder het
ged i ch t 1e Saabi i heeft ee f t ggeschreven, esc h eve
^te terwijl rw l de Franse a se bbron o el Saati ti ggeeft.
ee t
in Map II, p (: g p 1 : op P het derde blad van zes tot
ee een ate katernsamengevouwen bladen laden on gelinieerd papier, ppier
die in
on ongevouwe evouwen staat 28 x 21,5 cm meten.
bl.-4; 3 0: p. p 4-6.
OVERLEVERING M. Manuscript a 8
DATERING 1915-1919
BRON
L'aube de l'e J érance , p 75-77 l5 .–
LA FUITE DES JOURS
L'arbre de ma vieroduit p maintenant des coin gs au a
lieu deommes p ^ ^p après avoir atteint le sommet, , voici que q
lje descends la pente. pente
Lelus p clair de ma vie a été em p or te ' pa par ele
Temps,il
ne m' en restelus p qqu'une g or g ' e e et ^e
encore e ecestde c'est la
lie!
La jeunesse pest un printemps p et la vieillesse un hiver, ,
mais nonas p l'hiver ui q est s suivi d' n u nouveau eu
printem
ps.

166
ai 'sont ces adolescents a o escents dans a stotoute 1 a r ai " cheu
rde a1
jeunesse? l ?' Oil nsont ces vierges vie ges v avec leurs e parures pa
n upti
es?
Its ontorté p leurs tentes e sous s la terre! Et maintenant
qque le 1' ze h PYp r printanier ta i e r a dec ' hir' ele voile de ela
terre ,1
La fleur e de 1' l'amandier, e, r com ' m e n une belle be e au corps p
'li n' sorti la tête cachet te de ois. 2
de cateta argenté, ge ea ^ or s i t t a te ede
sa ca t b
La violette 3 est comme e l'extrémité e xtr'e des cheveux
musqués de ' e la a i en- aim'ee, qque 1 eTemps paurait s a séparés parés
de l'amie.
e Ppense q que 1 lis e s est un enfantdes e a t e ees, noble o eet
doué d'un ehaute
Eloquence;
Il' ^osse bien d e be une 1 angue,
mais al ne lui est pas p
permis rm' de nous nou pa parler du mystère yst éternel! . . .
SEL - M A N de Sa "v' e , Fèrá q-námè.
1h La de couche neige ui gq couvre le sol.
2 La branche, q u i' n'est pas p encore e co e couverte ouve te de feuilles. es Le mot du
te xte est ^e sèndouq ' o q co ffre, qui fait a songe son e r' ala
bière.
0n s eto nnera ppeut-êtrequelm" eut•etre q u Se n a compare c Pa
les cheveux à des
vioett 1 es. II faut voir en ceci n u vestige g l de manière a a e e de s n e t irdes
anciens.
Pour eux, , toutes leses nuances foncées, o ce , s surtoutcelles su tou e u bleu et du
violet, se m b 1 a i e nt obscu obscures es et ' aien et plus t p ou s moans confondues on avec le
noir.
VARIANTEN [auteursnaam]– < Sèlmán (van Sávè M
EN CORRECTIES 1 kweeën < kweee kweeen M, C
2 honingzoet, < honingzoet g M
ooft, 00 t , 00 ooftt
M
tDe top p iis over ove en e het pad P < (a) De top p is s over e e pad t pd
(b) De top P is over] en [het pad] p
6 is < is M
7 Er rest mijJ nog g ééne slok, <
(a)Er rest niets
(b)
(c) [Er rest] est mij nog ^ slechts g ééne slok M
(d) < >
1 (e) [Er rest es mij] ^ nu [nog g ééneslok]
10 0 ouderdom , < ouderdom M
11 Maar is een winter zonder meer <
1(a)aa r is ' e een n winter zonder meer
[maar] m winter wi te [zonder e meer] er
12 weerom. < weerom M
13 3 voorheen < (a) weleer
b < > M
c voorheen
15 5 Waar < waar M
M

NOTEN
18 heengebeurd
(c) heen[gebeurd]
19 En < en M
C
20 va neen gesc h eu r , < (a) vaneen gescheurd g M
22 een ee hoofdje o le <
vanen vaneen ge gescheurd, ,
(a) zi zijn l kopje opl stout, , < stout s M
b < > I M
eenoo hoofdje Je
23 3 Een e tenger, g , < een tenger g M
24 te voorschijn l < tevoorschijn M
2 6haar
< haar M
27 7 Dat < dat M
29 9 meen , < meen M
doodkisthout. dood s < doo kisthout M
30 feeënkind eee d < feeenkind ee M, , C
31 Tot < tot M
32 wes 1 Prkn
eehad. e M
c van haar
'Vgl. J.W.F. Werumeus Buning: `In memoriam J.H. Leopold'. In:
Groot-Nederland 23 (1925). Dl. II. p. 440; W.E.G. Louw: Invloed.
P. 27.
2 P.. de e Kanter an er vertaalde v e ta ad
1 de dit te
gedicht g in het Engels, g^ zie II.4.
[102] 'MIJN GOGEN VROEGEN: WORD IK NOG AANVAARD?'
167
OVERLEVERING M. Manuscript p in Mapp II, 8 groep g r p 1): op p het e ee eerste ste
bblad
van zes tot
een ee katern te ssamengevouwen g bladen ongelinieerd g p papier, p , die in
on gevouwen
staat 28 x 21,5 cm meten.
C: bl.0: S, p. P 6.
DATERING 1915-1919
BRON
Vloten, n144-145. H t Hetpassage
betreft een assa p.Een
e uit het verhaal 'Een
avontuur r van Ib Ibrahim a ibn b al-Mandi' . Deze vertelt hoe hij l eens oop
lists e lg
wi ze het vanhuis een koopman va eeBagdad in B dad is binnengedrongen.
Na het eten verschijnt l ee een vrouw u die e onder begeleiding g g van een luit
drie liederen lederen zingt. z n g t. Het tweede twee e daarvan a luidt:

VARIANTEN 2 zij < Zij M
J J M, C
EN CORRECTIES
'Wet ` m mijn n l oogen g vroeg g ik: Ke Kent t gl gij mijn liefde nog? g en
zij wonk o t terug: e ru k I heb e uw wg.P
trouw bewaard. Met o zet gaf g
kgeen van a g e eliefde e eo open p e blijken b 1tle e en zij 1z
ontweek o tweek ditt
eveneens met opzet." p
1 Ieditie-Van In E de65 ck Y . (p. 14 –14 staan dit en het volgende g e
ged i c h t ten te onrechte teelk
op P ee een afzonderlijke zonde J ke pg pagina. a a, Leopold heeft in
h etmanuscripten e in hetblauwe etb au esc schrift t duidelijkaangegeven de J
dat de
g e dic ' hten [99] e en l00 + een l O 2 een lO 3 bbij l elkaar a horen en daarom
onder dee elkaar aa moeten m eewo n worden de afgedrukt. gop ed t. De e dichterschreef hr f o 227
augustus ^ 1 921
aan VanRoyen: Va Ro Yen. e tee eerste ste een tweede e gedicht g zijn zij van
den dea zelfden m eker n hooren of min meer o mee bij l elkaar; b h e kaa + hetzelfde z et de e geldt ge
dt
an 'Mijn ` J oogen ge vroegen ge en e V Vreemd ee dat ee een zelfde ze huis' e u s vandaar v , adaa
dat
ik ze e zoo o in n e t hetaf M. M.S. .S a n " In de bundel bu e Oos Oostersch g • blijkt l de
bijzondererelatie e at e g tussen tusse de vier gedichten ed te niet, e , omdat alle at egedichten
g
'gestapeld' zijn pg o enomen.
Zn L eo het boek van Van a Vloten ot in de d NRC pl old besprake bo V V
R van Sjuli
11900. 9, (Vgl. H. L Leopold:Verzameld eo
d. we.. werk d 1II: Verzen Verzen; drama;
g • ,
J.H. • p
Ed.P.N.va n Ec Eyck Y enn.B J.B.W. . Polak]. [Rotterdam, +
Amsterdam],1 9P 5Z, p. 453 – 4. 55Van Vloten V te sc schreef ee op p 7ljuli 11900
9
aan aa Leopold:l "Well `` e bedankt nkt voor je waa rd ee r e n de bespreking bes pe gvan mijn l
boekje. k'l Het is s veel ee tte
mooi."
[103] 'VREEMD, DAT EENZELFDE HUIS BEVAT ONS BEIDEN'
168
NOTEN
in Map II, + groep g 1 P: op het p eerste blad van zes tot
een katern rsamengevouwenbladen on gelinieerd PP a ier + die in
on g evouwen staat 28 x 21 + 5 cm meten.
C: bl. 5 . 0:. p 6.
OVERLEVERING M. Manuscript Ma 18 Oe
DATERING 1915-1919
BRON
Va n V Vloten, ote > p. 145. 4 S Het e betreft een passage P ge
uit het verhaal `'Een
avontuur n van va I b r ahim ibn b al-Mandi' . Deze vertelt hoe hij l eens oop
hsti g e wi l ze het huis u s van a ee een koopman p in Bagdad g is binnengedrongen.
Na het eten verschijnt l een ee vvrouw
die onder begeleiding g g van een luit
drietliederen d e dere zingt. g Het et derde r ddaarvan
aa luidt: dt.
" "Vreemd Vee dat ee één huis ons s beiden be den bevat b aeen dat wwij
l niet
alleen e durvenn zijn, J, noch s spreken. peke . Be Behalve aveoogen,
g , die van
lief liefdekla ge
n en zuchten afgebroken, als uit vuur
gestegene n lippenstamelendn ppee
baue r w n knikkend en
0o gl ee n bre
brekende en handen de g roetend +"

169
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
1
2
3
4 a
b
c
d
e
5 a
b
c
d
e
f
g
h
i
1
k
1
6 a
b
c
7
8 a
b
c
d
e
f
Vreemd, , dat een ze l e huis u bevat o ons s beiden
en eto, toch, wij ) durven ons niet te scheiden,
wi l durven n n niet et alleen a n zzijn,
^ niet te spreken p
dan a lippen pp bevend zonder openbreken,
maar a [lippen pp bevend zonder openbreken,], p
dan [lippen pp n beve bevend n zonder oopenbrekend
P
begonnen k 1 a g, n e we wenkende nke
oogentroost,, g
[begonnenen klag > w a ch tende
[oogentroost,] g ,
< >
[begonnen kla klagend en pogende o e [oogentroost,] g
,
wenkende
verlegeng [klagen, , oogentroost,] g ,
pogende
ootmoedig oot g [klagen, g ,
A estuit ?
g
[klagen,
ontmoedigd g,
w enkende
pg ogende
oogentroost,
enkende
oogentroost,
pogende
begonnen g
verlegen g
klagen age , starende s e oo gentroost
,
oot m o edig
ot n moedi gd
< >
begonnen g
verleen g
. klagen,] age , dwalende [oogentroost,] g ,
ootmoedig
ontmoedigd
begonnen g
verleen g
klagen,] age , dralende oogentroost,] g ,
oot m ed4 o g
ont m oe igd
een ee gloed e van va esa wang, g, die om zijn blozen bloost,
gloed loe van een [wang, die om zijn zij blozenbloost,] b e
donkere[wang, g^
om zijn zij blozen bloost,
die groeten, g , blikken van verzwegen g
ontroe r d zijn ), zuchten als uit vuur gestegen. g g
afpijnen[ p l n zuchten , u als uit vuur gestegen.] g gen
wegkwijnen[, zuchten als uit vuur gestegen.] g g
vertwijfelen[, zuchten als uit vuur gestegen.] g gen
verteren[, zuchten als uit vuur gestegen.] g gen
wanhopen[ p n zuchten als uit vuur gestegen.] g gen
II
8 ontroerdzijn t ) n ontroerd < o t zijn zij C
Ibrahim ibn al-Mandi

[104] 'GOD HEEFT EEN HUIS GEBOUWD EN DAK'
In Zie noot bij 1 en 2 lggedicht
e 1 0 2.
2` H ui ts 1 schrijft: l`
,,. toen hijJ = Leopold] Leop
later[d.w.z. na Voor 5
December] r forscher e en min su subtiel 1 ve verkoos s te wezen eze . nb .. bleef e de
kracht van zijn J woorden zoo dat da duizend ' n mogelijkheden gJ erin
verborgen g n waren wa e e en beurte lings b o eiden.
Men leze nI Oos ter s ch ^ die
actgs acht re lnr e aa ee nvoeed o r b1
van Ibrahim " " i n b l-Mand? a waarin , alles
tezamen n li epdat ^ at in de gedichten g Voor 5 December er
we werd uit-
gesponnen es onnen .. " (J. Huijts: l'` . H. Leopold e Pold en e het e latere e geslacht' g . In:
De witte mier NR 2(1925). p. p 218.)
OVERLEVERING M. Manuscript p in Map p I, , 2 groep roe 2): op pJ
de eerste versozijde van een
sa m n gevouwe
ep n b blad a ongelinieerda p papier, , dat in on gevouwen g staat
28 x 215 , cm meet.
C: l. 6; , 0: p. p 6-7.
DATERING
1915-1919
Jardin des fleurs, p. 184-185
SOIS PATIENT
bid Dieu a batl une demeure dont l e ciel c e es t te tendu de
tristesse
Et dont les murs es u s sont s is tissés ' es ' de cchagrins g s et t de soucis.
II aene enfermé f rm ' les bons et leur eu dit: a t.
La a clef de votre r porte: p o te cc'est
la patience. p
170
NOTEN
BRON
VARIANTEN M
1 God heeft ee een huis gebouwd eb en dak
2 eo en zoldering g bespannen P strak
3a met e kommer, r d,
druk en droefenis droefenis,
b [met kommer,] , angst g e n droefenis ,
4 wee dm
o er e de bevloering g is
5 enaldemue r n zijn J bekleed
6 met zorgen g n en e met e harteleed
7 a en zI zijn l in treuren t in gehuld; g ,
b [en in] be[treurenn ingehuld;} ge
,
8 H Hij l hee heeft de ggoeden e n eer
in weggeloken gg
9 a en e toegesproken:
b en a aldus[toegesproken:]
us
10 de sleutel van uw deur is het s et geduld. ge
EN CORRECTIES g
El Zamakchary.) ch ry.
El Zamakchary
A. Ha Hagtingius-Seger
tin ius-Se ger
ve vertaalde dit gedicht in het Engels, e , zie I1. 11.3. 3
NOTEN 1
g g

[105] LAATSTE WIL VAN ALEXANDER
171
OVERLEVERING C: bl. 7-8; 0: p. 7-8.
DATERING 1915-1919
BRON L'aube de l'erpérance, p. 110-113
VARIANTEN
EN CORRECTIES
NOTEN
DERNIÈRES VOLONTÉS D'ALEXANDRE
l ^
A l' in s t a nt ou '• je roul rai e dans 1 avile boite " laissez
passer s ser mes deux s e mains a shors de la bière; b e e,
Afinue q q quand, a , sortant p du a al , ^ is ava '' n ce r ia sur su la
route, oute, s ceux eu qui i m' a ercevron p t soient so e t édifiés fi' es par pa
mon cas,
Etc on s i'r eetco n comment e un l; glorieux o c queatte
n 'r n tel
que qu moi, i , ayant n tou tout soumis s u s depuis de ui la a surface su ace de e a 1 terre
u' p au profond Océan, ,
Et, t, favorisé avorise pa par le ciel c e couleurturquoise, cou eu de e tur qu o s eta nt
r e n u maître aitede l'univers u seentier;
,
Pouvant u dire: . ' ` ' ai ppar la vigueur gu de mon bras
contraint le monde à verser toutes ses richesses dans s mma
balance!" a ,
Après es t ant de e travaux, t a , est parti p les mains vides, es,
1' ais sant tout cet or et ces innom b r a l es joyaux! ^y o au .
Dit i e o t c 1 a ^ afin es qp
que ud la u multitude es se spectateur t s
cont ep m le ce jour l d'impuissance p et de dénument ^•
us ' il chassent e de leur coeur la passion p des sces, ri h ses •
etu' q ils gémissent, g s, non pas p sur ma perte, p, mais sur s leur
propre sort.
7 een < (a) Een
(b) a I C
(c) e[en]
$MIR KHOSRAU,Áyinè-éEtkèndèri.
1 Volgens g Donker is er sprake P van onzuivere beeldspraak P in de eerste
strofevan oeadditted. gedicht. g A. Donker: r:DDe vrijheid vrc 1 ea va van den dichter en de
dichterlijke vrijheid; h 1 ' • n een criti e k op de moderne poëzie. Arnhem, e , 1946.
P 44-4.) S
2 Vgl. g N. van der e Blom: `Het Ubi Bunt-motief bij ^Erasmus
en
Leo Pold's
Laatste wil van Alexander' . In: Hermeneus 39 (1967/68).
P . 23-28; J.B.W. Polak: 'Bij: de laatste wil van Alexander' . In:
Hermeneus 39(1967/68). p. p 28-30.
3 eo '" r meD Decroos e c os vertaalde r eta al dit ed t gedicht gedc
t in hetDuits etDu se en Martha a a Muusses uses s
in het Zweeds, zie I.1 en VIII.1.

[106] 'WAT BRENGT GIJ MEDE UIT DE LOOVERLANEN'
O V E R l E v E R I N Gvan M: Manuscript in het luxe-exemplaar n Verzen n van n Freule r l
DATERING 1915-1918
Lennep,gedateerd: ep ^ g augustus a ^1
stus 19 8.
C: .1. 9 , 0: 0 p 8.
e H. van
1 ker die BRON het Hu s d e et edatee gg
gedateerde de manuscriptv a n dit di gedicht ed i niet n' t kende ene
ni t bbeschikte te over e de brieven van Leopold op aan Van a Royen, y, n noemt oe t als a s
waarschijnlijke s ll e bo bron van dit ggedicht:R.A.Nicholson: ect. R. . s. Translations of
Easternoet ^ an rose. Cambridge, g^ 91 22. p p. S7 1 .. Hulsker: `'De
bronnen b avan Leopolds0 Oostersche stersch ggedichten'. e dc i
. In: De e gids gi s 99 (1935). 1
Dl. IV... PDeze
67 bron bkomt uiteraard u a niet in aanmerking.D e
bron is R ose- gar en , p. P 1 9:
A holy Y man who had d drawn over his s head ead the cowl e w of
meditation, ^ and had bee been P plunged g into the ocean o a of
reverie, e was asas asked, ,, when he e returnedfr by
o m that ht
state,
one of his s friends e s see seeking n to c cheer eer him. him: What raree
thing g hast as tthou brought u g t us from thegarden eg where ehtou
h hast been?" He e replied: e e. "I fancied yni c ed to myself m se a and said, sa ,
When I reach the rose-bower I will fill thekirt s so of my m
robe with roses as aresent y to my friends; ,ute but the
pe m e of o the t e flowers flowe sso intoxicated to cated me e that at I let et ggo
the
hold of my y skirts." t
VARIANTEN tite — < Saai
C
EN CORRECTIES [versnummer] I < ontbreekt M
1 Wat < (a) "Wat M
— Wat C
2mijm es ^ t e ne s, < (a) va van
b
M
3
c des mijmeren?
l j
meegebracht? g — < (a) meegebracht?" g M
b meegebracht? ebracht? —
(c)a
C
[auteursnaam] — < Saadi M
NOTEN
1 In het e b blauwe we sc schrift staat a bboven dit gedicht g d de titel t ` Saadi' ^ die d e ook o
betrekking heeft ee op p de ggedichten e e l 07 ^ 108 een lO. 9 Leopold
schreef ee op p 27 7 augustus ^ 1 921
aan Van Royen Y dat hij l deze titel erboven
had age d gezet e t o omdat dat hij meende ^
e dat da de naam a Saadi' "aan a dengewonen e
lezer misschien" bekend b k nd zijn.Ut zou l Uiteindelijk zeind
l kwam a de titel tette
omdatauteursnamen in d vervallen inhoudsopgavev o dat
de de na de bu nde
l
werden e pge opgenomen.
172

[107] `ER WORDT NIETS VAN ZIJN WEZEN MEEGEDEELD'
C. 10; 00:
p.8
OVERLEVERING 1 8-9. —
DATERING 1915-1919
BRON Rose-aren Rose-garden, p. 1
9p
NOTEN
VERSES
[108] 'GIJ REIKENDE OVER ZINNEN EN GEDACHTEN'
0OVERLEVERING C bl. 10; 0: p 99.
DATERING 1915-1919
BRON Rose-garden, p. p 20
h ul any ay as ask me on His form to dwell, ,
HelplessI say, — "He hath no parallel." p
Tloversthe ThebYloved one all are slain,
No voice i can ca answer aser from the t dead e e aagain.
ga
1 1 oem meent: e. e S " "Sedert de e eeuw eeuwen e heeft e ons niemand zoo zoet e
e donker,ene rdoordringendn ,gbeeldendov
er n on r eron aller a er
dingen in g ng gesproken. es pr o en. Zelf Ze sschrijft r" lfthij:
^ [volgt g dit gedicht]. ge Dit t laatste
althans heeft e t Leo Leopold po oppdeC. schitterendste s wijzegelogenstraft." ^
.
Bloem: 'De e D dichterLeopold'. c d er t J.H. H.. Leop d In: . Den gulden g e winckel c 35 (1936), 93 1 6
nr. 9.. p 9.)
VERSES
[109] '0 NACHTEGAAL, DIE ROEPT EN JUBELT UIT'
OVERLEVERING E C: bl. 10; 0: p 9. 9
DATERING 1915-1919
BRON Rase- arden . 20
^ ^ p
VERSES
0 Thouwho ouwoto towerest e over random thought, g,
Oe ' rlh all a that we e have aesd said, , heard , or taught, g,
Life L e at its term, e , theassembly t eass b Y is dispersed, d p ,
And we have not n describedee Thee T from f the e first. s
'n Ob dof the emorning! g i the ove love of the t moth e otthou o shalt s tlearn,
, —
The Te moth o that a desired, d ^ and was drawn to its agony g Y mute.
173

These hcharlatansk sp see or im. HHim: v vain in a is theirthoughtlessrsuit
the pursuit, ,
Since he that h hath at knowledge n 1e d eg suba is dumb and will never return.
NOTEN 1 P. , de Kanter Ka n te vertaalde e ld taa dit e t e gedicht g cht in n het etEngels,zie
II.4.
[110] 'IK ZAG MET PRONK EN KOSTBAARHEDEN'
174
OVERLEVERING C: bl. 16; 0: p. 9-10.
DATERING 1916-1919
BRON Le0 P0l noteerde in zijn i l z ch s o0lci
l e r b oke1916/17: e l " Sa a is Gulistan G
bei b 0ear Olearius s Rose n ta 1 Schleswig Sc esw g 1660 660 p. 1 p " S7 en '`Her er B. 26
p. .375 " . De ee eerste aantekening g verwijst l naar naa `di Sa ^ . P ersianisc
er
Rosenthal. I Inwe l c h em viel e lustige e historien, , sc h a rf sinni gereden
und
n ut zlich te e eln. g Vor 400 0jahren l von einen Sinnreich en
poeten P Schich
Saadi in pes r ischen sprach sp be s chriebe n. Jetzo z aber er von Adam Olearius
... u be rs etzt ... . Sc h ess 1 w ig^1 1660. . Op 0 de doo r Leo Leopold Po
aangeduide
plaats staat:
Ich sa te zu e i ne r h sc n o e nPf Pfawen nFed Feder, ^ welche e ich im Alkoran
zwi s chen den Blettern Blet t e 1liegend i gn
ffand: a Wo Woher h r kompt p dir solche
Hoheit, , ass du in sso herrlichem 1' em
Buche h liegest? g . Diese
a ntwo r te te mir g leic h msa . We r s ch one
ist , hhat llzi a e e mehr t e
de nn e in as h slicher einen freyen e Y e Fuss zu set z en wo er e wil , und
nimn e a desHa
Hand d zi e h et
ihn leicht zurucke.
De tekst t i' bij Herder J luidt:
E eP f en au er ed lag zwischen g i B atte 1" rn des Korans, s ,
Sto lz e sprach s ac ich, , zuhochistdeseSt i ell e "r dich!
"Nicht! Nlcht. antwortete . s i oe Wohin W die des ch^ne Gestalt kommt, ,
ist i i an ihrem Platz; , jeder ^ ver g^nnet
ihn ihr."
J .G. Herder: Sam Sdmtliche he i^erke.
Heraus gge
ebe n von o Bernhard
Su ph a n . Poetische o e i^erke. Heraus gg e eben von Carl Redlich. Teil
XXVI I [: Na ch brldun
en aus der de Grre chr schen ómi R sc h n e und der
^ ^
mor enlandtschen Lrtteratur. Hildesheim, 1 9 68 . Re
pg ro rafischer
^
Nac hd ruck der Ausgabe g Berlin, ^ 1882 P..
375.) 3
De verwijzingen naar 0 l ea rius en He Herder de heeft Leopold p ongetwijfeld
overge overgenomen uit zijn J editie van Goethes i^es t- o"stlicher
Divan. In de
` Anmerkun g en ' pop P 408 staat: " V orl age in Saadis S i Gulistan bei
0S
learius (Rosental, , Schleswig660 1 , .1 S 7 , schon vvon
Bd. 26,
S73S . , ubersetzt. " Deze De e aantekening a te k enin
hoort g bij Jhet vijfde lfde ggedicht
uit
het et Buc der e Paa Parabeln , waarnaar Hulsker al verwezen nhheeft:
Ich sah mi t S t n au n eund Ver g nii gen
eP auen f f edr eim
Koran liegen: gen:
W illk o mm en an dem e heil' gen
Platz!
Der Erdgebilde g h6chster Schatz!

dir, , wie aan des s Himmels Sternen, ,
Ist Gottes G osse im k kleinen e e lernen, ,
Dass er, , der We 1 te n u"
r e lickt ,
Sein Au gge hier hat au fge ru'
ckt
U nd sso den de 1 icht e en
Flaum g eschmuckt ,
Kon " i e kaum m unternahmen, ,
Die e Pracht a des s Vogels n hz ac hm ua e. n
freue e e dich des Ruhms, ,
So S bs bist i du wert des Heili ^ums.
.W.vvonGoethe: Sa"mt ic e i^er e. ubil^ums-Aus gabe.
Bd. 5: 5
i^e^ t-ó s t ic er Divan. Mit Einleitung g und Anmerkungen g von Konrad
Bu r ac h. Stutt Stuttgart ga t und Berlin, e rl'n ^ [1905]. 91
0. p. .l 08
. We hebben ebbe gebruik ge
gemaakt van Leopolds p exemplaar: p in particulier p bezit.)
Leopold p l zal, >gstrekking gezien a e e het et verschil in strekkin tussen zijn l ggedicht
e en dat
va vanGoet Goethe e een gezien g e zijn aantekening gin het schoolcijferboekje, l l^ waar-
schijnlijk oo k Herder H rgeraadpleegd r ebe heb n.
VARIANTEN 3 qqoraan < quoraan q C
EN CORRECTIES 4 en rosse < (a) gesprankte[?] g pran
?
b<
c en rosse
>
16al,

176
BRON L 'au e de es ' e'rance ,p 20-21; .en n wellicht de Duitse e bewerking g van
Vo Von Hammer, Ha e , die door Goethe e in1 het hoofdstuk oo stu ge
m e in es ' van a de
`Noten und Abhandlungen' A han un bij zijn t- " t 'c gen JJ zi 1^es os z er Divan v geciteerd ge
ee
wordt.
ÉSUS LES DÉSOEUVRÉS ET LE CHIEN MORT
1 ,
esus, ' qui i pa parcourait t le monde, , porta p un jour ^ ses ppas
asupe n n petit marché. .
I 1' vit un ch chien,comparable e à un loup l u ,P^ isant gisan sur la
voie; i r e m aquaque r 1 a vie était e sortie de son corps, p,
comme mm Joseph ose P ddu
puits. P 2
Et autour r de ce corps, co n s foule une g u ait e etran ^rangée,
'e tels des
vautours dévorant une charogne. g
L'un 'u i d sa i t• . ``L'horr e urde ce spectacle p obscurcit le
cerveau e et 1e ttoub trouble, e , comme un souffle s u éteignant g une
bougie."
Un autre a louta i•``Pour t. tout to t Pprofit, o ^ il n' Y a (en e ceci)
que les' te n' bre e sdes yeux, y, et l' e roi du coeur."
Chacun n h c n a t n uair sur s la même amme g et , accabla
de d u ret e' le s e corps co ps
du chien c mort. ort
LLorsque a a son so otour e'sus prit la parole, role il passa p sur les
d e ' auts >Ppour ou e ne s s'occuper occu P e que qu des qualités. qua
tes .
Ilit d. • "Parmi les s ornements qu ui se trouvent sur
ed ificede ce e corps, p, s des dents dont la blancheur
su rpasse c elle des perles." p
Nec on s i' ee d point r Po
t lesdesautres défauts e usd t sa set esbbonnes
actions; i n• plonge lutót te regards s g en toi-même et , vois
tes p r op redau s e'f ts.
L' Le jour u tupe pr ends s en main le miroir, , humilie-toi; ,
nee so iis pas ad admirateur at de t toi-m^. eme
Ne va a pas P te parer Pa e comme e le Pprintemps, P^ si tu ne veux
exciterg
la convo iit se de la a Fortunemline maligne.
N É Z A M I , Makhzèn-ol-Asrár.
2 Littéral. .p • "...son ose h était sorti du uits" p . L' Arne, ,
ou la a vie , se trouve ainsi comparée p a Joseph. p
Herr Jesus, der d r die Welt durchwandert,
Ging G g einst an einem Markt vorbei; ,
Einoter t Hund lag gauf dem We ge, g,
GeschlePPet vor des Hauses Tor; ^
Ei Haufe aues stand n urns u Aas a umher, ,
Wie Geier i i sich urn u Aser e sammeln.
Der e eesP in sprach: Mir wird das Hirn
Von dem Gestank nk ganz g au sgelbscht.
Der andre ndr sprach: P a h• •Was
b braucht au es viel,
Der De G abe r rAuswurf bringt b nur Un
liick. g
So sang sa eln ljeder
de rse seine e Weise,
Des totens Hundes Leib zu schmahen.

[112] "IK BEN DE WAARHEID!' EN NA STEENIGING'
177
NOTEN
DATERING 1915-1919
BRON
1s nun an Jesus kam a diee
Reih,
Sa p ch , ohne Sc hm"hn a , er e guten te n Sinns, S s ,
Er Esacaus sprach p ^g "ti er Nat u. r •
DieZah " n es sind wie Perlen e we weiss. s
Dies DesWot Wort macht den Um se t e h n en ,
Durc g l u h te n Muscheln s ln ahnli ' ch
, heiss. .
a. u il" ms-Aus .W. von Goethe: G h Samt ic e i^er e au g e. B: .S
i^es t- os tlac er Divan. va . Mt t i E'nl e tui n gund d nm A rk e n u n ge
von Konrad a
B u r d a. ch Stut Stuttgart t gatu n BBerlin, ^ 1 90 S .. p. 1 . 93 We hebben ggebruik
e
ge m aa k t van va Le Leopolds P s eexemplaar:
p in particulier p bezit.)
1 Me i 1e rbes beschuldigt chu d gt Leo Leopold p l op pg grond o van dit dt ggedicht ed c tva van plagiaat. P ag aat
.
Volgens hem em vertoonto Leopolds old pedicht
gedicht no al wat g "poëtische poet
subs. .
taalkundige
aa1 g e eigenaardigheden" g ghe
e n" en aa laat met name a e de v vierde e e st strofe o e een
" vertaalarbeid op p het laagste g niveau" veau zien. Tot s slot t v vraagt aag
lhij
zich:
" Hoe is het eis mogelijk, t g mo l^ e i k datt di a lle s ee n a h ly eeeuw 1 ang
hebben ebbe g geslikt, es kt }J^ ja, mooi oo ggevonden e nen bewo n r" de d. (J. Meijer: Me l . `Vijf V l
maal a eedoe een dooie o hond:J.H.Leopold d. p en het literairegeweten'. g In:
Kentering g 1 1(1970/71),nr. 5. p. . 26- 3S• ^ citaten Pp o.. 3S Westenroek
komt in een reactie i op plJ
Meijersartikel e ers tot econclusie: "Meijer e e
moet m aa r n eens Leopold leren lezen en zich leren documenteren."
.M. Weste n ro b k• e . 'Witte W tanden voor Jaap p Mei'er'. l In: Kentering g
12(1971/72),nr. p. 2. . 46-48; , het citaat pP o. 48.)
2 Francisco sco Carrasquer Ca as 9 ue evertaalde
dit ggedicht
in het Spaans,zie VII.1.
M: pManuscript in Map p II, 8 (: g groep p 1 : op p het tweede blad van zes eS
tot een ee ate katernsamengevouwen la en on ongelinieerd g pap papier, die e in
on g gevouwen staat 28 x 21 > 5 cm meten.
C: bl. 13; 3 0: , p. p11.
In de inhoudsopgave pg van Oostersch wordt bij dit gedicht g de naam
Mansoêr al-Hallád'(858-922)opgegeven. JJHulsker wijst erop p dat de
bron van dit vers niet eengedicht g van deze Perzische mysticus Y kan zijn zij
maar een, op hem P betrekking e b heeft: g "Waarschijnlijk W ll moeten e we
de bron van Leopold p zoeken e in een gedicht g van Hafis, die volgens ge s
Browne van Hallád' l gezegd g g heeft:
M blood would ewrite `I am the True One' on theground, ego ,
If thou wert to hang g me, like M ansur on the t cross s to-night. g
Misschien zijn J het deze regels g die Leopold P geïnspireerd g p hebben b ... ."
De regels ge s komen o voor o in E.G. G rowne: A lira te ^ history hit ^ of Persia. ers a.
Vol. I: From the earliest s timess until Fi rdwasa.
London, ,91902. p 3362.
Hulsker: `De bronnen van Leopolds p Oostersche gedichten'
. In: De

178
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
ggids 999 1 93S . D. Dl. IV. p. P 68.) 8 Staa Staal acht dit tom twee eeaan
redenen on -
e elik l •" te nee
eerste ste is s uitH u t Hulskers u ker artikel art ik reeds e ee s duidelijk u e i lk dat bijl
Leopolds p swijze J e van a vvertalen etae bewerken e ee weleens weees kleine k n wijzigingen eeo
toevoegingen voorkomen, oorkom n maar nooit tals zodanige al hier zouden e zij zijn
• (nl. van 'ophangen? in `stenigen'). Ten twee e is ... de
steniging ni e gg in ds reeds een e thema, e a , dat a in de Perzische e e legende ge
e voorkomt ....
Er moet e dus us een andere en nog onbekende g be bron voor het gedicht g
bsa. e ta n"J.F.Staal: ..Sa`Mijn Jhart neemt ee velerlei gestalten g aan, ^ Aan-
tekeningen n aa r aanleiding a g van enkele ggedichten vanJ.H.Leopold p
I' . In . Am Amsterdams saG9S3 te d tijdschrift ms voor..
letterkunde 1 1 p 3.
D e P e rzi sc h em ic Yst M us n o" a r s l-H e a llád' a werd l in 922gearresteerdn 9e
op p beschuldiginge van ketterij l voor het e ggerecht ggedaagd. ag
Over de
achtergrondenp van va het e proces s en e de drijfveren l van degenen g die het
hadden aangespannen, lo en de pg
meningen uiteen. In ieder geval werd
Mansoêr n"r r ter veroordeeld doode ne str werd op peen ee gruwelijk g e l e
m anier ten e uitvoer t voe ggebracht: eb eerst ee st werd e hijlgg gegeseld, e ese ,
werdenJ zijn handen an e e en zijn voeten oete afgehakt g en e ten te slotte s t werd e hijJ
gekruisigd.Jl zijn Na dood verbrandde men zijn lichaam en wierp pJ zijn as
in de Ti gris.
Erestaan b uiteenlopende verslagen van e gebeurtenissen g tijdens J het
pr
en nterechtstelling.vertelt de Zo e e Perzische s e dichter te Farid arid
1- D inAttar A ar - in zijn "n l boek boe over ov e s soefische e o scdat es
heiligen a t s M e n eerst o"r r t
gestenigd^ w er vervolgensv ermi 'n kt en e t n e s slotteonthoofd.
otte Daarnaast
on ts t o n en in de lloop p der r jaren a e n a allerleiovrd e e e soon r Jpersoon
MMansoêr, e ^ zijn z nl gedrag ge a g bbij J e engebeurtenissen de de proces rond h en pt
r ce de n
van va het et vonnis. s Het et citaat c taadat Leopold p in M onder het et
gedicht sc schreef ee (zie e hierna e onder'varianten e ar en correcties') moet in
• worden gebr a cht met m z 'n o legende. ee g M n as oêr had vóór zijn l n
terechtstellingo opdracht p da gegeven gg e oom na zijn l dood behalve lzijn
asook
zijn J Pl pij in de Tigris g te werpen. p Dit moest gebeuren g om te voorkomen
dat de rivier Bagdad ag zou verzwelgen. g
Inadeewordt n rverhalen or gemeld g m l M as n oêr sbbloed op pde
d aarde
"Allah! Allah!" heefteschreven geschreven en dat zijn as op p de rivier de
woorden n" Ana ` 1a . Ha q9. ^" (: • ben be de waarheid! aa heeft gevormd. g
(Zie L. Mass i gn o. n• La passion ass o d' a al H a lld 1'. Paris, , 1 921.
Diss. Parijs.) ls
We zijn l er e niet etingeslaagd
de bton die d e Leopold voor dit gedicht g heeft
gebruikt, g ^g
te achterhalen. Ge Gezien het door de dichter overgeschreven
citaat mmet de Engelse n g 1 se vertaling e gl lijkt het aannemelijk aannemelij dat het een
Engelse bron b – on wellicht we c een t eePerzisch-Engelse g editie – moet zijn. zijnMaar
het e is s ook niet uitgesloten g1 oten dat Leopold eop
gg gegevens aan verscheidene
b r nnn o e h ee fontleendn te in z i' J n ggedicht
ed c t heeftsamengevoegd.
ee
[titel] Mansoer r l-H e allás
(Katoenzuiveraar)
1 " I kben be de e waar waarheid!" e d. en na steeniging gg
2 a en e st stilgewordenzijn eg l van stem en leven
b na a it st wordenzi' eg n l van stem en leven]
c

3 a kroop k o p er e het e b bloed oe i'eenenhad
bijee
< >
c [kroop] p [het] xxx [bloed e bijeen l e een
had]
d
e [kroop p het] e [xxx] [bloed oe bijeen 1 en had]
f
g [kroopp
het] e gemarmerd b loed bijee b i'e e n en
had]
< >
i kroo p het] e gepurperdbodb [bloed bijeen l en e had] a
l < >
k [kroop] p hetgemarmerd bloed ete bijee bijeen n had]
4 ben b de d waarheid" op p den grond g ggeschreven.
e
Ana Aa ''1 Hakk wa Yla ^-' sa l ubbati ^ il' A la 1 h .
haqq 99
and d within my Y coat at is nought g but tGod.
— < Mansoer el-Hallas C
NOTEN 1 P. de Ka Kanter t vertaaldedit egedicht r edicht in het En Engels, g e , zie II.4.
2 In wordtbijl ingesprongen i' de tweede en vierde re regel el.
[113] DUIZEND EN ÉÉN NACHT
179
OVERLEVERING M. Ma Manuscript USCrl in P t Map p, II, I 8(:
groep g p1): op Pde tweede rectozijde l van
een dubbelgevouwen g n half a vel met het watermerk 1 E N I C H U E R E N',
fo formaat rm 18 cm; ll c alleen a , e ede
sslotregel
1 g 1 van va de drie d e strofen. st o e.
MM2: 2 • Manuscript Ma usc P tinp particulier ar bezit: twee tot een katern samengevouwen
velletjes 1longelinieerd a ier papier, die , in on gevouwen g staat
14 x 21,5 S cm meten.
M3: M, Manuscript Manuscri pinparticulier t nbezit: ezit: twe tweezijdig ezijdi beschreven es velletje van
13 x 21c m , hetzelfdee pp papier a als a het e netafschrift f shntv
vanade
Soe
asc -
kwatrijnen,e en evenals e a dit afkomstig uit de nalatenschapvan Herman
Poort (vgl. l v. noot 1 oot bij de b l eafdelingstitel
Soe
isch .
C: bl. 14-15; S0: , p. p 12-1 12-13. 3
DATERING 1915-1919
BRON
II
[titel]
Le livre des es mille nuits et une nuit. Traduction littérale et complète p du
texte arabearJ.C.Mardrus. p Tome VI. Paris, ,91
01. Pp.
68-70. De
betreffendea passage p komt g voor in het verhaal `Avontuur van de dichter
Aboe-Nowas' ' (: 288ste nacht). Kalief aHaroen H roe p Al-Rasjid ggeeft
een van
zijn dienaren opdracht p de dichter Aboe-Nowas bij 1 hem te brengen. g De
dienaartde vindt dichter t uiteindelijk in een kroegje gl in Bagdad, g , maar
A boe -N w o weigertme as te mee komen. Hij Hij heeft aan een jongen l g duizend
drachmen beloofd,ma a r omdat m t hij hij dat geld g niet bij lzich
heeft, moet
hij als a s borg bo g in het et kroegje kr blijven e gle b ve l zitten. De dienaar wil de jongen l g wel

180
eens e zien e e en Aboe-Nowas roethm roept en. binnen. De jongen draagt gdrie
ewaden van verschillende kl eu rover
elkaar; , eerst e vertoont ve toont hiji
l zic zich in
een witgewaad, g
m een ro en ten slotte s rte ini
een zwart. Bij
het zien vanlk e a van dezeewaden g improviseert Aboe-Nowas enkele
verzen:
"II s' es tmonr' montré " vetu d'un d un lin 'a
la 1 blancheur eu de lait, a t,
et seseux étaient l^languissants sous ses paupières p au pieres bleues, s,
et les roses oses t n e d re sde ses joues ssa beni ' ' ei nt u i es lesavait
créées!
"Et moi je ^ lui dis: "Pourquoi
passes-tu sans me
re ard , e r alors a que q ^je consens 'a
me livrer entre t e tes e mains ains
comme la victime sous s les s coups u s du sasacrificateur?" cateur. ?"
"Il me répondit: p " i sse ces es discours d sco u rs et re garde
en e
silence l' oeuvre e du u Createu Créateur. . Blancmon co ps corpset
blanche ue ma tunique, qblanc ^ b a ncest o mon visage ge
et blanche anche ma
destinée destinée: • c'est s b blanc a c sur blanc, 1 , et b blanc anc sur blanc!" lanc.
"Il s'est tre montré vet " d d'une e untun tunique que rou ge
comme ses
procédés cruel s. ^
"Et moi l je m" ec ri a Emu i , 'm de surprise: p " Comment se
fait-ili que tu puisses, p ^ bie nque q tu soiss ' n ebacheur blancheur n
de lune, e ^ a a ppa r tre i avec tes deux joues l rougies, g , on le
dirait, , du sangg de nos os coeu coeurs, s, et vetudune "' tuni que
pprise aux anémon es" ? .
"II me e répondit: p "' L auro r e m'avait mavait
d'abord d abor "' d pre
te son
vêtement , mais c'est maintenant a e le soleil ui l '- meme " qui
a fait alt cadeauu de se flammes: fl mm . de flamme fla e sont mes
joues get rouge mon habit,de afl mm e ssont mes es lèvres evres ' et
rouge g e e1 vin qui i es les co col o ore: e. c'est rouge sur rou ge,
et
rouge g sur rouge!"
"Il s'est m o tre n ' vetudune " ' tuni que
noire comme la
nuit, > et il ne daigna g me 'eter l un regard g seul eet.Et m n^ je
lui dis: "Ne v i- s tu donc pas que mes es e ennemis emis et mes
envieux exultent de ton abandon?
"Ah! je le vois t bien maintenant: tes
noirs sont
vêtements et noire ta chevelure, , noirs sont tes yeux y et e
noire ma destinée: c'est noir sur noir, , et noir su sur n oir. ' ^"
VARIANTEN [titel] DUIZEND EN ÉÉN NACHT < 1001 nacht M 2 , M 3, C
EN CORRECTIES 1 – zacht < zacht MZ3M
4 Hem, Die < (a) hem, e die
b < a
(c) H[em,] D[ie]
M 2
6 handen < handen, M 3
8 biedt.

15 S mededoogenM e,
2
g M
3
16 uit i < uit, i MZ , M 3
17 7 gij, i , < gl gij M 2M2 u < UM
weet, , < weet M 2
l18 w a n ge n pracht , < wan gp n e r a ch t M 2 , M 3
19 9 tronen, 2
, < tronen M , M
3
20 0 anemonen! a
^ < anemonen? anemone . M 3
21 dracht, h , dracht r M2
22 middagzon < adageraad
b< M 3
(c) midda g> zon 1
bondgenoot; < a bondgenoot g M 2
23 3 rood 0 < Rood od MM3 (b) bondgenoot, b ge ^ M 3
bloedsatijn, b o dsat i n< bloedsatijn e •n
l , b l M 2
27 7 haar

Soefisch
[114] '0 ZOETHEID VAN TE LACHEN ZONDER MOND'
182
NOTEN
1 De kwatrijnen l van de reeks Soefisch zijn, l, op p twee na,bewerkingen
a ^
,.
van Franse pprozavertalingen g uit: Hoce y'ne-Azad: La roseraie o du savoir; sa ,
Choix C de quatrains q s mystiquestirés des meilleurs auteurs au u Persans. sa s.
Traduits a u ts ppour ou l a première p e ee fois se en raf n ^ae
i sa avec e u n eintroduction t des
notes es critiques, q , littéraires tt s et philoso p hi 9 ues. Leid eet Paris, s,906 In
Lo e pl
o 1exemplaarvn dsR van dit i boekje ok' e (verder r rafgekort tot ose rie a
komen e ontwerpen p van bewerkingen g voor. Daarnaast heeft de dichter
gebruik ebruik ggemaakt
van losse blocnotevelletjes blocnotevelletje waarvan er slechts één
bewaard iss gebleven. ge
e lvn. Verder Verde er e s een e e enetafschriftovergeleverdn
n t sc van de
volledige e greeks e ee o isc s ^S dat euit bestaat i vi er om elkaar a ee h n evouw g, en
ongelinieerdeue velletjesd npapier,beschreven, eenzijdigg in on-
g vouwe staat n taat on ongeveer gg
evee 1 x 2 1 m c. Dit D t netafschriftr 130
(verder r afgekort k rt
tot N) ieigendom s geweest gew van notaris n t ri sChri
iaan st G George or gLeopold
1867-1een 935 ^ ee ljongere g r broer van de e dichter. bis Het i later in bezit b
gekomen schrijver van de schrijver Herman Poort en het bevindt zich nu (nogg
steeds)p in particulier t bezit.
Ten slotte komen de kwatrijnen a ^ uiteraard aa ook voor in het e blauwe bl
s schrift (zie noot 1 bij O l O S T E R S C H' , ze staan op P de bladen 1 7-22
,
met et blauw b au potlood pt ggenummerd
e e l- 6 21 - het eeerste s blad b van het e
sc h r if t is s nietgenummerd.1 es t Zoals eeerder
rd r isvermeld,h ee t f d i tc a hie
r
(verderafgekortvrijwelz tote C)ee
e a k r sl ko kopi i' ed i e n d v oo r e eerste tene
enige gp publikatie ub kat e van va o.a. de kwat kwatrijnen l e. in: Oos Oostersch; s ^ Verze Verzen naar
Perzische ch Arabische dichters. e rc ers . DoorJ.F.van Doo . . a Royen o y e gedrukt ge u tase als eerste e se
ln erKu nra e Pe Pers. . s et Het v e vierde de boe
boek voor ded"Vereeni ggr in der e
VY i"' g.-'s-Gravenhage, sGa nh a e g. 1 . 1922 22 = 1 924
. (Verder Ve d afgekort a g e t ot tot 0).
2 Vgl. g J. Hulsker: `De bronnen van Leopolds P Oostersche gedichten g .
In: Deids g 99 935 1 . Dl. IV. p.
46-48 46-48; • .D.P. Warners: Het vierr
ee li g gedicht gg in de Nederlandse N a letterkunde sinds de enaissance.
R
Amsterdam, , 1 947. Diss. U.v.A. pp.
157-163, 3, 16 -170 9 203-204;
, ,
W. .M.A. Asselbergs: g Geschiedenis. pp. 21- 3 22•J.F.Staal: 3 ^ `Mijn 'Mijnhart
velerleiestalten g aan; ^Aantekeningen g naar aanleiding g van
enkelevanJ.H. gedichten n I '. In: Amsterdams a ti 1dschri
t
voor letterkunde 1 (1953). p.
0: 3 noot 1.
M: M. Ontwerp 0 in de e RRoseraie, pp.
551.
N: bl . 1 , • C: bl . 17; 70 , : p. p 113. 3
OVERLEVERING p, 1
DATERING 1915-1919
BRON R RRoseraie nr. 57
Seigneur! gneur. ^ 9u
il '' est d doux u de rire sans (ouvrir) la bouche.
Sans ans le secours des Yyeux, ^ de cons e e r les créatures es ddu
monde.

VARIANTEN I
Assieds-toi et voyage, car it est excessivement agréable
de parcourir la terre sans se fatiguer les pieds!
Afzèl.
EN CORRECTIES M
A
1 zonder mond
2 wereldrond
3 verre
voeten wond
4 e
B
1
2 zonder oogen g n gga
te slaan[wereldrond]
a
3
4 zonder bestofd tofd zijn, zonder [voeten e wond]
C
1 0 zoetheid oethe van a te lachen a zonder mond
2 a v an [zonder on e o oogen] eg te bezien et [wereldrond]
b [van zonder r oogen g n te] eoverzien [het e wereldrond]
c [van zonder r oogen n te] be zien het wereldrond]
3 Zit tste stil en reis sozoetheid
van een tocht
4
II
1 0

VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
1
2
3
4
B
1
2
3
4
C
1
2
3
4
streng van draden
g
raden
om o s hemels cirkelgangraden
o omteot n r ee l n dit [streng t gvan rad en
[116] 'GIJ, VAN HET GODDELIJK GESCHRIFT EEN EXEMPLAAR,'
OVERLEVERING V E R L E V E R I N G M: Ontwerp p in de RRoseraie, , p. p 338.
8
N: bl . 1; , C: bl . 17; 70: , p. p 13. 3. •
DATERING 1915-1919
BRON RRoseraie
nr. 41
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
0 toiui q es un exemplaire p du livre divin; ^ toi qui ui es le
de la souv ea r in ebe beauté! e
Rien ' en de e ce e qui ex' existe is monde e n'ets horssde toi; ,
e m an e (ce que q t désires) u s 1 toi-même, , car tu es tout
ceue q tu veux être!
1 af exemplaar P
2 moeers ^g ie eiaar
3
4
II
3 u , < u^,
N
[117] 'NOCH GIJ NOCH IK DOORDRINGT DEN BUITENSCHIJN'
184
OVERLEVERINGM. M: 0 Ontwerp twe p in de RRoseraie, , pp.
3
.4
N: bl . 1; , C: bl. 17 • , 0: p. p 14.
Afzèl.

[118]
185
DATERING
BRON
1915-1919
Roseraie nr. 46
Ni toi, ni moi ne parviendrons a connaltre les secrets
de 1'étetnité; nous ne trouverons, ni l'un ni l'autre, le
mot de cette énigme.
La question qui nous concerne se traite derrière un
rideau; quand le rideau tombera, to ne seras pas là, ni
moi non plus!'
A b^ ol-Ha an de Kh9 ara án .
^ Il n aura plus 1 de toi ni de moa.
0u bien: Y p
est -c ela ^une allusion a ^ 1 l'absorption absor Ption
dans le grand $ ra Tout.
z < < n'y '^ " Peut-être
VARIANTEN M
EN CORRECTIES 1
2
Noch gij $1 noch ik
zie ons boeit, wat speelt aachter
o$ een gordijn l n
3a
wanneer het valt
b
en als [het vak]
4 er geen $ ee ik ik, zal er geen $ gij $l meerr zijn l
'VOOR WIEN DE GLANS DES OPPERSTEN OMSPEELT,'
in de Ro^era
OVERLEVERING M. Ontwerp i e p. ,
p
46.
N.b 1. 22; C. b l. 17; 70:
, p . 14.
DATERING
B R ON
VARIAN VARIANTEN I
1915-1919
1 -1 919
Rs o eraie nr. 50
Pour ce celui i qque u tou lou
t sla race $ de Dieu accom P$ a ne ,
le roi est égal e $ a ^l a un mendiant, , et le men mendiant vaut un
roi.
Dans la forme des creatures créatures, volt le sens divin;
car, ,
en e 1 vérité,
homme est fait a a l ima$e de Dieu.
Kahi de Kaboul.
EN CORRECTIES M
A 1 rijk
2 gelijk
3
4
blijk
B
a a Wie is [rijk] lk
b
c
[Wie is] de $u gunst des Heer en
Voor hem die [is i de $u gunst des Heer en
[rijk] ^
rijk] 1

2 a a [gelijk]
b fl staan koninge[n] en bedelaar[s] [gelijk]
3
4
II
2 misdeeld, < misdeeld; N
NOTEN EN I Leopoldbegonin eoodb p ego
C het woord eeerst
'Oppersten' r. l e rst met een
kleine k1^n ' letter ette maar r veranderde aa erand e d deze e de onmiddellijk e dde ^ in een e hoofdletter.
[119] 'OVER HET BLAD DES LEVENS ALS EEN STIFT'
M: O Ontwerp C P in de Roseraie, ^ Pp.
50. 0
N: . bl. 2; l.118; 8 0: p. P 14
OVERLEVERING S
DATERING 1915-1919
BRON Roseraie nr. 55
Sur a1 page P g^e de l'existence, comme la plume, P , nous
r' passons; après y avoir tracé a e l' ex p re ssion de nos chagrins, g,
nous passons.
Dans cet o r a g eu x o océan ea 9ui est sans slimites, t s^P
pareils aux
flotscnecut os' if s, l'un l una p es r' l'au t e r , nous o s a ss ons!
186
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
A
1 stift
2 schrift
3
4 voortgaan wij wuft
B
1 ove r het b 1 ad
des levens als een stift
2 schrijvene
wij onzer zorgen g [schrift]
3
4
in deze wilde kusten
C
1
2
3 [in deze wilde] zonder [kusten]
4a v gen wij l elkander e r als een ee olven golvendrift g t
b volgende 1g golven g o e in een ijdele ijdel drift
c vol g e de golven go e in] ver geef
ch s e[drift]
II
2 schrift, < schrift; N
Fékri e du Khora ^án.

[120] 'HET HART - EEN GIERIG VUUR, DAT ONS VERBRANDT,'
OVERLEVERING N. b 1.2 C: C 1118; , 0 p. p 14.
DATERING 1915-1919
BRON 0
Roseraie nr. 62
VARIANTEN 2 allerhan , • < allerhan . N
ENORRECTIES c 3 ziet < Ziet N
[121] 'DAN BEN IK LICHT, DEN HOOGSTEN ZON TE BOVEN,'
187
OVERLEVERING M: 0Ontwerp tw p in de Roseraie,
R o a ,pp.
58. S
N: , l. 2; , C. b 1 . 18; 80 , 0: pp.
14.
DATERING 1915-1919
BRON N Roseraie nr. 68
u ' est-ce q que le coeur? e c eu . ne u a ardeur eu qu u brille i"1 dans a
ot r poi trine. t i e. Et le ecorps? ps. la ci b ledes p e in es des , se
do le rs et des calamités.
Enn mot, o, nous vo ons y li ées gu contre te notreexistence, tee ,
' u n ót' c e la mort, et , ede l'autre cóté la vie^ vie!
Mo`m'n e de Yèzd. Yèzd
T a tot je eme ei vo 1 smire u edes r' s régions ionsublimes,tantót
g
je ^e ne suis qu'ombres q es et ténèbres.
Ma vision in s'étend " n aau delà des s cieux, ex ma u , et e personn a pe
so
e
stda dans s 1 a terre; t e, que qu faire a Seigneur! g et que q e dois-je ^e
penser de moi?
Sèhábi.
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
A
1 Dan ben ik licht der opperste gewesten
Ppg
2
3
4
B
1 a [Dan ben ik licht der] hoogste g hemelhoven
b < >
cD n ben ik ste licht aether[hoven]
der hoogste] g
ste Dan ben zon ik licht der boven
hoogste] g on te bove
e [Dan ben ik licht der hoogste] g
trans a s [te boven] b e

2
3
^nacht ^somberte
4 g eloo ven
C
1
2a d oe ov n
b
induisteriko v oen
c danik ga neer ee [in duister ooven
d [danga g iknneer e ste in] de diepste pdu [duister t s re
doovn e
3s
a mijn ziel rijst lsinlif hemelhoog,m" mijn i lij hier
cmijn ziel ^ rijst hemel]ui ^, st mijn lijf mi' ^ is l ^ h^ s hier] 'e
4
D
1
2
3
4 a watmoet ikk doen doe Heer, He e wat ^w van mij lg gelooven
b Hoe kan Hee ik Heer, oe aa ^ hoeaanzelf e mij ge z ooven f [gelooven]
c wat moet [ik H ee r , wat at van a [mij i ^ zelf e ge Iooven
II
4 Wat < wat N, C
[122] 'DES HARTEN DEEMOED IS DES WIJZEN GLANS'
188
p e Ro ^ p. p 111.
N: bl.C: 3 , bl. 18; 8 , 0: pp.
1 S.
OVERLEVERING M: Ontwerp in de Roseraie, 1
DATERING 1915-1919
BRON Roseraie nr. 123
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
L'abaissement est laloire g des hommes s sages; s ges, nne
recherchepas honneurs, , tant que g l'humilité et tesea sera
possible.
Ne t' assiedsas p avec ceux qui occupent p lespremières spe ees
places, laces car dans la balance, , c'est l'extrémité e la p plus s légère l' 'r
(du fléau) qu ui s'élève.
^bijkans
l
4 De lichtste schaalaat hoog van de balans
g g

II
3 u

BRON Roseraie nr. 174 1
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
P Plus us je l su suis s vetu " ,p plusme
lje eses sens dénudé. e u e Pus Plus e l suis
près, ' plus trouve je me t ou éloigné. o e e eg.
Bonte'divine! dans ma stu p e ' act i on ,p 1 s u je 1evo'
vois cette
beauté, - ,pplus lje suiS a v eu g1'
e!
Rèzi d'Artimán.
A
1 hoe oe meer gekleed, gmij
, naakter ik mi • vind
2 hoe oe nader aer ik ben, be
hoe verder ik mij vind
3
4 hoe meer ik zie, hoe meer ee ben be ik k verblind
B
1
a ^ berooi
b [hoe oe meergekleed, e hoe] oe blooter b 1o0
[ik mij vind]
c [hoe oe mee meergekleed, hoe] oe armer [ik mij ^vind
d [hoe oe meergekleed, mee hoe] schamel er [ik mij ^ vi
2 a [hoe oead nader k ik be ben, , hoe] eminder
toe gezind g
b [hoe]dichterbij[,hoe o e gm
in de r toe toegezind] e
c [hoe dichterbij,e hoe minder] gna
gezind
3
li'
2
3 a ggoddelijke l luister, in verbijstering
lui s ter ,
c verbijsterende [luister,]
d 0 deze [verbijsterende luister
4
C
1
4
II
4 word ik < (a) ik word
(b) < > I N
(c) word ik
NOTEN 1 P. de Ka Kanter n te v vertaalde e t a ed i dit eg
gedicht d t in het Engels, g , zie II.4.
[125] `WIE VAN ZICH DEED ELK WENSCHEN, ALLE HOPEN,'
OVERLEVERING ovE M1• . O Ontwerp twe p in d de Ro feraie
, pp.
14 S —. 146
^ M. M 2 : Manuscript p in Map II 8 groep g P 2): op P een ee half, a ,ggelinieerd,
e
blocnotevelletje;S
formaat 1 3, x 11 cm.
N: : bl. 3; , C: bl. 19; 9, 0: p. p 115.
S
190

DATERING 1915-1919
BBRON ON Roseraie R nr. 175 1 1
VARIANTEN M1
EN CORRECTIES 1
2
3
4
M2
A
1
2
Aux A eY ux de celui i q u i a dit adieu aux ''r est ^l'l'univers
s u e
entier est beau et les es dispositions i p ii s en e sont loa u e1
s.
C'est ' r ec h rh e c rl e emonde qque u e a l"m e te ^r^
ll'ah c etru e
qui i o a c t u mu e de déprécier p la arc m h a n se. i
Avervreemde n
ADierbaarste van
Aaf ge vn e
Sèhábi.
3
4 a wie e opp de waar aa af afgeeft gee
b < >
c[wie] e afgeeft op de waar a
d [wie afgeeft gee fwaar] opdet wenscht ze h zte
koope ek
B
1
2
wereld d laken is de wereld zoeken
C
1 a Die opgaf pg alle wenschen, ^ alle hopen p
b [Die] van zich deed e elk [wenschen, alle hopen] ope
2
3
hem e g ging g het ware oordeel e ope open
4 Amisprijzen pl
1 Volgens g Jalink "was het zeker Leopolds P zin voor Stoïsche
weerbaarheid en zelftucht" die hem dit en het volgende g kwatrijn l ter
bewerkin g deed uitkiezen. . M. Jalink: . H. Leopold. p 64-65.)
2 In C ontbreekt deunt puntachter de laatste regel. g
[126] 'HOE OOK HET LOT MET KWELLING U MAG SLAAN,'
191
NOTEN
3
4
OVERLEVERING M: Ontwerp p in de RRoseraie, , p. 1 4^
.p
N: bi. 4; , C: bl. 19; 9, 0: p. p 1 S.

DATERING 1915-1919
BRON Roseraie nr. 1177
7
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
A
Deel u que fa ^ on q que e ate la fortunei suscite s s te des s peines pe es
et des tracas, p patiente; , autr e m e nt , ell e t' e ensus suscitera te a dde
pires.
On neeut P pas P avec la main repousser P les vagues va es de la
e alee mouvementminfi e main de cette fait tn"r ai t e u une e
autre vague.
Se ' há i .
1 slaan a
2
3
laat het begaan g
4 a Het et pg pogen o e zelfzelfeen e doe doetz e fee ggolf
o ntt o ontstaan s aa
b [Het pg pogen zelf f doet] weer wee [een ee ggolf
o ontstaan]
[Het pogen pg e nz doet] 1f a al ee [een o golf go
tstaan ontstaan]
d [Het pg pogen ezelf doet] lf slechts [een ee o ggolf
ontstaan]
e [Het epg pogen n zelf e doet ee een] nieuwe euwe [golf go
ontstaan]
B
1
2
ge geen hand duwt weg g de ggolven
v i d zee
II
2 begaan; < begaan. N
g ^ g
3 wie < Wie N
4 het < Het N
1 NOTEN
Leo P o d s schreef in C, ^ naar aa we e moeten aa aannemen Pper
vergissing,in
eerste instantie een ee vraagteken g achter act r. 4 maar a veranderde a dit in een
punt.
2 Zie noot 1 bij bi' gedicht g [1251. S
3 P.J. de Kanter vertaalde ditedicht g in het Engels, g, zie II.4.
[127] 'ZOOLANG DE ZON GAAT LANGS DE LICHTWARANDE,'
192
3
4
OVERLEVERING Manuscript M. in p Mapp II, 8 groep g reenlf, p 2): op p ee a , ggelinieerd,
e e bloc-
notevel 1 et ^, ' e •frmatl formaat 3S , x 11 cm .
N. b1 •^4; C: Cbl. 19; 9> 0: p. p16.
DATERING 1915-1919

Roseraie nr. 1 7
BON BRON R 178
VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
Tatueee n q lsrvouti ' l on de s la e sphère as p ee céleste e dureront
que q 1 a lune u e su suivra sa marche , il yaura beaucouppe
mauvais ljours et de situations misérables. e e.
Cherches-tu - tu a l pureté p r' morale? a e. Res i gn-
e to i au trouble u
e et '' a l anxiete ''^ le , polisseur e p o sseu de emiroirss a t o' u ) ur o sles
mains
noires.
Sèhibi.
1 Zoolangg zal branden b
2e dagen zullen r g n zijn zijn van a angst g en schande s
3zoekt, wie reinheidzo kt zal angst g en vinden
4 Despiegelslijpere zelf heeft zwarte a handen
B
1Zoolang e zon gaat
warande
a zull e n er e dagen ag zijn van angst a gs en schande] s e
b
c [zullen er dagen g zij zijn van] vrees [en schande]
zijn uwe zijn dagen g
e zijn vel edagen de van berouwen schande
fzijn vel de ) dan e van] geuw
[vrees en schande
3a>
[wiereinheidt zoekt, z a l schrik hrik en vinden] en
b wi ereinheid
zoekt,] zij voorbereid
c [wie reinheid zoekt,] verwachte moeite en angst g
d [wie we reinheid zoekt, verwachte e moeite en] twijfel l
e we i reinheid zoekt verwachte , moeite en] druk
f [wie reinheid zoekt, verwachte moeite en] kwelling
4
NOTEN 1 P. . de e Ka Kanter te vertaalde ve a dit gedicht ge in het Engels, g, zie II.4.
2 Ze tf ot. u• in 0, , r. .2 der i.p.v. •p er
[128] 'HET ANTWOORD EN AL HET VERWEER VAN DEZEN'
193
OVERLEVERING N: bi. 4• 4; C: bl. 19; 9, 0: p. p16.
DATERING 1915-1919
B R Geen n bron bon gevonden. gevo
de . Onder 0 de de inhoudsopgavevan Oostersch ostersch staat
over ove dit en het et volgende vo g e de gedicht: e c ``Van de es kwatrijnen nt 14 & 15 1 zij gzijn
auteurs niet bekend." Dit is een misleidende mededeling. g De
aut auteurs e s zijn niet onbekend, maar Leopold p kon zich niet meer
hherinneren e welke bron hij hij voor deze kwatrijnen l had gebruikt, g en daar-
door kon hij hij ook Va Van Ron Ye
de namen van a de Perzische Pe sc ofArabische o

dichtersni niet 1leveren.
Op p 14 december 1921 er 9 berichtte e tte hij Van Va YRoyen:
en.
"Ik zal nazien, e of ik het et auteurschap aut Sp ur s c a van a s strofen t e of14 e en 15 o nog terug g g
kan vin enn e U alsdan a s a be bericht c t e de z n . n" Eenar Eenpaar maanden later
kri' krijgt t Van Royen Y te horen: . ``Van de beide b niet e in de R ose r i a voor- e o
komende kwatrijnen l meen e ik s mij otte l ten va slotte één vante heri herinneren, neren dat
^
het naar een Duitschebewerking seb e g is seaa ggemaakt; ^ naa Uw U vorig g schrijven s l e
he bik de Mesnehvi van a Rosen se er e op pna a gezien, g e e , maar aaseen tevergeefs. I
en ander e een bbezwaar, laat Umaart
ze ee dan in vredesnaam g. w " 14 m a rt
1 922 . Ook 0 de door Van Royengeraadpleegded Y es uk ndi ge n(de h- o0g
leraren ts Hou ma eenKramers)konden de b ron n e n e endaa daarmee ee de
auteur(s) svan de twee twe kwatrijnen at l nietachterhalen.
et
Hulsker acht het niet uitgesloten g dat ``we hier met een kleine m Yst^
catie van Leopold p te maken hebben b e en adat hij l = Leopold] twee door
p d
hemzelfecom g oneerde p kwatrijnen, l , die inderdaad een ` oefisch' S
karakter be hebben, inpge deze de e reeks ee s heeft ee t oopgenomen. e He . Hetkan a mijns l s
inziens ens niet anders etad e of sohij heeft lge eetaagedacht aan zichzelfa h n hij hi' dichtte i h te (of o
vertaalde): v[volgt ^dit t tgedicht]." ge c" . DRuaav (De b a'''t y van nOmaKa
Omar yy ame ^ n
aanderee kwa t" ri n en vertaald v aa ^doorJ.H.
o H Leopold. Ingeleid door d Jan r n
Hulsker,'s- Gravenha g e , 199. 7 pp. 2– 7 2 8. Vgl. g ook A s selber gs^``Dat
.
hij llg
= Leopold]oor l ated r ngemakkelijker eadoor dan ttijdgenoten d e n ote n zou
worden verstaan, , hield Leopold p zich in verscheidene e verzen e voor, v , ook
nog g in het es veertiende oefi sc e h k w atrijn l^ datt
hi' hij vermoedelijkniet
vertaalde, , maar aa m' a àkte. W. ..A. M Asse Asselbergs: be gs. Geschiedenis. Gesc de s. p. P 324.) 3 24
Gezien de inhoud van de brieven van Leopold p aan Van Royen Y en het
f it dat in 0os t e r sc hmet zoveel woorden is vermeld v erme d dat het rn inleidende eid e nde
ggedicht '0 0e brug, g> hoog omgebogen, wie b traden' van Leopold p zelf e is is,
lijkt een mystificatie ys te ten aanzien a van de twee kwatrijnen a l minder waar- aa
schijnlijk. ll
NOTEN 1 Martha a Muusses u sgedicht vertaaldeit g dicht in het Zw Zweeds, , zie zi VIII.2. .
2 Gert van derte Steen nschreefbij eb l dit d eg gedicht muziek, u , zie nr. . 20. 0
[129] '0 WERELD, DIE ZOO ZEER SUBTIEL EN FIJN'
OVERLEVERING N: bl. 4; C: bi. 20; , 0: p. p 16 16.
DATERING 1915-1919
BRON Geen bron gevonden. g Zie bij l ge gedicht [128]. 128
[130] 'HOE KORT OOK, OMGANG IS EEN FEL VENIJN,'
194
OVERLEVERING M: Ontwerp p in de RRoseraie, ^ p. p 1 S 1.
N: bl.C: S, bl. 20; 0, 0: pp.
16.
DATERING 1915-1919

BRON RRoseraie nr. 18 185
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
A
1
2
Laso i' e te 'des hommes, es , e me en ppendant
a u n eu1 seul
instant, n , est nu poison. po so . LL'opium p u donne de l'mr a e tu me
,
meme ^ s' il n' y en e a qque
u a l val eu r' une l e n ille t .
Nous n' von a s pas besoin s du commercehomm des hommes;^ ^ la
o u ue l r au e s' e a ppar al perversité p e de e notre o epro p ppre
nature ature
nous su it.
3 ons isenoe g g
4e smart om d eigene verdorvenheid
g
B
1
2 a korrel
b [korrel] verbittert
c[korrel] ver galt den wijn l
d nklein
e n grein
f Azweem
3
4
C
1 Hoe kort ook, omgang g ^ is een scherp p venijn venij
A'
a n
Wij n pl
1 venijn, 1^ venijn; l^ N
2 wijn, l^ wijn; l> N
3 niet; , < niet, , N
[131] 'HIJ MINACHT MIJ, WIENS EIGEN WEZEN MIN IS'
195
NOTEN
Mo` m' n de Yèzd. .
1 Merkwaardiggenoeg g ^ g beginnen g in C en 0 alle regels g van alleen dit
kwatrijn l met een hoofdletter. In N staat a sslechts s aan a het ebbegin g van a r. 1
een hoofdletter.
OVERLEVERING E M: Ontwerp O p in de Roseraie , p. p 2 O S.
N: bi.C: S, bl. 20; , 0: p. p 16.
DATERING 1915-1919

BRON Roseraie nr. 26 263
VARIANTEN I
ENORRECTIES C
M
L'homme ' qqui ui m m'a a trouve trouvé mauv a si
^a
lui-même un
mauvais naturel; atu tcelui qqui
el, ui me ete tient etppour
u bon, est bon
lui-même.
Lecaatèe rc r de celui qui q i a rle paait
r" dans a sss e discours:
i 1 ness'écoule " ec u de la cruche qque ce qu 'il y a d e d ans
.
Bèháï d'Amol.
A
1
zin is
2 begin gin
[is]
3
4a erkot komt niet uit de kruik dana wa wat erinis
b er loopt p [niet uit u t de kruik ru dan wat a er in is
B
1 Hij minachte mij d die e zelve e min is
ll
2
3 a e, n vindt alleenze zich zelf in anderen terug, g
b [Men] herkent[alleenzic zich zelf e inanderen]
c [Men] begrijpt wat ^c een ee aander
is
d Me n verklaart e
e [Men] n verklapt
2
3 a Wie W eove over aseet n dr n spreekt p ontdekt zich zelven
b [Wie over rnrn a d e spreekt ps
e onthult [zich zelven]
c
d [Wie e anderen be[spreekt]bespreekt P [zich zelven]
4
196
NOTEN
C
1
II
4 komt < (a) komt
(b) < > N
(c) loopt
1 Vo 1 gen
s Jalink ali `` was het zeke zeker LLeopolds
eo po
ds zin voorStoïsche o S weerbaat-
heid en zelftucht" lf ht " die
hem d dit t kwatrijn t ln ter bewe bewerking k g deed uitkiezen.
(J.M. alink. J. H. Leopold. old .pp.
64.)
z In Nontbreekt de punt pu achter h t rde laatste aa regel. g.

[132] 'O HEB DEN BLIK DER ARMEN NIET GEMEDEN,'
197
OVERLEVERING M1: Ontwerp in de Roreraie, p. 267.
DATERING 1915-1919
Roseraie nr. 355
BRON R 3
VARIANTEN
EN CORRECTIES
M 2: Manuscript in Map II, 8 (: groep 2): op een half, gelinieerd, blocnotevelletje;
formaat 13,5 x 11 cm.
N: bl. 5; C: bl. 20; 0: p. 17.
0h. Oh! prends P ggarde et ne détourne etou e ppoint ton visage ag
des
pauvres, in de ne e pas p être Ecarté de leurs prières. prières
Il Ya n u l n agg a e secret dans n l aligne g e du grain g a de lé, '
qui te e dit: dit. `` Une moitié i' en e est pour p u toi, o , eet l' a u tr emoitié
ppour
les Pauvres
."
M'd'zou e l bde
Tèb^z.
' Lesg ill onlongitudinaldu
grain a nde b l'e. Le e mot ot khètt k ett
(ligne) ge signifie g ' ge 1 a m e n`"cri e t e tu r" e sens ^ qui ui s'accorde a
avec "lan gg a e secret".
I
M'
1 gemeden
2
3 split
4
M2
A
1
2 gebeden
3
4 a het gesneden
b [het] helft [gesneden]
c [het]deel [gesneden]
B
1
2
3
4 voorh t een, voor de armen is het tweede
U e e
C
1
2
3 de helft e voor U , de andere voor de armen
4

D
1
2 a dati' niet wordt ggemist in hun ggebeden
bdti'ni a gij niet wordt] geschuwd g wd [in hun un gebeden] e edn e
3 a het split pgt
dertarwekorrel ze
b
c hetlit s e der e tarweko is tarwekorrel] ee i sc een schrift: ,
4nhhelft ee e voo voor U, , voor a anderentweede ee r etwee
II
1 O

[134] 'STIL OP MIJN BED TERNEERGESLAGEN SCHREI IK'
OVERLEVERING v M: . 0Ontwerp p in de Roseraie,
R ,pp.
2 ó4
.
N. b1. 6; , C.b. 1 21; , 0: p. p l17. 7
DATERING 1915-1919
BRON Roseraie R nr. 36 Ï
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
A
eul et caché à toutes le créatures, le r^ 1
S s tu es ,^ je u e , avec e un
coeur endolori les syyeux e1 vés u au e, ci l ^é pleure. eue.
Tel u n e enfant a t qu qui verse s des larmes lrm sur su u n o oiseau seau
envolé, , ainsi s ssur ma vie e' coulée je ^e l eu re ^.
Saadi.
1 Au lieu de tèn á seul , l'édition de Tèbriz eb porte orte
e a ^ (les es nuits).
1 a schrei e ik
b Stilo ple
mijnbsc ed ter ehr I ik]
c Anacht
d Aop p mijn l donkere do ke e
e Ain de donkerte
2 a in wanhoo p svla gen
sc rei
' ik] i
b den hemel al mijn l leed e te klagen g [schrei s er ik]
c [het] zonlicht [al mijn leed te klagen] age [schrei s ik]
n of dene dagg [al a mijn leed kklagen] age n [schrei s hraik]
des of es daags a gs [al a mijn ^ e leed edte klagen] k agen [schrei sc
er
pg ff0 opgeschrikt [in aw nhoo p svla ge n [schrei s ik]
3
4
199
B
1
2
3
4 a zoo over mijn l vervlogen g leven schrei ik
b [zoo over mijn ver geten dagen g [schrei ik]
C
1
2
3 a een kind dat jammert l om zijn[s] l vogels g1 vluchtt es u
b [een kind] ontvlogen ge vogeltje ge tje
c [een kind] ontsnapte[vogeltje]
ts apte
de n kind] k aan d aa wie [zijn] e l troetella gontkwam
e [een kind aan wie zijn zijn troetelen g o n t v 1ood

[13$]
200
4
f [een ee kind aan wie zijn lz
t troeteling oete g ont]glipte pte
g [een kind aan wie zijn l troetelen g ont s li Pte
II
2 ik; < ik, N
No NOTEN 1 P.. de Kanter vertaalde ve rt aa ddte e dit g gedicht in het n et Engels, E ge
, zie II.4.
'ZIJ LEEFDEN, STIERVEN; WAREN JONG ONWIJS'
M: r in de Roseraie
pp.
2 ^ .
P
N. b.6 1 , C: bl. 21 , ^ 0: p.
17.
OVERLEVERING, 0
DATERING 1915-1919
BRON
EN CORRECTIES
Roseraie oseraie nr.
I
M
A
1
2
38
Ilso t vecu vécu 9 quel qque temps, p^ppuis
u^s fin a 1 e m ent
ils sont
morts morts; la ) jeunesse les s a de '^ us , et 1 avieillesse
les a
ab r eu v' es de chagrins. g
Dans l e fleuve eu e du monde, , 'W. alternent l a r te e t echaud
le h et le
froid froid, i l s n ont couru c u comme l'eau, ' ,Ppuis i se on sont figés ge
comme omme gla
glace!
Sèhibi.
3
4 a liepen P ze als water, , zijn zijnals ijs ij versteven
[liepen ze als water, zijn l als ijs ls verst i'fd l
B
1
Zij 1 leefden, stierven, waren jong l g onwijs 1
2 a werd en
grij rijs
en werden zat van zorgen g n een
van kwalen grijs gl
cg)
en werden zat van] laste n en e van a kwalen grijs]
d [en e werden e zat van] n — u—
u [grijs g)
e [en e we werden zat va van] — udom
do u [grijs] g )
3
4
C
1
2

In dezen stroom van hitte e en van a kouu
In wis se ! stroom va van hitte tte en e va vankou]
II
1 stierven; < stierven, N
[136] 'DE TIJD MAAKT VAAL, ONOOGELIJK EN KROM'
OVERLEVERING M: Ontwer in de Roferaie p , p. p 2 9 1.
N: bl. 6 •, C.b1 . 2 1 , 0. p.
17. 7
DATERING 1915-1919
BRON oferaie nr. 389 39
VARIANTEN M
L' á g e courbe la taille et rend da la figure gu ebe blême; lm'
e , " lage
brise et anéantit ea 1 aforcee des lions. os.
Je dem a n dai• . "Quel ue est s e 1 plus us p grand g mal, a, de la
vieillesse de 1 mort?" '•"
vieilleffe , ^ "
se ou e a or . Une voix cria: La vieillesse,
Mo` mén de Yèzd.
EN CORRECTIES A
a Avaal Agrauw
b Akrom
2
201
3 a
b
4
3
4 a Men riep, ou erd , om de ouderd[om] ou e om
b Er klonk: . [de u o edo d r m , deouderd[om]]
c Hetklonk• . de oud ed r om de om ouderd[om]]
B
1 arauw het g gezicht g en de d sa gestalte ge teko krom
b de Tijd ^ maakt grauw g de wangen a gen
l
c [de Tijd maakt] stram en — ter voet en krom
[de Tijd maakt] aakt gingezakt n ezakt van lijf 1[en
krom] k om
2 a en alle krachtenr b eekt brengt g om
b [en] breekt e er alle e[brengt] krachten ze g [om]
c [en] sloopt P [er alle krachten brengt g
3 a Ik vroeg, er giets ergers dan de dood d od
b Ik vroeg, g ^ er iets] ts triesters [dan de dood]
c Ik vroeg, g ^ er iets] s droeversn [dan de dood]
d Ik vroeg, g ^ er iets] i wreeders w eede s [dan a dood] do
e Avernielenders
f Ik vroe g ^ sis er ts[dan
feller[s] a de dood
4

[137]
'0 TIJD, WAARIN MIJN SMACHTEN LIGT, VOORBIJ,'
OVERLEVERING N: bl. 6; C: bl. 21; 0: p. 18.
DATERING 1915-1919
BRON Roseraie nr. 398
VARIANTEN 1 voo r i' b J+ < voorbij! N
EN CORRECTIES 2 voorbij, < voorbij J ! N
4 voorbij l . < voorbij! J N
[138] 'UIT KEMELTENTEN, UIT DEN KONINGSZAAL'
202
NOTEN
Fleas!a '^ la meilleure me eu e panic P a t e de ma vie a passé; + 1' pq é o ue
al ' lee coeur o p v u it a o" g ute r quelque que q joie, J, a passé.
L temps m de a l' jeunesse J n quii était un pprintemps rintemp
délicieux, e 12cieux, rapide id comme co e a 1' saison sa sn des roses, s, es 1 a 1ueur
e 1"cl ea, ir a passé!
Es d'Esfèrèng.
' e e .g
I P. , de Kanter vertaalde 1 ditt gedicht ge t in het e Engels, g+ zie II.4.
Z Danie 1 Ruyneman Ru Y e m a schreef s c ee bij b ldit
gedicht ge ' h muziek u ek voor zang a g een
Ppiano,
en e17.
ook voor tenore en orkest, kes , zie e nr. 16 6 en l
OVERLEVERING M: Ontwerp in de Roseraie, p. 299.
N: bl. 7; C: bl. 21; 0: p. 18.
DATERING 1915-1919
BRON Roseraie nr. 404
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
A
1
2
3
4
u'ils possèdent une natte de jonc J ou un tr8ne ,
finalement, a , tous les hommes o s se dirigent g vers le néant.
Tout ce quui
se ro trouve sous s s 1 a vane u couleur d'émail l
sera se enivré e eaavec
la coupe p de la mort.
' La avoute azurée a du ciel.
Mo` mén de Yèzd.
doods bokaal

B
1 kemeltent
2 a
b
c
3
4
C
1
2
3
4
II
4 de c den N
koningszaal
portaal
Averdwi' ^ n n
ga n b binnen e eeenmaal
e aal
drinkt zijn bezwijmen l e uit des [doods d ods bokaal] b aa
NOTEN 1 In C ontbreekt deunt punt achter de e laatste a e ege regel. .
[139] 'PULVER EN DOFFE ASCH WERDEN DE VROMEN'
203
OVERLEVERING Nc M: Ontwerp p in de Roferaie ,pp.
299. 99
NN: bl .7, C. 1.
21 21; 0: Pp.
18.
DATERING 1915-1919
BRON Roseraie nr. 405
CCes habitants b des tombeaux s sont devenus us te rr et e
o u s ière , ^ ch ag u e atome s' s e séparé t' ar' des es autres r atomes. ato es.
Hél as ! quel q vin est-ce là ,p pour que q jusqu'au l q u jour lu
du
'u gent me, ils aaient (ainsi) peperdu conn a ssa i nce et so soient ent
insensi bles
a toutes choses?
Khèyyam.
VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
1
2 atomen
3
4 benomen
B
1 vromen
2
3
4 vernomen

C
i
2
3
4 dat hij hen al besef heeft benomen
[140] 'EEN SULTANAAT MET PRACHT VAN JANITSCHAREN,'
204
M: Ontwerp p in de oseraie ^ p. p 301. 01
N: N 1.7 , CC: b 1 . 22; , 0: p. p l18.
8
0OVERLEVERING . R
3
DATERING 1915-1919
BRON
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
A
1
2
RRoseraie
nr. 407
3
4a
b
B
1
2
3
4
C
1
2
3
4
ua tu parviendrais p augouvernement cent e ce villes t v s
ou pprovinces,
r^n ou que qu tu a te t in darsaa r'' la perfection p ee o dans a
les sciences seet les sats, arts,
Que tu soi sois s m u amant a a t sincère, s e e, u un impeccable
an anachorète, chorete ' lorsque q deux ou trois r jours l rserontl'
se se écoulés, ,
tu ne e seras p 1 us qu'une qu
une fable! ab .
e e n egge zeggen slechts, s , een e vage g mare
^ ge rucht
Afzèl.
scharen
ervaren
janitscharen
1
II
3<
vrouwenjager vrouwenminnaar N
anachoreet, < , (a) anachoreet,
(b) < N
c [anachoreet]:
4 tijdsverloop, l p, tijdsverloop l P — N

1 Volgens ge s Ri' l sn or P is s dit t e gedicht gc t "nagenoeg g noe gvolmaakt
volmaakt". , (C.
Rijnsdorp: i'n l or P. B ` een i'l
kwatrijn a ln vanJ.H.Leopold'. ,. e Pol
, In, Ter zijde;
Beschouwingen ove r li tt er a uu t ren mu93S
muziek. Amsterdam, 1.
P 67-71;e het citaat aat Po.
Pl 7 ,
[141] '0 ROES DER JEUGD, TOEN IK MIJ MOEST VERGAPEN'
OVERLEVERINGG M: Ontwerp P in de Roseraie, Rse , p. P 3306.
06
N: bl. 7 , C: bl. . 222;
, 0: p. p 18. 18
DATERING 1915-1919
BRON oferaie nr. 415S
VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
1
2
Al"ouedl' l'époque de la jeunesse l n avais lj'avais pour P com a Pg nes les
passions;^'e n'avais n' v' ni des y yeux x Ppour
u voir, , ni des or eil
1es
pour out entendre. n ndr e.
Laomme s de e ma a v vie e a été ete dépensée e ensee P dans le sommeil
de a la a v te ni je j '' e mesuisill' su reve e maintenant te a ntqu''il faut aut
s' endormir!
Khalil-B4 du Guilán.
3
4a nu dat ik m tgaa gaan s slapen apen
b ik ben ontwaakt en [nu moet ik gaa gaanslapen]
B
1 edelknapen P
2escha en g P
3 a zinsbedrog b g
b In dommeling
4
c [in] zwijmeling l g
NOTEN 1 In C ontbreekt de punt P ac achter ter de laatste regel. g
[142] 'DE DRADEN VAN UW WIL ZIJN THUISGEBRACHT'
205
NOTEN
OVERLEVERING M: Ontwerp P in de R o seae r t , p. P 307. 307
N: bl. 8; , C: bl. 22; , 0: P.119.
DATERING 1915-1919

BRON Roseraie nr. 417
Le fil du u librearbitre beab e est n' pasta dans main, a , mais as cela 1 a
n'a pP arait pas p a ton faible caractère.
Lesro'ets p ^ sont comme les dés, , et les éventualités e es en
sont les points; , ils ssont e entre e s te a mains, s,sa sans seêtre
ce Ppendant en ton pouvoir. P
Sèhábi.
VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
1
2
schijnbare overdracht e
3
4 maar niet in uw macht
a u ac
[143] `DE ZON, DIE BLIKSEMT IN ZIJN STERKE VUREN'
206
B
1
wel in uw handen, [maar niet in uw macht]
Plannen e e n daden a zijn l als dob belsteenen
Plan ene g eur b n e[zijn
l als dobbelsteenen]
M: Ontwerp p in de Roseraie, ,p 3
N: bl. 8^C:b1.22^0: 8; 22; p.1
9.
OVERLEVERING O R %.
DATERING 1915-1919
BRON Roseraie nr. 446
VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
1
2
2
3
4
C
1
2
3 a
b
4
uad n 1 es soleil e e m be llit l'univers de son éclat , ilpeut P
bien be ar onn esu r9 sur e ce qui i est immonde comme sur ce qui ui
pur.
Salu mi èenes r' t souillée s par e paucun objet objetimmonde, ^ et
nullechose uecosep pure e n' en peut p augmenter g la pureté. p
D'ámi. l

3
^onaan getast
4 a geen g zu iv erte
kan zu i ve rte
vermeeren
b [geen gee
zu zuiverte e e kan wive r tee v r hoo gen
c
B
1
2
[geen g zuiverte 'v r tekan zuiverte ver rooters g
3 a ggeen
bezoedelt oed lt h emelsch
licht
b
4
C
1 a
schitterend azuren
b
bliksemt vuren
2 a
s m etverduren
b
3
sturen
4 niet ver puren
[144] 'DAN ALS VERSCHIJNT DE HEER VAN DEZEN HOF,'
OVERLEVERING, . M: ner p in de d Roseraie p. p 332. 32 3
; N: . b. 1 , C: bl. 22 22; ^ 0: p. p 119.
9
207
DATERING 1915-1919
BRON RRoseraie nr. 4453
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
A
1
2
3
4
B
1
2
3
4
l
Le jour ou ' se montrera e r 1 Maitre e Malt e de 1' niv u e r s , sa bien-
velllance sera ppour ou les s ppetits et sa colère 'r ppour ou les ggrands.
a
Ainsl 9quand le radieux so 1'l ei ' ec l ir a e 1 emon
e ^les
atomes dev i ennent vlsib '' 1'es et les es p1 a nètes rs ' pa rais sent
.
Se'hábi.
1i A llu so r 1 n qu'on aux grains g in de voit pouss è e qdans
u un
r rayo on de soleil.
goedertieren
hof
lof
stof
de epplaneten
vergaan, maar zichtbaar wordt het zonnestof

C
1 a Wanneer
de Heer dezen [hof]
b Dan, als ,
[de Heer] [dezen hof]
[Dan, a s verschi'nt
, als]
^ [de Heer] van [dezen hof]
2
eer en [lof]
3 a De dag verschijnt
[de planeten]
b
4
[De dag] breekt aan
[de planeten]
II
1 Dan < (a) Dan, N
1(b) Dan, 1 C
(c)
4 vergaan < vergaan, N
1 Oe v r dit gedicht g zei e Leopold P tegenBrouwer: geB
. "Het heele Nieuwe Nue
Testament zit vol van a voorbeelden van a p personen, s , door iedereen
verkeerd beoordeeld, eb oor 1d,a oor eus z erkend ee k en de deEe herkend.n van nd
schoonste stevoor mij ' ^ is. Vrouw, V Uw U e geloof oo heeft ee t behouden. u e ou e. T Trouwens, ouwens
l ! ^
,
lje e kent e de woorden, de dat ade
de laatsten r t n zullen zijn ?
^ l . Wat
e te eke ntda dat a anders, d daneen^chzi'n es, r da dat ee e s zijn v mm e e e ^ c sho nooit i ot kan a
door doorgronden? g . Ik heb e dat b aonlangs a ^zóó uitgedrukt: outerut g . vo [volgt g dit gt
dret e . "
.' S. ll Brouwer: , 'Leopold'sicht dichterlijke rli'k nalatenschap' n a 1 ate n s a' In: . . p De
Nederlander 23 3 augustus ^ 1935. 935 p. 8.) 8.
[145] 'KOM TOT MIJ, TOT MIJN HART, DAT TRILT ALS LOOVER,'
208
NOTEN
OVERLEVERING M: Ontwerp in de Roseraie, p. 338.
N: bl. 8; C: bl. 22; 0: p. 19.
DATERING
BRON
VARIANTEN
EN CORRECTIES
1915-1919
Roseraie nr. 463
I
M
A
1 a
b
2
3
4
0 Seigneur, g ^ ne laisse point P dans mon coeur de place p
Pour d'autres qque toi; ^ ne laisse pas P dans mes yeux Y la
poussière des désires.
Je l' ai dit, ^l ' e l' ai dit: Je ne suis capable P de rien.
PPitié,p pitié, , ne m'abandonne pas p a moi-même!
Kom tot mi' tot mijn hart bang
l g
pover
0 God laat mij l niet aan mij zelven
Abou-Saïd.

209
NOTEN
B
1 [Kom tot mij, 1, mijn
hart] a t dat a trilt als sloover
voorgetoover g
3
4 [0 God laat a mij niet e aa aan mij zelven} eve o over e
C
l l
1
2 a verdrijfde aangst
g e n al zijn zijnvoor ^etoov
er
b Ahuiver[?]
3 a een weersta ee het niet meer
b
c ik zeg g ik zeg g ik [weersta niet meer]
d
4
z zeg ik] g zeg U g [ik weersta niet meer]
II
2 voorgetoover; < voorgetoover, N
g ^ g
1 Vgl. P.N. van Eyck: 'Leopold I'. p. 442-443; VW 4. p. 364; J.W.F.
Werumeus Buning: 'In memoriam J.H. Leopold'. In: Groot-
Nederland 23 (1925). Dl. II. p. 437-438.
2 Gert van der Steen schreef bij dit gedicht muziek, zie nr. 20.

210
De bundel Oostersch
Het precieze tijdstip van ontstaan en voltooiing van de gedichten die
werden gepubliceerd in de bundel Oostersch staat niet vast. We
beschikken alleen over enkele indicaties die doen vermoeden dat Leopold
reeds vele jaren vóór het uiteindelijke verschijnen van de bundel in januari
1924 zijn bewerkingen (vrijwel) geheel had voltooid.
Waarschijnlijk mogen we ervan uitgaan dat het beginpunt ligt na de
voltooiing van Cheops: Leopold zond dit gedicht in november 1914 naar
de redactie van De nieuwe gids. Er zijn geen aanwijzingen dat de dichter
in die tijd aan verschillende soorten gedichten tegelijk werkte. Men krijgt
integendeel uit Leopolds brieven aan de redactie van De nieuwe gids de
indruk dat de dichter vrijwel alleen tijdens de schoolvakanties intensief
bezig was met zijn poëzie. Dan voltooide hij een reeks samenhangende
verzen of één groot gedicht.
Het is echter niet volstrekt uitgesloten dat Leopold al vóór 1915 aan de
bewerking van de Oosterse gedichten is begonnen. De meeste bronnen
van die verzen dateren van 1905/06. Het tijdstip van voltooiing moet
zonder twijfel veel later liggen: anders hadden ze in de bundel Verzen
(1913), die immers ook ongepubliceerde verzen bevat, opgenomen kunnen
worden of na 1913 in De nieuwe gids zijn gepubliceerd.
Als we Brouwer moeten geloven zou in 1916 een deel (?) van de verzen
(in eerste versie?) voltooid zijn geweest. Hij vertelt namelijk: "Hoe
ontzettend groot was hij [ = Leopold], toen hij me, op een stillen winteravond
in 1916 voorlas uit zijn manuscript de verzen, die later afzonderlijk
verschenen zijn in de kostbare uitgave Oostersch. Er was in het
manuscript, ik durf zeggen, bijna geen woord onveranderd gebleven, van
den oorspronkelijken text. Elk woord was doorgehaald en nog eens
veranderd en weer veranderd. Die gedichten zijn gevijld en geschaafd,
uren en uren, avonden en avonden, op zijn stille, hooge, eenzame
kamer." 1 Het is natuurlijk de vraag in hoeverre we in dit geval kunnen
vertrouwen op het geheugen van Brouwer. Het lijkt b.v. zeker dat de
`Saadi'-gedichten dateren van na 1916: het afschrift van `Wat brengt gij
mede uit de looverlanen' , dat Leopold bij wijze van opdracht schreef in het
luxe-exemplaar van Verzen dat hij aan Freule Henriette van Lennep schonk,
is gedateerd `augustus 1918' en verder staat in Leopolds schoolcijferboekjes
1916/17 en 1917/18 een aantekening die in verband is te brengen met het
gedicht `Ik zag met pronk en kostbaarheden' .
Een vage aanduiding is nog te vinden in de correspondentie tussen de uitgever
Brusse en de typograaf S.H. de Roos. Op 29 oktober 1919 schrijft
1 . S' l . Brouwer: ouwe 'Herinneringen .aa n D r.
J.H. .H. Leopold'. p . In: Het vaderland 2 5juni 1 9S 2 .
l

211
De Roos aan Brusse: "Die nieuwe 2de bundel kan dan net zoo [d.w.z. als
de herdruk van Verzen] worden uitgevoerd, en misschien kan de zelfde
band er ook voor dienen." Men moet aannemen dat in die nieuwe
bundel, behalve het eerder gepubliceerde gedicht Cheops, Oosterse
gedichten en misschien het — toen nog niet voltooide — Albumblad
zouden zijn opgenomen. Zoals bekend, is de tweede bundel niet meer
tijdens Leopolds leven verschenen.
Op grond van het voorgaande lijkt het ons het meest waarschijnlijk dat de
gedichten van Oostersch dateren uit de periode 1915-1919. De dichter
heeft er vervolgens in de loop van 1920 de laatste hand aan gelegd. In de
herfst van dat jaar lichtte een kennis van Leopold, Jhr. D.F.W. van
Lennep uit Amsterdam, Van Royen in over het bestaan van de verzen en
vroeg hem of hij ze zou willen uitgeven in de bibliofiele reeks De Zilverdistel.
z Van Royen ging op het verzoek in en Van Lennep antwoordde op
2 november 1920: "Het is mij een groot genoegen uwe sympathie te
vernemen voor een uitgave van de laatste gedichten van den heer J.H.
Leopold. Het dunkt mij echter beter, dat u zich tot nadere bespreking
hiervan in verbinding stelt met den dichter persoonlijk (ioi Oldenbarneveldstraat
Rotterdam.) Het was mijne bedoeling u te wijzen op het
bestaan van dit waardevolle werk, waarmede de heer Leopold zelf niet
recht bij den Zilverdistel voor den dag zou zijn gekomen. De gedichten
zijn zoo goed als voleindigd. Hoe groot de serie is, zou ik niet precies
kunnen zeggen. Een voorstel tot publicatie uwerzijds zou voor den dichter
een zeer groote voldoening zijn en een stimulans om terstond de laatste
hand aan zijn werk te leggen." Van Royen nam contact op met Leopold
maar moest lang op antwoord wachten. Pas op 16 augustus 1921 schreef
de dichter: "Doordat ik op reis was, hebt U zoo lang op antwoord
moeten wachten, dat, nu mij vanmorgen Uw brief bereikt, ik U maar
direct toestuur, wat ik heb liggen en wat waarschijnlijk hetzelfde is, als de
Heer van Lennep bedoelde. U kunt dan rustig uitmaken, of U er iets voor
voelt.
Evenwel, men is U in zooverre voor geweest, dat de Heer Roland Holst
mij gevraagd heeft deze bijdrage voor de Gids te willen afstaan. Ik weet
niet, in hoeverre dit voor Uw eventueele plannen een bezwaar zou zijn;
misschien zou de Heer Holst er ook van af willen zien, daar ik hem ook
nog iets anders heb toegezegd. 3 Maar het leek mij in elk geval het
geschiktste, dat U al vast begon met er mede kennis te maken; valt het in
Uw geest, dan kunnen wij verder zien."
In de verdere geschiedenis van de bundel Oostersch hebben twee kwesties
2 Zie voor De Zilverdistel: J.C. Bloem: Brieven aan P. N. van Eyck. Ed. G.J. Dorleijn,
A.L. Sótemann en H.T.M. van Vliet. 's-Gravenhalte, 1980. 2 dln. In: Achter het boek 15
(1976), afl. 1/3 en 16 (1977), afl. 1/3.
3 Dit was het Albumblad.

212
gespeeld, die vertragend hebben gewerkt op de totstandkoming en de
verschijning van de bundel. De eerste, waar Leopold geheel buiten stond,
betrof De Zilverdistel. Bloem en Greshoff, die in feite De Zilverdistel
hadden opgericht, hadden zich in september 1912 ten gunste van hun
vriend en compagnon Van Eyck teruggetrokken. Niet lang daarna ging
Van Eyck samenwerken met Van Royen. Al in juli 1914 waren er moeilijkheden
tussen deze twee ontstaan. Van Royen had namelijk zonder medeweten
van Van Eyck een eigen drukkerij ingericht. De geschillen werden
echter vrij snel bijgelegd.
Toen Van Eyck in 1919 correspondent van de NRC werd in Londen, was
hij niet meer in de gelegenheid veel activiteiten voor De Zilverdistel te
ontplooien. Waarschijnlijk in 1920 of 1921 moet hij zich bereid hebben
verklaard zich financieel uit De Zilverdistel terug te trekken, onder voorwaarde
dat hij zijn recht op presentexemplaren zou behouden. Van Royen
liet echter geruime tijd niets van zich horen; hij wilde eigenlijk De Zilverdistel
opheffen en zijn eigen weg gaan. Inmiddels was hij via Van Lennep
in contact gekomen met Leopold en verklaarde hij zich bereid diens
Oosterse gedichten uit te geven. Van Eyck wist hier niets van. Hij kwam
er pas achter toen Bloem hem dit schreef in een brief van 8 januari 1922.4
In diezelfde maand schreef Van Eyck een brief aan Van Royen waarin hij
zijn verbazing hierover uitsprak. Bovendien vroeg hij om inzage van de
kopij in verband met een studie over Leopolds werk waar hij toen mee
bezig was. Van Royen heeft dit aan Leopold voorgelegd maar de dichter
hield zich wijselijk buiten de hele zaak en antwoordde op 14 maart 1922:
"Wat het verzoek van den Heer van Eyck betreft, lijkt het mij het
geschikst [sic] , indien de zaak geheel tusschen U en hem wordt uitgemaakt,
mij dunkt, dat dan mijn standpunt het zuiverste is."
De eerste proef van de colofon van Oostersch, gedateerd Kerstmis 1921,
bevat nog het embleem van De Zilverdistel. Maar op 12 maart 1922
schreef Van Royen aan Lucien Pissarro s : "I should like to alter the name
of my press. The name of Zilverdistel has too much connection wich [lees:
with] a former period, which now belongs to the past. I choose for the
new name: Kunera Pers." Van Royen vertelt de legende van St. Kunera
en vervolgt dan: "This legend is told in a book of 1515, of which exists
only one copy, in the Library in the Hague. This copy is facsimiled, and a
copy of this edition I send to you. For my request is this: Would you be
4 ZieJ.C. Bloem: Brieven B aan P. N. van Eyck, y ,p 3 1 S.
5 Lucien Pissarro 186 3 – 1 9 41 zoon zoo va vande F Franse a se schilder CCamille
Pissarro, , was als landsc
h a p sc hil de r in i Engeland E gHij e1werkzaam.Hi'
hhad al
eerder op o verzoek van Van Royen Y een
letter t voor De e Zilverdistel ontworpen, p n.l, de Diste I Yp t e . Zij Zij was gebaseerd g op p het schrift-
type it de ltijd
van va Karel Ka e Grote: de G deCarolina. De Zilverdisteluitgave van Suster Bertken
is de eerste die uit deze letter isezet(1918).
g

213
so kind, if you have the opportunity to design and cut in the wood the
new pressmark, to be used with your type (Caroline). I should be so glad,
if you would. If so, I continue with some suggestions for the mark.
As you will see in the book, Kunera is shown as a lovely girl, between the
two murderers, she has a little crown on her head which is shown at the
background of her glory (halo) looking as the full moon. Now I was at
Rhenen past year in the midst of the spring. It was evening, the most
beautiful evening I ever saw, and I crossed the river to and fro with the
ferry boat which looks so:
There was no wind, only the moon, and soft music came from the bank
where the tower stood in the moonlight like in a fairytale. There was such
a perfect harmony between the lines the colours, the light, the soft
motion of the boat, the sounds of the evening and the inner-emotions,
that I scarcely can imagine such a harmony will ever return. It is this
harmony which I should like to catch in the mark by the lovely figure of
the chaste moon-maiden Kunera, the saint of Rhenen. For it is only this
harmony which also in the bookart can give the books worth all the offers
of our printing and the appreciation of the readers. I send also a page of a
colophon, still with the former block. I think if the new were somewhat
smaller, the composition with the type would be even better." Op 22
maart antwoordde Pissarro: "The task you set me is rather a difficult one.
I ... ] Nevertheless I will try what I can do. [.. .]." Een week later berichtte
hij Van Royen tot de conclusie te zijn gekomen dat een ronde vorm het
beste zou zijn. Een ruwe schets van zijn ontwerp sloot hij bij de brief in.
(30 maart). In juli stuurde de vrouw van Pissarro "a rough rubbed proof
of your block" aan Van Royen. Deze drukte op de 23ste van die maand
een proef van de colofon van Oostersch met het nieuwe embleem van de
Kunera-Pers. Naar aanleiding van het resultaat daarvan deed Van Royen
Pissarro enkele voorstellen voor verbetering. Op 6 augustus 1922 schreef
de laatste: "I agreed with most of your suggestions, in fact I had already
done some of them and I hope now you will like it. I am sending you the
block with another proof, the best I can do here."
Intussen had Van Royen aan Van Eyck een brief vol verwijten geschreven
en De Zilverdistel eenzijdig opgeheven. Van Eyck die een ontbinding van
De Zilverdistel wel had willen overwegen, was vooral over die brief zeer
verbolgen. Naar zijn mening waren de daarin voorkomende verwijten volkomen
ongegrond en naderhand heeft Van Royen zelf in een brief aan
Van Eyck toegegeven dat zijn gedrag tegenover hem "uitzinnig, onbillijk,
pijnigend, krenkend, onverklaarbaar en abnormaal" was.
De tweede kwestie die vertragend heeft gewerkt op de totstandkoming van
Oostersch en die later ook nog een rol heeft gespeeld in de discussie over
Verzen 1926, betrof de bundel zelf. In de kopij die Leopold op 16
augustus 1921 aan Van Royen stuurde, komt bij twee gedichten een min
of meer vage aanduiding van de bron voor, n.l. boven `Wat brengt gij

214
mede uit de looverlanen' staat `Saadi' en `Zij kwam en droeg een wá
melkwit en -zwart' draagt het opschrift '1001 nacht' . Na ontvangst van de
kopij verklaarde Van Royen zich bereid de gedichten uit te geven en deed
hij Leopold enkele voorstellen, onder meer om in de inhoudsopgave van
elk gedicht de naam van de oorspronkelijke (Perzische of Arabische)
dichter te vermelden. Leopold voelde daar niet veel voor, zoals uit zijn
antwoord van 27 augustus 1921 blijkt: "Met genoegen zag ik uit Uw
schrijven, dat U bereid waart tot de uitgave over te gaan. Wat betreft de
gestelde vragen, ziehier mijn antwoord.
Tegen Uw voorstel de gedichten achter elkaar af te drukken, heb ik geen
bezwaar en zou toch in 't algemeen de typographische behandeling geheel
aan U willen overlaten. Het eerste en tweede gedicht zijn van den zelfden
maker en hooren min of meer bij elkaar; hetzelfde geldt van `Mijn oogen
vroegen en Vreemd dat een zelfde huis' , vandaar dat ik ze zoo in het
M.S. aangaf.
Tegen Duizend en een nacht in woorden heb ik evenmin bezwaren.
Boven dit gedicht en boven die van Saadi heb ik de herkomst aangegeven
omdat ik meende dat die aan den gewonen lezer misschien bekende
grootheden waren; boven de andere niet om hem niet met namen lastig te
vallen, die toch niets zeggen en om zelf niet den schijn van uiterlijk
vertoon op te loopen. En ook na Uw brief denk ik er nog zoo over; evenwel
ik voeg hierbij een lijstje van de auteurs; 6 voelt U er iets voor dit in
den inhoud op te nemen, dan kunnen wij altijd nog zien, hoe zich dat
voordoet.
Ook sluit ik hier een strofe als mogelijk motto vooraf in.7
Ten slotte van mijn kant nog een paar vragen. Er wordt waarschijnlijk,
evenmin als bij Cheops, door Uw uitgave niet gepraejudicieerd op een
latere, meer populaire; m.a.w, het auteursrecht blijft aan mij? En ten
andere, kan ik ook de drukproeven te zien krijgen en zoo noodig nog in
den tekst veranderen; bij een eerste in druk verschijnen doet zich alles nog
weer anders voor en heeft men ook zelf weer een frissche kijk. [...1
[P.S.] Ik vergat U nog te zeggen, dat de Hr. R. Holst bereid is voor de
Gids af te zien van `Oostersch' ten behoeve van Uw uitgave."
Zoals uit het vervolg zal blijken, heeft Van Royen zijn idee om de namen
van de oorspronkelijke dichters in de uitgave te vermelden, ondanks
Leopolds aarzeling, toch doorgezet. Daarbij deed zich het probleem voor
dat Leopold zich van twee Soefrrch-kwatrijnen de bron niet meer kon
herinneren en daardoor de namen van de dichters van die kwatrijnen niet
kon verschaffen. Verder moest Van Royen verschillende Nederlandse
arabisten raadplegen over de spelling van de arabische namen en de
6 Zie hierachter Pp.
219. 9
7 Het g edicht ru g hoog g omgebogen, webe wie 0 traden' b, in deze uitgave g nr. 98
.

215
geboorte- en sterfjaren van de dichters. Het uiteindelijke resultaat was een
bundel waaruit niet is af te leiden dat de gedichten bewerkingen zijn van
Franse, Engelse en Duitse vers- en prozavertalingen uit het Perzisch en
Arabisch. Brouwer vertelt hoe verontwaardigd Leopold reageerde toen hem
na het verschijnen van de eerste reeks `Oostersch' in De nieuwe gids van
november 1911 gevraagd was of hij Perzisch kende: "De stommelingen.
Heb ik beweerd dat ik dat kon? Uilen." g De bundel Oostersch zou door
toedoen van Van Royen dit misverstand eerder versterken dan opheffen.
In september of begin oktober 1921 kreeg Leopold een eerste proef toegestuurd.
Van Royen informeerde tegelijkertijd naar de auteursnamen van
het inleidende kwatrijn van Soefisch en van de kwatrijnen 14 en 15. De
dichter zond de proef op 15 oktober 1921 terug: "Om met het belangrijkste
te beginnen, ik moet U mijn compliment maken over de bizonder
smaakvolle wijze, waarop U het boekje in elkaar hebt gezet; ik vind het
op zich zelf mooi en mooi in de stijl. En het treft wel erg gelukkig, dat de
eerste pagina drie gedichten brengt; met de gekleurde beginletters erin
kan dat prachtig worden.
U zult zien, dat ik in de proef hier en daar wat verbeterd heb; van tekstveranderingen
is niet gekomen.
Het opschrift 1001 nacht kan vervallen; de naam van den dichter is Aboe
Nowas.
Ik weet niet beter, of het motto van Soefisch en de beide bedoelde
kwatrijnen zijn ook uit de Roseraie.
[ —1
En hiermede kom ik tot een andere quaestie. De titel, zooals hij daar
staat, 9 is onvolledig, want de kleine helft der gedichten is naar Arabische
dichters. Ook op de laatste bladzij zal Perzische in Oostersche moeten
veranderd worden.
In elk geval zie ik, ook met het oog op spelfouten, van titelblad en
inhoud nog gaarne een proef van U tegemoet."
Van Royen drong erop aan dat Leopold de bron en daarmee de naam van
de auteurs van de kwatrijnen 14 en 15 zou proberen terug te vinden. De
dichter beloofde: "Ik zal nazien, of ik het auteurschap van strofen 14 en
15 nog terug kan vinden en U alsdan bericht zenden." (14 december
1921). Leopold slaagde er echter niet in de door hem gebruikte bron terug
te vinden: "Van de beide niet in de Roseraie voorkomende kwatrijnen
meen ik mij ten slotte van één te herinneren, dat het naar een Duitsche
bewerking is gemaakt; na Uw vorig schrijven heb ik de Mesnehvi van
e. S' l . Brouwer: 'Herinneringen ge aan aa Dr. D..H. Leopold'. p '.
In: . Het e vaderland ad2 5 ljuni
1925.
9 De e titel te luidde: Oostersch; oster ^, Verzen naar aa PPerzische dichters; , en de colofon begon on g mmet:
et.
"Dit boek van Perzische v ee.... rz n "

216
Rosenl° erop nagezien, maar tevergeefs. Is een en ander een bezwaar, laat
U ze dan in vredesnaam weg." (14 maart 1922). Van Royen raadpleegde
daarop de Utrechtse emeritus-hoogleraar M.T. Houtsma. Deze schreef op
27 juni 1922: "Alvorens eenige nasporing te doen omtrent den auteur der
door U bedoelde kwatrijns moet U mij eerst een raadseltje oplossen, nl.
dit: hoe is het mogelijk dat de Heer Leopold, van wien de vertolking
afkomstig is, niet weet wie de auteur van het oorspronkelijke is? Heeft hij,
zooals ik voor waarschijnlijk houd, Bene Fransche, Engelsche of Duitsche
vertolking nagedicht in het Nederlandsch, dan weet hij toch in elk geval
zijne bron te noemen en eerst wanneer ik deze ken, zoude het mij
misschien mogelijk zijn de bedoelde kwatrijns bij Omar Khajjami of een
anderen Perzische dichter terug te vinden. Nu ware het een zoeken in den
blinde, te meer daar de gedachte in die kwatrijns uitgedrukt o.a. in de
Perzische literatuur zeer bekend is.
De vraag, die ik dus beantwoord wensch te zien, is deze: Waar heeft de
heer Leopold die verzen gevonden? Is dat origineel niet binnen ieders
bereik, wat gaat dan aan die kwatrijns vooraf? Zij schijnen nl. de voortzetting
te zijn van iets dat voorafgaat." Van Royen kon Houtsma alleen
maar meedelen dat de bron van één van de twee bewuste kwatrijnen wellicht
een Duitse vertaling was. Dit was uiteraard volstrekt onvoldoende:
"Het spijt mij dat ik omtrent de auteurs van de kwatrijnen 14 en 15 geen
inlichting kan geven; de aanduiding dat zij wellicht uit eenige Duitsche
verzameling ontleend zijn is natuurlijk te vaag om het spoor ervan te
vinden." (brief Houtsma aan Van Royen 30 augustus 1922).
Reeds in 1921 had Van Royen contact opgenomen met de arabist C. van
Arendonk, conservator van Oosterse handschriften in de universiteitsbibliotheek
van Leiden. Deze stuurde op 31 januari 1922 een uitvoerige
lijst met namen en biografische gegevens van Oosterse dichters. Op 18
maart 1922 volgde nog een kleine aanvulling. De Leidse lector voor Turks
en Perzisch J.H. Kramers, die eveneens geraadpleegd werd, kon "— ook
na overleg met Dr. Leopold —" Van Royen geen nadere informaties
verstrekken. Het is in dit verband te begrijpen dat Van Royen in augustus
1922 behalve aan Leopold ook aan Houtsma en aan Van Arendonk een
proef van Oostersch zond. Deze proef bevatte reeds het embleem van de
Kunera-Pers. De tekst daarboven begon met: "Dit boek `Oostersch' ,
herschepping van Perzische en Arabische verzen...". Leopold maakte daar
bezwaar tegen: "Inleggend ontvangt U de drukproef terug. Van het motto
op Soefisch meende ik U ook den auteur te hebben opgegeven; het komt
voor Roseraie pag 51 op naam van Afzal, zoodat U dit nog zult kunnen
wijzigen en aanvullen.
In den colophon heb ik bedenkingen tegen het pompeuze woord 'Her-
" M wl" a n" a Dsche l" a 1 e d^n dinRumi
Mesnevi,r . ev , o Doppelverse. e D e verfe. Aus de m Pe rs
sc i h e nuber
tragen g von Georg g Rosen. Mit einer Einleitung g von Friedrich Rosen. München, , 1913.

217
schepping' ; kunt U dat door een ander vervangen, dan zal mij dat
genoegen doen." 11 (5 september 1922). Houtsma had de proef "met
Benige verbeteringen" al op 30 augustus 1922 teruggestuurd. Van Arendonk
reageerde op 1 oktober 1922 met een tamelijk uitvoerige brief. Hierin
vraagt hij zich af "of `Duizend en een Nacht' niet een ietwat vreemde
titel is, daar de andere titels aan den inhoud der gedichten ontleend
schijnen te zijn. Aboe Noewas ontmoet men vaak in een aantal verhalen
van Duizend en een nacht, maar zijn gedichten zijn meerendeels zelfstandig
of in andere verzamelingen bewaard. `Uit Duizend en een nacht'
zou m.i. passender zijn." Een jaar later was Van Royen zover dat hij zijn
pers kon introduceren en Leopolds bundel aankondigen. Hij stuurde
Leopold een proef van de prospectus en vroeg diens mening. De dichter
antwoordde: "Tegen de toegezonden prospectus heb ik geen andere
bezwaren, dan die U zelf al aanroert; de uitbundige lof blijft dan, indien
al noodig, geheel voor Uwe rekening. — Het meeste genoegen deed mij
Uw mededeeling, dat het boekje ook bij langer verkeer U is blijven
bevallen.
Komt het uit, dan zal ik gaarne een ex. van U ontvangen [ (20 juni
1923). In september 1923 verscheen de prospectus onder de titel De
Kunera Pers; Aankondiging van hare uitgave Oostersch, verzen naar
Perzische & Arabische dichters door J. H. Leopold. Na een uiteenzetting
over het ontstaan van de pers en over de oorsprong van haar naam volgt
de aankondiging van Oostersch:
"Als eerste boek der KUNERA PERS zal eerlang verschijnen: OOSTERSCH,
Verzen naar PERZISCHE en ARABISCHE DICHTERS door J.H. LEOPOLD, het
vierde boek voor de Vereeniging der Vijftig.
In deze vertaling is een nieuw Nederlandsch dichtwerk ontstaan; het
houdt Oostersche gedachten in, maar door de keuze & volgorde van deze,
en door zijn innigen, diepen harteklank heeft het een verholen eigen
zieleleven, dat door de benauwing en den druk van onzen tijd heen, hieraan
ontstijgt tot wijze schoonheid, en in deze, tot goddelijke wijsheid.
Deze synthese van Oostersche herkomst bracht reeds vroeger in chaotische
tijden aan het Westen vreugde en troost. Een eeuw geleden vond Goethe
tijdens de beroeringen van 1815 & daarna bij de Perzische dichters de
veilige zekerheid, die hij behoefde, om daarvan op zijne wijze in den
West-Ostlicher Divan het dichterlijke beeld te scheppen. De Divan is
grooter, veelvoudiger, — aan zuiverheid echter en innigheid, aan bewogenheid
& diepte van ontroering doen de verzen van OOSTERSCH voor geen van
den Divan onder.
Na Cheops' kosmischen ommegang `door den weergaloozen luister der
hemelcreaturen' , geeft Oostersch het verlangen, de wanhoop, de extaze en
11 De uiteindelijke uiteindelijke tekst luidt: "Dit boek ` Ooster sch' ,^gedicht ed c t aa naar Perzische r' e e en Arabische r
verzen , , "

218
het goddelijk schijnen in de eigen ziel, die zich een andere wereld zoekt,
dan die van dezen onrust-troebelen tijd.
Kom tot mij, tot mijn hart, dat trilt als loover,
vaag weg den angst en al zijn voorgetoover;
ik zeg, ik zeg U, ik weersta niet meer,
o God, laat mij niet aan mijzelven over!
Deze verzen te hebben mogen drukken, en dit in den vorm, die uit de
ontroering van de eerste lezing in des dichters handschrift zijn oorsprong
nam, is een voorrecht waarvoor de dank in de voltooiing van het werk is
neergelegd."
Leopold schreef Van Royen: "Ik ben U verplicht voor de lezing der
mooie bladzijden, waarmede U de 'Kunera Pers' bij het publiek hebt
ingeleid.
Laat ik de nieuwe onderneming succes mogen toewenschen, ook in haar
eerste uitgave!" (20 december 1923). Een meer uitvoerige reactie volgde
toen de dichter op 9 januari 1924 de ontvangst van het presentexemplaar
van zijn bundel bevestigde: "Dank voor de toezending van `Oostersch',
dat, hoewel grootendeels van de drukproeven bekend, mij toch opnieuw
weer trof en boeide, teamvijl het glanspunt van de eerste bladzijde buitengewoon
is uitgevallen met de slanke en zwierige gekleurde kapitalen. Ik
twijfel er geen oogenblik aan, of U zult veel genoegen van dit Uw werk
beleven; moge het een waardige en gelukkige inwijding zijn van de jonge
pers!
Er is veel te bewonderen op de verschillende bladzijden en in het geheel
vind ik het typographisch een geluk, dat U alle gedichten achtereen hebt
gedrukt; het ensemble maakt zoo veel meer den indruk van een `liedeboek'
als hoedanig het ook bedoeld is en een titel boven een gedicht heb
ik eigenlijk altijd een onding gevonden of liever een tekortkoming van het
werk zelf.
Ook de inhoudsopgave is van zulk een weidsche pracht voor het oog, dat
ik er bijna mee verzoend ben.
Eindelijk Uw vraag omtrent de pres. exx; ook van mijn kant wil ik U wel
in vertrouwen mededeelen, dat ik in stilte op een tweetal had gehoopt.
Evenwel - voorloopig ben ik met het toegezondene meer dan tevreden en
wil verder gaarne Uw vriendelijk aanbod in gedachte houden.
Tenslotte herhaal ik mijn beste wenschen voor Uw succes [
Nog dezelfde maand ontving Leopold een tweede exemplaar: "Tot mijn
vreugde hebt U nog eens over Uw hart gestreken; ik dank U voor Uw
vriendelijkheid en ben er zeer mee in mijn schik." (22 januari 1924).
Gezien tegen de achtergrond van deze vriendelijke brieven aan Van Royen
is de volgende opmerking van Leopold in een brief aan A. Roland Holst
van 14 mei 1924 opvallend te noemen: "Met genoegen vernam ik, dat U
wat voelen kunt voor het nieuwe `Oostersch'; voor mij is door het
traineeren twee en een half jaar lang het nieuwtje eraf."

219
De bundel Oostersch, die dus in januari 1924 verscheén, was het eerste
boek van Van Royens Kunera-Pers en het vierde boek voor de Vereeniging
der Vyftig. Hij is gezet uit de Disteltype die door L. Pissarro speciaal voor
De Zilverdistel was ontworpen. Titel en initialen zijn getekend door Van
Royen zelf, terwijl het embleem van de Kunera-Pers in hout werd
gesneden door L. Pissarro. Het boek is gedrukt in rood, zwart en blauw op
Batchelorpapier en in een formaat van 17 x 24,5 cm. De oplage was 70
exemplaren, op de pers genummerd 1-50 en I—XX. De romeins
genummerde exemplaren bleven ter beschikking van Van Royen. Leopold
ontving de nrs. I en XI. De bundel die — in perkament gebonden —
f 16, — kostte, raakte betrekkelijk snel uitverkocht en de prijs liep binnen
een jaar op tot f 60, — .
De inhoudsopgave van Oostersch
Leopold zond op 27 augustus 1921 op verzoek van Van Royen het
volgende lijstje met auteursnamen voor de inhoudsopgave van Oostersch:
De dauw
De beek
Ali ibn Rostom
Mijn boom Selman
Mijn oogen Ibrahim ibn al-Mandi
Vreemd dat
11
God heeft El Zamakchary
Laatste wil Emir Khosrau
Jezus, die Nisami
Soefisch Deze spreuken zijn een vrije bewerking, gelijk het overige, van een
aantal kwatrijnen van verschillende auteurs voorkomende in La
Roseraie du savoir par Hoceyne-Azad Leiden 1906.
Bijna twee maanden later volgde nog een aanvulling: "Van twee der
genoemde namen kan ik nog een kleinigheid aanbrengen; dit heb ik
gevonden: Ali ibn Rostom = Aboe el Hassan Bahá el Dine, connu sous le
nom d' ibn el Saari.
Ibrahim ibn al-Mandi, oom van den kalief Mamoen, meest begaafde van
de prinsen uit het huis van Abbas." (15 oktober 1921).
Eind 1921 nam Van Royen contact op met Van Arendonk en zond hem
een lijst met auteursnamen toe, waarschijnlijk met het verzoek deze te
controleren en waar mogelijk aan te vullen. Het eerste antwoord van Van
Arendonk is niet bewaard gebleven, maar op 31 januari 1922 schreef hij
aan Van Royen: "De lijst met dichternamen, die U onlangs terugzond en
die mij in de kerstvacantie opgestuurd werd, is helaas op mij onverklaarbare
wijze zoekgeraakt en nog niet terecht. Ik heb daarop met behulp van
de inhoudsopgave van Husein Âzâd uit mijn geheugen een nieuwe lijst
opgemaakt, waarin misschien Benige namen voorkomen, die op de vorige
niet stonden, terwijl andere achterwege bleven. Zou ik U daarom nog
even mogen lastig vallen om de namen, die U op de hiernevengaande lijst

220
mist. Op deze lijst heb ik eerst een meer internationale en in de tweede
plaats de meer bepaald voor het Nederlandsch passende schrijfwijze
gegeven. Wat Wálih van Burudjird [ = auteur van kwatrijn nr. 19]
betreft, er zijn verschillende dichters met den dichternaam Wálih; het is
mij niet gelukt te vinden, wie hunner uit Burudjitd afkomstig was. Ze
leefden in de llde (17de), 12 12de (18de) en het begin der 13de (18/9de)
eeuw.
Zoo vind ik ook een dichter Khalil Beg (Chalîl Beh) in de 2de helft der
llde (17de) eeuw zonder beslist te kunnen zeggen, of hij de uit G?1án
afkomstige dichter van dien naam [ = auteur van kwatrijn nr. 27] is.
Verschillende biographische werken, die mogelijk opheldering zouden
geven, zijn onuitgegeven. Het op deze lijst ontbrekende zal ik gaarne
spoedig aanvullen."
Lijst van Van Arendonk
Abu Said b. Abi '1-Khan 357-440 (967-1049)
(Aboê Said b. Abi '1-Chair)
Afzal Karhácu t 707 (1307/8)
( Kásján2)
Djam2 817-898 (1414-1492)
Fikri uit Khorasan (Chorásàn), mogelijk dezelfde als Fikri uit Meshhed (Mesjhed), die
omstreeks 985 (1577), dus 2de helft van de lode (16de) eeuw leefde
Medjzub uit Tibfiz t 1093 (1682)
(Medjzoêb)
Mu'min (Molla Husein) uit Yezd eind lode (16de), begin llde (17de) eeuw
(Moe'min, Molla Hoesein uit Jezd)
Raz? uit Arumin, lste helft der llde (17de) eeuw
Razi uit Nish/4)0r (N?sjápoêr) t 598 (1201/2)
Sa`di t 690 (1291)
Ibrálum b. al-Mandi 162-224 (779-839)
az-Zamakhrhafi (az-Zamachsjafi) 467-538 (1074-1143)
Nizártu 535-598 (1140-1202)
Quds9 (Qoeds9) t 1056 (1646)
Wálih uit Butudjird (Bceroêdjird)
Khalil Beg (Chalil Beh) uit G?lin
Abu '1-Hawn 'Ali Kharagácu (Aboe '1-Hasan Ali Chataqáni) t 425 (1033/4)
Kahl Kabuli (Káboeli) t 988 (1580)
Seháb? t 1010 (1601)
Beha' ad-Din `tlmili met den dichternaam Behá'2 953 (1547)-1030 (1621)
Medjzub (Medjzoêb) van Tibfiz t 1093 (1682)
Seif Isfereng? t 666 (1267/8)
Omar Khayyam (Chajjám) t 517 (1123)
Masud b. Sad b. Selman (Mas`oêd) t 515 (1121/2) of 525 (1131)
Ener Khusraw (Choesraw) 651 (1253)-725 (1325)
12Va n r ndonk geeft g ee eerst e degetallen volgens vo gAe, e s de mohammedaanse l'aartellin g .en tussen
haakjes, l^ die i volgens g de christelijke. 1

221
Mansut al-Halládj. Juister ware: al-Husain b. Mansur (Mansoêr) al-Halládj of kortweg al-
Hallidj. geb. 244 (858), als ketter terechtgesteld 309 (922)
Bah3 ad-Din Ibn as-Sa`au t 604 (1207)
Abu Nuwis (Aboê Noewás) geb. 130 (747) of 145 (762); gest. tusschen 190 (806) en 199
(814)
Kharagán?, Mull en dergelijke woorden op ?zijn van plaatsnamen afgeleide adjectieven.
Kharagán2, KAbuL" is dus: van Kharaqán, van Kábul
"b." is afkorting van het Arabische "ibn"
Beha (ed-Din) `t1miL". Amol is verkeerd.
"Dj" uit te spreken als dzj
Op 18 maart 1922 zond Van Arendonk de zoekgeraakte lijst met auteursnamen:
"Hiernevens zend ik U de lijst van dichters met Benige aanduidingen
terug. Wat Wálih Burudjird? en Khalil Beg G?1áni betreft, kan
ik slechts verwijzen naar hetgeen ik in mijn vorigen brief meedeelde. Van
Abu (Aboe) '1-Hasan `Al? b. Rustam (Roestam) heb ik zelfs den naam
niet kunnen terugvinden." Bij de retourzending van de proef van
Oostersch schreef hij: "Uw proef, die mij niet nagezonden werd, moest
tot het einde mijner vacantie blijven liggen, dientengevolge ontvangt u
haar vrij laat terug. In de jaartallen kon ik hier en daar een kleine
verbetering aanbrengen. Wat Mansoer al-Halladj (bl. 21) betreft, deze
benaming is een thans in het Oosten gebruikelijke verkorting. Deze groote
Soek heette eigenlijk Hoesain ibn Mansoer. Men zou echter kunnen volstaan
met al-Halladj zonder meer, den naam, waaronder hij algemeen
bekend is. De jaartallen achter Aboe Noewas (bl. 21) zijn nog die der
moeslimsche aera. Als jaar zijner geboorte wordt opgegeven 130 (= A.D.
747) of 145 (762); als dat van zijn dood 190, 1)5, 196, 198 en 199 (resp.
806, 810, 811, 813, 814). Men zou dus kunnen zeggen, dat hij ca. 800
beefde. Op bl. 22 ware het misschien beter Beha' ad-Din 'Amili te zetten,
daar deze auteur zoo genoemd is naar Djebel (= berg) 'Amila, vanwaar
hij geboortig was. Daar op bl. 22 en 23 de lengteteekens ( A) in de in
hoofdletters gedrukte namen moesten wegblijven, zou het misschien,
terwille van de eenheid, overweging verdienen, deze ook in de klein
gedrukte namen op bl. 20 en 21 achterwege te laten."
Uiteindelijk werd de volgende inhoudsopgave in Oostersch afgedrukt:
INHOUDSOPGAVE
met vermelding van de namen der oostersche dichters & van hunne levensjaren
DE DAUW HANGT PARELEN AAN TAKKEN & AAN BLAREN 4
`AL" ibn Roestam
DE BEEK IS EEN VELIJNEN BLAD 4
`Ali ibn Roestam
MIJN BOOM HEEFT KWEEEN TEGEN OOFT 4
Mas'oêd ibn Sad ibn Selmán; gest. 1131

222
MIJN OOGEN VROEGEN: WORD IK NOG AANVAARD? 6
Ibrálum ibn al-Mandi; 779-839
VREEMD DAT EENZELFDE HUIS BEVAT ONS BEIDEN 6
Ibritum ibn al-Mandi; 779-839
GOD HEEFT EEN HUIS GEBOUWD EN DAK 6
Az-Zamachsjari; 1075-1144
LAATSTE WIL VAN ALEXANDER 7
Emir Choesraw; 1253-1325
WAT BRENGT GIJ MEDE UIT DE LOOVERLANEN 8
Sa'd?; ca. 1184-1291
ER WORDT NIETS VAN ZIJN WEZEN MEEGEDEELD 8
Sa`d2; ca. 1184-1291
GIJ REIKENDE OVER ZINNEN EN GEDACHTEN 9
Sa'di; ca. 1184-1291
0 NACHTEGAAL, DIE ROEPT EN JUBELT UIT 9
Sa'd?; ca. 1184-1291
IK ZAG MET PRONK EN KOSTBAARHEDEN 9
Sa'd?; ca. 1184-1291
JEZUS, DIE DOOR DE WERELD GING 10
Nizám?; 1141-1203
IK BEN DE WAARHEID! EN NA STEENIGING
Mansoêr al-Halládj; 858-922
DUIZEND EN EEN NACHT
Abop Noew3s; 747 of 762 – 806 of 814
SOEFISCH
De verzen onder dezen titel samengevoegd zijn een vrije bewerking, gelijk het
voorgaande, van kwatrijnen der volgende dichters:
RAZI uitNISJAPOER, gestorven 1201
Kwatrijn 1 13
AFZALuitKASJAN, gestorven 1307
Kwatrijnen 2 (pag. 13) & 26 18
ABOE '1-HASAN uit CHARAQAN, gestorven 1034
Kwatrijn 3
K A H I uit KABOEL , gestorven 1580
Kwatrijn 4
FIKRI uit C H O R A S A N ,tweede helft der zestiende eeuw
Kwatrijn 5
M OE ' M I N uit J E Z D, gestorven 1609
Kwatrijnen 6 (pag. 14), 16 (p. 16), 22 (p. 17) & 24
11
12
13
14
14
14
18

223
S E H A B I, gestorven 1601
Kwatrijnen 7 (p.14), 9 (p.15), 11 (p.15), 12 (p.15), 13 (p.16), 21 (p.17), 28 (p. 19) en 30
Q O E D S I, gestorven 1646
Kwatrijn 8 15
R A Z I uit A R T I M AN, eerste helft der zeventiende eeuw
Kwatrijn 10 15
BEHA' ad-DIN `AMILI, 1547-1621
Kwatrijn 17 16
MEDJZOEB uit TIBRIZ, Best. 1682
Kwatrijn 18 17
WALIH uit BOEROEDJIRD
Kwatrijn 19 17
SA'DI, ca. 1184-1291
Kwatrijn 20 17
SEIF ed-D I N uit I S F E R E N G, gestorven 1267
Kwatrijn 23 18
OM AR CHAJJAM, gestorven 1123
Kwatrijn 25 18
CHALIL BEG uit GILAN
Kwatrijn 27 18
DJAMI, 1414-1492
Kwatrijn 29 19
ABOE SAID ibn ABI '1-CHAIR, 967-1049
Kwatrijn 31 19
Van de kwatrijnen nrs 14 & 15 zijn de auteurs niet bekend. De inleidende
verzen op pagina 3 zijn van den Nederlandschen auteur; die welke den
ingang tot Soefisch vormen, van Afzal.
De bundel Oostersch werd als `Oostetsch I' opgenomen in Verzen 1926.
Hierin zijn de namen van de Oosterse dichters weggelaten. Nijhoff maakte
daartegen bezwaar in zijn beruchte recensie van de bundel. lj De uitgever
W.L. Brusse reageerde met: "Hij [ = Nijhoff] vroeg waarom de index van
Oostersch is weggelaten. Omdat Dr. Leopold dit uitdrukkelijk verlangd
heeft. Daarvoor zijn ten minste drie getuigen, namelijk Mr. R.I. Leopold,
Joh. Huijts en Joh. C. Brusse." 14 Huijts had op 30 oktober 1926 aan
l p
13 M,N i'h o. ff• `Rec.va van]Leopold J.H. .H.Le o"Verzen", V Tweede bundel' . In: .NR NRC 23 oktober t
^ 3
1926. 9 6 Oo Ook tte vinden vi de in: . Verzameld Verza e we werk k..
1d II: I Kritisch, K rctaf ^ v verhalend e h a en d en e nagelaten a ^e
aten proza, za ,
eerste deel. [Den Haag, g , f ] 96
1, Pp.
493-495.
14, W. L . Bru s. seVerzen. 'Leopold's Tweede e e bundel. . Eerste e druk
^ . In: I. NR C 13 3 november ovembe
1 9 26. Oo Ook tevinden d e in: . Den De ggulden ul e wwinckel 25 (1926). 1 9 6 . p. p 2— 80 2 82
.
19

224
Brusse verteld: "Ik weet met hoeveel verdriet hij [ = Leopold] die opgave
indertijd heeft samengesteld en hoe weinig noodig hij ze vond, daar zijn
voorbeelden toch slechts het nest waren geweest waaruit zijn eigen
verbeelding was opgevlogen." En R.I. Leopold schreef hierover op 16
november 1926 aan Van Eyck: "Alleen nog het niet vermelden der
oorspronkelijke dichters. Uit het ingezonden stuk van den heer Brusse
hebt U kunnen lezen, dat mijn oom zelf hier in het geheel geen waarde
aan hechtte. Dit wordt begrijpelijk wanneer men deze verzen vergelijkt
met de Duitsche, Fransche en Engelsche bewerkingen, waarnaar zij
gemaakt zijn en die ik in vele gevallen na eindeloos zoeken heb kunnen
vinden. Immers dan blijkt, dat dikwijls van een Oostersch origineel slechts
de hoofdgedachte in het Hollandsch is overgebracht, soms alleen één
couplet of twee of drie strophen. Vandaar de zoo buitengewoon gelukkige
verzameltitel `Oostersch'. Dit zijn geen vertalingen, niet eens
bewerkingen, alleen de essence van het oude Oostersche vers is hier weergegeven.
Daarom lieten wij al deze namen weg en waar ze bleven,
kunnen ze m.i. nog misleidend werken. B.v. : Omar Khayam. De meeste
lezers kennen slechts den Omar Khayam van Fitzgerald, die in zijn
beroemde bewerking hier en daar wel wat al te vrij met den Perzischen
dichter is omgesprongen. De kwatrijnen in dezen bundel zijn gemaakt
naar een Fransche bewerking, die een geheel ander beeld van den Pers
geeft." 15
Het is merkwaardig dat noch Brusse noch R.I. Leopold hun belangrijkste
argument noemen: in het blauwe schrift dat voor de uitgave werd
gevolgd, ontbreken de namen van de Oosterse dichters. 16 Dat zij de status
van het schrift verkeerd hebben geïnterpreteerd, is in dit verband niet van
belang. Bovendien had men erop kunnen wijzen dat de titel, inhoudsopgave
en colofon van de bundel Oostersch de onjuiste indruk kunnen
wekken dat Leopold de gedichten heeft bewerkt naar de originele
Perzische en Arabische teksten. Waarom liet Van Royen b.v. bij de
Soeficch-kwatrijnen de verwijzing naar de Roseraie die op Leopolds lijstje
voorkwam, weg?
Anderzijds heeft Leopold zelf – zij het met tegenzin – aan het opstellen
van de inhoudsopgave meegewerkt en was hij er uiteindelijk "bijna mee
verzoend". Daarnaast is het opvallend dat de dichter in zijn manuscripten
verscheidene malen onder Oosterse gedichten de naam van de oorspronkelijke
dichter schreef. Het is natuurlijk mogelijk dat hieraan een praktische
overweging ten grondslag lag, n.l. om het terugvinden van de bron te
vergemakkelijken. Hoe dit zij, Leopold heeft de bundel Oostersch mèt de
' S R.I. Leo pol d doelt d e hier t e o pde
tweede reeks ee s OmarKhayyam-kwatrijnen,
0 a die in d de editie-
Van Eyck Y voorkomt in de afdeling g`Oostersch
III' .
16 A ll e nnaam de naa Saad i' komt ko t voor voo omdat o dat Leo Leopold Pl
o d meende ee de dat d die e Perzischer auteur bij i'
de lezer bekend was.

225
inhoudsopgave actief geautoriseerd. De brieven aan Van Royen laten wat
dat betreft geen andere conclusie toe. Wanneer men de Kunera-uitgave als
basistekst kiest, kan men dus niet zonder meer de lijst met Oosterse
namen weglaten.
Het antwoord van Brusse aan Nijhoff is in feite even opmerkelijk als de
recensie van de laatste, die de polemiek inluidde. In de eerste plaats is aan
het verhaal van Huijts geen argument te ontlenen voor het weglaten van
de inhoudsopgave. Immers, Huijts vertelt alleen dat Leopold de lijst met
tegenzin heeft opgesteld, maar niet dat de dichter hem bij een herdruk
zeker zou hebben weggelaten. Verder is dit geval vergelijkbaar met de
jaartallen in `Verzen 1895' en `1897': deze zijn in Verzen op voorstel van
Brusse toegevoegd; Leopold wilde daar aanvankelijk niets van weten, maar
is er uiteindelijk toch mee akkoord gegaan. Daarom ontbreken ze vanzelfsprekend
noch in Van Eycks uitgave, noch in deze editie. Ten slotte komt
het geheel wel in een merkwaardig daglicht te staan als men bedenkt dat
de uiteindelijk afgedrukte inhoudsopgave van Oostersch in feite is samengesteld
door Van Arendonk!
In dezelfde polemiek met Nijhoff heeft Brusse geschreven dat er een
exemplaar van Cheops met correcties van Leopold uit diens sterfkamer zou
zijn ontvreemd. R.I. Leopold merkt in een brief van 12 november 1926
echter op: "Mijn vader lichtte U verkeerd in, het was niet een exemplaar
van c x E o p s dat uit de studeerkamer verdwenen is, maar van O O S T E R S CH .
Verder sprak U van `stelen' en hoewel wij allemaal onze gedachten daarover
hebben, kunnen wij dat toch niet verantwoorden. De correcties in het
verdwenen exemplaar leken mij van zeer weinig belang." 17 Aan Van Eyck
schreef hij nog: "[...] maar een [exemplaar] van OOSTERSCH,waaruit hij
mijn zuster en mij op den avond van zijn zestigsten verjaardag voorlas,
was kort na zijn dood verdwenen." (16 november 1926).
Zoals eerder is vermeld, kreeg Leopold van Van Royen twee exemplaren
van Oostersch, n.l. de nrs. I en XI. In de nalatenschap van Leopold zoals
die nu op het Letterkundig Museum berust, bevindt zich het exemplaar
nr. XI. Hierin staan geen aantekeningen van de dichter. Dit exemplaar
heeft Leopold op zijn zestigste verjaardag aan zijn neef, R.I. Leopold,
gegeven. Dit betekent dus dat nr. I ontbreekt.
Nu gaat het verhaal dat Leopold een exemplaar van zijn bundel heeft
geschonken aan Annette Monasch, die hij in 1921 in Rome had leren
kennen. Deze mevrouw Monasch, die in de oorlog is omgekomen, was
niet zomaar een oppervlakkige kennis van Leopold. De dichter schreef haar
b.v. op 18 mei 1921 vanuit Rotterdam: "Het spijt mij, het spijt mij, dat
U dat alles hebt moeten doormaken en natuurlijk nog doormaakt. U weet
17 Een correctie e e zou zijn zijn geweest: g wet: . `uo q r aa n' voor voovan *man' rIk 3 zag n ` met ^ pronk pron
en
kostbaarheden'). Maar R.I. Leopold PY
was a daar niet zeker a. van. de Uitbrieven a aan Van n nRoyen en
blijkt l dat Leopold P de lezing g9` ora an' heeft eet oed goedgekeurd. g g

226
ook wel hoe ik over U denk en van U ben gaan houden, als ik dat zeggen
mag niettegenstaande alles wat ik van U te lijden had [...]."
Zeker is dat de dichter haar in maart 1922 een overdrukje van het Albumblad
heeft gestuurd met de opmerking: "[...] een andere keer kan ik U
misschien iets krachtigers toesturen." Verder heeft zij afschriften van
andere gedichten van Leopold gekregen – o. a. van de reeks `U missen en
u niet ontgaan...' . Zij heeft later pertinent geweigerd Van Eyck deze
afschriften te laten zien omdat, naar haar zeggen, Leopold die gedichten
speciaal voor haar had geschreven. De afschriften zijn niet bewaard
gebleven.
Als mevrouw Monasch inderdaad een exemplaar van Oostersch heeft
gekregen, moet dit nr. I geweest zijn en heeft Leopold later zijn laatste
exemplaar aan zijn neef gegeven. In dat geval is er uiteraard geen sprake
van een verdwenen exemplaar. Dit wordt bevestigd door een brief van
J. Huijts van 18 november 1926 aan Brusse: "Den eersten keer dat ik
Leopold na zijn Osten verjaardag ontmoette, heeft hij mij gesproken over
den neef en nicht (meen ik), die dien dag gelijk met mij bij hem waren.
Hij heeft mij toen verteld dat hij het laatste exemplaar van Oostersch
(Kunera), dat hij had, aan dien neef was kwijtgeraakt: een beetje tegen
zijn bedoeling, maar hij had hem niet willen teleurstellen, toen hij
meende te begrijpen dat zijn neef het exemplaar als ten geschenke
gegeven beschouwde. Woordelijk voegde hij eraan toe: `maar toen ik
dezer dagen zag dat dat boekje ergens voor f 60 geprijsd stond, speet het
me dubbel.' Een ironisch grapje, in welks trant Leopold zich dikwijls over
zijn `versjes' uitliet." Toen Brusse dit echter aan de neef van de dichter
meedeelde, antwoordde deze: "Wat het verdwenen exemplaar van
OOSTERSCH betreft: mijn oom heeft er mij inderdaad een cadeau gegeven
op zijn laatsten verjaardag. Hij las ons echter voor uit een ander
exemplaar, waarin ik een of meer correcties zag staan. Er moet dus ergens
een misverstand zijn [...]." (18 november 1926).
Door het ontbreken van nadere gegevens kan niet worden uitgemaakt of
exemplaar nr. I inderdaad is zoekgeraakt dan wel aan mevrouw Monasch is
geschonken.

Bijlage 1
[146] TAVONT SULLEN WI VROLIC SIJN
227
OVERLEVERING M-1 : ' Manuscript p in Map M pVI: VI. blad b a 37, van een on gelinieerd
in donker- on
rood od leer ee ggebonden e e schrift sc t van va ddik
pP papier dat de opdracht `Aan Fimi'
t met de datering: 7g Januari 188 . Het gedicht g komt hier voor, ,
samen n met et ged
gedicht c t 14 7vers,
en een ee ongepubliceerd vers onder de
verzameltitel III 11a amoreuse ru se liedekens. li ns.
M. 2 ^Manuscript n ri t in Map pM VI (: groep g r p 1): ongelinieerd g vel pp papier met het
watermerk rk P PRO o PATRIA EENDRAGT MAAKT MAGT; , het formaat is
c. cm. Bove Boven het et gedicht g i ht staa staat: . III am
o re use lied eke ns.
14,5 , S x23
T. Twee amoreuse mor lie eken . Muziek [voor zang g en klavier] vanC.H. C
Cost er . Mijn M 1 vriend v edAArnold Spoel SPZutphen,
e opgedragen. Zut hen Thieme's
Boek- en Muziekhandel, , 188 9 . p 3-4. 3
DATERING Vóór 1887
VARIANTEN 1 sl J, n' < sl Jn.
M 2
EN CORRECTIES T 2 wijn; l , < wijn, J , M 1 , M 2
3 mont < mont, , M 2
4 dt< da d at terM 2
5 Arem < Taerme M 1sere < sere, M, 2
6 be gheren
< be begheren, heren
7 buten ten breken reken < buuten breecken M1
8 spreken p < spreecken p M 1
9 Bo

[147] EEN LIEDEKEN VAN SCEIDEN
228
OVERLEVERING M1: Manuscript in Map p VI: ' blad 1 39 van a een ongelinieerd,i en onker
rood leere g bonden schrift sc ift van ad>ka pp papier, , da dat de opdracht o pd ac t Aa ` n F Fimi' imi
bevat met de datering: g. Januari a a 188 7.
Het gedicht g komt hier voor,
samen metedicht gvers, 1 4 6 en e ee een ongepubliceerd vers ond e r de
verzameltitel IIIm a o reus ie
de kens.Bed Boven ov ditec ggedicht di staat t saataalleen
ee een
nummer: II.
M 2 : Manuscript p in Map p VI (: groep g p 1): ongelinieerd g vel papier p p met het et
watermerk HoNI HONIG & COMP; CO , P het e formaat aat iis
14 , 8 x 23 3 cm. Boven het
ge gedicht staat s alleen e ee een nummer: II.
T: Twee amoreuse ie e n s. Muziek Muz ek [voor zang g evan en klavier]n C.H.
Coster. C Mijn vriend e pA
Arnold o Spoel SeThieme's
oe opgedragen. Zutphen, Thi m's
Boek- en Muziekhandel, , 1889 . p. p 4-5. 4– S
DATERING Vbbr 1887
VARIANTEN 3 s o fijn 1 < (a) fijn f l M 1
EN CORRECTIES CORRECTIES (b) fi fijn; l^ M 2
5 lieveke e e < lieveke, li , MM'
goet, g , < goet g M 1
7 haere har < hare ae Mdie M 1 l < sijn 1nM 1 M 1 ,M > M 2M2 se so et < so et M>
h
1
9 g a

[148] LUCRETIUS II VS. 1 —62
229
OVERLEVERING U1: UUit den tuin u van Epicurus. Rotterdam, 1 910 . p 3 4— 36.
U 2. Uit U den e utuin van Epicurus. Rotterdam,[1920 2 ]. p 33 — 3S.
DATERING Vóór maart 1910
9
NOTEN Dit Dt fragment g is se een vertalingvan h t begin be in v a n bboek I IutLucetus uit Lucretius'
rerum natura:
Sa u ve , mari ma no g turbantibus b aequora q ventis
e terra magnum g alterius spectare p laborem; >
nonuia q vexari quemquamst q q iucunda voluptas, p s,
sed s qquibus s ipse ps malis careas s quia q cerneree sua suavest. es .
S suave s eeetiam belli btueri
certamina magna
per p cam p os instructa, , tua sine parte p pericli: p
sed nil dulciusses > bbene qquam
munita u t ee n re
edita doctrina sapientum p tem p la serena, ,
de s ic e re u qunde d que as a alios passimque Pass ue qvi
videre ere
erraree e atque q vi am palantis pa q u aee r re vitae, ae ,
c eae rt r ingenio, g oc ten ere no b ili t at e ,
noctest aqu e dies niti s praestante p labore
ad summa emergere g opes P rerumque q potiri. p•
o miseras hominum mentes , o ectora p caeca!
1 S qqualibus in tenebris b vitae quantisque q q ppericlis
detu gi r hoc oce aeviuo q dc um que
t! s nonne evde videre e
nil aliud sibi naturam latrare, , nisi utqu ut ui
pore seiunctus dolor absit, ^ mens que q fruatur
iucundo sensu, , cura semota metuque? q
ergor gc r ooream p ad naturam a pauca p videmus us
s se opus pus omnino, a , quae demant e cum que g dolorem. e. m
delicias quo qque uti multas substernere s possint, p ,
g r at i us in te r m u, neque n natura a ipsa ps requirit, qu ,
ssi non au r ea sunt n i n uve m simulacra u s c a per pe aedes
25lampadas lamP i g n' e r manibus as a bus retinentia e a dextris, e s ,
lumina a nocturnis octu s pu epulis s ut s u ppediten tu r,
nec domus argento gfulgenti auroque q renidet, ,
nec citharae reboant laqueata q aurataque tecta, ,
cum tamen inter serostrati p in gramine g molli
30ro ter aquae p p rivum q sub ramis arboris altae
non ma nis opibus p iucunde corpora p curant, ,
praesertim cum tempestas p adridet et anni
tempora p cons p er ^nt
viridantis floribus herbas.
nec calidae citius decedunt corpore febres, ,
35 textilibus si inicturis p ostroque q rubenti
iac iacteris, ri ^ qp uam si in plebeia veste st cuba n du m st
.
q ua p ro p ter qquoniam nil nostro in corpore p e gazae
pr ici unt neque e q enobilitas as nec gloria g o a i eg regni, r n,
quod su tp ere s, animo quoque q que nil prodesse p o esse putandum:
p

s oi non fortee tuas legiones eg es per pe loca o a campi cai p
f e r ve r e cum cu vi videas,,
eas bellisimulacrai be c e n t is
subsidiis ma nis q et equom vi constabilitas, ,
ornatas armas parater pariterque animatas,
fervere erve e cu cum videas i c classem asse a l t eque vagari, ga ,
4 S his tibi turn rebus b tim e f a c tae r e li gio'
nes
efuu f i nt animo aP vide pavide, mortis ^ que q timores
turnp m vacuum pectus lincunt curaque q solutum.
q i dcua ri i l haec a 1 udibria e q uesse
videmus, ,
re eequ v ra e metus hominum curaeque q sequaces q
50 nec mmetuunt n ni so armorum tus a runec
fera tela
audacterque rq inter t re gges s rerum q ue Ppotentis
versa n r tu nneque ful g or em
reverentur ab auro
nec c l aru m vestis t s psplendorem p p ureai ur, ,
quid qu dub itas qu in omni' sit haec a rationi' potestas? p
55 omnis mni cum cu in te tenebris eb pra
es er im t vita laboret:
nam a eu v l ti p pueri e tre pda i mt at que q oomnia a caecis ae s
inn te ri eb metuunt s sic , nos in luce timemus
i 'n te r dum , nilo quae q sunt u metuenda ma g isqquam
quae q ppueri in te n ri eb pavitant s pa ita t ^ n qt
u e futura utu .
60 hunc igitur g terrorem animi tenebras que
necessest
non o radii adsiseu solis neque q ulucida
tela diei
di su c tiant sed , naturae species p ratio que. q
T.LucretiusCrus. Cams: De rerum natura. t Libri L b se sex. . Edidit Adolphus p
Lipsiae, 1894. Brieger. ee.L g sae p , 18 9. p. p 3 2 — 3 4 .WWe
hebben gebruik g gemaakt g van
Le0 p,g
soldexemplaar:s Gemeentebibliotheek Rotterdam i, 988H 31.
In
de z ei uitgave ut ga e seeuS
is een fout gemaakt g bij i' ll
de regeltelling: het cijfer 45 staat
een e regel ege aag,^ zvolgendecijfers
zodat da
ci'f r i' de ^g
verkeerde re els
staan. Dit dat betekent e et nda Leopold p 1 ni niet 61
verzenhee vertaald,zo tzoals ls in
U 1en U 2 wordt vermeld, ve e maar , 62
2i 2 H eet contract voor de e uitgave gave van va UUit den tuin u van Epicurus werd oop
31 maart 91 10 getekend. g
[149] LUCRETIUS III VS. 1 — 30
230
OVERLEVERING U ' . U Uit den tuin van Epicurus. Rotterdam,[1910]. , p 37- 38.
U 22:9 ^. Uzt den tuin van Epicurus. Rotterdam, i3 1 20 2 . p36—
7.
DATERING
VARIANTEN
EN CORRECTIES
Vóór maart 1910
47 oorspronkelijkheid < o0 rs Por nkli'kh l eid
U 1

N NOTEN TEN 1 Dit fr fragment a g e t sis
een vertaling verta gIn van va het e be begin g van boek III uit
Lucretius' De rerum natura:
[150] CIRIS VS. 1-41
231
E tenebris tantis tam ta clarum cl rum extollere lumen
qui primus potu i st i inlustrans commoda vitae, ,
te sequor, q ro , Graiae i gentis ge decus, ^ in qque
tuis nunc
fi ficta pe pedum um ono p pressis p vestigia g si g, nis
5 non on i c ta r andi e t cu i us p quam q propter p p amorem
quod qo tte imitari tar aveo: eo qquid
u eenim con te n dat
hirundo
cycnis, Y ^ aut q u i n d ma tre tremulis facer e artubus b haedi
consimile 1 in cu r su possint po s et fortis equi q vis?
tu ,p pater, , es rerum inventor, , tu patria p nobis
10 suppeditas itas ppraecepta, p ^ tuis q que ex, , inclute, , chartis, ,
o e s r' ut apes in ssaltibus b omnia libant, ,
omnia nos s t i di em depascimur de p s aurea dicta, ,
aurea, pe r u semper pet adignissim di nissima vita.
nam simul ac i ratio tua coepit t c e p vociferari o erari
S n atu ram rerum divina , mente coorta, ,
dlffu g lu n t nimi a rr te re o moenia s , mundi
discedunt, i , totum
video Pper inane geri
res.
r et divum vu numen sedesque sq quietae, q ,
quas qeq neque concutiunt venti nec nubila nimbis
20 a s epgr unt ne que q nix acri concreta pruina p
c ca n na cadens de s vi olat s em pq er ue innubilus aether
in teg i t, et arge
1 diffuso lumine rident:
omniau s edi pp t ta porro p natura, ne , qque
ulla
resanimi ppacem a e d e li bat
tempore p in ullo.
2 S at contra n nus pp mua apparent a a t Acherusia templa. em pla.
ntellustat necct usobquin qomnia dispiciantur, P ,
sub ppedibus i quaecum que infra per p inane ggeruntur.
eruntur
hi histibi me rebus uaedam q divina voluptas p
perc i p it atque horror, , qquod
sic natura tua vi
30 tam manifesta s patens p ex omni parte p retectast.
T. Lucretius 1 Carus: Ca us. De rerum natura. r Libri b se sex. Edidit Adolphus p
Brieger. g iL p slae , 1 89 4. . 6 p. —66. S We hebben gebruik g gemaakt g van
Leo po 1ds e x ea3
m pg l ar. Gemeentebibliotheek Rotterdam, si . 988H
1.
2
Zie noot 2 bi bi' gedicht [148].
in U2, r Zetfou t . n , U 5. Gr^e ' k sche
i. i.p.v .v. Griekschen
0 V RI. E E V E R I N G U 1 : Uit den tuin van Epicurus. Rotterdam,[1910]. p 5^ — 61.
U2 : Uit den tuin van Epicurus. Rotterdam,1 20 2 9 .56-58. p
DATERING Vóór maart 1910 9
VARIANTEN
EN CORRECTIES
D'Atheensche tuin < D'ATHEENSCHE TUIN W
51 den < de U'

232
NOTEN 1' Dit fragment ra gme t s is ee een vertaling a g van het begin g van Cares , ee een klein epos p
over rScylla,dat wo gr
t toegeschreven aan Cornelius Corneli
Gallus: Ga
Etsi me uario r' iacta iactatum laudis au s amore
irritaqu ue expertum mfll a i ac praemia s p ae auulgi gi
Cecropius P suauis x ir e ps
n a hortulus s auras
i suiridi u ssophiae op
complectitur P umbra, ,
5 turn m ea quaeret q eo dignum g sibi quaerere q carmen,
1 nge listudiumt ud aqalios
atque ue a accincta s labores
altus i ad ma gni suspendit sus pendlt
sidera s e mundi u
et placitum p paucis uci ausa es t as ascendere collem;
p ^
o mta tamen e abs^sta ' mcoeptum p m detexere munus, ,
10 in quo q iure meas es utinam a requiescere q Musas
et l eu i te r a b1 du n m liceat li ea deponere amorem.
p
quo ssi mirificum sophiae genus g omne secutum
(mirificum enim, se e modo o sit tibi ii uelle ue e libido),
i me iam Psumma sapientia pangeret p g arce, ,
15 qquattuor r aantiquis q heredibus e edita consors,
unde min ho m u errores e eslonge glate que q per P orbem
des Pce i r eatque
q humilis possem p contemnere curas; ^
1 m ea uen r rer munere tali, ,
non o eq equidem, m, qquamuis
ua u interdum s e ludere nobis
20 et grac it ' e m molli o liceat eat pede pde
claudere uersum; ,
sed magno gn m te x e ns ^ s sias es est i r peplo, ,Pp ,
qua Erect h e i s olim o portatur p o tatu Athenis, ,
debita cum cu castae ol s uu n r tu uota u Mineruae
ta aq confecto ue c e redeunt deu q u in q uennia
lustro, ,
2 5 cum leuis eu s a alterno te e PY h rus concrebruit Euro
et pr 0 n o r gi audu m prouexit p pondere p currum.
e lix ' ill a dies, d es , lix e et dicitur annus, ,
felices eesqui tal ta e em a annum u uuidere
diemque. que
ergo r Palladiae o Pa ad texuntur in ordine pugnae, pg ,
30 magna g Gi ' ga n te i sorn a n tu r pP pepla e tropaeis p ,
horrida san ^ ineo pinguntur p ^ Pproelia
cocco.
add i tu r au aurata a a deiectus cuspide p Typhon, Yp,
qui q prius p Ossaeis i con s t rnens e aethera saxis
Emathio hi celsum ce su duplicarat p uertice Ol YP m um.
35 tale deae uelum sollemni tempore P pportant,
tali te ue 11 e m , i uuen um
doctissime, , ritu
purpureos inter te ssolis eet
candida lunae
sidera, , caeru 1 e i sorbem
pulsantia P bigis, g,
rerum magnis ag s intexere chartis, ,
40 aeternum ut sophiae hi coniunctum co u carmine nomen
p
nostra tuum senibus loqueretur q r p pagina ag
saeclis.
(Appendix Ver g alaana , ^ sive carmina minora Ver ^aaad
lo tributa.
Reco gn
ov i t e et adnotatione ccritica a instruxit s R. Ellis. E s. 0 Oxonii, , [1907]. 10 9
p. 2 7 — 2 9 . We hebben ebbe gebruik g gemaakt g van Leo Leopolds po ds eexemplaar:
P
Gemeentebibliotheek99
Rotterdam, R ,g sig. OC81. Leopold p moet bij l de
regeltelling g g ee een fout ut hebben gemaakt: ^ zowel 1 in U 1 als in U2 staat

233
boven n het e fragment ag 'Ciris Cu
s vs. 1 —' 42 ^maardichter
a devertaalde rt 1 e
vs. 1-41.
2 Zeoot2 i noot bijlggedicht e 14 8 .
3 Zetfout: e in U 2, , r. , 4 d' i.p.v. •p . D'

234
Bijlage 2
In deze bijlage zijn alle nummers opgenomen die Leopold in zijn
exemplaren van Whinfield, van Rosen en van de Roseraie wel heeft aangestreept
maar uiteindelijk niet heeft bewerkt. De kwatrijnen uit
Whinfield en uit Rosen zijn in drie groepen verdeeld: eerst komen de aangestreepte
kwatrijnen die Leopold zowel in Whinfield als in Rosen heeft
kunnen terugvinden; de tweede groep bevat kwatrijnen die alleen in
Whinfield voorkomen en de derde groep geeft kwatrijnen die alleen in
Rosen zijn te vinden. Daarna volgen de door Leopold aangestreepte prozavertalingen
uit de Roseraie.
In verscheidene gevallen heeft Leopold in de drie boekjes aanzetten voor een
vertaling bij de aangestreepte teksten genoteerd. Deze zijn hier eveneens,
onder de desbetreffende tekst, opgenomen.
Zoals bekend, heeft Leopold nog een reeks kwatrijnen van Omar Khayyam
vertaald. Deze dateert waarschijnlijk uit de periode 1923-1924. De verzen
zijn bewerkt naar een Franse bron: Omar Khayyam: Les 144 quatrains.
Traduits littéralement par Claude Anet et Mirza Muhammad. Paris, Editions
de la Sirène, 1920. De kwatrijnen zijn niet meer tijdens Leopolds leven
gepubliceerd. Ze werden door Van Eyck opgenomen in de afdeling
Oostersch III van zijn Leopold-editie. In de postuum gepubliceerde reeks
`Omar Khayam' komen niet minder dan acht kwatrijnen voor, waarvan de
dichter vroeger al de Engelse versie van Whinfield en/of de Duitse vertaling
van Rosen had aangestreept, en van één anderkwatrijn had hij reeds de
Franse versie in zijn exemplaar van de Roseraie aangestreept.
I Whinfield/Rosen
13
What is this world? A caravanserai,
The haunt au of alternating ate g night g and day, y,
The feast eas,
whereof a thousand Jamsheds ate,
The e couch whereon uy
a thousand Bahrams lay!
XXIV
U n ebtes lebtest du dreihundert Jahr und driiber noch hinaus, ,
A us dieser ese Ka rawa ns erei musst s du einst doch hinaus.
• in so stolzer t e Koni gwarst
astoder
ob bettelarm, ,
Das kommt o ta n' ee n m l e tzt e n Tag a uaufs
selbe doch hinaus.
l g
25
That azure-coloured u vault, and golden g trayy
• turned, n and a d will w turn to yet Y for many Y a day; Y;
Andd just l so we, ^ impelled p bby
turns r of ff fate, —
We W come here e for a while, then pass p away. Y

235
NOTEN
V
• gol n edie nLichter, abueW i m la n eltr a gehn, g hn ,
Haben n sich s c vie vielgedreht g rh t n u werden we e viel s sich c drehn. e. –
Un w ir, , i 'mew ew'gen ge K Kreislauf e^s au der e Er s ch e in u ngn,
e
Kommenau k kurze rz Ze i it, um , u wieder w zu vergehn g .
27
See! e^ from the eworld what a profit p have eI
gained? g ^
What W a fruitage t ge of my life Y ein hand adretained?
What use is amshed'soblet g once , 'tis crushed?
Whatleasure's p torch, when , once its light g has waned waned? ?
IX
Was h' abich nn devon all ades s Lebe bens s Plagen? g . – Nichts! N c ts .
Von on aller m e in e r M"h' u d a von g etr a gn?
e – Nichts! ts.
Was W nutzt mir's, , dass ein Licht ich war, , wenn ich verbrannt verbrannt? ?
Was n" u tzt das G Glas as D ' l m e sc hi s , wwenn's doch zer sc hl a gne.
? – N Nichts! ts.
1 Leopoldh heeft t in Rosen n met potlood P t het `Nichts!' s. esc geschrapt, g p, t waar- r-
schijnlijk s ll omdat dat dit d`niets' ein de Engelse g vertaling gvan a Whinfield W e
ontbreekt.
29
Whilom, e, ere youth's y u s conceit had a waned, , methought ght
Answers s s to all life's es problems p b I had wrought; g,
But u now, ,ggrown old and a wise, , too late I see
My y life l e is sp spent, , aandd all my lore iis naught. au g .
XXIX
1 s ich noch oc in der de gol dn en ug
end stand, ,
chi en mir des Daseins in Ratse " 1 fast as bekannt. .
Doch jetzt, am c hl uss des Lebe Lebens, s seh' h ich wohl
• ich von aallem nicht einWort W verstand.
l , , ' ,
.
ONTWERP 1 a hoe duidelijk en hoe ruim
b [hoe duidelijk] l was mijn mij erkentenis
a en e leven even
b en nu een peinzen
4 a hoe weinig g weet ik en hoe ongewis g
b ^duister
44
Heaven multiplies day our sorrows by dab Y, day,
Andrants l no Yjoys it does not take away; Y,
If those unborn could know the ills we bear,
What thinkou Y would , they rather Y come or stay? Y
l
XII
Was kann a das Leben n uns use denn nun noch weiter frommen ?
Was es uns etwa bringt, g , wird uns auch Teich g genommen!
g

236
ONTWERP
die e U ne o ne r ^n nur, u w wie e wc wenig wir gir
n ziehn sec – iwarden ni ht erst s kommen. .
46
Vee x d by Y this t s wheel ee of things, g^s at pets P is the base,
YP
sorrow-ladenace'
life wears e on apace;
Lu ike roseb d from the storm I wrap me close, ,
Like ike to tulip, p ^ blood-spots b sP
on my Ybosom
trace.
VII
In diesem i Garten, Ga te , der de erstickt est das sGGute,
,
' cich mein e Leben en hin mit trubem Mute, ,
Sowe wie edieo Knospe p ist s mein Herz beengt g
Un dw wie edie de Tulpe u Pe rot von eignem g Blute.
A
1 Een E wilde e tuin
2 verkwijnt mijn l leven
3a in ' b 1 oe m nk o p e ngte besloten es
b
4
[in b 1 oemkno P en
gte
bevang[en]
B
1
2
3
4
C
1
2
3
4
eng g als een bloemknops is mijn l hart a een
rood
va n' eigen i n bloed gl oedeka
1 gelijk alstulpenwangen
waark ru onkruid n i al het betere r verderft ve de t
besterft
e en as als de tulp tup door doo eigen g bloed geverfd g e
102
He brought g me hither, ^ tomy great surprise, P
From life Iather g but a dark surmise,
Ioeoe.W
go P rf rc Why Ycome? Why Ylive? Why Yg go?
I ask thesequestionsu bbut find d no replies. P
XXXVI
Mit SSchmerzen r e " hr tst ' ins sDDasein
Du mich ein.
ebe Lebengab g mir nichts als lauter Pein, ,
Mit Wide ' r strebe n sc scheid' ich. Sprich, P ^ was war
Der Zweck von vo meinem e Kommen,Ge Gehn und ein^ S.
223
AtfstIsu first sought g Pen, Pe Tablet, 1 Heaven , Hea e and Hell
Beyond e Y d the sskies where sun su aand
planets p dwell,
But then the master sage in instructed me,
Seek int h yse
ifPe Pen, Tablet,a Heaven nd Hell."

ONTWERP 1
2
XXXI
Hoch ub rm Firmament sucht ' ich dieQueue
VVon Vo r bimmun
est g^ Paradies und H blle.
DsaP^
a r ch mem weiser e Lehrer: " Freun ^in
dir
A il e in s in Ks Kismet, , Para i es n u ó11e H. "
3
4 hel en paradijs
257
Fromself-reliance,
Fom Lord Lord, eliver me me,
Ser from se lf, ^ and a occupy pY with Thee! e !
When sober beIa ambondman to the h world, ,
Make me b beside i myself, Y se and ! a set me free!
LVII
0 Herr! r^ von v Se bst 1 ge f" a lli gkeit
erlbse mich!
Lek n mich c z uD Dir, , un von omir selbst st erlose mich!
Solang g h i n c " c u h e t r n bin, bi
ke , nn' Gut Gu und n Bose ich, ,
Vergessen rg n lass ass im Rausch Rau s Du D Gu Gut und n Bose mich.
285
orldSuppose the wo goes g we well with you, Y ^ what then? en?
We h n life's esas lastt page P g^is
s read ead
and a tuturned, what then^ then?
Suppose pp Y you live e ahundred e years Y of bliss, ,
Yea, , and ad ahundred
u emore to e boot, what , then?
237
XXIII
Ni Nim mm a an, de ^ dein Lebenn sei gganz a nach WWunsch
gewesen g – was dann?
Und n we nndas Lebe Lebensbuch sbu nun ausgelesen usg – was dann?
N Nimm an, a , du lebtest 1e bes
in F Freuden eude hundert ahr –
Nimm ' m m'n ei h t 1 a an, b a seien , es s zweihundert gewesen g – was dann?
291
When h n dawndothlv daw dot silver r the dark e a firmament,
Why W Ysshrills illshtebbird dodaw of dawning g his lament? a .
It is to show in dawn's bright g looking-glass
Howw of thy Y careless a s life a night g is spent. Pent
II
Weasst duwrum waru noch vor des Fri hrots Schein
Der Hahn dich schreckt durch sein eindringlich g Schrein?
Weil wieder eine Nacht vom Leben schwand,
Und n du schláfst sor glos in den Tag ghinein.
300
Alas 1 for that cold heart, which never glows g
i h love,n oe r' er that acharming a g sadness sknows;
,
The ove; misspent with no redeeming – l
days Y are r wasted half a much as u as s those! e !

238
ONTWERP
LXXXIX
0 weh e u urn je ) nes Herz, , e mkein
e Feuer r b brennt, e ,
Das nichti ehehre Glut der e Liebessonne bess e k e nn t ^,
Wer einennzen ga Tag g ohn' Liebe e hin g eb ac r ht ,
Tut recht, , wenn jenen 'enen Tag g er 'nen v e rl o rn en nennt. e t.
II Whinfield
2
Why, W y, the name of o Allah, A a , se setthe wwise
T h e ir eatsu heartsupon Po
t this shouseoof
vanities?
h n' er they Y think sto rest them e from their toils, s ,
Death takes them Y by the hand, , and ys, says,
Aonredelijk l
Aredeloos
61
These heavens resemble an inverted cup,
Wup;
Whereto the wise in helplessness look
Soo stoops p the bottle o'er his slove the e glass, g as}
Feigning g to kiss, sa , and gives g e sher ebo blood tto
sup! s p.
71
far a as this s world's w s dea dealings gs I have traced, a ,
I find d its ts favoursshamefullyi
av oum s misplaced; 1p
,
Allah beraised p that I am one of those os
W ho'r e disappointed app teb by it ad anddisgraced!
76
Death ea finds sussoe soiled, though g we were wee p pure ueatbt birth, ,
Withrief g we o g, althou h gwe
came with mirth;
Watered with tears, and burned with fires of woe,
And, casting g life to winds , we rest in earth!
79
0 skyey Y Y wheel, ^ all base men you Y supply pP Y
With baths, mills, and canals that run not dry,
While W good g od men ehave to pawn p their goods g sfor
bread:
Pra Pray, who w would give g a fig gfor such a sky? Y
100
e, o who ew theworld's d foundations u erst e did lay, y,
ohfull t bruise a n Yab bosom s dayY
by Y day, Y,
And d many a Y a rubyYp lip and a musky Y tress
Doth coffin in the earth, , and shroud with clay. Y
111
TheyY who, w ^ renowned e edo for lore e and adpower P eo of brain, ba ,
As "Guiding Lights" g men's homage g did obtain, ,

239
Noteven they Y emerged g from ro this t s dark da night, g
But told their dreams, and fell 11 asleep pg again!
136
Quoth fish to duck, ' ` 'Twill be a sad affair,
If this brook leaves its channel dry and bare;"
To whom the duck, "When I am dead and roasted
The brook may mirage prove for aught I care."
137
many a u Y cups s of p o wine w will I consume, ,
bouquet b q shall sha exhale ex a from e o out u my y tomb, ,
rYtatas that passes p by Y shall s a halt, ,
A And d reel ee 1 and a sstagger ta gge with t that mighty g Y fume.
160
One O e ddraught aug of wwine
outweighs g the e realm ea of T' us ,
Throne of o Koba ' d and a d crown o of Ka Kai Kaius',
r a are e sighs s g s that lovers heave at morn, ,
all the groanings g n gzealot ea ot throats produce. p u. ce
168
At dawn when e dew bedecks the tulip's face, a e ,
And violetste h ir heavy e vY heads sabase,
Go and behold h 1 d the t e roses' ses o folded d buds,
With petals p 1 closed c osed against ga a st the winds' disgrace. grace
175
I put p my lipsthecup, pstot e up,
for I did d yearn Y
Th They hidden source of length odays of to learn;
It stooped s p itslip pto mine, e n d whispered w sp
low, ,
" Drink. for, > once e gone, g o e,yyou never e will return."
178
W h at time t e false se 1 da dawn displays ^sp
lYs its co cold grey g Y light, g,
Handle n l thy Y cup uof
p wine i well we racked ac edand
bright; g ^
Trut Truth, it is ssa said, ,,
tastes as bitter in the mouth,
This T s sa is proof p that h wine w e is strue
and right. g
203
In truth wine is a spirit p thin as air,
A limpid p soul in the cup's p earthen ware;
No dull 11 de dense se person p s sshall
be friend of mine
Save wine-cups, ne i cu p} s wwhich
are dense and also rare.
230
What at though ougthe sky Ywith its blue canopy pY
Doth close us in so that we cannot see,
the h etern ere Cu Cupbearer's p bea e wine, methinks, ,
There e float at amyriad
bubbles like to me.
234 3
Love e only Y su surface a e deep p is counterfeit, ,
And, , like kea half-spentlacks li ht g and heat; ,

240
True love is his, who for long months and years
Rests not, nor sleeps, nor craves for drink or meat.
237
Against g death's s a ws arrows w at are whatworth?
bucklers sw orth .
W What a the all pomps p mp and riches of the e ea earth? r th.
When I survey Y the world, dI^ see no n good g
Buto g dness , all a bes beside de is nothing g worth. wo t .
252
0 Thou! u. who w o know'st k ow st the secret uthoughts gts of all, a, 1
In time of s est sorest need aidest who id a all, ,
Grant me repentance,nd a p acce t Ymy plea, p ,
OT Thouwhoall!
uw o dost os accept p the pleas p of 11 a.
299
Arise andiv g ewneFom me wine! i ^ From speech s p ec forbear, ,
To-night g thy Y lipsshall pmy ss a be b Ya; only fare; e
Give me some w wine e as rosy os as ythy t cheeks, s,
My Ythy
mind is troubled1' like ik th ruffled ru d hair a .
304
The fount oof life e issi that p i lip of o thine, t ine,
Let not the cup's p lip p touch that lip pof
thine! t ne.
Beshrew s w em , if fail d to drink k his blood, ood,
For who is s he, , to touch that t at lip li p of tthine? hine.
313
For union with my y love I sigh sg in vain, a ,
Then a g s of o absence I a can sca scarce ce sustain, ,
My Y grief gY I dare da e not ot tell eto aany friend; f ed n ;
0 trouble b e strange, a e gsweet ^ Ppassion, b ^tte bittera pain! pn.
'^
337
0 City ty Mufti, you , y go g more o e astray
Than I, I although g to drinking g I give g way; Y^
I drink the block ofr g aes p ^Yyou
utaof that men: e.
Which of us is the more1 b oodt hirs tY^ p pray? ra Y.
345 4
Whate'er thou u doest, est eve grieve r y thy brother, ,
Nor stir up fumes p of wrath at is his peace to smother; ,
Dost thou desire to eternalb bliss, iss
Vex thine own heart, but ever nevervex
another!
358
Theood and withthm evilman's >
w a ns
nature blent,
The weal andh that Heaven Heaven's s decrees se have sent, ,
Impute s them not teses,
to motions of the skies,
Skies thanh t yse if ten te times more impotent.
362
Let him rejoice who has a loaf of bread,,
A little nest wherein to lay Y
his head,

241
ONTWERP 1
2
ONTWERP
Is slave l to o none, e , an
no man s 1 a ves or
him , —
I Intrut truth his s lot ois
t wondrous r we wellbested.
365 6
with wit half a a oa loaf contented t te be, ,
And water r from o a broken ok crock like me,
lord it overour Y inferiors,
Or 0 toyourals Y equal bow u bthe
vassal knee.
is it that atoa of all tee theleafy tribe,
Y ,
Cypress CYpYand n lily men e ass "free" ee describe? sc .
This s a has asdo dozen e tongues, gu,y yet es holds e her epeace, p, ace
Tatasaas
That has hundredh nd which take no bribe.
395
No longer o ghug er u your g ou Y grief g e and a vain a despair, p a ,
But in this unjust l world be just 1 aand fair; a ^
And,since A d s cetthee ssubstance bsta u c e o of tthe world d is naught, g ,
Think Yyourself ouse naught au g ta and so hshake offo dull du care. c e.
3
4 zonder e zin
III Rosen
XVIII
Gestern zerschlug s uich g meinen e Krug ^ mit Wein
In meiner Ttunken h ' an eit einem a e e Stein. S
D a ps ac c des Kruges g ^ h S r be e• . "Wie W du bist, ,
War ich, ic , u n d wie w eich bin, b w wirst , s du einst sein."
XXXII
Von o dieses Weltrads i s W 1e asDeu r h n verstand g e ich nichts, i
n ausser u r Zwei eln darunter aru
te fand n ich nichts.
Im Ringen g nach Erkenntnis bracht' ich hin
Mein langes g Leben — und doch erkannt' ich nichts.
XXXIX
Zuerst hatt' ich mein Ich noch nicht erkannt,
Zuletzt zerschneidst s Du des sBewusstseins
Band.
Da dies von Anfang g Deine Absicht war,
Was macht'st Du mich erst mit mir selbst bekannt?
1 Ons n sg
zelven onbekend in den beginne
b [Ons n z 1 f nog g[onbekend
b in den beginne]
2a in h et zelf bezinne ezinnen
Te[n]slotte een eind weer va [n]
3
4

242
ONTWERP 1
ONTWERP
I V RRoseraie
36
TantBt tu f fa idis d'un u n dragon dag
pas d'une u e fourmi; ^ tant3t avec
1 ' ae it ' d un ' moucheron tu f a ^nn o es un Hom. á" y
Tu mets ets een ppièces ieces les coupes p de cent e Khosroès Khosroes ppour
ou een
former l' anse
de a 1 cruche h d'
um m e^
iant.
Atlur-ed-din d'Akhsikèt.
42
Les ^e t r esdde '' l'univers n pleins p de maux qu usont
i veulent es remè e s, es •
itsea m n de nt leurs e ubs s sta i nces a munificence 1la table de ivine .
Personne ne peut p exister r sa sans besoins: oins le pauvre p vr sou souhaite des
aliments a n et le roi dde
l' a ppétit!
Se'
hábi.
52
n rn a, nt la creation ' du monde notre et existence ot eéphémère, ' phémère
nous
n'avons ' rien compris p si ce n 'est notre o gignorance.
norance
Nous stupéfier P'
fi e rse semble avo ir ete été lee but de toutes choses; c os , ó Seigneur!
S g
quel que est donc le but bu de notre stu pe
'f a ction^.
Sea. 'h"bi
78
Tu n'as ' besoin m de questionner q personne, p nn , ni dete ' n n re d des ré onses p ^,
ad r-toi esse (seulement) au x prunelles pru e de tes yeux. y
Tu as des Yeux
, et le e monde se d e'
roue 1 devant deva tes regards; eg
, après p
ce 1 a, quel q maitre " et quel q ue livre v e te e faut-il? a
Se'hábi.
2
3
4 Ai, welke meester
104
uoique le mystique t tienne des discours ppeu
étendus , ils rend tes
yeux Y x c a pa bles
de penetre
' ' r 1 monde e des secrets.
Fais-y Y attention; ca car une clef a beau et Etre e ppetite,
elle peut p ouvrir
la porte p d 'une très r's vaste maison.
Sèhábi.
1
2
3a
sleutel
b een kleine[sleutel]
4
106
amais mon coeur n ''' a été privé prive
de sc science; e ce , il n' y a guère gu de secrets
queélucider.
je ne sois parvenu à

243
ONTWERP 1
2
n n soixante-douze ans, ^ nuit et jour, l u ^lj'ai médité; ' ^et e j'ai 1
co m ris p..,q que je ^n'avais a rien compris! p.
Fakhr-'- eRa "zi,
129
Un CCheykh ek Y dit a n pprostituée: roie sttue. Ts u es ir iv re; ^aa chaque aue instant q sa tttu
te
trouves ans 1 les filets ets ' unn v ou lindividu!" e
Eeeont, 11 r' p i•" "0 Cheykh, Y je ^lsuis esse en effet tout ceeuetu que dis; s ^ mais at
toi , es-tu bien ce que tu préten
sêtre?"
Khè YYám.
137
0 cagot a g t pe plein de su ffi sa nc ecomment ^ e te portes-tu? p . Quel u ea avantage a age
te
r evient-il de ton a sse rvis ement s a tes pareils? p
e me tue en cherchant a 'satisfaire ifaire une seule 1 personne; , o " toi, ,
l'esclave s de cent mille p personnes, ,qquel
est ton état?
3 van Eenen
4
Tèd'^d .
l
158
Touter pes onn existante, e vers ^ e quel q qque but qu ' elle t ede n ^ sua o h ite
ceui q est conforme ea a sa nature.
Ce C sont les hommes a tête creuse qque la timbale b royale, Y ^ avec tout
son vacarme , Pp a elle à ses cótés.
Sèhá.bi.
ONTWERP A
1 om
2
3
hol
4 de koninklijke trom
B
1
2
3
4 a lokt met zijn [de koninklijke trom]
b [lokt met zijn] groet [de koninklijke trom]
c [lokt met] gerucht [de koninklijke trom]
164
Tout ceui q est plaisir p ou attachement n'est qu'impéritie; q p ^car
c'est
la a craintedes ed s p eines ui q est le (vrai) guide ^ de l'homme. e .
Dans le séjour de ce monde, ou tout est vanité, le rire est une
^ , ,
chose acquise, q , tandis que q les pleurs p sont innés.
Sèhá bi.

244
ONTWERP A
ONTWERP
ONTWERP
1
2
3
4 a
b
B
1
2
3
4
is s lachenaangeleerd,m e aa t schreien chr ienaangeboren
is lachen] eaa vreemd[,m t tt n a n[aangeboren]
e
louter t ijdelheid
183
l ui ui q est s le plus p us instruit, ns parmi ,p les es créatures ea s de ce e monde, e ,
devient le e p plus us pauvre, le e p plus us silencieux, s cieux, ainsi a s que l e m o in s occu occupé. pe
Dans 1' le ar ^in n uhor t ic u lteu r sa disait t au cyprès: Ypr' •"' L ar e r qui qi
donne e les es fruits ru s les s p plus us sa vo u r e, uxest ce celui u qui i en e porte l e m o ns. i "
Se'hábi
1 roemruchte
2 verzuchten
3 tot de cypres Yp
4 a Dei'nste ^ draagt ag schaarsche c e vruchten
b [De fijnste] l ste [draagt] g weinig wein[vruchten]
g
c[De]edelste eeboomen
d [De] edele [boomen] dragen (1schaarschei vruchten]
weinig
184
Dans a s l acroyance ya des s ppartisans a t^sa s dee 1' a m ou, r ec l'-l' ui a es t ve ' ri 'ta
1e
ment) e t un homme, e ,q u est i se séparé a pe des c eatu créatures es et libre bede tout attache- at a c ement.
0 Haqqi, qq , le soleil, , ornement de l'univers, , a le coeur lumineux
parce p qque (dans sa course perpétuelle) p p il marche solitaire.
Haqqi qq de K hon sár.
A
1
2
3 ^stralend hart
4 a ^eenzaam en alleen
b omdat t hij l eeenzaam ^sis in zijne 1 loope[n] loo en
^be aatg
B
1
2
3
4 hij wandelt
kan
gewan
straalt
door dehet hemelplan P

245
ONTWERP A
1
2
3
4
C
1 enruwt engruw ervan
2 zich h van zichzelf e [gewan] gea
3 hetsterke etse e ahart
der zon is stralend st a e sc schoon o0
4 a want
b waarom
c [hij i^ wandelt] wa e t eenzaam ee aa [door het hemelplan]
186
N om b re dde ge n pensant s p e a aux trésors, , s' ima g inent 9qu'il Yen
a
d'enfouis e dans nfo u^s d as chaque h que
lieu euen ruines. ru
en rea ' li te ' , a MModjrém, ^ e , 1 e seul eu trésor s que q u recèlent e les mines, ru ,
c' est l'avertissement qu' on yp peut trouver).
Modjrém. l
188
Sa i-s tu ce 9 que lj' ai a er m porté du monde?. . RRien!
. Et ce ui qume
reste
en main a du produit P du de ma a vie ?. .. . RRien!
Je suis is l eflambeau b de 1 a l joie; i ,9que e de deviendrai-je e dr an
i- l e foi une o s
consume. '? ... Rien! Raen. Je su suis s 1 a fameuse coupe p de Djèm, l , mais que 9 serai-je l
9 ''aurai j'aurai été brisé?... Rien! R
Khá 9ani.
189
Laute nuit dernière, èe ^ il m'arriva m ariva de passer pass par pa la plain lain e d' es oléeed
Tous'' ^lY a p e r^us un hibou, b u ^pos' elà
ou l on voyait Y le ppaon.
.
Je lui u i d dis: s'" . ue 11 e nouvelle ou n v e as- tu de ces emines?" s es. 1 Ime e t' eondi p ^t.
" Voici
la nouvelle: Hé as! HAS!!" ÉL
Chèlud de Bèlkh.
B
1
2
3
4
vergankelijkheid
g l
uit dit sloopen
p
266
Maint homme se vantait de son coura ge ^ tandis que 9 ''ai l trouvé chez
une vieille femmelus p de virilité que 9 chez lui.
J'ai vu les fils du siècle; , ó Hátef, > ce sont des hommes, , mais
p tes 9 ue tous par ,p leurs lèvres, ^leurs
moustaches et leurs barbes
seue lmnt e .
Hátef' d Is aP han .

246
ONTWERP A
1
2
3
4
B
1
2
3
4
C
1
2
3
4
menigeen
g
alleen
aard
baard
waard
een ee besje bij ^ den e haard aa
271
L'homme e a r i sonn ab le dont le corps pet el' áme sont s sains et dispos,s p,
n'a pas coutume outu e de d'o s n e r sed'aucune u parole. pa
Si i c'est n sage gq u i a nu ce e discours,c"tai c'était ne exhortation; ,
et si c'est un ignorant g qui a arlé park, uelle importance p ont ses propos? p p
Se ' há i ,
ONTWERP 1
2 stooten
3
4
276
n' est point po ppar a ala vivacité ac te de ton esprit sp
9que tu pourras p échapper pper
au x hommes, o es, et tu nee te sauveras s e r ppas dde toi-même e par pa
ta faconde. a
Tu auras beau be faire, u f' a e , ces deux eu (moyens) Ye s ne e te sserviront
erv pas p dans a s ces
deux cas; , tu ne te délivreras des autres et de toi-même que 9 ppar
le
Silence .
Sèná" Y.
ONTWERP 1
2
3
Een ding
4 van anderen en van u zelf het zwijgen lg
Averkri' lgen
"vrede ede "buien g
354
L'homme ' e opulent p tddont les s ljours et les nuits se passent asse dans a s les
p
' P1 as i i rsignore , gnor
1e a cause au des g'm' e tsse m c n tsdu pauvre. pauvre
L'eau ' co u le abondamment b n t dans da s Oxus ll'Oxus etda
dans s 1'Eu hr ate
tandis
p ^
qu'au ' d' eset, r lessge saltérés en cherchent (un peu) p pour p (sauver)
leur vie!
Saadi.

247
ONTWERP 1 zwelgen verstaat
2
ONTWERP
ONTWERP
3
4 a versmacht
b [smacht] er naar
Anacht ^klacht
360
e n a, ' i 'ni le coeur troublé trou 1 e par a les esirs ' ' cupides, p es , ni 1 apoitrine
p
p
devoree ' ' par a ele
feu de la convoit convoitise se de 1' or.
p
Un ' Ppain d'orge, g l'eau 1 eau du u puits et un coin inoccupé inoccu e me suffse suffisent. t.
> p p
Dieu. ' ^ q ue 11 e heureuse e euse existence qque
1 a mi mienne! e
K h osau r de Dehli. D
A
1
2
3
4
B rongerstebrood,
watet , ee een schaduwkant s a
B
1
2 schichtensc schrijnen l
3
4a God welk een heerlijk ee l leven is het mijne
b zie ^ [welk een eer lijk lmijne]
leven ve is het
c enn welk ee n ee h rli " ^ k 1 eve ni h s tmi'ne e mijne]
pl i'nen
^af te[pijnen] pl nen
^kwi' 1 nen
364
Si tu te con conformes toujours l aux décrets ' du destin, tu o ti en ras
l'empire
'e pe ir des de deux mondes.
Enfin, , tu parviendras p a la gglorieuse o euse di gni
te '' d om r e de Dieu, , si
tu ne veux e qque ce que q Dieu i aura au voulu.
Mi "r N èd'". at l
i
2
3
4 a dat wat God gewild
b [dat wat God] zelf heeft [gewild]
365
Nee lame " pas p celui ui est honore honoré par le monde,lors même u' il quiqu'il
irerait t vanité.
Lao forme ee de la terre est si p ar flmnts a te e p h'ri e uq
e que , q chacun,
a ' s son Ppoint de vue, ^ occupe P n une position P s élevée!
Chaukèt de Bokhará.

248
ONTWERP 1
2
3
4
vin t
elk, waar a hij staat, a, staat op p het hoogste g ppunt
372
Nuss Nous sommes mm s dans as les es to rm u e n à tscause de s l'instabilité b de la vie; ,
e lle ne n nous a ps pas li a s s'e respirer res p re u moment unensemble.
En n voyant voa Y lec l blanc cou e r si
du r u jour, l e ^ et a l a c v ale
noire de la nuit, ,
apprends pPr qque ccette vie e galope g lo pa
deux a echevaux
vers le néant!
Mo`mén de Yèzd.
378
P ui su qbien,p e la anon-existence
me e sat s ifi a t si s b qu
t uoim donnes-tutu
e es
tant a de conseils sur l'existence?
Le jour l' r ' ou je le serai se a abattu ppar le glaive g du non-être, e ^q quel est celui
qu i e me eu pl r e. ra ^ CC'est
est cela qqui
ui me e fait ait rir e. ^
Sèná". Y
379
e suis susa i allé l l'sur la a ttombe o be de l' o p ulent Mahmoud, a , e et ^eu
lui ai deman-
' ^ uas " ' u -t obtenu b n ce bas monde?"
I1 m' ad, dit. ` `Troisau n es de terre et six aunes de toile; , c'est aussi
toutcequetuauas,qua r n tueaset serais s foi plusni'rle
us considérable
que moi! ^
Cheykh Maghrébi.
ONTWERP A
1 graf
2 er af
3 laken
4
B
1
2
3
4
ONTWERP A
1
2
wat is U[w] loon
hij zei, drie ellen grond, zes ellen [laken]
e, g ,
380
Le monde o de n' pas a tellement ap affaire à toi, et ta perte ne lui causera
^ p
aucun embarras.
uo ique ta mort ssoit oit (chose) c ose difficile d a tes yeux, y, il n'existe point p
pour pou le monde de besogne g n pplus
facile! us a.
Sèhábi.
3
4
verlet
Hoe moeilijk e'li' k l ook oo de dood
nietsdatde wereld minder moeite kost

249
B
1 a De wereld is er niets aangelegen
b [De wereld] [niets] aan u [gelegen]
2 verlegen
3
4 kan lichter wegen
382
uand de nos corps p eseront p parties mon epu ám pure et 1 ate tienne, e, oon
pos era deux e bbriques q sur s ma a fosse et la tienne.
Ensuite, pour p u (faire) f les es briques q des tombeaux au d des s autres, au es,
jettera udans n moule ma poussière p et la tienne. .
Khè YYám •
386
Il est' passe le temps ou p les plaisirs s p s du monde me e e h c rm a a i e n• t, 1e
temps p o' u le eluxe, e , succès s e e et les s honneurs s me e semb l a i e n t désirables. esirab e s.
' aiu p croire q que a1 vie était a d douce; , ^ e me to r pa m s, i c'et s ma m
jeunesse qu ui était douce.
ONTWERP A
1 voorbij 1, voorbij
2 opgang Pg g
3 Helaas
4 a hetwas mijn'u ^ eigen^e g, e die oete zoetewas
b [het was] mijn mijn jeugd ^ g
B
1 voorbij, toenl^gul en eerlijk l wass
2 roem opgang pg g nog g egee begeerlijk ^ [was]
3
4 heerlijk as was
388
C ' est la vieillesse ss qui disperse pe e les es feuilles eu esde l' abe r r de) ela
sensualité, , qui donne la couleur u de la tri tristesse à 1 a face ace du plaisir. l' ir.
Chaque q dent e qui tombe to be ppar a act l' ion creusante s edutetemps, ps, es etnu
9
se détache du château fort de 1' existence!
Nórès.
410
Quand to aurasouté g les délices du monde, to ute ta vie; et qque
to
auras reposé avec ta , bien-aimée, toute ta vie,
Comme ton heure sonnera enfin, , it te faudra fur partir; p at et , ce sera un
rêveue q to auras u fait, tote u ta avie vie! !
Abou-Saïd.

ONTWERP ^uw leven lang
411
Si ta situation s tuatlo est bonne, bo e ^ ce n'est . point Po t par p l'effet de tess
mesures
ab it es , et si s ' 1 e e est m malheureuse, a lh e u use e ce , lal n' n'est s pas p non plus p de ta faute. ate. u
Fais-toi' une n habitude h' tu e de a sou 1 mission, m' ion et , s vis erésigné g e et content, ,
pui su q ee le bien be
e et e le mal ad m de ce e monde de n' ne ndent de pe pas pde
toi.
A ou-Sa ïd.
419
ce ui q existe, ! bon ou mauvais, , ppossède
e 1 a nature atu e de sson lieu eu
d'origine; oge,acu ri in la couleur qu'il q ''a contractee contractée, , l'appelle a ppe
e sa s sciencee e
supérieure. p
0 mu su lm a n , si tu étais '' né n e dans a s e lepays pY des infidèles, è es , tu a cc a 1 e t ais
de cent sarcasmes tton islamisme sl a s e actuel! tu .
Sèhábi
429
e ne n suis i ni digne inde la a moue sq ' e, ni bon pour p u lasynagogue; Dieu
(seul) sait qeae
ue11 argile g ilm' ae. pétri. p
e suis comme un i' i ' e 1e pauvre, ou co comme e une n courtisane cou sa e laide; a e,
n'ai ni re igion, ni l ''' e religion, s ni o biens a m ^ s, in ni l' espoir du paradis! pa s.
Khè YYám.
250

I DUITS
II ENGELS
251
Bibliografisch register van vertalingen
1 Decroos érame
,
2 Greitemann, , Nico Nc
tai t Emil
3 S eg^
De talenaaalfabetisch
waarin vertaald' ^s, zijn 1 tisch e geo geordend e en va van romeinse
cijfers ^ e. voorzien. B e ke Bij ^ elke taa taal v vindt t e men de vett vertalers er sin alfabetische a a et sche
volgorde, metarabischei'f etc es genummerd,
l r g n mm er gevolgd ,g door g et het boek of
tijdschrift i' l hr' waa t waarin in de verta vertaling(en) in en g staat (staan). Daaronder wordt
vermel welk(e)gedicht(en)van Leopoldh et betreft. et e t.
Nieder dndi s c e Gedichte Ged e us a eu n n a r u nd
e r ten, Uberse
tzt
und
heraus gg e eben von ér3me Decroos. s. Freiburg, g , Basel, ! , Wien, e , [1960]. 1 9
` We ie glen ezoet hoofd,zo vrouwenhoofd' oon f I'`"
Susses Fraunhau p.. t. '
(p. 143)
`En toen zij van mij lpopstond en de h aren' I A` sseaus 1 i m in ee... m
(p. 144)
laatste ts e wil va vanAlexander Alexanders 1 e s r letzter l Wille ' ' p . 144-1 144-145)
Eintrauss S N arzi ssen , • Neue Ne Lyrik y aus Holland o an und u an lF.
ern
Ein eleitet g und ubertra en von Nico e a Greit . W m en nn Wien, Innsbruck,
, ,
W ie s aden , 1951. 9S
'0, als , as dood zal, dood , zal zijn' O I , ew wenn nih c ste sterben, ben sterben
, be
muss'. p 16)
`En toen zij van lmijopstond en dedas haren' UI` n l i se sich 1 sc von on mir r
erheben p'G
. 16-17) 7
'Jan Hinrik Leopold; Oinou ino hen henastalagmon g (Einen EeeztTro in g i nTrop
fen
W ein ' . In: In. Neue Zurc " er Zeitung g 331 Marz " 1 96 2. Fernausgabe g N.88 r 88,
Blatt 13. 3
`Oinou hena stala gmon' I`Einen einzigen g Tro pf e nWein in'
Barnouw Adriaan J.
,
Coming ^ after; ^ An anthology ^ 0 oer ^from the Low on w Countries. Cou rces.
Ed. bby
Adriaan a. a B ou rn . New w Bru Brunswick, sw ck , 1948. 9
`0 nachten vanedra g gene extase' e I ` 0nights g ts of ecst ecstasy's as Y s d duress' ur ess
(p. p 198-199

252
2 Grierson, Herbert
The flute; with other translations from Latin, Dutch and French.
Edinburgh, London, 1949.
`Oinou hena stalagmon' / `Oinou hena stalagmon' (p. 31-33)
'Cheops' / `Cheops' (p. 34-40)
3 Ha g tin gius- Se
g er ^ A.
4 Kanter P.J. de
,
'Nederlandse"zi poëzie in Amrik' e a. n^ In: .a Levende t en 1959. 9S9 p 57-62.
'God G heeft ee t een ee huis u s gebouwd geb
w en dak' I`Th e Lord d has asbbuilt
u t ahouse
and a roof' (p. P 60)
The Valley Va yIrdin. o l i . A collection co l ect i o ofo Ppoems
oe s translated t a aced s from f om the t e Dut Dutch
by P. de Kanter. K e Amsterdam, , 11957.
9
Titt denke denkenaa aan Uwil wT zuiver zijn' zijn's I` hi tthinking gof you Y u be only Yp pure' u e'
p 7)
` Gi'eersteling,h eb t gn ee r zien' e `Thou ls firstling,hat ^ seense
n own
p 8)
'0, 0 als asik dood zal, a dood d zal a zijn' I` O Oh w when e I dead s hall , de ad sh all
be' (p. 9)
'In d e stilte s waarin aa wij zijn, ^, de vertrouwelijke' vertrouwelijke /In the silence wherein
are, e , intimate' (p. p 10)
`In ter ep
e schaduw zilverblauw' t a uwe I `In t nder hadow shadow(p.
silver-gray' 11)
'Om 0 mijn mi l oud woonhuis w p peppels e pp e s staan I Rou n my Y ohomestead old home d
poplars 1 ass r stand' (p. P 12)
'0 0 werk werkman,omzichtigin a wees uw ,pY
oe n' I ` otm P a ker 1 thinart e a
withentle p.3 care' 13)
'0 0 lief, ef dat niet et dan d a es eeerst uuit leed onts p ron g ' I 0`
h love , that all is
born out u of despair' Pa P 13)
` M ijn l boom b heeft e kweeën ee teen g ooft' I `M Ytree has quinces q grown g for
fruit'. P14-15)
'0 0nachtegaal, g^ die roept P en jubelt uit' I `Oh nightingale, roclaim jubeltP
thine ecstasy' Y (p. P 16)
`Mansoer s el-Hallas' I `Mansur el-Hallas' (p. p 17)
'Hoe Hoe meer ggekleed, ek eed hoe aakte naakter ik mij i vind' I `More clad, , naked the
more myself Y I find' (p. p 18)
`Hoe ook het lot met kwelling g u mag gslaan' I ` When
fortune strikes you Y
with direain' p (p. p 18)
`Zoo 1 na gde zon ggaat langs a g s de li htw c arande' I `As long g as sun s proceeds p
u Pon its shining gtrack' (p. p 18)
` Sti '1 op p mijn inbed lYsc
hr ei
ik' 1 `In dazed rest on m bed
downcast I wee p ' (p. p 19)
'0 O tijd, t l d , waarin aa mijn smachten s ligt, g, voorbij' l I `Oh time wherein mmy
languish l^ lay, Y, more' (p. p 19)
`El-M a`arri' I `El-Maárri' (p. p 20)

III FRANS
253
5 Meijer, l , R.P.
'Omgang 0 nabuurschap' mag
g met et menschen, e ea
n ^ nuu s r ch aP1 Disco u rs e with wrt people, P eoP,
fellowship'. P 21)
'Desuitgestort' Desw werelds e e l svu vuilis uteso i g t tl tew Strewn S st the ewwordly Y dung' u g (p. P 22)
`" Mi ^ n hart neemtvelerleigestalten ey
e t aan' I`M h art e dons sforms
most
manifold' P . 2 3
` Ik wil gaa gaan schuilen s u in mijn ^ e eigenwoorden' ge
I I` will in minown e o
wo r go sg(p. hiding' 24)
'Uw Uw ziel, emijn mijn ziel: iets, ^ s t ^ dat twee namen heeft' I`Th soul, Y my ^ Ysoul:
two names, , one thing' gP(p.
25)
`Ik ben niet ik, ^ gij g l zijt l niet gij; gl> o zekerheid bezeten' I `I am not I, > thou
aart not t thou, , assurance su bold' (p. P 25)
` Sa a di' I ` Saadi' (p. P 26)
`M a ` an ibn b Zaida ai had een a ee groot g land' I`Ma" n a ibn b Zaida' (p. P 27-30) 73
`Mijn J hart a t bekent, eke t , dat zij het e is' l`M Yheart e avows that only Y she' s e
(p. 31)
'Zij Zscod ^ schoof den e lint eoo ld e kop zij' ^ I` She
turned her face's veil aside'
(p. 32)
'Bewogen Bewo g e v vlakte akte van va r in' I ` h I rolling T e valley g of Y Ird?n' (p. P 3 2
'Een Een mo mond, d ^ die d e vaag g van lichte c te dingen g e Ps rak' I`A mouth u that vaguely a^
Y
of o light gspoke' ts mattersoke' P(p.
33)
` Ik ben be ee een werve zwerverove overal' a PI am a gva a r nt ^ eve here' P . 34
'Bed va van mijn m l n onrust, o rus , w wieg egvaB
van mijnmy mijn verlangen' dI` e of m unre unrest, t ,
cradle r 1 of Y desire' d s e (p. P 35)
6 Weevers evers Theodoor
1 Fa ne Henry
, rY
Literature u o the Low CCountries; ^ A short isto ^ o Dutchliterature in
theNetherlandsn eadB e ^ium
, As Assen,7 en ,9 1 1 The Hague Ha e Boston,
,
978 ^ .
`D e w wereld ere d gaat gae en gaat, g, aa aals s lang an
gna eze dezen' I I' T The e wworld goes g es on and a
o n ^when we long o gate after this s time' (p. P 267: 67 noot 2)
Poet o tNetherlands e in its Euro can context 1170-1930.
London, 1960. 9
`De bloemen spreken: i `The flowers speak:' 12- 1
P P P 3 35
Anthologie de la poésie néerlandaise de 1850 S à 1 4S . Présentation et
^
9
traduction de Henry rY Fa Fagne. ne. Paris, 975 1 . Editions Universitaires.
`Laat ik nu leggen gg lichte din gen' I ' ue je l mette a présent P sur son
cor P s' P(p.
102)
` Wie g ele n dhoofd,zo zoet vrouwenhoofd' I`Tête balancée, b
, douce fête de
femme'.1103) P

2 Piot Piot, An André
3 PtA Piot, , André
4 Wouters, Liliane
IV HONGAARS
254
1 Majtényi, l Y , Zoltán
`Re gn' e I `Pluie' (p. p 103-104)
'En En toen zij l van mij Jp opstond o sto en de haren' a e
maa couche, cou e lissant' , ssa (p. p 14 0
Et lr o s 9u
'll e ese e a e
'In I het et bbesomberde eso b vertrek' e deDa !` ns la chambre assombrie' (p. p 105) 10
'00 kostelijkste koste l kste h vrucht,! verwekt'`0 fruit le plus récieux con u' ,p p ^ ^
(p. 105)
Poèmes 'portrait de Ho llnde a , a aveccuneHeHenriette e
nri t Rol and Holst s par p
R.N. RolandHo Holst. Traduction st, a par p André Piot. Paris, 1955. SS Poèmes
^ 9
étrangers etrangers mis en poésie poes e r a^a n i se par paAndré Piot. ré
'En En nu u een zulke in ggoudbrokaat'
ou okaat laatste aatste strofe st vn o e a A um a. d•
'Zij, Z l^we wier vre i n lijk 1 e li ee v rni'' J !`Vier ge' (p. p 26-27)
`Laat degeloken
luiken loken lzijn' ! `Berceuse' (p. p 26-29)
'[Vijf V Ffv J evertalingen
r tal n van gn e va gedichten ged c te nvanIn: va J.H. .. H Leo po
d. I.0Ons s erfdeel e dee 9
(1965/66), nr. .3
`G e d ok e n oonder de den de Pan en n oo b g!
' B ` 1 ott i dans s da l s courbe a u bedu
toit'
(P• 23)
`'Lux a de lu luiken ken ggeloken e oke zijn' l `L a ss i e b bien e clo s les s volets' (p. p 24-25)
` A 1bu m b a1 d = de laatste aatstestoe. strofe: n uzulk ein
oudbrokaat' g !`Pa ge
'album'.26-2 p 26-27)
'In In de bleeke wangen g a als s v i o 1 en' I`P a rdes joues l es de mauves a colchi ques'
(p. 28-29)
`S ch a duwen van va wie w er e ge aa t' I` Silhou ette q ui passe' p p 3 0-
31
'[Zes Z esverta vertalingen in vangedichten gn e va va no J.H. . H. old e p'
In• .. e Stentrion
9
(1980), nr. 3.
`Re gen' I `Pluie' (p. P 42-43)
'Er Er is een leven even in wat bewe bewegen' ge I `Par la fenêtre' p) . 44
` P aul Verlaine] II' /`[Paul Verlaine] II' (p. 45) p
` G i l ' ee eersteling,
, s g, hebt neer `g ezien I Toi , p mi re r- e n' e , as regardé' eg e
(p. P 46-47)
`Laat degeloken
luiken glo n zijn' I`Laissez J les persiennes p closes' (p. P 48-49)
'In In de bleeke 1 wangen wa g e aals
violen' !`Près des p ommettes , comme
violettes'. p50-51) SS
Neme ' t a l o l da o to k n a o t o l' g1 ^a '' '• a ► h o l al
n do a m ando és 'xek n .
hollandok,
Valo ' gatta és es z s r e sz ke t te e taz
^ el^szót és a'e jegyzeteket zeteket írta Bernáth
István. a. Budapest, , 9S 1 6.
p
'Om Om mijn oud J woonhuis peppels P Pppstaan'
I `Vén házamról' (p. 114)

V ITALIAANS
1 Prampolini, Giacomo
La letteratura olandese e fiamminga (1880-1924). Antologia a cura di
Giacomo Prampolini con prefazione di Giuseppe Prezzolini. Roma,
1927.
'Kerstliedje'^`In . e donkere dagen g vanKersttijd')/` a Canzon etta i
Natale' a (p. p 64-65) 6 S
`Inroomomhelzin gen' `In /'In braccio a so g ni'p(p.
65)
`In detilt s e waarin a wij l zijn, l ^ de vertrouweli' lke ' I` Nella quiete q et dove o e noi
siamo siamo, nella intima' P,
65)
laat La ik nu u leggen e gge lichte te in gn' e I` he C r ora sul suo su s corpo c Pio deponga' ep g' a
(p. 66)
`Hun zachte ac te oo gen' I' I loro o occhi soavi' (p. p 66)
`In teereschaduw eeee zilverblauw' ea I`Nella t n r oombraaa gent
eo-azzurr a'
(p. 66)
2 WWoudenberg, odner e Gerda
g^ e da van an
VI ROEMEENS
VII SPAANS
255
1 Covaci Aurel
,
A.M Mor, , .Weseb i gt ere,H.Mee, Meter: Anto g o ia el e l e tter aue t r del
Belgio B g e dell' Olanda. Oa a, Milano, a ^ 170. 1970. L e ttera tuaU r niv esaeVo. r l Vol. 330.
`Om mijn oud woonhuis peppels p pp staan' I `Intorno alla vecchia e casa, as ,
P 10 pp' 1 (p. p 305)
A nt o o gé r de e poezie e ne er an ez a^ ► o andezá ^i a m a n" a, In R om" ae n ^te
e M ih a i Be Beniuc, niuc Io Ion Ca r i a n o Aurel , Au e Co Covaci, ac ,p
Pe PetreSolomon; e re f ata. ^•
GGarmtStuiveling; tdespre e pr
limbaee lrlan zea.Keonk v ^ ar l Jonckheere. c h ee t .
Bucure ^ ti , 1 973 .
'Paul Verlaine I' I `Paul Verlaine I'. p 108)
` P au 1 Ve Verlaine] a II' I` Paul Verlaine] II' (p. p 1 08 -109 'Oinou hen astala gmon' I` 0 inou hena stalagmon' g p.l09 - 113
1 Carras uer Francisco
9 ,
Antolo gá t de la poesta i Neerlandesa N amoderna. Edici' o n bilin
^"e
.
Barcelona, , 1 97 1 . El Bardo, , colección de poesía , serie e especial, P , num . S5.
Jezus, die door de wereld gg ging' I` se íus ^ an d an do por p e l mundo' u
(p. P 59-60) S9
`In teere schaduw zilverblauw' I `En tierna som b ra de e azul u plata' P
(p. 60

VIII ZWEEDS
256
1 Muusses, Martha A.
2 Muusses, Martha A.
Landvinning; Nutida Hollïndsk dikt i Svensk tolkning. Stockholm,
1944.
'Laatste wil van Alexander' /'Alexanders sista vilja' (p. 100-101)
Hollands litteraturhistoria. Stockholm, 1947.
'Het Het antwoord a twoor en ala het et verweer e ee van a de dezen' e I 'Flans s svar ock e enda a s ^tt
att si g f" orsvara ' (p. p 139)

257
Bibliografisch register van muziekbewerkingen
De muziekbewerkingen zijn op de naam van de componist alfabetisch
geordend. Onder de bibliografische beschrijving van de muziekuitgave
wordt vermeld welk(e) gedicht(en) van Leopold het betreft.
Badin g, sHenk nk
2 Brandse, , WWim
Liederen va van den dood. oda .g [Muziek]voor enz n n pa i no
[door] Henk e
Badin g s . Amsterdam, a , Donemus, , 1 948
.
'0, Oas^kdod als , dood zal, a, dood do a ^
Tweekerstliederen . Leopoldanoniem).
H. Le o [Muziek voor]sopraan
eniano p [door] Wim ad. Br n se Amsterdam, , Donemus, ul s , 1978.
[Compositie1978].
eda g te e. rd•14 juli 'uli 1
`Kerstliedje' 'Kerstliedje' (: . `Zij 'Zij waren a dden dag g zich moee gegaan') gg e aa
3 Cola o Osorio-Swaab, 0 S Reine
^ ^
4 Coster, C.H.
5 Dijk Jan van
1,
J.H. . Leopold: eoP . Laa Laat de luikengesloten
ua e ges [lees: ^geloken] e e zzijn.
1
Declamatorium voor een pspreekstem met padoor] piano.[Muziek orReine in
Cola o Osorio-Swaab. 0S.
Amsterdam, waab.e us Don 1 > 1[Compositie
m
^
9S
gedateerd: ebrua februari 19S
1 .
`Laat de luikenlok ge e n zijn zijn'
Twee w amor e u s e e li ek d en s va nJ.H.M ,a . zi u gne ek vo or
z n
klavier]vanCoster; C.H. C. . opgedragen C saa n Arnold Spoel. 1 , Zutphen, ^p
Thieme's Boek- en Muziekhandel, , 188 9 .
`Tavontullen s wi vrolic i' sijn n'
costlic is die sonnescijn'
l
Zes liederen. [Gedichten van Reefsen, Vondel, Gezelle, , Bouten s,
Leopold p en Van Suchtelen .Muziek voor alt met hobo en orgel g
door Jan van Dijk. l Amsterdam, Donemus,[Composities
1 S93
gedateerd: g augustus ^ 9S 1 12 , augustus ^ 1952, 9S , september se pte be 11939–augustus 939 augustus
1952, 95 , december 1 9S 2 , 29 9december 1952 95 endecember
2 31952
l 1 .
`Kerstliedje' l (: `In de donkere e dagen g vanKersttijd')

258
6 Dijk, ^a Janva
7 Felderhof, Jan a
^, ' liederen. .va [Gedichten n Vondel, on 1 Gezelle, 11 , Boutens,n s,e
Vanuchtelen[Muziek]o0
S .voor bariton met fluit et en u strijkkwartet e s kkw ^ a tet
[door]
Jan van Dijk. lDonemus, .D Amsterdam, nemus o 1 9SS . [Composities p s gedateerd:. ge
ee
okto er 1954].
'Kerstliedje' l e (: `In de donkere dagen a ge va van Ke Kersttijd') r stt ild
J.H. Leopold: pe
. Panisch. ni . [Muziek] Mu ek voo voor bariton bat of mezzosopraan n
piano p [door] Jan F ld erhof • , opgedragen pge ra ge Aa Nel'. n Niet 1' Niet gepubliceerd;,
g p
voor het eerstit u ev g oer inn l 931
in het et Concertgebouw g te
Amstet am[Compositier• . ggedateerd: e 31 3 december m r 1 930 — 3 ljanuari
a
1931 .
'Panisch. . Een e oo ge
n bilc 1' '
8 Flothuis, Marius a s
[J.H. Leopold]: Lied. Li Mu zi k e voor v o ee eenza zangstem ste g met et piano p of met
zesblaasinstrumenten [door] o r Marius ri Flot us Flothuis. h i Amsterdam, m A ste r da , D o n e mus,
[19481.om C o p itigedateerd: s ese te septembe be m r11943]. 4
'0, als , a ik dood zal, a , doo z alijn' z ^
9 Griend Koos van der
,
J.H.. Leopold: Oinou a n h n e a stalagmon. t s la
g o. n Getoonzet Getoo e door or Koos va van der
G ri nd[Bezetting: edesopraan c l m tor(mannelijk), a asolo bar
i ton so 10
gemengd,C, k odriebastuba or fluiten, dri trompetten in C of t o trombone), on b e ,
ppauken, slagwerk, strijkkwintet s en drie e piano's]. a s. Amsterdam,
^ ^ ^ l p
Donemus, , 91 8 4. C[Compositie p gedateerd: g e • maart—april p 1 97. 4
`Oinou hena stalagmon'
g
10 Kin KingHarold
C.
11 Lier, Bertus van
, ,
Lof vanederland N •Band IV.J.H.Leopold: V p Kerstliedje 1 .. UUit
Lof
van Nederland, bloemlezing g van W.
.F. Werumeus Bunin g .Muziek
door] Harold. CKing voor g middenstem en pianoforte. p Amsterdam,
Donemus z.'. l [Compositie p gedateerd: g 1943].
`Kerstliedje' 'Kerstliedje' (: `In de donkere dagen gKersttijd)
van '
J.H. Leopold: p Vier V verzen. Opb pgebrach
muziek e racht door Bertus Be rus van a Lier L
sopraan p en orkest. Amsterdam, ^ Donemus, 99 1 4 [Compositie
C P
gedateerd: edateerd: juni jun 1 933 .
Taal deluiken e geoe gelokenzijn
0mmi'nodwonhi mijn oud o use p e pp s staan
1 '
`Een sneeuw ligt g in den morgen g vroeg' g
`In claghen, g cl ag h en'

259
12 Mulder, Herman
Vijf liederen. [Gedichten van Van der Steen, Lehmann, Mok, Van de
Woestijne en Leopold]. [Muziek] voor middenstem en piano [door]
Herman Mulder. Opus 108. Amsterdam, Donemus, z.j. [Composities
gedateerd: 27 oktober 1958, 28 oktober 1958, 28-29 oktober 1958,
30 oktober-5 november 1958 en januari 1959].
`L aa t de egeloken
luiken loken z zijn' l
13 Mu e Herman
Mulder, ,
Dr^e liederen. e ere.B [Gedichten van n Leopold, p 1d ^Van nEyck
Y en Bouten s]. .
[Muziek] zi voor middenstem, vufl it enn piano pi
n [door] o r Herman He rm a Mulder. u 1e
Opus pus 109. 90eae.
Amsterdam, ^ Donemus,[1962].[Compositiesd ,g te rd^
december 1958, 9S8 ,
1958 958 en januari januar 1 959 .
I 1 eeet
vingertoppenl f'
14 , rmane Mulder, Herman
1 Mulder Herman
S ,
16 Ruyneman, Daniel
Y ^
Ine ^ em ten toon. o. Lie er enc Yclus naar gedichten g e vanJ.H.Leopol .HLe p d
voor oorzn zangg en e ppiano a o d doornM Herman u ldr. e. Opus p 110. 0l
. Amsterdam, A s te dam
,
Donem u ^s[Compositie lgedateerd: 9S9 . e ateerd^ gl'
a nu januari—februari ri—fe a b rua
1959]. .
`Inroomomhelzin gen'
` Wi eeed l n hoofd, , 0o d zoet z et vrouwenhoofd'
` Uw handen zij zijverwijlen 1 mogen' g
` I n teescad teere schaduw zilverblauw'
`Ho 'Hoeduizendvoudiglief
en zacht'
'Een e stille dag g is om mij l heen'
on e ,e e een ede li c r e n c y1 us voor een zangstem g en piano p naar ar
gedichtenepp
vann J.H.. H Leopold[door] o o L. d dMulder.
Herman 0 ulder Opus s11111. 1
Asea m t r dm D on eu m[Compositieteerdi s ,1g
z .. eda 1..
959
'Verlaten erinnering, rinn rinbe g, vrozen , kil'
`Maar Maa an— dan a we werd de dichte nacht ontsloten'
`Maar toen sprak P zij
een woord, dat is als vuur'
`Toen heb ik zelf mijn l lief geluk g verscheurd'
`0 medelijden, l medelijden hoe'
`Een hooge gggolf
van duisternis en smart'
`Ik hoor een kla g en , klagen g immermeer'
Vier Vop liederengedichten van .H. Leo old • [Muziek] voor o zang a g en
piano P [door] Daniel Ruyneman. Y .C
Amsterdam, G. Alsbach en Co., o.
[1944]. [Compositie Comp
gedateerd: g 1 937 .
'In claghen, g ► claghen' g
`0 tijd, l ^ waarin aa mijnsmachten lg^li
t voorbij'
`Wijn l en een e vroolijk l wezen e zijn mijn wet' et
` S Ym
phonia'

260
177 Ruyneman,
Ymm^
Dae Daniel
,
188 Schnitzler, S Louis
Vi Vierliederen ren op ^gedichten
e zc e v an . H. Leopold. [Muziek] Mu k v oo rtn tenor
en orkest kest [door] oRuyneman. Daniel y nem nAmsterdam, Donemu[1948]. s ,
[Compositiee gedateerd: g dat rd • 1 9 37 .
`In claghen, cl hen cla ge h n'
'0 0 tijd, t l,ligt, waarin aavoorbij
mijnsmachten l li or i'' 1
` Wi'n i en e ee een vroolijk o lzijn k wezen mijn zijn mijn wet'
` m Yphonia'
H. Leopold: In claghen, cla en claghen. c 8a e. Mu [Muziek ekvoor zang r a g een ppiano
a o of
or g1 door] Louis Schnitzler. S.
In: Haa ^ sc e post, , extra-nummer, ,
Kerstmis 1 1922, 2 , nr. S. 470 , 25 december e 91
22 .[Compositie pp
p. 26-27. om ositie
ruitgevoerd reeds tijdens ti' ns eenn concert in de Rotterdamsche Kunstkring s g
op p woensdag oe g 28 8 maart 1 900 .
`In claghen, cl hen cla ge h n'
19 9 SSchnitzler,
, Louis
J.H. Leopold: p 1• i g ii^e 1 e Voor e e. n Voo zangstem eenee m t kl avier e gg eleidin
doo doorLLouis ou s Sc hni tz 1 e. r Opus p 1 no. , no 1. Amsterdam, A mste , G. Alsbach en CCo.,
o.
z
`Laat de geloken luiken' lzijn
SSteen, Gert G van der er
. H. Leo Leopold: p .SSoefisch. sc. [Muziek e door] Gert Ge van t a der de Steen.. See
Amsterdam,D onm > e us [1948]. 1 9 8. [Compositie C pos t e ged
gedateerd: at ee . 1 941
•
` '0 zoetheid van te ezonder
lachen zon mond'
'Het e aantwoord en e aal het tverweer
van dezen'
`Kom tot 1, mijn mij j hart dat trilt als loover'
21 Voormolen, Alexander
22 Za l^ i'n l Henri
,
Kerstliedje K 1 H. Leopold). Muziek voor zangstem g en orkest [door]
Alexander
Voormolen. Amsterdam, Donemus,[1964
`'Kerstliedje' K l (: `'Zij Zij waren den dag g zich moe gegaan') gg
.H. Le0 p ol • •g
Lichtendontwaken. V erzen voor een zangstem met
pianobegeleiding ggetoonzet e door r Henri nri Za i'n. l^ Amsterdam, l C.V. De
Nieuwe i Muziekhandel, z. l . Com pos i t ie gedateerd:
1922].
Tit Dtde denken aan aa Uwil zuiver zijn' 1
`'0, , as als ikk dood zal a , dood zal zijn' l
'Die Deac nacht van a zelfvernedering'

261
23
'Wiegelend Weee i g1 n hoofd, ^ v rouwenhoo f' d
'In In teere schaduw sc a u zilver zilve auw'
'Hoe Hoe duizendvoudig uizen vou g lief e een
zacht' a
Zweers, Bernard
I.[leer: J.11-1. Leopold: Rondei. [Muziek voor sopraan, alt, tenor en bas
door] Bernard Zweers. Bijvoegsel van De Amsterdammer, weekblad
van Nederland, nr. 2076, 7 april 1917.
De knechts des zomers zijn l in 't land'

Bibliografie
Ammers-Koller,
J. van
Asselbergs,
W..M.A.
Asselbergs,
W.J.M.A.
Balk-Smit S
Duyzentkunst, Y , F. F.,
en W. Kusters
Bastiaanse F.
,
Bekkers-Ziirchet ,
M.
B[erckenhoff,
H.L.]
B[ierens] de
H[aan], [J.D.]
emoriam Binnendijk, 'In[gedicht]'.n^ In e o ia J.H. .H, Leopold; e p ^
In: t andere nd r l nd.
D.A.M. Arnhem, , 931 0. p. p 3. 3
Eerder ggepubliceerd e Pc ub li ee in De vvnje
1P
bladen2 19S 2.. 2 3 1.
262
Binnendijk,
D.A.M.
Binnendijk,
D.A.M.
IIn dezebibliografiet eevvindt men alle literatuur e ae ov r Leo p ol die chter- a
haalbaar bleek, l a ek , abe alfabetisch lf op p auteursnaam beschreven. Publikaties
m e t me e r dan a d drie ie au auteurs teu s wworden beschreven besc aals anoniem, e ,op d.w.z.o
de tte titel. i 1 H Hetzelfde ete de ge geldt dt vvoor 0o we werken ke ddie
ee
zijn ^
rredactie van'. n' De ppublikaties
ub at eszonder e au auteursnaam zijn l als aparte p groep g
aan aa het e eindegeplaatst. e
'Over Ove too tooneel ee IV. Het Rott er amsch Tooneel. ` `Va antasena" s ' . In:
Eigen g aar 42 (1916).. p 1016-101 7.
J.H. H.eLeopold'. L o. p 1 n .Ges
c ede i nas va n de e letterkunde d e r Nederlanden.
0n e rr redactie i van va F. Baur, a , W.
MA ... A sebe s l rg, s. a van Mierlo ea. .
Dl.: 9 Het tijdperk 9 der vernieuwing g van de Noordnederlandse ne er etter- se
n 's-Hertogenbosch,Antwerpen, e,B s rus el 1 1 . 14 – 24.
u ^ 9S . p 3 3
Zie ook Duinkerken, A. van
` Polemiek
' .
Balk-Smit z n Du k n t e F^'Geschonden ^bij
t u s F.existentie exi entie i' Leopold;
geg aan eenn ongrammaticalewoordgroep'.
w e'. pIn:
. De evrsor revisor 2
(1975),nr. 5. S p. p 7
Kusters, ^'Papier, W... pp a ier^' In: . In^ De revisor 3 97 1 6 , nr. ... 2 p 75.
Ba lk S- mit D u y z entkun s. t , F:` N aschr' t' . In: . De eev revisor 3
176 9 , nr. p. p S
* Over `Een sneeuw ligt g in den morgen g vroeg g'
.
J.H. Leopold (1865-1925)'. In: Overzicht van de ontwikkeling der
Nederlandsche letterkunde. [Amsterdam], 1927. Dl. 4. p. 387-388.
`[Rec. van] Verzamelde verzen van J.H. Leopold. Uitg. Mij. W.L. en
J. Brusse, Rotterdam'. In: Eigen haard 66 (1940). p. 886-887.
`N.V. "Het Rotterdamsch tooneel". Vasantaséna'. In: Het tooneel 2
(1916/17). p. 90-93.
` Rec. va van]J.H.toische . Swijsheid. ls
Vierde druk. W.L. en .
Brusse, ^ Rotterdam'. ter m' . In: n^ . T i' 1d shri c t vvoor wi 1 :r b e geerte 22 1 9 82. p. P 880.
'Professoraal P o f ess o l raa proefschrift;
p oe schrift^ ^ [rec. e. van]Leopold: va J.H. .H. Leo P Verzamelde o. V a verzen, ,
uitgegeven t e even doorP.N. P. N.
van Eyck Y^(Brusse, Rotterdam)'. In: De groene B
Amsterdammer 60 1 93 6 25 , 2 'anuari. januari. Pp.
8. 8
J.H. He Leopold; op ld In ^ fijne l vingertoppen g pP en leeft...'. lf . In: I. Tekst s eueb uitleg ^ 1i'
twee w e e en e twintig w ^^ gedichten. Amsterdam, A ^ 1 9S0. Pp.
10 3—111.
* Eerderubliceerd geP in NRC R 6 september P 1 941.

263
B ittr e mieux , C. 'Nederlandse Ne erla n se letteren; e , Leo Leopold, p , dichter ic te die ons naderbijkomt;
na er lko
, een
uitgave g lvan
zijn we verzameldg
'. In: De nieuwe gids 20 februari
1952.. p 8.
Rec. van . H. Leo P 1 o VVerzameld
werk r 1 I. [Rotterdam,,
Amsterdam], 1951.
B ittr e mieux , C . 'Eenverspreide Een dichte dichter de w werkelijkheid; erke
lgeschriften
eeschr'
i , ten van .H.
Leopold'. december In. De nzeuwe gids ga
s 2 1 dece 1 2. p. 9 S 10. p
Rec. vanJ.H. Leopold p VVerzameld
ldwe werk [dl. dl II. }II. [Rotterdam,
Amsterdam], A , 92 S .
[Blink, H. 'Bibliographic;ol [rec. van] J.H. .H. Leopold. P Uit it en tuin van E icurus.
W.L, en J. Btusse ' . In: Vragen g vann den de agp
25(1910). 5845 . .
Bloem,C . . ` .H.Leo Leopold pod
I en II; , In memoriamLeopold'. memoria J.H. .H. In: Verzamelde
beschouwingen. ' s - G rav e nha g ^e 1 9 50.
p. p 63-70.
Eerderí gepubliceerd ge pub n in het mm Leopodr u van e De witte mier NR 2
(1925), 9S , nr. 5. .. p. 2209; 9,p
Den De gulden g winckel el(1936), 3 S9. nr. .. 8– 9 , ^
NRC C2 27 ljuni
1 92
S .
B 1 oe m , J.C. .0 'Dr.Rotterdammer' Dr. J.H. Leo Leopold po
aals
Rotte rd ammer . In: Rotterdamsch R jaarboekje
1aa oe de 9e
3
reeks,p
reeks 4(1926). . 187-18 9.
Oo k tevind en in Rotterdam R in de e litteratuur. [Met bijdragen van
an P rins , C Clara a a Eggink, gg , F.W. van Heerikhuizen e.a. Samengesteld
0o rHuincks. P. P.J.G.G, Baarn,[1940].. u9 >p 7-100.
Bloem, J. C. Zie Over Leopold].
,C
B Blok, W, W. `'Het He handschrift a schr t van Leopolds Leo p o s "Cheops" ' . In: Proeven van
Neerlandistiek; a ,gaanPo.
r dr.Ab l et r SSassen.
as en Groningen,
1 978.
p. P 17-23.
Blok , W. 'Terug Teru gnaar
a de ppiramide; ir mid Een ,p
E mter interpretatie pretat
e avan Leopolds"Cheo " s ' .
In: .N t. g 772 1 99 7 .. P24–
36.
Blom, lom N. van 'Het Het Ubi bi sunt-motief sunt -mot
e bij l Erasmus Eras us e en LLeopold's
eoodsLaas
p Laatste wil van
der ep
Alexan er ' In: . I, e H mr eneus(1967/68).. 393
9 2– 28.
Boeken, B , H. 'Tot Tot J.H. Leopold. eo Po . Da (Dank voorr
zi lnen
"Cheops")'.^ In: De
nieuwe gids ^i
330 (1915). 9 Dl. . I. p. p 2 9 2 .
Boer, J. de
Borel H.
,
[Boutens, P.C.]
'Leopold en Verlaine; Een gedicht van Leopold als onbewuste
In. Critisch Cnt s bulletin 19 9 91 S. 2 p. p 13- 17.
0ver
`Paul Verlaine 1 en 2'.
,^ g P
J.H. Leopold. 1865 – 11 Mei – 1925'. In: Het vaderland 9 mei 1925.
• Een gedeelte hiervan ook in De witte mier NR 2 (1925), nr. 5.
p. 230-232.
`[Voorrede]'. In: J.H. Leopold: Verzen. [Bezorgd door P.C. Boutens].
Brugge, 1912. p. 5-6.
• De `Voorrede is gedateerd 17 augustus 1912.

264
Bouwers, L.L.
Braak, M. ter
Braak M. ter
,
Braak, M. ter,
en J. Engelman
g
Brachin P.
,
BrandtC Corstius, st us ,
J.C.
Brandt Corstius,
J.C.
Brandt Corstius,
J.C.
Brandtor C st ius
J.C., en K.
Jonckheere
Brandtor C s tius
J .C. en G. van
Woudenberg bre g
Brouwer . S' .
,
'Een Ee tera literaire re bijdrage ra ge uit "Kampen" Ka m pen
— P Prof.Kamphuisr o,. over e
Christus-verzen C vanJ.H.Leopold'. . p . In: Nederlands Ne a s dagblad ag
4 september 1976. 97 G
`D eduistereicht dichter; r• , [rec. re. van] n• J.H. .H. Leopold: p d .VVerzamelde erza e verzen' v erzen . In: I ,
Verzameld erzame we werk l 4: , I n gesprek ges e met de vorr g ne., . . Amsterdam, Amste a ,
1951.. p 70-77.
Erdr Eerder gp gepubliceerd
eub eed in Het e vaderland vaead 11 augustus ^ 1 935 •n ^ e In
ges re met de vori gen. Rotterdam, ^p 1946 2.— .G 3G9, **1 V g• Donkersloot, rloot , N..., A •J.H. H, Leopold; Le o d , L Lotgevallen ot geva
e van a ee een dichter- dac e
schap. Amsterdam, , 9 1 S 6.. p 55-62. SS
`Dichter e und n Bauer'. r' In: .VVerzameld erza werk k d 1 4: . In I gesprek g ek met e de
vori ^en , Amsterdam, ^ 19S 1951. . p. S93 — S94
•
*Eerder r e r gp gepubliceerd e ub ee e d n Hin Het e va vaderland e a 12 augustus au ^s
s 1935. l
** Reactie ace op Y [Eyck, ^ P.N.van]: N.a,van
`De verzamelde verzen v nJ.H.
Leopold; Tweevan Twegedichten dr. n dr K H. de Ra Raaf'. '
'[Polemiek]'.
B[raak],M M. t[er]:`Leo p ol das 1 vertaler; Een , eonderzoek naar a zijn
geestelijk eigendom'.In• . Het et va
er and 893S.
oktober 1
[Engelman, ., • `De bronnen van Leopold; Zi'n l bewerkingen g en
vertalin gen'
, In: De nieuwe eeuw 17 7 oktober 1 93S .
aak r , M. t e. r•` 'Leopold p 1 als a vertaler; s ve a e , De eeuwigheid eeuw g e wordt voor v o hem
in hetweer ge geroepen' g pe
. In: .19 Het vaderland1 oktober 1935. 935
* De artikelenva van Te Ter B Braak aak zijn lniet
ediens
opgenomen in di n Verzameld
werk.
'Leopold— 18GS 1 9S2 ' . n• In: . La littérature a e néer a n a, ise Paris, 1 62
^ 9 .
p. 136-137. 3
`De dichter cterin es spiegel p eeva g van zijn Pproza; ^ [rec. e. van]J.H.Leopold: p :
Verzame werk 1 . II: I. Proza,Gedichten, a ,
drama, rama . —
Brusse I Va n Oorschot, Oorsc ot , 1 9S2. ' In: I. Het boek van nu 6
p.8-84. 3
1 9S 21S3.
` .H. Leo p o 1 d ' In: , I. Ges Geschiedenis chsede s vvan de Nederlandse N literatuur.
Utrecht, , Antwerpen, p , 1959. 9S9 P 226, , 244.
` Coolsin 1 g e Boompjes ^B Pl en eLaurenskerk
in literatuur herschapen'. In:
Akademiedagen g 19 9 1 967 , pp.76-91.
* O.a. overJ.H. Leopold: p `De molen'.
J.H. .H. Leopold'. Leo P o d. n• I. De literatuur van de e Ne Nederlanden in de moderne
tijd 1 Amsterdam, ms1959. ^ Antwerpen, 1.. p 48-4 9.
`[J.H. Leopold]'. In: La letteratura olandese. Milano, 1969. p. 223.
'Herinneringen Herinn e rin gen aaD,.H.e aan Dr. Leopold'. pold ' . In, In: Het He va vaderland 25 S juni l
1925.

265
rouwe r ^J.Sj.
. 'Nog No gLeopold
enkele enke herinneringen eaann
en dichter Leo old I' . In: Het vader-
land a 16 juli l 1 930
.
Brouwer, , J.Sj. l 'Nog N o genkele e herinneringen
e gen aan aa den e dichter t Leo Leopold p II ' . In: . Het vader- er
n 8 18 ujuli 930.
Canter, B.
C arelsen G.
,
Cloete, T.T.
l
B rr
ouwe ^dichterlijke J.Sj..23
J 'Leopold'sichterli'ke nalatenscha paugustus
'. In: De Nederlander 2 au
1935.
Rec. v nJ.H. a . .Verzamelde erzame e verzen. Rotterdam, 1935.
^
Brouwers, J. ` .H. Le Leopold'. 0 o d . In: . Zachtjes knetteren n tteren de letteren Een • n eeuw eNeder- N
^ p ►
l a[Amsterdam, n dsea
literatuurgeschiedenis in nekdoten. Amsterdam 1975]. 1
p. 24-26.
V. g1Salomons, A.. • ` .H. L eo
p old' • , en Roland Holst , A.: ` Een
herinnering e gaaan
Leopold'.
Brusse, ,
'Leopold'sverzen'. W.L.. In• NRC 4 november 1926. 9
*Reactie i Pop n A ni o m•`Le e . old' oP nalatenschap'. s ap In: NNRC
R
2 november 1926. 9
**nel Ook te vinden in Den gulden g winckel 25 S (1926). 1 26 P..
2 8 7 - 27 9 .
Brusse , W.L. `'Leopold p 1 d Verzen, Ve e , tweede bbundel.
u nde . Eerste Ee s e druk'. k' . In: . Nieuwsblad Neuws ad
voor
den e boek boekhandel a e 931 9 2 6 , nr. 85, 5 , 12 november. p. 1 02
p 3.
Brusse,W.L.Z , W ZieNijhoff, e MM. , en nBrusse. W.L. W. •` Polemi k e overJ.H.Leopold: e.. p •
VVerzen. n Tweede we de bundel. bu d . Rotterdam, ,26 1 9 . '
Bijlsma, F.S. `De dichter Leopold; [gedicht]'. In: NVT 7 (1952/53). p. 406.
Calis, P. `J.H. Leopold 1865-1925'. In: Daling van temperatuur; 12 Nederlandse
dichters 1890/1960. Den Haag, 1964. p. 20-29.
* Eerder gepubliceerd in Maatstaf 10 (1962/63). p. 159-167.
Campert, `Kerstmis bij moderne dichters'. In: Het vaderland 25 december 1925.
J.R.Th. *Over o.a. de kerstliedjes van Leopold.
Campert, `Kroniek der dichtkunst; Over J.H. Leopold'. In: Nederland 80
J.R.Th. (1928). p. 353-357.
Campert, `Over den dichter J.H. Leopold'. In: Ons eigen tijdschrift 8 (1930).
J.R.Th. p. 111-113.
` Beb o k eoord eelin g • , Verzen V door J.H.Leopold, P Rotterdam W.L. en J.
Brusse' . In: Holland express 1914. 9 Pp.
753-754.
` Rec, van] Uit den tuin van va E Epicurus,J.H.Leopold.
PGurus
p -
Rotterdam, W.L. en .Brosse '. In: De tijdspiegel 67 (1910). Dl. III.
P. 76.
` .H. Leopold e oor die dromende denke . In: I . Kaneel; a , Opstelle stelle oor die
letterkunde. Kaapstad, Ps ^ 97 1 0. p. P 167-196.
Eerderetenska ggepubliceerd Pub li e r ein d T d y kra s var . en wetenskap kuns 19 9 1 99S
.
p. 91-117.
Closset, F. `Jan Hendrik Leopold (1865-1925)'. In: TLT 31 (1965). p. 281-286.

266
C oene n , F. ` Rec. van] a Stoische t" e w i' 1s
ei ot o,H. Leopold.— W.L. en
. Brusse. s e, Rotterdam, a , 99 1 2 [sic]. . 4e druk'. In: Groot-Nederland2 6
(1928).Dl. I .p p. 111.
Colmjon, l} G. ` .H. Leopold'. pnegentiende
1' In: De Nederlandse n letteren see
in e ne entien
, • Schatgraven g aven an platgetreden lat etreden terrein. Amsterdam,
Antwerpen, p , 1 953. p. p 41 7—421.
Cornets C ts de `R aPo sdom nti a e. ' In: . De open ru ruimte. e. Den e Haag, aa g, 1. 1967. 97 p 4S
— S 8 .
Groot, , R.A.Over . ` 0 inou 0hena
stalagmon'. g
Cs ote.^ r D. ` H . Leopold'. e Po 1' d .. In: I De e nieuwe ieuw Europeesche Eu ees e geest g ee s in kunst k u s en letteren. let een
,
0 p stellen door D. Coster, C , P. Colin, > F.M. Huebner e .. a Arnhem, ,
1920. 9 pp.
66-6 7.
Coster, , D. `Verzamelde Over J.H. ,H, Leopold]'. p1 In: Verzame werken e we en 1[dl. 1 . BBrieven
1905-1930. Le i en , 1 91.
6 . p246-249.
Coster, ot r , ` .H . Leo ol d' In: , . Verzamelde werk e n dl .. • DNederlandse e
p 9
poëziein a honderd verzen. Leiden, e 1 4
, 970 p..
30 1-1 31 .
Coster, r , ` .H. Leopold Juni t ni 1 9S2'
.. In: Verzamelde wer en [dl. 1 12 . • KKritieken e
ebso n e c uwin geoeLeiden, n over v Nederlandseliteratuur.i N1970.
ede a se L den
^ 9
p. 24-29. 9
Eerdergepubliceerdin De stem. 5 1 9S 2 Dl. II. ,. p 670 670-675; 67 S en
^ e
Verzameld e m l dproza. r D.. 1 I A Arnhem, 92 5.. p 1— 80 85. 1
Deel, 1 ^ va van 'Op O pde lippen pPe a vanee een kind' . In: Trouw 23 3augustus u ^s
11980. 980
Rec, van n" Sote m ann , A, L,. • 0 het voetspoor van a de dichter . .
D ee gvan] ^ A. Schrijvers ` Rec. va S lPrentenboek'. e Pe s te n o be k ' IIn: ..A Algemeen ge me eba n dagblad ag
4 apri
Dekker,tot r ^ L. 'Die DesuS
beskutting neigingin tt gYb.H.In:
Leopold'. In • t and unte
12
1 9S 8I 59 , nr.1. P.17-30.
Deudney, n YE.1897 'Verzen 97a.
v n H. Leo ol as siklus' . In: SStandpunte
26
^Leopol
721, 73 nr. 3. p.40-53.
Deyssel, y , L. . van ` H Leopold'. .gIn: Aanteekeningen bij ^'
lectuur. Woord vooraf f ddoor
H.L. Prenen. Amsterdam, , Brussel, , 's-Gravenha g , ge, 951
0. pp.
29-32.
Oe Over Taal a de luiken geloken g zijn'. zijn'
Dach ter sa ch H .ep Leopold'. L o d. '•Dichterschap Int
.
en werkelijkheid; Geillustreerde
literatuurgeschiedenis g
van n Noord- r- enZuid-Nederland en Zuid-A rika.
Onderedact redactie van e va L W. M E ... van Leeuwen; met , medewerking gvan
H.W.E. Moller,. r eme Ka y, s erW.H.Staverman W S e.a. Utrecht, , 1 938.
p. 218-220.
Dinaux,C.J.E. , C. E. `levensloop s P een
dichterschap d e scha
p aan het licht ic t gebracht; geb ^ Leopold p in
schrijvers l pprentenboek'. ' In: Haa Haarlems s dagblad ad 8ba 14 maart 11970.
90 7
Donker , A. 'De De dichter icht rJ.H.Leopold'. . . e pold . In: Fausten en faunen; au e ^ Beschouwingen over
boeken keemese. en menschen. A n Amsterdam, s , 93 1 p0.
74 .— 3 .
Eerder2 gepubliceerdin De 8z s 93 1 9 9 . D... Dl. I. P 257-276.
**l' V gNijhoff, ^ l ^ M. •` 'Een n brief b e aa aan AAnthonie
Donker naar aanleidingg
van Leopold'.

267
Donker, A.
Donker, A.
Donker, A.
`Herinnering aan J.H. Leopold'. In: Geschenk 1933; Herinneringen
aan Nederlandsche schrijfsters en schrijvers, bijeengebracht ter gelegenheid
van de Nederlandsche boekenweek 29 april - 6 mei 1933.
[Amsterdam], 1933. p. 103-107.
'Poëziekroniek; [rec. van] J.H. Leopold. Verzamelde verzen.
(R[otter]dam, Brusse. 1935) ' . In: De stem 15 (1935). Dl. II.
p. 1017-1025.
`[J.H. Leopold]'. In: De vrijheid van den dichter en de dichterlijke
vrijheid; Een critiek op de moderne poëzie. Arnhem, 1946. p. 12,
25-26, 44-45.
Donker Donker, A. 'Monument Monument en document; ocu m eN. t , T Tragiek a g ek der publicatie; . av..H.
Leopold, Verzameld meld werk er 1, I. Verzen. Fragmenten g (Brusse, ^ Van
Oorschot, l 91. S ' I. In: nCCritisch asc bulletin ul e 19 9 1 9 S2
.. P 1-12.
Donke r , A. 'Leopolds Leo P 1 volledig o s i g, vo verzameld ewwerk;
r ^ r e. c van J.H. .H. Verzameld
wer 1 II. B ru s s elVan Oorschot, , 1952'. In: Critisch bulletin 19
(1952). . 489-496.
P
D onker , A. ` Va ri a n te n bij b lLe Leopold'. P .. In: De nieuwe stem 1 S 1 960 .. P S9 1- S92 .
Rec. v a nNieuwe varianten v a n eenkeleLeopold-gedichten.
nke I n h an
scift hr' uitgegeven it gg e ev n en ingeleid gedd oor J.M.Jalink. . . Amsterdam, s
^ 1 958.
Donker s1o o t , J.H. . H, Leopold; e o l d o ^ LLotgevallen e g v a le n va van een e dichterschap. sc a, A Amsterdam, terd s a , 11965.
9S
* Vgl. V. Dubo Dubois,'Close-upsv s ^P.H. P.H.. n an a Van De ss l Y n e h en t het dichterschapP
van a Leopold'; p 1'• d , Fens, e s , K. ^`Pu blicer e n , interpreteren, p , waarderen .. . '^,
Fokkema, k mi a ^ R. R.L.K. LDct .K.. h re.. J.H. Le Leopold P eeuw e g geleden e g geboren b . .. '^^
Ri ln sdor P^^
C.
`Rec. van va N.A. D on ke r s l ot^J.H. o. ..... ' ^
Te g e nbosch > L. ^`Rec. van] va N.A. Donk e r 1 ot > . s H. Leopold o. ••' •^ 1 de n , W. W v na d e. ` R. ec van] Lotgevallen g van een dichterschapP
.. . '• , Wa Wagener, ge e ^ W. •`L e t terkundi ge
kroniek '.
D onkes t loot , J.H. H. Le Leopold'. P o., I n^ M aasa t t 1 3 19S 6 I66 .. P 263-271.
N.A.
Donkersloot, `Leopold en de legende'. In: De nieuwe stem 21 (1966). p. 176-180.
N.A.
Dubois, P.H.
Dubois, P.H.
D[uboisj, P.H.
`Poëzie als vorm van wijsbegeerte; l g ^ Het dichterschap P van Jan Hendrik
Leopold'. In• Het vaderland 23 3 februari 9S 1 2.
• Rec. van nLeopold: J.H. .H. Leo P o . Verzameld V werk dl I. [Rotterdam,
Amsterdam 1951. 9S
Jeugdpoëzie eu gd Poe ie e en P o proza a a vanJ.H.Vermoedens .
van andere
mogelijkheden'.n: i. Het vaderland 8 november 1952. 9S
* Recv . a n.H. Leopold: Verzameld V werk dl. II. [Rotterdam,
Amsterdam],1952. 9S
J.H. Leopold eP d werd w d een ee eeuwgeleden eeu[sic] te Arnhem ic e geboren; goren;
Zwaarmoed
igen c sschuw uw d dichter c ter van va u uiterst te st verfijnde e ^n poëzie'. e pe
In: Het vader-
land 8 mei 1 96S
.

268
Dubois, P.H.
D[ubois], P.H.
Dubois, P.H.
Duinkerken, A.
van
Duinkerken, A.
van
Duinkerken, A.
van
Eecke, W. ver
Eerde e , E. van
der e
Engelman,
g , J.
Engelman, J.
Engelman, J.
Erink, , T. [ps. p
van F.chmi S t-
De gener
Es er F.
p,
E Y^ ck P.N. .N van
Eyck, P.N. van
Eyck, P.N. van
'Close-ups van V anDe Deyssel sse l n hetdichterschapn e etvan Leopold p 1'In •^ Het
vaderland S juni l 1 96S .
* Rec. van a o o.a. a Donk e rsl o toN.A.: ,, . H. Le Leopold,. dLot Lotgevallen geva
en van
een dichterschap. Am sterdam , 11965.
9 S
'Een prentenboek voor Leopold'. In: Het vaderland 21 februari 1970.
Zie [Over Leopold].
'Jan Hendrik Leopold (1865-1925)'. In: De nieuwe eeuw 16 december
1926. p. 332-333.
`Het boek van de week; [rec. van] J.H. Leopold -Verzamelde
verzen - W.J. en L. Brusse's Uitgeversmaatschappij - Rotterdam -
1935'. In: De tijd 9 augustus 1935.
Zie ook Asselber s W .. M . A.
g^
pp
'JanHe Hendrik rik Leopold'. ld' . I In: .Nova et ve vetera era 43(1965/66). 3307123 - .
`Over literatuur;J.H. Leopold'. In: Nieuwe u Zeeuwcourant
Zeeuwsch c e
maart 1922. 9
` Re c van] . a L o eof P ' "Verzamelde suw
verzen" ' In: De nieuwe eeuw
3 oktober 11935.
9
` R e,Boutens'.
c van] Verzameldwerk van Leopold; Het co conflict met Bo tens'
In: .De tijd 1 10 ljanuari
a uaril 1953. .
Zie Braak, M. ter, en J. Engelman: `[Polemiek]'.
'Leopold; [gedicht]'. In: Groot-Nederland 39 (1941). Dl. I. p. 263.
0 dee hoogte oog emeLo t Leopold; o l ^ Een Ee orcenaa tte, sGae 's-Gravenhage, -r y ae g, 1977. 977
`D epoëzie p dergemeenschap; e2. De periode P r' e der rontgoocheling'.n• I,
Verzameld werk dl, 4: Proza 1917-1927]. Amsterdam 1961.
p. 170-183.
* Manuscript, ,P gedateerd: 1917-1918; ggp
voor het eerstgepubliceerd in
het Verzameld werk.
J.H. Leopold'. In: Verzameld werk [dl.] 4 [: Proza 1917-1927].
Amsterdam, 1961. p. 316-369.
• Eerder gepubliceerd in De gids 88 (1924). Dl. III. p. 403-447.
J.H. Leopold; I-IV naar aanleiding van: A. Roland Holst: Over den
dichter Leopold, 1926. V naar aanleiding van: J.H. Leopold, Verzen,
Tweede Bundel, 1926'. In: verzameld werk [dl.] 4 [: Proza
1917-1927]. Amsterdam, 1961. p. 526-586.
• Eerder gepubliceerd in Groot-Nederland 25 (1927). Dl. I.
p. 190-216, 298-320.
'" Vgl. Donkersloot, N.A.: J.H. Leopold; Lotgevallen van een dichterschap.
Amsterdam, 1965. p. 22-36.

269
[Eyck, EY^
P.N. van 'DeLeopold; De verzamelde verza m e verzen e e van J.H. ,H. L e o P o Twee , ggedichten
e van a dr.
K.H.9^ de Ra ' . In: Het vaderland10 au stus 1 35 .
*Ingezonden gezonde n bbrief van Van V Eyck Y waarin hij l meedeelt dat twee
g gedichten van n De Raaf, f , w t.w. Aan 'Aan '1 He 'n'Zondagmorgenin
ène e
Maart' r 'per P abuis in de Verzamelde verzen verze van Leopold Leo p0 zijn l
opgenomen.
"*Vgl. V.Ba g1 Braak, ^ M. ter: . D i chter
und Bauer'.
E ilsse 1 stei l n , B. B 'Onder 0n
de r de e le leeslamp; es
a p,(Tweede
[rec. ec. van] va Leopold: Verzen. Twee
van a269
bundel)'. In: De aavondpost o 24 oktober 1 .
Ei lsse lste^J n , B. ` De nagelate n a l e t a n everzen
van Leopold; p l• Een
^nopzienbarendebeschuldiging;
van] Aanval en verweer'. In: I. De av avondpost 330 oktober 1 926
.
Faassen, Faassen S. v an ` S"
otemanns dialoog d a met goo ehet
gedicht'. g ' I • n. Het et vaderland y 1 november
1980.
*• R ec. van o S emann t , A.L.. 0 het voetspoor van de e dichter ...
Fens, , K. `waarderen; , interpreteren, p honderd r en,l
te v r'aarda s verjaardag van g .H.
Leopold; studie s d van 1N . A. Donkers 1loot'. '. I. In: De tijd/Maasbode i d / M aasbo
de 24 aapril
p
16 1965
Fens, , ` Pr enten b oek van va een ee aafzijdige'. l lgi
e ' In: K.9
InDe7 e8 volkskrant 2 be ruari 1 0.
Fens, K. ^`'In:standaard Stiltecentrum {o.a. over r J.H. H .. L eo
old . I. De 8 au paugustus
1975.
Fens, n K. 'Achter muren; eo paugustu
old overJ.H.15
' In: I. Destandaard D 1 au stus
Fens, , K. 'Inleiding'. Inleid gn.
In: I. Geloken Ge o luiken; l i en E,
Een bloemlezingit uit de oëzie van
,H,Leopold. Amsterdam, A s , 91
76.
p. p II-VIII.ort Kort en Goed. G
Fens, s,augustus
'De De voltooiing g van het h onvol onvoltooide'. t25
oo 1 ' In: I . De volkskrant 2 au
1980.
*• Rec. van Sotemann , A.L.. Op het voetspoor van n de d ic ter ... .
Fokkema , `geboren; Dichter J.H.Le Leopold 0p
o e eeuw geleden g eel
de g eb or e ^Stu Studie d e van a prof. p
R.L.K. Donkers 1' oot In: . Trouw . 199 jun 1 96
5.
Fontijn, J , 'Over Ove ' Leopold eIn: pold en Nijhoff'. Ni J o. et I. H parool a 14 Jjanuari
1 96
7.
Rec. van o.a. Jong o, n M. .G. de: Leopolds p, 'Cheops' ^ Een
interpreterend essay s a y met tekstuitgave. ^ Leiden, ,91966.
Gerhardt, , I. ` Kwatri J n XXIII; , [Kwatrijn] Kwa J XXIV; , Leopold; Leo p o d ^ Ro Rondeel dee voor Leopold; P ,
Ge tr etson , F. C.
De drieP Pharaohs; a,g
In rood en zwart'. I. n •V Verzamelde e rzamel
e gedichten. e
Amsterdam,80 l 9 ..1011 p 190, 191, 305, 3 323, 5 , 3 3 324, , 3 , 5 3.
Eerderr gepubliceerd gp licee din de afzonderlijk afzonderlij verschenen bundels.
'Het van] enchiridion van Epictetus; P ^ [rec. va S Stoische oasc e w i1s ^ heid, Hand
boek 9e der de
aaluitgegeven
^ door L . H, o e Pold • Rotterdam , W.L.
Brusse ' , In: Verzamelde werken 1• . I. Literatuur.
door G. Puchin g er . Baarn, , 931 7.. p 5-9. 9
Eerderi gepubliceerd gp lic eerd in De Amsterdammer A s 188 l 1 9 0. 5 p. P 2- 3.

Gobbets, W.
Gomperts, H.A.
Greebe A.
,
Greshoff, J., en
J. de Vries
Groot M. de
,
H. M.
,
Haaren H. van
,
Hageraats, K.
g ,
Halsema, J.D.F.
van
Halsema,
D.[ =J.D.F.] van
Hattum, J. van
Hellinga, W.Gs,
,
en H. van der
Merwe Scholtz
Herreman R.
,
Heyting, A.
`[Rec. van] Martien J.G. de Jong, Leopolds `Cheops'. Een interpreterend
essay met tekstuitgave. A.W. Sijthoff, Leiden, 1966 (Aurea,
Literaire Kartons)'. In: TLT 35 (1969). p. 551.
`Leopold'. In: De geheime tuin. Amsterdam, 1963. p. 75-82.
* Eerder gepubliceerd in Het parool 29 december 1951 en 11 april
1953.
' ` Rec. van J.H. Leopold: Verzameld werk [cll.] I en II. [Rotterdam,
Amsterdam], 1951/52.
`J.H. Leopold'. In: De delver 1 (1927/28). p. 10-13.
'Jan Hendrik Leopold (geb. 1865)'. In: Geschiedenis der Nederlandsche
letterkunde. [Tweede, vermeerderde uitg.]. Arnhem, 1929.
p. 270-271, 286-288.
`Een interpretatie van "De molen" van J.H. Leopold'. In: L.T. 1970.
p. 746-753.
'Het tooneel te Rotterdam; Vasántaséna (Het leenren wagentje)'. In:
Het nieuws van den dag 12 oktober 1916.
`Letterkundige kroniek; Late erkenning voor dichter Leopold'. In: Gooi
en Eemlander 8 mei 1965.
`De vier niveau's van het gedicht `De Molen' van J.H. Leopold'. In:
Spektarot 10 (1980/81). p. 201-220.
'Enkele bronnen van Leopolds Cheops' . In: Ts. 91 (1975). p. 8-51.
` S t e tr e s n se tel s 1 woorden; van woot , fascinerende e De
van een n gedicht g ih t van v nLe Leopold'. p l ' I. n• In: n 1 N dr ee nboekennummer,
,
18 oktober 1980. 98077 p^
. 66-69, .
*• Rec, van Sotemann , A.L.. 0 het e voe voetspoor ^ van oor vade dichter ac e [...].
Zie Over
Leopold].
Kreatiewe analise van taalgebruik; Prinsipes van stilistiek op
linguistiese 8 8grondslag. g Amsterdam, ^ Pretoria, > 1955. 9SS P 3 8— 75.
* Over 'Om mijn oud woonhuis peppels p pp staan'.
**Vgl. Donkers 1oor N.A.. J.H. .H. Leopold; Lotgevallen vanva eenhter dic-
schap. ch Amsterdam, 1965. 9 S p. .6 3 — 7 3, • en Oversteegen, g , ..; 'Vra gen
ronddde wetenschappelijke interpretati inter retatie van literatuur'.
K r oniek der de ppoëzie; oe e ^ K atteeke n nin gn e bij b loude
meesters' . In: Den
gu lden w inc e 7 1 92
28 . p 243-245.
Rec. van o.a.J.H. Leopold:Verzen. Tweede bund e 1 RRotterdam, a ,
1926. 9
'XIII. XIII. Ve Vertalingen'. ta ng i e. ' Hetl I. In: He
rondee rondeel; De , D roos der lyriek. y . Den Haag, g,
1929. 99 p. p 9
OveCharles
r Leopoldsaa rondelen n r h a rl es d'Orléans.
n: Hoeven, H. van
` an Hendrik Leopold'. p 'woordenboek . I. Bao Biografischh g a c v a n Nederland. ederl nd.
der
Onder e eindredactie indr ctie van v n. Charité. Dl. I. 's-Gravenha 's-Gravenhage, e, 91 79.
pp. 332-334. Rijks l Geschiedkundige g Publicatiën.
270

271
Holl, F.J. de 'Epictetus' handboekje; [rec. van] [...] J.M. [sic] Leopold: "Stoische
wijsheid" [...]'. In: Groot-Nederland 16 (1919). Dl. II, p. 490-497.
Houwink, R. `Bij het verschijnen van de Verzamelde verzen van Leopold'. In:
Algemeen weekblad 30 augustus 1935.
Houwink, R. '[Rec. van] J.H. Leopold, Verzamelde verzen, Rotterdam, W.L. en J.
Brusse's Uitgevers Mij., 1935'. In: Elsevier's geïllustreerd maandschrift
45 (1935). Dl. II [ = dl. 90]. p. 437-439.
Houwink, , R. Z Ziee Leo o dnumm er van a De witte w mmier.
Hulsker, J.
Hulsker, J.
Huijts, J.
Huijts, J.
`De bronnen van Leopolds Oostersche gedichten'. In: De gids 99
(1935). Dl. IV. p. 40-71.
Inleiding' . In: De Rubáiyát van Omar Khayyám, en andere
kwatrijnen vertaald doorJ,H. Leopold. ['s-Gravenhage, 1979].
p. 5-28.
`Tooneel. ee . Groote G ote SSchouwburg bu g te Rotterdam. Rotterdam V a s ant ase n'. a In: ,
Hollandx express r l 1916. 6. 1 p. p S1 4— SS. 1
` R ec, van]Leopold. va J.H. .H. Le pOostersch.
. 0 s. Verzen naar a Perzischen e
Arabischeh Rees n n [sic] Ku Kunera Pers)'. e s. In: . NC R 9erua
februari b
1 924.
Huijts, J. 'J.H. Leopold 1865 — 11 mei — 1925'. In: Den gulden winckel 24
(1925). p. 97-98.
Huijts, J. `Uit Leopold's nalatenschap' . In: De witte mier NR 3 (1926).
p. 415-421.
* Rec. van J.H. Leopold: Verzen. Tweede bundel. Rotterdam, 1926.
Huijts, J. `De volledige Leopold-uitgave; [rec. van] J.H. Leopold. Verzamelde
verzen. (W.L. en J. Brosse. Rotterdam, 1935)'. In: NRC 7 augustus
Huijts, J.
U.H. Leopold]
Jacobsen, R.
Jalink, J.M.
Jalink, J.M., en
J.B.W. Polak
Jalink, J.M.
1935.
Zie L eooldn um mer van De D witte mier.
,H,Leoo, Utaea Uitgave i v van v het e Nederlands Nmuseum Letterkundigm ene m
documentatiecentrumGa te '- s r venha ge, [Samengesteld
S g ddoor
J.
H u l k s rAmsterdam, e. 1970. 970 lS Schrijversprentenboek chri'versP
dl. . 15. S
'Leopold,zo zoals l me h em herinner' . In: De gids g 120 0 1 9S 7 . Dl. ^ I.
p. p 08— 3 3 24 .
* Ook te vinden in Vandaag aa [dl.] B 6. Utrecht, , 1959. 9S9 p. 136-151.
p
J.H.. Leopold;Bijdrage tot oe, t een e ve le n sbeschri 1 vin g.
Amsterdam, s
1 93 6 .
* V 1 . imon Simons, ^ .^` ik are documentatie overJ.H.Leopold; p ^
Jalinks biografie g van ggroot dichter' ^ [Anoniem]: iem: `Het leven van Jan
Hendrik Leopold'.
`' 'Bibliografie B b o fi gra van e va de werken van va de d dichter e Dr. D . Jan a Hendrik d Leopold' p .
In: Folium 2(1952). p.
23-26.
Zie [Nieuwe].

272
Janssens, M. `[Rec. van] Martien J.G. de Jong, Leopolds 'Cheops'. Een interpreterend
essay met tekstuitgave. Leiden, A.W. Sijthoff, 1966'. In:
Leuvense bijdragen, bijblad 56 (1967). p. 19-20.
Jonckheere, K. J.H. Leopold (1865-1925) ' . In: In een anekdote betrapt; Duizend
jaar.rchrijverr uit Noord en Zuid. Tielt, Utrecht, 1972. p. 66-69.
Jong, M.J.G. de `Leopold de dichter en koning Cheops'. In: Het centrum 2 september
1965.
Jong, g > M.J.G. ..G. Leopolds s C ` eo s Een ' > • interpreterend essa y me ttekstuitgave.Leid
en
,
1 966.
Aurea nr. 1.
* Vgl. g • Fontijn, l ^ .. 'Over t Leopold Le p o en N Nijhoff'; l o '•> Gobbers, > •` Rec .
van] Martien. G. G de Jong, g, Leopolds eool 'Cheops'. s. ' .. • '•; Janssens, , M.. M.:
`[Rec. van] MartienJ.G. . de Jong, g ^ Leopolds eo p dsi 'Cheops' • . • '• , Lissens, ns
,
R.F. • 'Nogmaals "Cheops"' •, PufeeS.A.E. Puffelen, 1 , S. .E . van: a .
"Cheops"' .
K. , A. v[an] `N.V. Het Rotterdamsch Tooneel. . Va sa ntase na. . . In: ' Algemeen
handelsblad 11 oktober 1916. 9 6.
Ka Kamerbeek m J.C.. .0 'Leopold p de enoudheid'.—
I. nDe nieuwe r stem 11 (1956). 19S
. p.811
9 S.
Kamerbeek. l'r ^ . `Leo p old s "één ee druppel ru Ppe w wijn"; ln Ontwerp ^ 0 e pvoor een ee interpretatie'. p ''.
In:
Ntg. g S 1 9 S2.
p.129-136.
* Korte samenvatting gg
van ditartikel t in Handelingen-
van et ne en
tiendel V aam alo i o gn e c no ^es. r Brussel, Brusse ^ 1951. 9S Pp.
l77 — 1 78.
* * Vgl. g . Polak, P ^ .B. .. •`'Mijn M lehart a t neemt velerlei e e i g gestalten esta ten aan [IVF; IV >
Maatje, l^ F.C.: `D as "thetisch e " Demon s tr a tiv prono
m' en .
Kamerbeek
'r. J.]
Kamerbeek e ^ r. , J.
Kamphuis, J.
'[Over Leopold en Valéry]'. Va Y . In: . Cahiers Ca e s e de Assocaa l'Association l ron t Internationale
des Etudes E u t es d F ran ^aises nr. . l 17, mars , 1 1965. 96. Paris, , l 1965. 9S . p 2 89 — 21. 9
`0 pzoeknaareen
a e definitie e t e va vant e symbolisme'. In L.T. L. , 1970. 97
p. 767-777.
* O.a. over `De molen'.
`Is het waar, ^ dat Gij lLeopold
het waart? . DeChristus-verzen v a.H. n Leo old
het geheel van zijn ^ dichtwerk. Proeve van een e nieuwe interpretatie'.
In: Tolken van hun uss tijd; E a sy over Gerrit G Achterberg, b g, H, Marsman,
Simon Vestdijk enJ.H.Leopold. Groningen, g , 97 1 P8..
9 7 —12 S ,
134-137.
* Eerder afzonderlijk verschenen: Groningen, g , 97 1 6. Kamper p Bijdragen l g
XV.
**1 V. g Bouwers, Bouwe s ^p
L.L. L.L.. 'Eenn literaire uit ``Kam n" e [...I'. ...
Keld e. rh , J.J.. C eo ps tusse n wa 1 e nsc schip'. pp . In: Meta I.p. 12 (1977/78), nr. 2. 1- 19-20. 9 20
Ke Kelk, , C. . 'Jan an Hendrik d Leopold Leo P o d l 86S — 1 92.
S ' I. In: De Nederlandseoëzie vvan
a
haaroorsprong
aa o s on tot g o heden e de [dl. d .2.SSinds s 1880. 880. Amsterdam, s ^ 1 948.
p. 76-81.
[Kelk, Ke ^ C . . 'Leopold L e o P old de e gezegende'. e7 ze e n' de . In. De groene ^(1952),
Amsterdammer 76 1 9S 2
27 7 december, , Pp.
10.

273
Kelk, C.J.
Kern, H.
Kloos, W.
Kloos, W, W.
Kloos, W.
Kloos. W
Knuttel,
J.A.N.]
Knuttel, J.A.N
Knuvelder,
G.P.M.
Koolschi n G.
l^
Koster, W.J.W.
Kouwenaar G.
,
Kramer, W.
` Rec. van]Leopold; va J.H. .H. Leo PoSchrijvers ^ S l Prentenboek'. In: De groene g
Amsterdammer 94 (1970), 97 0 , 616
mei. , p. P 110.
0
'Een Ee ntoo tooneelstuk ee stu uuit het Oude Indië'. . In: NRC 4 oktober 1916. 91
6
* Over Vasantasena.
`De dichter' ic ter J.H. .H . Leopold'. P In: Letterkundige inzic ten envergezichten
[dl.] . VII = Nu Nieuwere literatuurgeschiedenis i te rt a uu rgesc
ae [dl.] 1 XII. ^ Amsterdam, ,
[1922]. Pp.
5-9.
* Rec. ec. vanJ.H. .gVerzen.
[Bezorgd door P.C. Boutens].
Bru gg e,91 12.
— **r Eerder ggepubliceerd P in De nieuwe uw ggids s 27 7 1 9 12 Dl. . II II.
p. 846-849.
` Rec. vanva o.a.] Stoïsche Stoisc wijsheid'. eIn: In• Letterkundige inzichten en
ver ^ezac
h ten [dl.] d. IX = Nieuwere N er literatuurgeschiedenis e e. d l XIV
Amsterdam Amsterdam, 1 924 . . P82—
96.
* Eerder e ggepubliceerd eP in De nieuwe ggids
330(1915).
Dl. II.
Pp. 887-898.
` .H. Leopold 0 P o t • ,g Le. [gedicht]'.n In: •nie De we u i s440 1 92.DI
S Dl. II .
p.137.
'Dr. D r. .H. Leopold; e P^P ld [rec. r v.H. van](Verzameldeverzen a Le van o old •
W.L.n . Brusse. B ss N . V. . Rotterdam. 1935)'. 935 In: De nieuwe gids g 50 5
1 935 . Dl . II. .p p. 252-259.
'Dedichtergestorven'. De J.H. H•gIn:
De communistisc e gids 4
(1925).p. P 321.
0ok te vinden in NRC RC 19 9 ljuli
1925.
**1 V g • Leopold, Leo P o d , . •` .. H . Le Leopold. P • t(Ingezonden)'.
` .H.NRC Leopold'. In; 4 au augustus ^ 1 9 2. 5
'Jan a Hendrik H erd ikLe Leopold o Po d 1 865 — 91
2 5 ' . In: . Handboek o o tot de geschiedems ge
s te e nrs der Nederlandse letterkunde
et u e dl. d ^ IV. Sd
e g geheel e ee e rz .. d dr. De Deno Bosch, B sc
,
1 976.
p. P 280-286.
'Epicurus in het Neder grieks; g , Klassieke schrijvers l zij zijn aan een
rehabilitatie b toe' . In: .VVrijNederland1 1
1 ecem er 1976. 976
* Rec. van Uit den tuin van Epicurus p vertaald door J.H. Leopold; P ^
toelichting g Peter van Eeten. Nieuwkoop, P, 976.
'Leopold Leo PTachtiger
d en de klassieken'. In• In: De Tachti ers en de klassieken.
Verzamelingva van een e^
aantal artikelen, oorspronkelijk P J gP gepubliceerd in
Hermeneus. Hermeneus Met bibliografie g door Sjoerd Sjoer van Faassen. Utrecht, ,91980.
P. 39-43.
* Eerdere gPP
ubliceerd in Hermeneus 4 (1931/32). . 8-8 3 7.
'Dedichter Deenn zijn l tijd; td l^ Jan a Hendrik e Leopold'. P In: . De waarheid aar
8 januari 1949.
'Leopold's" Ces.E h Po"
en stilistische sN interpretatie)'. In; Ntg t. 4 5
.. P 325-331.

Kramers,J.H.
Kroon, D.
Kuier p K. `1 [Rec. Rotterdam. van] Verzen oorJ.H. Leopold. W.L. pod • tt en J. . Brusse.
'(1914).Dl. 1 93 1. In: Onze eeu eeuw1441 9 4.
• III. pp.
148 -1. S 0
274
Kuier K.
p
Kusters, W.
Kusters, W.
L. van
[Landré, G.F.]
Leeuwen,
W.L.M.E. van
Leeuwen,
W.L.M.E. van
Leopold, J.
[Leopold, J.H.]
[Leopoldnummer]
Leuvensteijn,
l,
J.A. van
'Omar OaC m r ha 11 am "" ', In: Analecta Ana ec a oorientalia; a aa , PPosthumous
writings ^ and
selected minor works. Le i en , 91
S 4 . Vol. V.. I. p 3 06–
330.
*r Ove Leopold Leo P Pp.324-329.
'Reiziger Rei zi ger doet Cheops; C o pEen
^ Ee andere kijk l op, po Leopold Le pl oen
zijn l ggedicht'.
e
In: Bzz ll e tin 8 1 9 80 , nr. 73 73. p. P 3-16. 3 16
`Stoïsche Rec, va van]J.H.Leopold.
. . p wijsheid. . Stoisc e w l s Rotterdam. . W.L. en J.
Bruss e. ' In: . Onze eeuw 16 1 916 . Dl. D. p.1159.
9
` Mee g aande met het lied; n led , Ontstaansgeschiedenis 0 tst aan sgeschiede
s va van een e gedicht'. g
In: NR C / Handelsblad 17 7 oktober 1 980.
*• R e. c van S otemann , A.L.. 0 het voetspoor van de dichter ac e,.
ZieBalk-Smit ZeBaS tDu y etus n k n t F. „ F en W. WKusters:
'[Polemiek]'.
` Vasantasena. Het Rotterd. R tte . Toonee 1' . In: I . He Het vaderland vade a 26 6 oktober
1 916.
' De dichter . H . Le Leopold; 0p
, De e mensch, h , de leeraar'. e ' . In: De Maas Maasbode
11 mei 95 12.
` .H. Leo Leopold p 1865 – 1 9 2 5 . ' In: De Nederlandsche
Nede
la c e dichtkunst sinds
1880. Groningen,D Den Haag, g , 99 2. p. P1
1-142. 3
` .H, Le Leopold 0Po d 1 85 6 – 1 95 2' In: . Dri en bezinning; g , Beknopte note
gs e chaede na s der nieuweNoord-Nederlandse
e we
letterkunde. 2e herz. en
zeer r vermeerderde ve rm e r r druk]. ruk Amsterdam, s
, Antwerpen, p, 1 950.
p. p 26-27.
` .H.Leo Leopold. podt • (Ingezonden)'. I geo '.In In: NRC R 22 juli
1 92
S .
*Reactie `dichtero ea op p K[nuttel, 1,p .A.N. . ol D e gestorven'.
J.H. . . g
Naeuwe varaa nt en
van va enkeleLeopold-gedichten.
enke
In handschrift uit- -
gegeven^ e en even ingeleid door .M. lin a k. Amsterdam, ms e91
58.
*• V, g1 • D[onker],A.. 'Varianten Variante
n b bij lLe Leopold'; o old p Stuive Swiveling, g , G. • 'Scherzo S
in facsimile ..,,
' •[Anoniem]: `Letterkunde • .H. Leopold'.
Leopoldnummer Leo van De witte mier NR 2 1 9 25 , nr. 5.
* Bevat:
J. deV rie s. Leo 'Leopold's pold s ve vertaling a g van het leemen wagentje'.
p. 202-208.
H. Marsman: 'Leopold; De dichter van Cheops)'. . P208.
. C . Bloem: J.H. .H.9 p.
20 .
R. . Houwink: ` ,H. Leop
old' .p . 210-211.
J. Huijts: J' `.H. Leopold pold
een het e latere geslacht'. g pp.
211-220.
.Huits. .H.Le0 `pLeopold, od ^P
een n aquarel'. . 220– 222.
[J. Hui Jts . Leo 'LeopoldBeethoven'. pold
en . P222-224.
[J. Hui ts . Dr. `manvan J.H.Leopold, old wetenschap'. ma va p. 224-225.
l p , P p
` Pers Stemmen'. Pp.
226-2 34.
'Cheops, Cheo s , ed gedicht g cht van v inzicht' . In: Ntg. ^^ 68 1 97
5. pp.
282-286.

275
I,1 s99 ,P R.F." sensC heos"'.In . S•L.12 1 6 1. 70.
P 824-2.
92
a .. v. Jong, G. g,, de: . Leopolds`C eo s' • Een interpreterend essayy
met tekstuitgave. Lei e n 1 66.
^
LobW. Loeb,P^ e.H.e `In memoriam L o ol • ge icht '. In: .0a Opgang g B 5 12.. 95 P 6647.
4
Louw, W.E.G. Die invloed van Gorter Go e op Leopold; Le o ^ BBydrae y tot die e s studie u van ae va diee
sens iti vas ' me. Kaa Kaapstad,Bloemfontein, p s a , Port ort Elisabeth, li et h1942.
, 9
Lu kke ae rCheops: , W.J. W. . C e s, e • held o schurk; sc u Een , E onderzoek rzoek naar aa receptie de ec etae va van Leopolds
gedicht, edicht mede e bedoeld d als ase eerste aanzet aaze tot een adee andere interpretatie.
Leiden, 1977. 9 77 Publikaties s van de Vakgroep g P Nederlandse N a se Taal- aa een
Letterkunde nr.. 6
* Vgl. g .Ke Kelder, ,P
.:'Cheops .en tussen sc wal n schip' .
Lu n s. ,p
F. `Toon ee 1' In: .. De beiaard eaaa (1916/17). 1D. II. 1 p. 74 3 — 377.
* Over Vasantasena. P 375-376.
Maatje, l^ F. C. `D as " h t et i ch s e " De mon tr s iv at rom P o m e. ^ 'I.
In: Com Comparative a atave poetics; oe acs ^
Poétique q comparative; Ver g eic en e Poetik. • Edited by D.W. ..
Fokkema, ,976
E. Ku nn e - Ibs ch and a A. . A. van a Z Zoest.Amsterdam,
es . 1 .
P.243-256.
0 .a. over Ka Kamerbeek l • r•, J .P• . `Leo olds `"'n "ééndruppel PPe wijn". l
Ontwer Pvoor
een interpretatie'.
Marsman, a r m n ^ H. . 'Leopold Pg
(De ed dichter t vd vanCheops); e icht In: '. In• Verzameld V e m werk: ld r•
Poëzie; , proza en critisch proza. Amsterdam, ,P 1972 3 . . 4 3 .
Voor het eerst s gepubliceerd ge P e in De witte mier NR N 2
p. 208.
1 95 2 > nr. . 55.
[Meester, este[rec. ^^kroniek; de] 'Letterkundige kroniek • rec van Verzen doorJ.H.Leopold'. . P . In. . NRC R
18 8 november 1 9. 12
Meester, J. de 'Het tooneel'. In: De gids 80 (1916). Dl. IV. p. 373-379.
* Over o. a. Vasantasena.
MMeeuwesse, eeuwesse K. `L e o Pold s "Verzen Ve e n 18 95
"'. In: . Handelingen g van a heteenentwintigste e
Vlaams ilo ^o e nn co gres. Leuven, Leuve ^ 955 1.. P257
— 260 .
Meeuwesse, ^P
K. `De slotverzen van "Cheops" ' . In: VMA 1970.543-552. 9 70.
Meijer, l ^ J. `Vijf l maal een dooie hond:J.H.Leopold P en het literaire geweten'. g . In: .
Kentering ^P
1 1(1970/71), nr. 5. . 26-35.
* V g l, Westenbroek, W
, . .M.: `Witte tanden voor aa PMeijer'. l
Meijer, Mei •er R.P. `.H Leo old . P ' In: .C Literature o the Low Countries; ^ Ashort
historyry
Dutch Du literaturein th the Netherlands e ds a and Belgium. lg The T e Hague, gue,
Boston, ,97 1978 2 . p. P 271-274.
Minderaa, ,9 P. `De dichter Leopold'. In: Het kouter 1 1 36 . Pp.
26-4 3.
0ok te vinden de in De e weegschaal.s Essays Ys vann Protesta
n tsc h letter- e
kundigenbijeengebracht ge d oor B.de B Bakker, Goede BB. e nG .Ka
mP
huis. Kampen, P , 1 93C
6.. 105-129. p.Protestantsch-Christelijk
Protestantsch- hristeli •ke Kunst K
** N.a.v.H .. Leopold: P . Verzamelde ve rz en ,1
Rotterdam, 1935.

e a Min ra ^ P. ` Leop1 olCheops'.In s In: •teln Opstellen e en voordrachten rr ten uit mijn r hoog- g-
leraarstijd 1 9 - 1 1964. 96, Zwolle, ll ^ 1 94,
p. P22
24 0-. Zwolse 0
1 Reeks vann
Taal- aaeStudies
en Letterkundige tudies nr. nr 16. 1
Mol e n r de aa 'Een Ee doode herdacht;[gedicht]'.In• ,.. E sev l ier 'geillustreerd saanm
d
sc ri t 45 5 1 935 . Dl. I dl. 89]. 89 P 390. 390
Moller,.W.E. H P` .H. Leopold Lood e 186 5 - 12 9S ' . In: . Beknopte Bek o e geschiedenis ges
e der NNeder-
l a nse letterkunde.Til Tilburg, r g ^1 928 3 .. p 2255.
rHAMulder, u 1' , H.A.. . In: H.Le Leopold'. p . I . Twee weewee e , • 0OpstelleoorAfrikaanse
se ooNen
e er-
l anletterkunde.r dse Pretoria, e ri , 1 942
.. 11 6-
1 28.
p
* Eerdergepubliceerd in 0 waartsc e we gen
9 (1931/32).
p. .246-257.
276
Muusses, s , M. A. `'Jan a H Hendrik e d Leo Leopold p 1 865 - 1 952.
'In: . Hollands n s tte li a r u t r' ^s torca .
Stockholm Stockholm, 9 1 74..
p138-139.
NaefT f ,• ` Da r m ai
tsceN.V.
hkroniek;t N.. Rotterda e ch Tooneel, ms Vasantasena:
,
Een Oud-Indisch toonee 1 s l' e. In: De Amsterdammer 28 2 oktober
p
1 916.
p. p 6.
[Nalatenschap]Le 'Leopold's o P old s nalatenschap; n aa te scha
(Een p, Ee dossier)'. doss e.. In: Den gulden g winckel 25
(1926). . 275-283.
p
Bevat 1alle kra n tea r' l tike n e van va M. Nijhoff,J.W.F.Werumeus
N l o ^ .W. . W
Buning, Bunin J.C. .C. Sc o" de rLeopold: en . W.L. W L Brusse . over J.H. . H. VVerzen.
.
Tweede we de bundel. bu e. Rotterdam, , 1 9 2. 6
[Nieuwenhuis, J.] 'De De dichter i te h J.H. .H rld . Leopold; p i Bij ^ zi l zijn l 60sten st n verjaardag'. e l aarda g In: .. De Maasbode aa e
9 mei1. 925
N ieuwe nhu is , 'Van Va n eigen e ge
e en v vreemde ee dBij eletteren;
i' Leo l old' p nalatenschap; s
p^[rec.
van]
"Verzen", tweede tw de bundel b doorJ.H.Leopold - W.L. en Brusse's
.
p
Uitgeversmaatschappij,tte Rotterdam'. I. m' a. De In: Maas Maasbode e 23 3 oktober 1 926.
Ne i uwe nh u is J.] 'Leopold's
` e o 1' d nalatenschap: s
Rondom zijn tweeden bundel' . In: De
^ p l
Maas o e 3 novem er 1 926.
Noe Noë, . 'Het e ed gedicht g c t CCheops
door Leopold'. In: Nova et vetera 33 (1955/56).
p. 229-233.
N oort B . v an 'Wenkenliteratuurbeoefening;[bibliografie Wenken
voor over .H. Leo old ' . ,p
In: De bru brug 3 1935 , nr. 1. p.
[4].
Noort, r , B. va van ` Rec. van]Leopold, va J.H. .H, Verzamelde verzen. (Rott. W.L. en J.
Brusse's ' iUitg. g Mij.)'. i" M.. In: I. N Nederlandsche ede rla dsc ebb i lio gra
hie 80 8 (1935). 1
p. 227.
N Nijhoff, i hff o M. . 'Dejaar'. De d dichter c hLeopoldz e J.H. H. Leo
P o ezestig
st gl In: aa .. Verzameld w werk k [dl.] . 2: .
Kritisch, tahvrin
, verhalend a, en nagelatenoz proza, eerste deel. [Den Haag, g,
Amsterdam],1 9 61. p . 310- 314.
Eerder gepubliceerd gp li cee rd in NRC 9 mei 1 9 2. 5
**Gedeelte Gedeelte hiervan ook het Leopoldnummer van De witte mier NR
p
21925, nr. 5. P.229-230.

277
Nijhoff, M. , `bundel. Poe 1 miek over J.H.Leopold: . Rotterdam,,
Verze Velzen. . Tweede e e u e.
p
enW.L.russe e W. .
1926F.
Nijhoff,M. M •`"Verzen", R Pec . van] J.H.Leo Leopold o Ve rze ^ Tw Tweedebundel'. eed
In:
Verzame we werk l 2: . Kritisch, , en nagelaten roza, eerste
dee 1 [DenAmsterdam],1 . De g , Haag,3 961. . 4 9—4 p 9. S
*Eerder r gepubliceerd gP e u cee h NRCC2
oktober 1926.
BrW.L.'Leopold's usse , W. .. •` 1 s' nalatenschap'. h' In: I. NRC R 330 0oktober 1 92
6.
p
p
Nijhoff. ,• M •` L eo pold
'nalatenschap'.In• s9
In: NRC 6 november 1 26 .
Brusse , W.L. •` 'Leopold's p 1s ' Ve Verzen. e. Tweede w bundel. b e. Eerste e druk'. In:
NRC 1 13 november 1 92
6 .
Nijhoff N l o M. •`'Leopold's e 1 ' sVVerzen.
ee. rz Tweede bundel. b nlEr . Eerste s druk'. In:
^ p
N R C 20 0 november 1926. 9
Bro usse , W.L. W.L.. •` . . dLeopold,
e p , Verzen. . Tweede bundel. bu de . Ee Eerste st druk'.
In: . NRC 27 7 november 1 926.
NNijhoff, l ofM M. •HLe ` . Leopold, ood VVerzen.
Tweede bundel' . In: NRC R
^ p >
11 december 1926. 9
Met uitzondering g van h het laatste, aa al ^ deze artikelen ook in Den
gude l n in w ckel2 S (1926). 19 6 Pp.
2 7S —28 3 .
Nijhoff, l >• M. 'Een E e n bbrief aan aAnthonie
n n ie DDonker
onke aa naaraanleidingn van Leopold'. o pold'
In: •
V erza m e we d kr l 2. Kntisc , ve r l a n e n e n a l e g ten a roza > eerste
ee. 1 [DenAmsterdam],1 De g > Haag,961. p S7 6— S86.
*Eerdergepubliceerd e93 in De gids 9 ads 1 29. **•`dichter
**Vgl. g Donker, , A. De J.H. . .
Dl. . I. P.
2— 77
286.
Nijhoff,M. ` Emdeh ' lk
de complete p Le0 Leopold; o d • r[rec. vvan] a.H. Leopold, Leo o d
p ^ p ,
werk e .. . ' . In: NRC 6 december 1 9 S2.
* Niet opgenomen Pg in Verzameld werk.
NNijland-Verwey,'Leopold'sino l Y^ Leoou p s hena estala a mon" g en Verwe Y'.
In: Hermeneus 30 3
M.(1958/59).. 18-24. p
Os o t P.S.N. P. .N. ` D e tekst ks van a Leo Leopolds po ds gedicht ged Nezahualcoyotl; Ne Y ^ Over P.N. van Eycks Y
ed i t i etec hn' iek ' In: .nI. SpL. L 11 (1968/69).. P 244-26 7.
[Over Ove Le Leopold] Over Ove Leo Leopold. . [Essays ssa van]J.C.Bloem, y s
P.H. , Dubois, J. , van Hattum
e.a. Rotte r amAmsterdam],1 , 91 S .
Uitgegeven it 'Leopold: gg v n bijJ.H.. l • Leo P o. Verzameld
Verza werk 1 I: . Verzen; ^
fragmenten. [Rotterdam, r m , Amsterdam], ,9 S l..
* * Bevat:
J.C. Bloem: ` .H. Leopold'. p p 5-8. S
P. HDubois: . Dubo . van Leo Polds poëzie'. P P 9—.
12
J. van Hattum: . `De legendarische egpvogel'.
. 13-15.
A. Roland 1Holst: Ho . 'Een n herinnering e g aan Leopold; p = een kwart eeuw na
zijn l dood'. Pp. 16-19. 9
F. .SSchmidt-Degener: ge . 'Over 0 Leopold'. P Pp.
20-22.
G. Stuve i hn gp
'Over . `Oe an
He Hendrik d Leopold'. . 23-26.
Oversteegen,J.J.Vra g ,. `wetenschappelijke en ginterpretati
rond de inter retatie van literatuur' . In:
Raam nr. 104, , september P 91
74.
p. p 88-106.
* Eerder ggepubliceerd P lic eerd in Lam af 4 1 91 1. pp.
132-146.
* *ver Over`Om mijn oud woonhuis p peppels pp staan' p.
101-104.

278
0 Ovink, vink B.J.H.Rec van]J.H. . ..Uit den Uituin n in van aEpicurus. n p i us. Rotterdam, te dam
, W.L.
en . Brusse.1 935P
10 '. In: Museum 18(1911).. 1.
Paap, Paa W.Bee 'Leopold, ve e tho Debuss n nDebussy;een • r ec, "Nabetrachtingen vanvan
concertzanger ce t a ge [lees: s. co nr ce g t nr" a ge 'n• .. In: DDen ggulden
u e w winckel nc
el 28
(1929).p. p 279-280.
P a b erg, H. . ` R. ec van]Leopold, a J.H. H. L eop Verzen, , Ve e , 2 de druk. ru . Brus Brusse's s e s U t g. i- Mi'^.,
Rotterdam 1920'. 9 a In: s Studiën 53 1 921 = dl. 95 . pp.
4 s1
.
[Panorama] ` an Hen drik Leopold(1865-1925y.In p
In: • noram Panorama der Nederlandse Nderl
ndse
letteren. etteren. Verzorgd Ve zo gd door r Haantjes n' les enSmit; e W.A.P. W • A.P. S t , met mede
werkinganC.C. g C Bruin,J.J.Mak, , , G. Kuiper p e a. Amsterdam, ,
1948. 9 p. p 41 5—416.
Pe Perron, o , E. . du `Z ee v de n cahier'. hir' In: I .Vrza Verzameld e e we werk k [dl.] II: I . Cahiers air s van va ee een lezer; ze
,
De e smalle s a me mens. s. Amsterdam, 1955. 955 p
Over Leopold eo L oldP p. 263-267.
240-274.
**Eerderl' gepubliceerd gp e ub ceer i De vri 1e ' bladen aen 7 (1930). 93 0 .. p. 337-362; 331 36
2 ^ en e
Tegenonderzoek; (Cahiers C ier n van een Lezer Lezer). Brus s el > 1 933.. p IS
— 94
.
Plas, ^ M. . van der `D eglorie g e van de a.. innigheid; eH L o pol dElseviers
volledig'.In In: • s i r
wweekblad ad 5 ljanuari
1952. 195
Rec. vanJ.H.Leopold: .. L e o p o d. VVerzameld erza e w werk e k d . l I Ro [Rotterdam, tte
a,
Amsterdam , 1951. 95 .
Plasschaert, A. 'Op Leopolds dood; [gedicht]'. In: De stem 5 (1925). Dl. II. p. 581.
Polak, , H. . 'Een e dagboek g boe uit u de oudheid; e , [rec. ec van] . a .. s Stoïsche t" a e wijsheid w ^s
e uit- i-
gegeven e even doorJ.H.Leopold • P
p. 48-77. 7
. '. In: . De gids g s 771 (1907). 1907 Dl. • III.
Polak,J.B.W.'Bibliografie ,evan de in boekvorm verschenen werk n van de edichter e
Dr Jan a Hendrik He186 Leopold— 1 S 29 5 '. In• In: Folium F um 1 (1951). 1
p.6-68. 5
* Zie ookalinkJ.M.enJ.B.W.olak.
, . , .W.
Polak,J.B.W.`Mijn ^ hart l neemt velerlei gestalten g aan IV '. In: Amsterdams tijd- 1
schrift voor letterkunde 2 (1954). p . 3S — 36.
* Kanttekeningen g bij l Kamerbeek l^'r. J. `Leopolds p "één druppel pp
wijn". Ontwerp pvoor een interpretatie. p .
Polak, 1`Mijn ^ J.B.W. .B.W. hart M l neemt a t ee ve velerlei e ggestalten esta te aa aan V '. In: Amsterdams a ti 1d
schri
t
voor letterkunde 2 (1954). p.
1 66-168.
Polak,J.B.W. P , • 'Een en
nieuwe bijdrage l ge tot verk verklaring a in g van va Le Leopolds p ggedicht
``E'n e
druppel ru Pp e w wijn"p
i'n"'. In: . Hermeneus 29(1957/58). 9 . 49-56.
P o 1ak , .B.W.aats39
'Bij: de laatste 1 wil y an
Alexander'.In: Hermeneus(1967/68).
p. 28-30.
Polak, oak J.B.W. 1Leopold: , ..W B. 'Woord Wood
r vooraf'. ooa 'vanhetonvoltooide.
In: .I .. J.H. H.Lo e p .0 rijkdom 1 va e
Een bloemlezing g zijn uit l verzen, ^ verze ^ samengesteld m sa ne g s 1 door o Johan Polak.
Amsterdam, , 1 977 . p. p —12. 9

279
pPolak, olakJ.B.W.a
, ^ Mi l n hart neemt nee t velerlei e gestalten gesta
te aan III. Kanttekeningen g bij}
het
enJ.F. Staal gedicht g Cheops p va nJ.H.Lool . e p 'tijdschrift
.I, n^ Amsterdams
Amster ms voor
letterkunde 191 53). . 120-128.
Poort, rroos... , J.J. . . en ` weerloos'. n w rloos 'Dordrecht,
. In: Gedachten ten over gedichten. g ten.
1977. 977 Pp.
556-61.
0 e J.H. .H. enG.M.Gerhardt. eIaG.. rhar t.
Prinsen .Lz. , J.
`Dr.J.H.Leopold l t 'Amsterdammer .In:9
In De groene roene 2'uni 7 juni 1 2. 5
p. 11.
Puchm g,g
er G. 'Het H et
leven van n de dichterLeopold'. dic ter J.H. .H, In: ieuwe NieuweHaa
Haagsche courant
9 juli uli 1 960
.
Pu el e neo ,9 S.A.E.C olds ` p "Cheops" heo P s. In. Wetenschappelijke ti " din gen
2(1967). 6
van. P 75-76. 757
Rec . va n Jong,M.J.G.de: g ^
Leopolds o, "Cheops"; Een inter-
r ete ren essay met essa, tekstuitgave. Le id en 91
66.
Querido, , Is. ` Rec. va van]Leopold.
J.H. . H. e pold. Verze Verzen'. .. In: Letterkundig
Le e kun
a gleve
leven dl . I.
Amsterdam, ms , 91 16. p. p 37 — 55.
Eerdern gp gepubliceerd5 e9
licee r d inAlgemeen nd a e ls l a15
en 28 8 mei e 1 14.
ueri o , Is.] 'Kunst; Kunst , boeke boeken; , [rec. ec. van] a de dentwe tweeden druk van va Verzen, Ve e , door J. H.
Leopold W.L. en J. B russe,Algemeen Rotterdam)'. In. A emeen handelsblad a s a
24 november 1920. 9
Raaf,. , K.H. 'Jan an Hendrik e rik Leopold p t 21 ljuni u 1 9 2. 5 ' In: De nieuwe gids gi
s 40 (1925). 19
2 5
Dl. II.. p 4— 9 96.
Raaf, fK.H. , . 'Gesprekken Ges prekken met e Leopold'. P '. In: De nieuwe ggids
s 42 1 927
p. . 6 S3 —6G 5.
. Dl. I.
Rse Rispens, i n s J.A. .A.
` .Le Leopold'. po '. In: .RRichtingen
gen en a gure
n in n de d Nederlandsche
Ne
er e letter-
kunde na 1880. Kam P^ en 1 98.
3 p. p2
0-242. 3
Ris Rispens, ensJ.A.De 'Deaaaanvaarde nvaar
eenzaamheid'.e3. n z mh id. ' In: . E lc ke rl yc(1938/39),nr. 3
p.
3—.
4
*• Reactie 'Het pop Wils, W ^s
J. H et
doove v woord'.
Ris pens , . A. 'Leopold,modern-tragischelevensgevoel'. L eoold
p de , d ichter va n h et
en: `De
inconsequentieas alsdichterlijk element ' . In. De g geest over ove de e wateren; ,
Litteraire en wijsgerige 9 g ge essays. y Kampen, P ,9 1 50. pp.
55-75, , 94-96.
R[obbers],H. 'Boekbespreking; Boekbes P rekin [rec. van] Stoisc Stoïschewijsheid e Handboekje der
g^(Handboekj
uitgegevend , doorJ.H.Leopold, . P , Rotterdam, , W.L. Brusse, ,
1904'. In: Elsevier's E lse v ea r s geillustreerd ^eillus
ee aa m nd s chri t 5 l 1 9 0S
. Dl. II.
= dl.0 3 p. .p284-286.
Robbers Robbers, H. ` .H. Leopold e p (geb. g 186 5 ' In: .. De NNederlandsche
ederla dsc e litteratuur a na 1880.
Amsterdam Amsterdam, 1922. p. p 7 —80. 9
R[obbers],H. , 'Kroniek; Kro ni ek Jan a H Hendrik drek e Le Leopold p en e Albert b Verwey Y zestig gl 'aar'. In:
El Elsevier's rer ' geillustreerd ^e
all usree
maandschrift aa m ds t 35 12.D 9 5 Dl. I. = dl. 6 9 .
p. 427.
V. g1voo voorLeo Leopolds p s reactie, a ,} zijn brief van 14 l juni 1 9 2 5aan
Herman
Robbers, , Letterkundig31S
Museum sig. g L.4 .

Roland Ro a Holst, H s t , A. 'Over Ove den e dichter c ht e rLeopold'. p 1 ' . In, Verzamelde werken r [dl.] 1 IV.
Verzameldoza r [dl.] . II. Bussum, u m- , 's-Gravenhage, rav s G nh e a g, e 1 1948. 4 p.2S
— 78 .
* Zonder `Nawoord' eerder e ggepubliceerd e Pub cee in De gids ga 85 S (1921). D. 1 I.
p. 414-450. S
**
Ook, 0 , onder e dezelfde eedettitel, te , n inboe boekvorm o ve sc e rhnn e Maastricht,
, s ,
1926. 9
*** Vgl. g • Eyck, Y , P.N.van: N. ..HLo J.H.Leopold; . e Pd ^ I— IV naaraanleiding an. a van: AA.
Roland Holst, s ,; Over 0 den eLeopold
dichter old ... '• en n Donkers 1loot, , N.A.. •
J.H.Lotgevallen .van een n d' achtersc P . 28— 36.
a. Amsterdam, 1 96S .
Rol nd Holst,s. Hol , A ` J.H.Te H Leopold; r h er denkin gvan va zijn zi 1100ste ngeboortedag; g r g;
ge icht . ' In: ,Os Ons elfdeel 9 (1965/66), 9S ^ nr. . 3. Pp.
[22]. 22
Roland Holst, , A. , `Een herinnering eg. aa aan Leopold'.n In: • In n den n verleden erl en t" a ^, d•
[Herinneringen aan L. van Deyssel,P, P.C. Boutens, Bouten H. Gorter G e,a, .
Amsterdam, ,p 1975. . 58-61.
* Eerderlice gePub erd in Algemeen lg
handelsblad a e ba 17 7 ljuni u 1950; 9Sen
0 ^ e Over
Leopold. . [Essays y van]Bloem,
a J.C. .C. B oe P.H.Dubois, , , J. van Hattum e. a.
[Rotterdam, a , Amsterdam], s , 1951. 1 9S . pp.
1-1 6 9 .
Romein- U.H.l HL . e o P ' d In: .. IS e Slib a wo ene wolken; S oman n ►Stromingen ren
en ^ gestalten ^ l van de
Verschoor, ,97, A. . nieuwsteNederlandsel' atera tu u rAmsed . t r a m 14 , p..
22
R oosS.H. , S. . 'Boekkunsten; B , U Uite den tu tuin va E van curus Epicurus p door J.H. .H. Leopold'. e po d ^In:
De
boekzaal 4 P.Z
6 S.
G aat a alleen e over e ehetuiterlijkn va hetboek. h
Ri' l n s orP ^ C C. 'Bij B lee eenkwa kwatrijn l va nJ.H. .. H Leopold'. e Po . In: . Ter xa zijde; 1^ e Beschouwingen an
Ben
over
935. litteratuur atte atuur en muziek. Amsterdam, se rd a m , 1 . p.667-71.
7 — 7
Gedateerd:l 931.
** Over `Een sultanaat met ep^atsae.
pracht van' ni ch t n'
280
Rijnsdorp, ^ p, C. C ` Rec. van N . A. Donker s oot. 1• .H, p,een
Leo 1 lotgevallen o dvan
dichterscha ' .. In: N Nieuwe uw Haagsche ^ he courant r 19 9 ljuni
1 9S 6.
S. ^ L.D. ` Rec. van]J.H.Leopold: P Verzen Twee bundels [sic]. Uitg. g W.L. en J.
Brusse, Brusse Rotterdam'. In: DI^B 31 1 931.. P22
9.
Salomons, ^ A. 'Bijkomstigheden l g CLXXXVIII'
. In: D e groene g Amsterdammer
12 september PP1925.
. 6.
* In memoriamJ.H. Leopold. P
Salomons, ^ A. ` .H. Leopold'. P In: . Herinneringen ^ aa aan schri 9vers
die ikpersoonlijk k he b
e end Den Haag, 5
g . De aa g, 1 968 .. P 67 — 7 3.
* Eerderubliceerd geP in Maatstaf 3 1 9SS I S6 . p. P 256-260.
Scharten, charten ^ C. `De roeping Pg onzer e dichtkunst; s ^N (Natuur tu en kunst in de Poëzie
' . In: . De
ggidss 77 (1913). 1 1 Dl. D. I. II. p. P 18 1-21 7 .
Over OeLeo Leopold P p. P 193, , 1 98.
* * N.a.v. de Boutens-editie van Verzen. Bru gge
,9 1912.
S Schenkeveld, ^P
Nogmaals`De m o 1 e va n' J.H. .H, nold' Leopold'. In: Taal- aa en letterkundig
M . H.astenboek gvoor Prof Dr. , G.A. van Es. Groningen, g^ 97S 1 .
p. 265-272.

h n vSc e ke e 1 , ` .H.Le Leopold's pg
1' erze sVVerzen 1897 8 97
a als s cyclus'. In: Verslag er a van nhet tzesde
M.H. colloquium van docenten in de neerlandistiekaan buitenlandse usten an un univer- ve
sateit enAntwerpen ^ 11976. 97 ' - ravenha g e , Hasselt, ss , 1978. 978..120 p -1 31
.
Schmidt- Saan Leopold; 'Herinneringn o p 1• (Ars , r poe ti ca ' . n• I, P Phoenix; oe zx ^ Vier V e essays Ys
Deee Degener, nrF F. . Amsterdam, se a > 1943 19 3 2 •P . p. 35 — 6. 9
* Eerder gepubliceerd e u cee li r in Groot-Nederland 2 1 97 2. D. 1II. II
p. S2 0 — 257 . Gedeelte Ge de e t eook rin O Over ve Leopold. o. [EssaysBloem,
E sa Y s van] va J.C. .C. B oe ,
P.H.Dubois, . s , J. van Hattum e a .. [Rotterdam, Amsterdam],
, d ,
p. 20-22.
1 95 1.
Schmidtt- Zie ook Errnk , T.
De Degener, ener F.
Schol t e , H. . 'De De poëzie P e eva van de maand'. aa . In: . Ne Nederland a 77 (1925). 1 2, Pp.
874 — 8 S 2.
* In memoriamJ.H. • Leopold847-848.
p p .
chróder, S , J.C. .. C S h unni g h e di'• le ,5
SSpotternij p tte l o of S o tte rni'' l . In: I. Denovember
telegraaf
1926. 9
* Overi N ^ •h o ff , M•` .eed
. R.va ec van]J.H."Verzen", ..Tw e
bundel'.
**ok 0 te t vinden v de in Den De ggulden u de wwinckel 25 5 (1926). 1 926 p.27
279.
281
S[chrijver], G. 1 ` R ec. v a no.a. Stoische t" sc e wijsheid 1^ h ea ddaJ.H.Leopold, door p ,3 de druk, ,u uit g•
W.L.en ss J. Brusse, , Rotterdam'.In In: • DeNederlander 12 februari ri 1 91
6 ,
SSimons, , P. `D e dichterJ.H.Leopold'. .eoo. Pld In: .0Ons
erfdeel 9 (1965/66),nr. 3.
p. 15-21.
Simons,'Bruikbarer S , W.J. W. .ove H Leo . ol p, • dlink a sbo i gaeva r i n groot ro
dichter'. t., In: Utrechtsn' nieuwsblad d 3 april pril
1 964
.
Simons , . .e 'Rotterdam ter Leopoldm e t r e lief . In. • De17 Gelderlander 7 mei er
1 965.
Simons, W.J. `Leopold en Boutens. 'Die man sprak over geld". In: Hakken en
spaanders; Kleine curiosa uit de Nederlandse en Vlaamse letteren.
Amsterdam, [ 1970]. p. 130-146.
Slauerhoff, J. `In memoriam J.H. Leopold'. In: Verzamelde werken [dl.] VIII: Proza
[dl.] V: Critisch proza. Ed. K. Lekkerkerker. Amsterdam, 1958. p. 92.
" Eerder gepubliceerd in De vrije bladen 2 (1925). p. 229.
Slauerhoff, J. `In memoriam J.H. Leopold I en II; [gedichten]'. In: Verzamelde
werken [dl.] III: Gedichten [dl.] III. Ed. K. Lekkerkerker. Rotterdam,
1941. p. 283-284.
Eerder gepubliceerd in De vrije bladen 2 (1925). p. 230.
Smit, G. `Nagelaten gedichten van J.H. Leopold'. In: Opwaartsche wegen 8
(1930/31). p. 138-139.
* N.a.v. J.H. Leopold: 'Nagelaten gedichten'. [Bezorgd door P.N. van
Eyck]. In: Leiding 1 (1930). Dl. I. p. 139-146.

282
Smit, W.A.P.
S[on], [C.] v[an]
Sótemann A.L.
,
Sbtemann A.L.
,
S6temann A.L.
,
Sótemann A.L.
,
Spillebeen, W.
Spillebeen, W.
Staal, J.F.
Staal, J.F.
Staal, J.F.
S[troman], B.
Stuiveling, G. g^ G
`De "Zes Christus-verzen" van J.H. Leopold'. In: Twaalf.rtudier.
Zwolle, 1968. p. 126-146.
• Eerder gepubliceerd in De gids 109 (1946). Dl. IV. p. 16-37.
" Vgl. Donketsloot, N.A.: J.H. Leopold; Lotgevallen van een dichterschap.
Amsterdam, 1965. p. 37-54.
`Boekentafel; [rec. van] Uit den tuin van Epicurus, door J.H.
Leopold. — W.L. en J. Brusse, Rotterdam'. In: Morks magazijn 23
(1921). Dl. II. p. 50-51.
`Leopold en Chrysippus'. In: Ntg. 60 (1967). p. 158-164.
* Over 'Oinou hena stalagmon'.
`Leopold en Dionysius van Halicarnassus'. In: Ntg. 61 (1968).
p. 145-156.
* Over `Oinou hena stalagmon'.
` . H. Leopolds'Re gen' • ^ An a lYg se en interpretatien van een n gesloten l
symbolisch Y g gedicht'. . .N In: Ntg. t. 67 7 (1974). 197. p. p 4— 75 49
2 .
0 het voetspoor v s oo van va dichter; eD eontstaansgeschiedenis van . H.
Leopolds o s aason N t ons, , naast aa sosa ons, , achter het t' .Asea t' Amsterdam, trd , 1980. 9
* Vgl. g • Deel, ^ T. . van: . 'Op 0de p lippen Pp, van a een e kind'; Faassen, n , van: a.
` S ^ em t a nn s dialoog a oomet g et het e g e icht' •, Fe Fens, s , K. •` De vo voltooiing too n gvan
het
onvoltooide'; Halsema, , D. _.D.F, van: .Stesessa
` err n t 1 el van
woorden[...]'; Kusters Kusters, W. `Mee g aande met het lied d.. . '.
Jan a Hendrik kLeopold. N Nijmegen, i'm e en , Bru Brugge, gg e l978 GroteOntmoetingen . G te
nr. 29.
'Jan Hendrik e Le Leopold, p ,ppoète
de e l' individualisme "monumental" ' . In: .
Se tentrion 9 1 980 , nr. 3. 3 p. p 35 35-41.
`Mijn ^ hart a neemt t eea,aa velerleigestalten aan; aanleiding
Aantekeningen n r nl idin g
van aekeeece enkele gedichtenJ.H.Leopold g van ..Le. p I' In: .Aseast Amsterdams sc 1 id rit
voor letterkunde 11953 .. p30-38.
* Over `Mansur-al Hallád'' 1 .
'Mijn hart neemt velerlei ggestalten aan; ^ II. Ibu `Arabi'. In:
Amsterdamsti 1dschri 953 t voor letterkunde 1 1 .. P—
73 81.
* Over `Mijn l hart neemt velerlei gestalten g aan' .
Zie ook Polak, J.B.W. enJ.F. Staal.
`Leo p old sve verzameld a werk in twee delen compleet'. In: Algemeen g
handelsblad2 99S2
november 1 .
` Over Jann Hendrik n rik Leopold'. p 1d. ' I. n Tn ti e. k Amsterdam, 11952.
952
p. 27-29.
Eerde r gepubliceerd gpBloem,
e ub cee d in Over 0ve
Le Leopold. .J.C.0 [Essays vanloem P P.H. . H
Dubo i s. , va van Hattum m{Rotterdam, e. a. Amsterdam],l 951.
p.2-26.
3

Stuiveling, G. 'Scherzo `Se ch in facsimile; a csimil e , [rec. ec. va van] N Nieuwe euwe varianten a te n v vanLeopold- a enkele e
gedichten
in handschref t uitgegeven i u ev n en t ingeleidr e door e. D.. M alink.
De Beuk, , Amsterdam 91 58. ' In In: • Het boek okvnn van nu 13 l 199 5 160.
P 44.
Stuiveling-van
Vierssen Trip,
p^
Suermondt R.P.
,
Tazelaar, , C. C
Tegenbosch, L.
g ^
Thomson, Jac.
,
Tielrooy, .
Y, j
Tielrooy-de
Gruyter, C.
ni Uyldert, M. `Leopoldherdacht' Letterkunde g e kroniek; , J.H. .H. Leo
PAlgemeen o In• d.. Al emeen
22 mei 1 92.
6
Uyldert, M.
`Letterkundi g e kroniek; } [rec. van] va De uitgave u ga van a eL
o Pold's
`` Verzam 1 de ve verzen" ze "'3. I. In: AAlgemeen l gemee handelsblad ande
s ad 13 juli lu
11935.
93.
V[alk], J. v[an] `wijsheidandboek'e R v van] n S tStoïsche o (Handboekje der l moraal), ,
d[e]
door rLeopold. J.H. .H. Le p Rotterdam, ,tijdschrift
W.L. Brusse, , 1904'.. In• Ons O s s
(1905).p. p 118-120.
Valkenhoff, P.
van
`Over J.H. Leopold'. In: Boekenschouw 30 (1936/37). p. 492-498.
283
Velden, W.
v[an] d[e]
Verheul K.
,
Verhoeven, B.
'De school h l n Leopold'. van p '• . In: e Rotterdams 9jaarboekje, ' rbo ^, e 8s te t re reeks, ks,
3
(1975). 95 p. P 3
Evan e5 n fragment dit n it artikel in Hermen eus 50 1 978. p. p 20 7-214.
'Herinneringen Herin n eri ngen aa aanLe Leopold'. p ' . In: I. Schrijversalmanak Sc n 9ver sa lma ak voor hetjaar aar
1 54.
[Onderredactie r i van n C. Eggink gg en G. btemann S . Amsterdam, ^[1953]. 93 .
p. 135-140. 35
`kroniek'.n Literaire I. • Stemmen des tijds 1 5 1 92
6. Dl. . III.
P 408-425.
a vanLeopold:erze J.H. .H.Verzen. n . Tweede ee bu bundel. de . Rotterdam, 1926. 1 2.
p. 416-419. 9
`Lotgevallen Rec. van] N.A. Donkers 1 loot, , J.H. H .. Leopold, , Lot geva
e va van een
dichterschap, Kartons, rtons , P Polak ak & Van Va Gennep, nn p, AAmsterdam, , 1965'. 91'.
In:
RRaam nr. 20, , mei 1 9 6. 5 p. p 66-70.
'Literair keur-overz keur-overzicht; c , [rec. t ec, van]J.H. a .V erzen . (Rotterdam, ,
W.L. en .J. Brusse, , 1913)'.. In• SStemmen des s tijds
p. p 1143-1156.
3 1 914
. Dl. II.
` . . Leopold e p 1 865 - 912
5 ' .I In: . Panorama a n a r mde a latte littérature 'rtr a e hollandaise
contemporaine. Paris, , 1 938. P 5 4- 56.
'Bij Bi l den dood van no J.H. . H. old P Leopold'.10 I n. Desocialistische D
gids ids 1 1 2. 5
pp.
696-697.
` R ec. van] a Lot Lotgevallen g ev alen
van eendichterschap; ee
studie van N.A.
Donkersloot over ove de poëzie p oe e vanJ.H.Leopold'. a In: De stem 19 9 ljuni
1 965.
'Eener e ie i vergeten gjuli b meester' . In: d7 NRC/Handelsblad uli 1 7 8.
'Oosterling 0 en egLeopold
westerling; twee zestigjarigen: .H. Leo old en Albert
e. YP
' In: .DUtrecht, De zilveren spiegel. trecht ,91
31. 70 -. 77
* Eerdergpp gepubliceerd e ub008 in De nieuwe eeuw 79
mei 1925. 00 . 1 -1 .
**Gedeelte hiervan in De witte mier NR 2(1925). P.
226-22 8.

284
Verwey, A. `[Rec. van] Uit den tuin van Epicurus, door J.H. Leopold, bij W.L. en
J. Brusse, Rotterdam'. In: De beweging 6 (1910). Dl. III. p. 110-112.
Verwey, A. `[Rec. van] J.H. Leopold: Verzen'. In: Proza. Dl. IV. Amsterdam,
1921. p. 125-130.
• Eerder gepubliceerd in De beweging 10 (1914). Dl. I. p. 321-325.
V[estdijk], S. `[Rec. van] Verzamelde verzen, door J.H. Leopold. — Brusse, Rotterdam,
1935'. In: Groot-Nederland 34 (1936). Dl. I. p. 183.
Vestdijk, S. `Wetenschappelijke bijdrage tot de ritmologie'. In: De Poolse ruiter.
Amsterdam, 1976 4 . p. 211-216.
• Eerder gepubliceerd in Forum 4 (1935). p. 819-822.
'" Vgl. Vries, H. de: `Volgorde van versregels'.
Voeten,B. ` Re c van] . a Leopolds Leo p o s verzameld e a e . In: . Buku baru r mei/juni e l 1952. 9S
Voo Y^ s C.G.N.
de, en G. G
Stuiveling
Vries H. de
,
Vries, H. de
Vries, J. de
W a ener W.
g ,
`Jan Hendrik Leopold (1865-1925)'. In: Schets van de Nederlandse
letterkunde. Groningen, 1971 31 . p. 140.
`Volgorde van versregels'. In: Forum 4 (1935). p. 1025-1026.
* Reactie op Vestdijk, S.: 'Wetenschappelijke bijdrage tot de
ritmologie'.
'Leopolds dichterschap'. In: Vrij Nederland 12 (1952), 15 maart. p. 7.
* Rec. van J.H. Leopold: Verzameld werk [dl.] I. [Rotterdam, Amsterdam],
1951.
Zie Leopoldnummer van De witte mier.
`Twee dichters herdachten pLeopold op p zijn l honderdste geboortedag'.
g g.
In • Rotterd a m snieuwsblad sb 12 mei 11965. 9S 6
Wagener, g ner ^ W. letterkundige g kroniek;J.H.Leopold, , p ^dichter
van het onvoltooide
leven e ena vvan et hetonvoltooider' vers'. . n• In: .RRotterdams erd ms nieuwsblad
euwsb ad 12 juni l'
u i
1965. 9
* Rec. van Donkersloot, N. A.: J.H. Leopold; Lotgevallen g van een
di dichterschap. c Amsterdam, >9 1 6S .
W[alch, J.L.]
Walch, J.L.
Walch, J.L.
Walschap, G.
Wapenaar, A.
p ,
`Letteren • poëzie; [rec. van]J.H. Leopold, "Verzen" Rotterdam,
W.L. een Brusse, 1 9 3 ' . In: Het vaderland 6 september p 1 9 14 .
` ramatisch overzicht II • Het Rotterdamsch Tooneel'. In: Groot-
NNederland 14 91 16 . Dl. p 542-543. II.
* Over Vasantasena.
'Jan an Hendrik Leopold P 18 6S — 1 9 S2
' In: .. I NNieuw
aeuN
handboek derNederl
ndsc hletterkundige
ea9geschiedenis
(tot o ehet einde van a de l e eeuw).
's- Gravenha ge ,9 1 4.. 3 744 p — 74 S.
` Rec. van] a Ve Verzamelde rz a e de verzen ve e van Leopold'. P '. In: Hooger g r leven, ,
algemeen lg n weekb weekblad a 2 februari b 1 936.
p. p 186-187.
'Van Van boeken en schrijvers; 1 ^ [rec. van] a.H. Leo Leopold. Po
d. Verzamelde Verza verzen.
W.L. en J. Brusse r N.V. , Rotte Rotterdam 1 93S ' . In: I. De Rotterdammer
Ro
e
21 september pP1935.
. 274.

285
Warners,J.D.P.
Warners,J.D.P.
Weevers, T.
Werumeus
Bunin .W.F.
g,
Werumeus
Bunin .W.F.
g,
Werumeus
Buning, g ^ J.W.F.] W
Werumeus
Buning, g ^ J.W.F. W
Werumeus
Bunin .W.F.
g,
Westenbroek,
M.
Westermann,
C.J.J.
Weststrate M.
,
Wieringen, H.
van
Wilde, F. de
Willems, E.
Wils, J.
Woesti' ne K.
l^
van de
'Het Het Perzische Pe s kwatrijn;bronnen kwatri l,Leopold
De van Leo olds en Boutens'
Perzische kwatrijnen'. In: In. Het vierregelig
g g r ed c iht
an e Nederlandsche
gedich
lett e r unesan d Renaissance. s AAmsterdam, eU
, 1 9 74.
Di ss. U.v.A.
p. p 98-1 70 ^ 20 3 —. 206
'Leopold, Leo p o d , Ma Marcus Aurelius en Lucretius' . In: Ntg. g 68 (1975). 9S .
p. 206-210.
`(1865-1925)'.In: .H. Leopold pPoetry Poet o t e Net erans in its
European context t 1170-1930. 1170 1 9 30. London, , 9 1 06. pp.
1 78-1 80.
'InLeopold'. I nmmrmH.Leood.I.G memoriam J.H. . p In: Groot-Nederland N 233 9 1 2 S.
Dl. II.
p. 437-440. 37
'In In mmemoriam J.H. .H. Leopold'.juni
eo old In In:7 De telegraaf 2 u ni1
2 S.
`" Zi 1 n Leo Pold ' s na ge 1 ate n rz ve n v e rminkt^' e . . In• . De tele ^raa
30 oktober 1 926
.
Ook te vinden n in Den De ggulden u winckel w l 25 S 1 9 6. 2. p276.
2
'Kroniekletteren.Bi' der Leo old's l "Verzen" p [Tweede
bu n de l' . In: I. De D telegraaf1 decem december r l 928.
` Rec n . Leopold'sverzameldeedichten^ Leo van]gedichten; pg
old s
Een kunst voor
weinigen'.I In: . De e telegraaf e g a S15 september P 1935. 93S
`'Witte W tanden voor aa pMeijer'. l In: Kentering g 12 (1971/72), nr. 2.
p. 46-48.
React i e pop Meijer, Me l ^e J. Wig V l maal aa ee een dooie hond: J.H.Leopold p en
het literaireeweten' g .
'De De verbu i' gg in s -n e nde dicht e. r' In: I. De gids g 100 00 (1936). 93Dl.
6. I. V
p. 57-63.
'DeIn: De Ooste Oosterse se poëzie p van J.H. H . Leopold'. P d. . F Firapeel a ee 1 1969, 96
nr. . 3/4. 3
p. 153-175.
'Leopold, Leo dichterderr p o 1 ^d i d ht c e de ge ke h e d ei'
d. In: . DDe vrije 1 katheder ka ede 8 maart a
1 946. p. p 584-585.
5
` . Leopold; Loo e p 935 d , g[gedicht]'. ed . In: .DV De l aamsc e gids g 324 1 I.. 6 p 30. 3.
`Het afscheid s van Leopold'. In: Kroniek van kunst en kultuur 18
(1958). pp.
61-62.
`Het doove woord'. In: Onze taaltuin 6(1937/38).. p 2 —282. 73
* N.a.v. J.H.Leopold: . p Verzamelde verzen. Rotterdam, 1 93S .
*' Vgl. g Ris Rispens ens . A. : `De aanvaarde eenzaamheid' .
`[Rec. van]J.H. Leo P old: Verzen Rotterdam , 9 1 31
'. In: Verzameld
we r k dl. d .5, . Besc Beschouwingen ouwin g e ove overliteratuur.1 Brussel, 1 99 4 .
p. 302-307.
Eerderli gepubliceerd gp ec r d iin De euwe nieuweAAmsterdammer s e a e 113
november
1915.

Woestijne, W l^ K. 'De De dichter Leopold P zestigjaar'. es gl a, In: I, Verzame Verzameldwe werk dl. .S5:
e van de
Beschouwingenve oovertrt e a uu r . Brussel, , 1 99 4.. SS8 — p S3 6.
Eerder gepubliceerd gp ee lic r in NRC R 9 mei ei 11925.
2
— GGedeelte hiervan ook in De witte mier m NRnr. 2(1925),nr S ,
p. 228-229.
Zeldenthuis, J.J.
[Zeven]
Zeyde,M.H.
van der
Zede M.H.
Y^
van der
'De DeNe Nederlandsche s dichtkunst in e het l a r 91
2'. 6 In: . Eigen ^e
aa haard
1 januarip
januari 1927. . 79 — .
0, aoe v J.H.H. rLeopold: .1926.
erzen Verzen. Tweede Tw bundel. de ndel Rotterdam, a 129 6
` H ... Leopold 1865-1925'. In: Zeven eeuwen; , Geschiedenis G der
Nederlandsche letteren ... door K.H. K. . e Raaf e, n. G Griss; ss , met
medewerking medewerkin ... van N.A. Donkersloot. [Dl. 4 : Stroomingen g en
gestalten. ges ta
.p.
Rotterdam, 1 931 2 . P S30 — S33.
` Re. c van] a L eo pTij
old' Verzamelde sV a verzen'. In• In: Ti ' en taak
september p 1 9 3S. pp.
6— 7.
'De af w e gn en• eIn: Leopold'. ^9•
In•Nederlandse poëzie e va van deze tijd.
Arnhem, Arnhem 1 9 41. p.
37-46. 37
ANONIEM `Dr. J.H. Leopold. Mr. J.C. Bloem in den Rotterdamschen Kring'. In:
NRC 14 januari 1925.
`Dr,J.H. Leopold p t'. In: NRC R 22 ljuni
1925.
`[In I e memoriam]J.H.In . In: •nDe gulde u d e n w incke
24 (1925).
p. 158-159.
` Rec . van]J.H.Leopold. .. P • Verzen. . Tweede eed bbundel. e.dW.L.
Eersteruk druk. W.
3 en J. BrusseU.M. s U. .. In • Haa gsc
e post s 30 oktober tobe 1 92
6.
286
`L e o pold' s nalatenschap'.In •november
. NRC R 2l 26. 9
* Reactie op p Brusse,W.L.`Leo s W. old' s,
nalatenschap'. In • ^ NRC
p
30 oktober 1 9 26 .
**1 V gBrusse, • ^W.L.e W , o Po ld' verzen'.n sIn: , •4 NRC november NR. 1 9 26
* * * Ook te vinden in Den gulden winckel 25(1926). P.
277-278.
'Beschouwingen g over Beethoven' . In: De tele g raa 3 1 augustus ^ 1929.
* Rec. ec. vanJ.H. a . Nabetrachtingen
abetrachtin gen
van een concertganger.
[Bezorgd door P.N. van Eyck]. Y . Rotterdam, , 9 1 92.
`Vasantase n• a , lezing ez gvan va Johan o a de Mees Meester'. e. In: I. NRC R 6 februari eb 11939.
99
'Leopold p en Marsman; ^ 21 ljuni: de sterfdag g van twee dichters' . In: De
Maasbode 21 juni 1950. 9S0
'Het Het gedicht gjuni
i h t van n w k ' de IIn: Rotterdams week'.16 nieuwsblad 1'uni 1. 57
Fragmenti ut A l u m ad.
'Het Het gedicht gedic
t va vande wee k' In: . Rotterdams R nieuwsblad 4 oktober 1 9 S8.
'Nacht cht om den tuin en gij gi zijt l neergezeten'.
'Letterkunde; Let t erk o nde H Leopold'. Leo p o d. In: I. Wetenschappelijke tijdingen 18
1 9S8. p.4
S9 .
*Rec. c v a n Nieuwe ze e varianten van va e enkele k Leopold-gedichten. In hand-
schrift uitgegeven en ingeleid in eleid doorJ.M. Jalink. Amsterdam,[1958].
^

287
`Het leven van Jan Hendrik Leopold'. In: NRC 29 februari 1964.
* Rec. van Jalink, J.M.: J.H. Leopold; Bijdrage tot een levensbeschrijving.
Amsterdam, [1963].
'Jan an HendrikS
H ndrik Leopold; Leo 's-Hertogenbosch old11 mei 1865 mi Rotterdam - rdm2 1
juni 'uni 1925'. In: . NRC NR 8mei
1 9S 6.
'Vijftigr ljaar aaLeo pol waa rin e 'g . In: NRC R 8 mei 19S. 6
'Monument uIn: onthuld voor de dichterJ.H.Leopold'. In^ NRC 12 mei
165. 9
'Honderd H o n ded r ljaar aa naa ggeboortedag; be
oo teda g, Rotte Rotterdam a e eert et c dichter trLo e Leopold e pod
met
mmmn In: Algemeendagblad g a ^ a 1965. 9S.
'Rotterdam Ro tt e da m eertLe grootdichter; g ootee00 Leopold pold - taalvirtuoos t lvir s - 100 aa J'
r
geleden ede 1e gn geboren'. ebo en' In: . RRotterdams ot e d jaarboekje af m 9aa 1 e 3 (1965), 9nr.
6 S , n4.
. p. . p24.
'Opening p e e n g x expositie ps
oNRC t e over e de dichterLeopold'. d te In^ In: 020 oktober kto er
16. 9S
'Gedicht Ged t va van d de week'. ee .. In: Rotterdams a nieuwsblad ^ 13 3 november e 11965.
9S.
* De kwatrijnen: l n^` . Vee 1kostbaa kostbaar bloed b heeft oed e werelds t 's we e loopgestort', ds pg oo es t ,
'0droomendh O a rt kies , ki n nieuw eu vertier' , 'De De liefstenaderde, mijn l
zinn e nweken', ee n' `Ikscheidde,onverstand ,g
was allerwegen' .
` H Leopoldls . aIn: Rotterdammer'. In^ Rotterdamf
nieuwsblad
2 28 februari 97 1 0.
Afgesloten december 1980

Register van beginregels
Opm.: De eerste cijfers verwijzen naar de bladzijden in het tekstdeel
(deel I) waar de tekst van het gedicht te vinden is; de cursieve getallen
hebben betrekking op de pagina's van het apparaatdeel (deel II) die
de commentaar bij het gedicht bevatten.
l >
A Al mijna verdiensten s als veverwijten klonken, 189, 9 189
Allen Alleenben ik en zoek alleen te wezen, 82 39
D "Daar Daat was weening s ee in g mijn l bel oogen g 7 , 3
Daarom, laat aar van va hoop o0p en wanhoop, p,
Dan, a,aals ik tuimel e in de kist 182 , 171
141 141, 70
i Dan als verschijnt l de Heer H ee vade van dezen e hof, 1 9, 4 207
DDan n be ben ik licht, den hoogsten g zon te boven, , 189, 9, 187
Das Danst, n danst ns tesamen tes m e een rondedans e Verzen 10 5 46 4
Danst, , danst a tesamen t n ee een rondedans [handschrift] chrif
De bedgordijnen han gen
zoo ijijl
21, 11
111 46
Debee beek is seeen ve i l nen blad, b 1 77 , 162
De bui is s afgedreven; a e reve ,186,
41
• dau dauwparelen hangtaan g an akken takkenen aan blaren 1 77 159 S9
De dradenn van wil zijn J thuisgebracht ge 1 9 3 205
De e knechts ch dese zomerszijn zij in t3
't ' land 80, 37
• kruik ook is in liefdes baneweest g 139, 39, 65
ente De ente valt a dan t da in ee een oude stad 5, 1 24
De liefste e ste naderde,mijn zinnen weken; 141, 775
De lippen ppe a van et het water are eleggen gg zich 3 1 4 58 S
D regen g trilt 5S 277
DDe ro de ro i' l^n
die d e oude onder o39
lachgeluid 1 66
De e tijd tdl maakt vaal, a o ^ onoogelijk 00gl
en krom 192,201
De e wereld we 1 g gaat t en ggaat, als a s alang g na a dezen 140, , 67
De e3g "zanger zon er weerga", de ^ poëet, p 1 S , 59
De e zefier e waait t UUwadem
a toe; het neemt et e 142, 76
De e zon, o deb die bliksemt se t in zijn sterke vuren, 1 93 206
Den veel geslin gerde door roemverlangen, g ^ 207 , 231
Des harten deemoed is des wijzen l gglans
189, 9, 188
Die heteijkte g J wijselijk b beleden, 14 3 77
Die e nacht van zelfvernedering e g 28, 13
Dit dan het eerst14 9, 43
Dit denken aan U wil zuiver 1zijn
15 7
Dit is van een lichtkind 13, 3,
Dit wilde ik Ug g, e even weten, 89, 43
Duiz en e dagen gelicht
doofden er hun lich 1138,
3 8 64
E
Een druktemaker is, wiens naambek beds end is,
Een oogenblik g 54, S > 26
3 78
e Een sneeuw ligt g in den morgen g vroegg 59, 331
289

G
Een e st stille e dag g om mij mij heen 44 44, 22
Een e n usultanaat st met pr achr van 1 anitsc aren
193 9 3 , 204
Een e wenk en sierwilg '1 gnoch o cypres Yp s verpoost p st 19
1 , 1 98
En dan wee weer komt het 121,1S
En toen te zij l van mij l opstond p nen haren 1 3 6 , 60
Er dwarrelt 1 eeen vlucht 70, 0 34
Er is een leven eve in wat bewegen, ,0 58, 8 30
Er rsis in donkerte ee een flauw afschijnen 1 66,
3
Er rowordt niets et van Zijn 1 wezen z meegedeeld ee g e eld 18 3 , 173
Gee n deo die op om te keeren r n zich c bbezon,
140, > 68
Geen hart,dat ni etverbloedt,
van Ugerukt; 142, 76
God heeft ee eenuhuis
gebouwd g uw en dak 181, 170
Goud en veel 1 koper op als een klokkespij kloktres i's 142 77
Gij, 1 g, hebt neergezien g 18 9
Gij l Reikende,
over zinnenn en gedachten ge
183, 3173
Gij, het Goddelijk geschrift g een nexemplaar, 188, 184
H
Her e aarts der waarts 16 16, 8
Het antwoord rd een al het verweer van dezen 9I
0 , 193
Het eerste r groeien g aan den e waterkant at 1 3 8 , 63
Het t hart een gierig g g vuur, dat ons verbrandt, rbtandt 189, 9 , 187
Het aarsre laatste der be ave gr nen verging gg 140, , 70
Hoe oe druk, hoe e druk loopt door du9
mmijn
l, hoofd 11 49
Hoee uiten you g i e f en e azacht 43 3 , 22
Hoe k kort ot oook, , omgang g g is een fel e ve venijn, l 1 91
, 1194
Hoe oe meergekleed, e h hoe naakter ik mij 1, vind, 9 0 , 189
Hoe ook k het t lot met et kwelling g u mag aslaan,
g 190, 9 , 191
it alles Hoe oe ver, r ver ik t esvind,
26, 12
Hoe zoet gesloten, g ^ toegesloten o336,
18
Hun z achte oogen g 3 1 16
Hijm m a chr mij, l^ eigen g wee z n min is 1 9 1 , 1 95
I
" "Ik ben de d Joessoefbloem; m• ^ mijn ggoudmond
laat 138 138, 63
n lan s e aan ` ` Ik ben de per e ggg G^ ids-versie 1 S S , 111
` ` Ik ben de perken lan ggg s e aa ^n
handschrift 16 3 , 111
" Ik ben be de waarheid!" waarheid. en e a na steeniging gg 186, , 177
Ik scheidde; s ^allerwegen, , onverstand nv rstand was 143 , 80
Ik voel o haar bevende tegen g mij 1 aan 71 , 35
Ikza zag pronk p en e kostbaarheden o n14, 184, 1 74
Ik I zie eden morgen g als l een e n ggouden
od mist 6333
,
In claghen, g n ^ claghen g 124 124, 52
an Inde, donkere dagen g va Ke Kersttijd stt l 9 4
Indestte stilte waarin wij i ll^ zijn, de vertrouwelijke l 9, 2 15
I In den de lichtblauwenn lentedag g 38
^ 40
In dezen kr kring g van komen n en van va gaan g 140, , 67
In droomomhelzingen mhelzin 39 gen
39, 20
In tee re r schaduw s zilverblauw 42 , 21
290
l

J Jezus, die door de wereld ging, 185, 175
K Kom tot mij, tot mijn hart, dat trilt als loover, 194, 208
L Laat degeloken luiken g1 ken zijn 1 7 , 8
Laat aat n lichte dingen 330,
1
eggenik nule e c e g 15 ^
M
S
Maak licht voo voor mij des s levens e zwaar ggewicht,
, 142, 142 76
M Men n mocht we welwil willen e in donzen woorden o0 3 5 , 1 7
Mij J is 't ta alsof sof de takken tae frissche blaren S 3, 25
Mijn l boo boom heeft ee kweeën tegen g n ooft, 1 7 8 1165 6
Mijnoogenoe og vroegen: r g n: word d ik nog g aanvaard? 180, 167
ijnN Na zijn ontvangst, na te zijn opgenomen 147, 98
g ^ zijn pg > 9
Noch No188, gij n noch hiikdoordringt
den buitenschij
gl
buitenschijn 188 184
Nu dat wij naar a buiten treden 69, l
69334
" 0 als a s iki dood do zal, a dood zal zijn 2 7 113
bru g hoog ,g,
oomgebogen,e
wie bbetraden
176, 7 S1
7
O droomend d hart, h t u een nieuw vertier 141 72
O heb eb den d bblik der armen ^ niet et ggemeden,
e 1 9, 1 1 97
lief, dat t niet e dan eerst i leed ee ontsprong sp
g 142, , 75
nachtegaal, die pdeoet roept en jubelt uit 18 3 173
jubelt ,
nachten van n edra gedragene ene extase 1137,
60
i'n J om van 120, ,949
O roes es dder l jeugd, g^ toen ik mij moest vergapen 1 9, 3 205
O tijd, l ^ mijn l smachten ligt, g ^ voorbij, l> 1 92
> 202
0
0, wat in loten 8,
wereld,i die zoo o ee zeer sub subtiel en fijn l n l 9l
, 14 9
0 wwereldrad,3 r l ad r hardvochtigedes p oor 1 8 , 62
uw doen! 0 werkman, wees omzichtig39 1, 6S
0 wisseling 122 51
g ,S
chen zonder 0 zoetheid oer van te omond 1 88
182
0m mijn l oud woonhuis e Ppeppels
els staan 57, 28
Om 'ss hemels he e cirkelenden cuk e le de oloop
p te raden 188, 18 183
>
r leed Ons l, n is blijven vervuld van a te s69 140, , 6
Ons is de dag; g^ op p alle winden varen 141 73
Onze One gedachten e waren wel bijeen 1 3 3 , 58
g
bijee
Over Ov het t blad des levens als a ee een stift 189, 9, 186
291
P Pulver een doffe asch werden de vromen 1 9 3 , 203
Schepen S P gg liggen er; waarom zoo... 52 52, 25
So colic st is die sonnescijn sonnescij 200, , 228
Stammen vragen v ga e naar a een vreemd ding, g S, 2
St Stilop mijn l bed b terneergeslagen schrei ik 1 9, 2 1 99

z
't t Ge Getij liet t uit den tzijn mantel zi'l
79, ^6 36
Tavont sullen wi vrolic si' n 1, ^ 199, 227
Tentmaker, e , zie, e , uuw lichaam a iss een tent, te t , 3 , 79
Toen,... to n e r e en elichtverschijnen t l10,
O 5
Uit U kemeltenten, e uit t den koningszaal g s 1 92
,202
U Uit t zulk een duistereeen zoo oo stralend st e licht 2 0S 23 0
Uw handen zij J ver- 41 21
Ve Veel e kostbaar ost aa bloed o eheeft h'sw werelds e ds loop o pg gestort e t 1139,
39 66
Verlaat 1 mijl en g gaat heen, ee ,g gaat at heen, ee , 8 1,83
Voor Voo wien w e de d glans ga s des Oppersten 0pp ste o omspeelt, s Pe , 1188,
88 185
Vreemd, r m dat , eenzelfde t ee z lf huissbva bevat ons o s be beiden de 1 80 , 168
W Waar Waa de o n 0o r sc h n e enla ge
n[Verzen] n 7S3 75, 36
Waar Waa in de on oo r hen sc en lagen g en [handschrift] ha d sc t 77,63
Waar Waa lila t tulpen, peontsproten, ^P rozen rood n roten 38 , 138, 1 63
Waar Wa op p de e P plecht, e t ,g e gekarteld rt uit t het t hout 12 127, 7 54
engt gij mede uit de looverlanen Wat W b gl e o 1 83
}2 1172
Wat deed ee u uit t den e eersten e slaap aa ontwaken p o tw 141 , 75
Wie van zich deed elk wenschen, e , aalle hopen, p , 1190,
9 , 19
190
W0
i eg e ln e d hoofd, h o0d , oet vrouwenhoofd,4 , 21
Wij i' l doen elkander zeer, , het et kon o 1 00,S
Wij W l gaan g^en
komen o en de ewinst st is swaar? 1 39 66
Wijn Wl1 drink ik e en des sriekt morgensri mi' n aar 14 143, 3778
292
T
U
V
Zoet oet is het, , als a opp volle e zee e deewwinden de 20 3 , 229 2
Zoolang 00 de gzon o gaat t langs g de lichtwarande, li c h twara de , 190, ,2 1192
Zulti' gl^
begrijpen kunnen kunnen, verstaan, 94, 9, 44
Zwaluwvlerken zijn J uwe zware e 6464,
33
Zij J kwam en droeg g een wá melkwit e t een -zacht 1 87 ^ 179
Zij J leefden, ^ stierven; ^ waren J0 jong go onwijs l s 192,200
Zijl zich overeind en in 68, 34
Zij l waren den dag g zich moe gegaan gg 60,331
Zij l^ wier vriendlijke l lievernij J 74
^ 23

293
Inhoud
WOORD VOORAF V
VERANTWOORDING VII
Opm.: De eerste cijfersverwijzen c ll ers n a ar de bladzijden 1 zi' in het h tekstdeel
(deel ee I) waar de tekst van het et ggedicht e ih te vinden de is; ^ de cursieve cu s e e ggetallen
t e
hebben betrekking kkin op g de P a pagina's p ga s van a et hetappa
raat ee 1 (deel ee II die
det bij e^ het egedicht g d c t bevatten. be atte Waar slechts s e chts ee één n cijfer c ^ er
ve rwi ^ ' dit, t s t, d s alsgecursiveerdnaar a het h ge cuts s , aa het et a apparaatdeel, pp araat ee ,
e en a als s het etis romein gezet, i z n aa r et het te tekstdeel. t .
APPARAAT ZES CHRISTUS-VERZEN 3, 1
1 Stammen S vragen g naar a een vreemd ding, g 5, 2
[2] Er is s in donkerte o e te ee een flauw a afschijnen s l 6, 3
"Daar was weening g in mijn l bel oogen g 73
4 0, wat tin loten ot 8, 4
S KERSTLIEDJE ) (In do donkere dagen g van Kersttijd) l 9, 4
IS HET WAAR, DAT GIJ HET WAART? 10 5
SCHERZO 11, 6
[7] Dit is van een lichtkind 113,
6
[8] Dit t denken aan Uwil zuiver zijn
1 7
[9] DE BLOEMEN SPREKEN: 16, , 8
1 0Laat de luiken ggeloken
zijzijn
7, 1 8
Gij, l^eersteling, g^ neergezien g 18, 9
VERZEN 1895 19, 11
[12] De bedgordijnen hangen zoo ijl 21, 11
[13] Hoe ver, hoe ver ik dit alles vind, 26, 12
[14] "O, als ik dood zal, dood zal zijn 27, 13
[151 Die nacht van zelfvernedering 28, 13
[16] In de stilte waarin wij zijn, de vertrouwelijke 29, 15
[ 17] Laat ik nu leggen lichte dingen 30, 15
[18] Hun zachte oogen 31, 16
PAUL VERLAINE j' 33, 17
1 9Men mocht wel willen in donzen woorden 3S 117
[20] Hoe zoetesloten g toegesloten g 36, 3, 18
IN GEDEMPTEN TOON 37, 20
[21] In roomomh e lzin gen
39 39, 20
[22] Wiegelendh hoofd, fd , zoet v vrouwenhoofd,
ouwenhoo , 40, 4 21

294
[23] Uw handen zij ver- 41, 21
[24] In teere schaduw zilverblauw 42, 21
[25] Hoe duizendvoudig lief en zacht 43, 22
[26] Een stille dag is om mij heen 44, 22
ALBUMBLAD 45, 23
[27] Zij, wier vriendlijke lievernij 47, 23
VERZEN 1897 49, 24
[28] De lente valt dan in een oude stad 51, 24
[29] Schepen liggen er; waarom zoo... 52, 25
[30] Mij is 't alsof de takken frissche blaren 53, 25
[31] Een oogenblik 54, 26
[32] De regen trilt 55, 27
[33] Om mijn oud woonhuis peppels staan 57, 28
[34] Er is een leven in wat bewegen, 58, 30
[35] Een sneeuw ligt in den morgen vroeg 59, 31
[36] KERSTLIEDJE (Zij waren den dag zich moe gegaan) 60, 31
MORGEN 61, 33
[37] Ik zie den morgen als een gouden mist 63, 33
[38] Zwaluwvlerken zijn uwe zware 64, 33
[39] Zij tilt zich overeind en in 68, 34
[40] Nu dat wij naar buiten treden 69, 34
[41] Er dwarrelt een vlucht 70, 34
[42] Ik voel haar bevende tegen mij aan 71, 35
ALBUMBLAD EN ZES ANDERE GEDICHTEN 73, 36
ALBUMBLAD , (Waar in de ondoorschenen lagen; g Verzen) 775,
,636
3 a HERINNERING (Waar nin de 0ondoorschenen
n1lagen; a ge
,
77 36
RONDELS 79, 9,
[44] 'tt Getij Get l liet etuit den mantel zij zijn 79, 9 336
[45] De knechts des zomers zij zijn in 't land 80, , 37 3
[46] Verlaat mij l en e gaat g t heen, ,ggaat
heen, 81,83
4] BALLADE 82 , 39
[48] DE MOLEN 83, 3, 40
[49] REGEN 86, , 41
VOOR 5 DECEMBER 87, 42
[50] Dit wilde ik U gegeven weten, 89, 43
[51] Dit dan het eerst, 91, 43
[52] Zult gij begrijpen kunnen, verstaan, 94, 44
[53] Wij doen elkander zeer, het kon 100, 45

295
KINDERPARTIJ 103, 46
[54] Danst, danst tesamen een rondedans [Verzen] 105, 46
[54a] Danst, danst tesamen een rondedans [handschrift] 111, 46
CLAGHEN 117, 49
[55] Hoe druk, hoe druk loopt door mijn hoofd 119, 49
[56] 0 pijn om van 120, 49
[57] En dan weer komt het 121, 51
[58] 0 wisseling 122, 51
[59] In claghen, claghen 124, 52
OINOT ENA ETAAAPMON... 125, 54
[60] Waar op de plecht, gekarteld uit het hout 127, 54
OOSTERSCH 131,58
[61] 6 Onewaren Onzegedachten w r n wel bi' J een 1 33 , 58 S
[62] 6 De e lippen ppe van het et water t leggen gg zich 3 1 4 S58
[63] EM IR KHOSRAU 1135,
59
[64] En toen t zij J van mij lp opstond radend de a haren e 31
6 60
6 S37
0 nachten vangedragene extase 1 60
UIT DE RUBAIJAT 138, 62
J ,
[66] 0 w eed r l ad r hardvochtigedes despoot, oor 1 3 8 , 62
67 Het r eerste e r eien groeien g aan den waterkant 138, 3 63 6
[68] Waar r lila a tulpen, t pe rozen e rood ontsproten, p 1 3 8 , 63
[69] 9 " Ik ben de oessoe 1 oem • mijn ggoudmond
ou laat 1 38
,
[70] 7 Duizende 'z nde dagen a g e doofden o e er hun licht 1 3 8 64
63
[71] 1 0 werk werkman, a wees ees omzichtig o t g in uw doen! 1 39 , 65
[72] 139g
De kruik k ook oo isb sin
liefdesara geweest wees 1 6S
[73] 3 De roode wijn wijn, die onder o lachgeluid g 1139,
3 66
7 4 Vee Veel os kostbaar k taa bo bloed heeft e e f werelds 's loop pggestort
e 1 39, 66
7S Wijgaan lg en komen enn de winst t is s waar? aa 1 39 66
[76] 7,
Dewereldate gaat g en g als lang g na dezen 140, 67
77 In dezen kring g van komen en van ggaan
140 140, 67
[78] Geen, die op p om m te keren keerenzich
bezon, 140, 68
[79] 9 Ons blijven blijve is vervuld van karteleed 140, 69
[80] Het laatste arst der begravenen g verging gg 140, > 70
[81] 8,p Daarom, laat af van hoop en wanhoop, P 141, 70
82 0 droomend hart, kies u een nieuw vertier 141 72
[83] 3 Ons Ossd is de dag; g^ op p alle winden varen 141 773
[84] 8 Wat W tddeed
u uit den eersten slaap P ontwaken 141, 775
[85] SDe liefste naderde, mijn mij zinnen weken; 141, 75
lief, 075
dat niet dan eerst uit leed ontsprong 142
[87] De zefier eer waait UUw adem toe; het neemt 142 76
GGeen ee hart, a dat niet verbloedt, b avan Ugerukt, eru t 142 76
[89] 9Maak licht voor mij ldes levens zwaar a gewicht, ge t^ 142, 1 42
76
90 Goud Go een veel o koper pe a sals een o kl es kk pJsi' 142 142, 77

296
[91] Die het geijkte wijselijk beleden, 143, 77
[92] Wijn drink ik en des morgens riekt mijn baard 143, 78
[93] Een druktemaker is, wiens naam bekend is, 143, 78
[94] Tentmaker, zie, uw lichaam is een tent, 143, 79
[95] Ik scheidde; onverstand was allerwegen, 143, 80
VERZEN 81
[96] CHEOPS 145, 98
ONGEBUNDELD 153
^] AL B U MBLAD " Ik be ben de perken nlansea langsgegaan, Gids-versie) 1 p g g g ,
SS , 11 1
B MBLAD Ik ben de perken langsgegaan, a s n e aaha dsc t 6 3
[97a] AL U " p ggg , handschrift) 1 , 111
OOSTERSCH; VERZEN NAAR PERZISCHE EN ARABISCHE DICHTERS
175, 157
[98] 0 brug, hoog omgebogen, wie betraden 176, 157
[99] De dauw hangt parelen aan takken en aan blaren 177, 159
[100] De beek is een velijnen blad, 177, 162
[101] Mijn boom heeft kweeën tegen ooft, 178, 165
[102] Mijn oogen vroegen: word ik nog aanvaard? 180, 167
[103] Vreemd, dat eenzelfde huis bevat ons beiden 180, 168
[104] God heeft een huis gebouwd en dak 181, 170
[LOS] LAATSTE WIL VAN ALEXANDER 182, 171
[ 106] Wat brengt gij mede uit de looverlanen 183, 172
[107] Er wordt niets van Zijn wezen meegedeeld 183, 173
[108] Gij Reikende over zinnen en gedachten 183, 173
[109] 0 nachtegaal, die roept en jubelt uit 183, 173
[110] Ik zag met pronk en kostbaarheden 184, 174
[111] Jezus, die door de wereld ging, 185, 175
[112] "Ik ben de waarheid!" en na steeniging 186, 177
[113] DUIZEND EN ÉÉN NACHT 187, 179
SOEFISCH 188, 182
[114] 0 zoetheid van te lachen zonder mond 188, 182
[115] Om 's hemels cirkelenden loop te raden 188, 183
[116] Gij, van het Goddelijk geschrift een exemplaar, 188, 184
[ 117] Noch gij noch ik doordringt den buitenschijn 188, 184
[ 118] Voor wiep de glans des Oppersten omspeelt, 188, 185
[ 119] Over het blad des levens als een stift 189, 186
[ 120] Het hart - een gierig vuur, dat ons verbrandt, 189, 187
[121] Dan ben ik licht, den hoogsten zon te boven, 189, 187
[122] Des harten deemoed is des wijzen glans 189, 188
[123] Al mijn verdiensten als verwijten klonken, 189, 189
[ 124] Hoe meer gekleed, hoe naakter ik mij vind, 190, 189

297
[125] Wie W van zich deed eelk w e sn
che n alle a e hopen, op 1 90
1 90
1 2 6 Hoe oe oo ook het t lot met kw kwelling e g u mag g slaan, 1 9 0 , 1 91
12 7 Zoolang gde zon gaat g langs an gs
de lichtwarande, 1 9 0 , 1 92
[128] Het antwoord r en e al het verweer van dezen 1 90 1 93
[129] 9 0 wereld, l die e zoo oozeer subtiel t en fijn l 1191,
9 , 914
[130] 10 Hoe oeo kort ook, omgang g g is een f e 1ve venijn, l 1 91
, 1 9
[131]Hi Hij minacht mij, l^ ' wiens e s e eigen ge
wezen min is 1 9 1 19
5
132 0 heb e den n blik b de der armen niet g gemeden, 1 91 , 19
7
Een e wenk e en sierwilg g noch Yp cypres verpoost p 1 9 1 ,89 198
139 4 St 11 oop mijn mijnterneergeslagen b e d
schrei ik 1 2 1 99
13S Zijl leefden,
1ee9 nstierven; waren jong jon onwij onwijs 1 2 200
[136]De tijd l maakt aa t vaa vaal, t oonoogelijk gl en krom 1 9 2 201
1379 0 tijd, waarin aa mijn smachten ligt, voorbij , 1 2 202
mijn g^ l
[138]U Uit t keme l n te n te uit u den t koningszaal g 1 9> 2 202
[139]e 9,
Pulver doffe n d ff ch
werden de vromen 93 1 203
[140]Een sultanaat su t met aar et pracht p van t janitscharen, l 1 93 204
1410 roes der jeugd, toen oes3
ik mij moest l vergapen 19, 205
[142] De eddraden van uw wil zijn thuisgebracht g 193, 93, 205
[143] 3 De e zon, die bliksemt in zijn sterke vuren, 1 93 206
Dan als s verschijnt t de Heer ee va van dezen de e hof, 194 207
14 S Kom tot mi'1^ tot mijn l hart, t trilt als loover, 1 9, 4 208
DE BUNDEL OOSTERSCH 210
BIJLAGE 1 195, 227
TWEE AMOREUSE LIEDEKENS 197
[146] TAVONT SULLEN WI VROLIC SIJN 199, 227
[147] EEN LIEDEKEN VAN SCEIDEN 200, 228
UIT DEN TUIN VAN EPICURUS 201
[148] LUCRETIUS II VS. 1-62 203, 229
[149] LUCRETIUS III VS. 1-30 205, 230
[150] CIRIS VS. 1-41 207, 231
BIJLAGE 2 234
BIBLIOGRAFISCH REGISTER VAN VERTALINGEN 251
BIBLIOGRAFISCH REGISTER VAN MUZIEKBEWERKINGEN 257
BIBLIOGRAFIE 262
REGISTER VAN BEGINREGELS 289
INHOUD 293