Onderzoek naar de invloed van cultuur op de waardering ... - Crbd.eu

Navorsing in Strokiesprentjies
Onderzoek naar de invloed van cultuur op de waardering van tekst in combinatie met
beeld in HIV/Aids-voorlichtingsbrochures in Zuid-Afrika
Katholieke Universiteit Nijmegen
Begeleiders: prof. dr. C.J.M. Jansen en prof. dr. L.G. de Stadler
Andrea Hagen
Juli 2003

SAMENVATTING
De HIV/Aids-problematiek in Zuid-Afrika neemt catastrofale proporties aan. Voorlichting over
HIV en Aids behoort een belangrijke rol te spelen in de bestrijding van deze epidemie. Het is
gebleken dat in de bestaande voorlichting, met name het tekst- en beeldmateriaal, over HIV/Aids
te weinig rekening wordt gehouden met het begrip cultuur.
In dit onderzoek wordt getracht om een bijdrage te leveren aan het verbeteren van de
effectiviteit van de bestaande HIV/Aids-voorlichtingsbrochures. Deze doelstelling kan op twee
manieren worden bereikt. Ten eerste door te onderzoeken wat een bruikbare aanvulling en
uitbreiding is op het reeds bestaande analyse-instrument met betrekking tot tekst en beeld. Ten
tweede door te onderzoeken in hoeverre Zuid-Afrikaanse jongeren uit verschillende culturele
achtergronden verschillend reageren op een stripverhaal dat tot doel heeft persuasieve
voorlichting van HIV/Aids te realiseren.
In het eerste gedeelte van het onderzoek wordt door middel van relevante literatuur
onderzocht naar een mogelijke aanvulling op het bestaande analyse-instrument. Voor het tweede
gedeelte van dit onderzoek is een experiment opgezet. 75 proefpersonen uit Zuid-Afrika van
verschillende culturele achtergronden (blank, zwart en kleurling) hebben naar aanleiding van een
stripverhaal dat als doel heeft persuasieve voorlichting van HIV/Aids te realiseren een vragenlijst
ingevuld.
Naar aanleiding van het eerste deel van het onderzoek, zijn een aantal vragen toegevoegd
aan het bestaande analyse-instrument. Deze vragen vallen onder de onderdelen kenmerken van
afbeeldingen, tekstinhoud, gebruik van afbeeldingen in combinatie met tekst en culturele
gedragingen. Met name deze laatste is belangrijk bij de aanvulling, omdat er in het bestaande
analyse-instrument niets wordt vermeld over het begrip cultuur in het gedeelte tekst en beeld.
Uit het experiment is gebleken dat de reacties op het stripverhaal van blanke en kleurling
jongeren het stripverhaal nagenoeg op één lijn zitten. De reacties van de zwarte jongeren wijken
af van de andere jongeren. Alle jongeren zijn van mening dat het gebruik van tekst én
afbeeldingen meer zegt over het verhaal dan wanneer er alleen gebruik wordt gemaakt van tekst.
Concluderend kan worden gezegd dat culturele gedragingen niet uit het oog moeten
worden verloren, zowel bij de analyse als bij het experiment.
1

VOORWOORD
In december 2001 belde Carla mij op met de mededeling dat er een afstudeerplaats vrij was
gekomen voor Zuid-Afrika. Ik heb contact opgenomen met Carel Jansen en na een gesprek met
hem was het officieel; in juli 2002 vertrok ik naar Stellenbosch, Zuid-Afrika!
Met mijn vertrek begon ook meteen de laatste fase van mijn studie Bedrijfscommunicatie.
Ik kan zeggen dat ik de studie met veel plezier heb gevolgd en dat ik erg blij ben dat ik de
mogelijkheid heb gehad om twee keer naar het buitenland te gaan. Eerst studeren in Barcelona en
vervolgens een afstudeeronderzoek in Zuid-Afrika.
Tijdens mijn afstuderen heb ik pas echt goed geleerd wat het is om een onderzoek op te
zetten, uit te voeren en het uiteindelijk wetenschappelijk verantwoord op papier te krijgen. Ik kan
zeggen dat ik met plezier aan dit onderzoek heb gewerkt en nu ook trots ben dat het af is en voor
u ligt.
In mijn onderzoek naar de effectiviteit van HIV/Aids-voorlichtingsmateriaal in Zuid-
Afrika, ligt de nadruk op de combinatie tekst en beeld. Ik ben blij dat ik (zij het op zeer
bescheiden schaal) een bijdrage kan leveren aan de verbetering van de bestaande HIV/Aidsvoorlichtingsmaterialen,
omdat deze ziekte momenteel catastrofale proporties aanneemt.
Natuurlijk verdienen sommige mensen vanaf deze plek een woord van dank; allereerst
mijn begeleider in Nederland, Carel Jansen. Dankzij zijn inzet is het gelukt om dit onderzoek
binnen afzienbare tijd wetenschappelijk verantwoord op papier te krijgen. Baie dankie aan mijn
begeleider in Zuid-Afrika, Leon de Stadler, die naast zijn adviezen voor de opzet van mijn
onderzoek ook nog tijd had om te braaien met zijn studenten. Frans van der Slik, die me
meerdere malen uit de brand heeft geholpen met mijn statistische problemen. Petro Faassen voor
haar inzit bij het regelen van mijn blanke en kleurling proefpersonen.
Ook wil ik Carla bedanken voor de nodige motivatie in Stellenbosch en Olaf voor de
altijd welkome SOG-momenten. Alle vrienden en vriendinnen die altijd naar me luisterden op
goede momenten, maar ook op de minder goede momenten.
Tot slot wil ik Arnout en mijn ouders bedanken. Arnout; voor het redigeren van mijn
tekst, voor de morele steun en voor het telkens weer opnieuw motiveren om aan mijn scriptie te
gaan werken. En mijn ouders, omdat ze me altijd (financieel) hebben gesteund tijdens heel mijn
studie.
Andrea Hagen
Juli 2003
2

Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1 inleiding ________________________________________________________6
1.1 Zuid-Afrika en HIV/Aids ____________________________________________6
1.2 Voorlichting en HIV/Aids ____________________________________________7
1.3 Cultuur en HIV/Aids________________________________________________7
1.3.1 Cultuur _______________________________________________________7
1.3.2 Subculturen____________________________________________________9
1.3.2.1 Afrikaners __________________________________________________10
1.3.2.2 Xhosa’s ____________________________________________________10
1.3.2.3 Kleurlingen _________________________________________________11
1.4 Tekst en beeld en HIV/Aids _________________________________________12
1.4.1 Dual Coding Theory ____________________________________________12
1.4.2 The Cue Summation Theory ______________________________________13
1.4.3 Stroop Effect Theory ____________________________________________14
1.5 Doelen van dit onderzoek ___________________________________________16
Hoofdstuk 2 Opzet analyse en experiment_______________________________________17
2.1 Opzet Analyse ____________________________________________________17
2.1.1 Kenmerken van afbeeldingen _____________________________________17
2.1.1.1 Beeldvorming _________________________________________________17
2.1.1.2 Relevantie ____________________________________________________18
2.1.1.3 Realiteit ______________________________________________________19
2.1.1.4 Bij- en onderschriften ___________________________________________19
2.1.1.5 Kleur ________________________________________________________19
2.1.1.6 Plaats van de afbeelding _________________________________________19
2.1.2 Tekstinhoud ___________________________________________________20
2.1.3 Beoogd effect van de afbeeldingen _________________________________20
2.1.4 Het gebruik van afbeeldingen in combinatie met de tekst________________21
2.1.5 Culturele gedragingen ___________________________________________21
2.2 Opzet experiment__________________________________________________22
2.2.1 Culturele identiteit ______________________________________________23
2.2.1.1 Individualisme en collectivisme ___________________________________23
3

2.2.2 Aanvaarding van de tekst ________________________________________23
2.2.3 Percepties van de respondenten op de tekst___________________________23
2.2.3.1 Karakters _____________________________________________________23
2.2.3.2 Woorden en effecten ____________________________________________24
2.2.3.3 Tekstballonnen_________________________________________________24
2.3 Doelstelling en onderzoeksvragen ____________________________________25
2.3.1 Operationele definities___________________________________________25
Hoofdstuk 3 Methoden van onderzoek van analyse-instrument______________________26
3.1 Inleiding _________________________________________________________26
3.2 Analyse-instrument ________________________________________________26
3.3 Materiaal ________________________________________________________28
Hoofdstuk 4 Methoden van onderzoek van het experiment _________________________29
4.1 Inleiding _________________________________________________________29
4.2 Materiaal ________________________________________________________29
4.3 Proefpersonen ____________________________________________________29
4.4 Ontwerp _________________________________________________________30
4.5 Instrumentatie ____________________________________________________30
4.5.1 Inleidende vragen ______________________________________________30
4.5.2 Profielvragen __________________________________________________30
4.5.3 Vragen over stripverhaal _________________________________________31
4.6 Procedure ________________________________________________________32
4.7 Verwerking van de gegevens ________________________________________32
Hoofdstuk 5 Resultaten experiment____________________________________________35
5.1 Inleiding _________________________________________________________35
5.2 Factoranalyse _____________________________________________________35
5.3 Interne consistentie ________________________________________________37
5.4 Individualisme/collectivisme_________________________________________38
5.5 Resultaten algemene vragen _________________________________________40
4

5.6 Resultaten overige vragen___________________________________________44
5.6.1 Culturele groep versus open vragen ________________________________44
5.6.2 Individualisme/collectivisme versus open vragen______________________53
5.6.3 Sterkte van culturele identiteit versus open vragen _____________________54
Hoofdstuk 6 Conclusies _____________________________________________________55
6.1 Inleiding _________________________________________________________55
6.2 Conclusie analyse__________________________________________________55
6.3 Conclusies experiment______________________________________________55
6.4 Algemene conclusie ________________________________________________58
Hoofdstuk 7 Discussie ______________________________________________________59
7.1 Inleiding _________________________________________________________59
7.2 Voorbereiding ____________________________________________________59
7.3 Steekproef________________________________________________________59
7.4 Validiteit instrument _______________________________________________60
7.5 Verwerking van de gegevens ________________________________________60
Literatuurlijst _____________________________________________________________61
Bijlagen __________________________________________________________________64
Bijlage 1 Analyeschema___________________________________________________64
Bijlage 2 Analyse-instrument Roodenburg (2002) _____________________________66
Bijlage 3 Analyse van hoofdstuk 1 George’s Story_____________________________71
Bijlage 4 Stripverhaal gebruikt voor het experiment __________________________78
Bijlage 5 Vragenlijst experiment ___________________________________________84
Bijlage 6 Verantwoording categorieën ______________________________________92
Bijlage 7 Categorieën open vragen experiment _______________________________93
Bijlage 8 Tabellen culturele groep en open vragen ____________________________97
Bijlage 9 Uitvoertabel individualisme/collectivisme___________________________106
Bijlage 10 Uitvoer sterkte culturele identiteit ________________________________108
5

HOOFDSTUK 1 INLEIDING
1.1 Zuid-Afrika en HIV/Aids
Wereldwijd leven al 42 miljoen mensen met het HIV of Aids, waarvan 95 procent in
ontwikkelingslanden. Inmiddels zijn 25 miljoen mensen overleden aan Aids en elke dag komen er
ongeveer 13.700 mensen bij met HIV of Aids. Uit gegevens van het Nederlandse Ministerie van
Buitenlandse zaken blijkt dat op dit moment naar schatting 4,2 miljoen Zuid-Afrikanen besmet
zijn met het HIV-virus. Dagelijks komen er ongeveer 1600 seropositieven bij. Een kwart van de
volwassenen in Zuid-Afrika is besmet met het HIV-virus. Per jaar overlijden nu al enkele
honderdduizenden in Zuid-Afrika mensen ten gevolge van Aids (www.minbuza.nl, laatst
bijgewerkt maart 2003).
Volgens de prognoses zal Zuid-Afrika in 2015 ongeveer 49,4 miljoen inwoners tellen.
Zonder Aids zouden dit er naar schatting 60,9 miljoen zijn geweest (zie figuur 1). De epidemie zal
weliswaar niet leiden tot een negatieve bevolkingsgroei, maar de gevolgen voor de omvang en
groei van de bevolking zullen aanzienlijk zijn. De levensverwachting is in Zuid-Afrika al gedaald
van rond de 63 jaar in 1996 tot ongeveer 55 jaar in 1999 en zal naar verwachting verder dalen tot
onder de 45 jaar in 2008 (Van Aardt, 2002).
Bevolkingsomvang
Figuur 1 Gevolgen van HIV/Aids op de toekomstige Zuid-Afrikaanse bevolking (Van Aardt, 2002)
6
Verwachte bevolkingsomvang van
Zuid-Afrika als er geen Aids zou
zijn
Verwachte bevolkingsomvang van
Zuid-Afrika rekening houdend met
de gevolgen van Aids

1.2 Voorlichting en HIV/Aids
Voorlichting over HIV en Aids behoort een belangrijke rol te spelen in de bestrijding van
deze epidemie. Risicogroepen moeten niet alleen juist geïnformeerd worden over de oorzaken en
gevolgen van HIV en Aids, ze moeten ook worden overtuigd om bepaald gedrag wel of niet te
vertonen. Men zal bovendien geïnstrueerd moeten worden hoe dat gedrag uit te voeren. Het
blijkt echter dat HIV/Aids-voorlichting vaak tekort schiet (Perloff, 2001) en is het dus
noodzakelijk om deze voorlichting, waar nodig, te verbeteren. Het aspect beeld en tekst wordt
benadrukt, omdat in veel voorlichtingsteksten over HIV/Aids deze combinatie vaak voorkomt
én omdat er relatief weinig aandacht aan dit belangrijke aspect wordt besteed (De Lange, 1999).
1.3 Cultuur en HIV/Aids
In de bestaande voorlichting over HIV/Aids wordt te weinig rekening gehouden met het
begrip cultuur (Witte, 1992). Het vermoeden bestaat dat HIV/Aids-voorlichting pas effectief is
als deze cultuurspecifiek is. Witte (1992) stelt in haar onderzoek over Aids-preventie dat
preventieprogramma’s minder succesvol zijn, omdat er te weinig rekening wordt gehouden met
de specifieke kenmerken van de doelgroep.
1.3.1 Cultuur
Op dit moment zijn veel HIV/Aids-voorlichtingsbrochures gericht op één cultuur. In de
literatuur zijn vele verschillende definities te vinden die het begrip cultuur omschrijven. Pinto
(1994) schrijft dat Koebler en Kluckhohn in 1954 al meer dan tweehonderd verschillende
definities verzamelden omtrent het begrip cultuur. Het is dus niet eenvoudig om een eenduidige
definitie te geven. Daarom worden hieronder drie definities behandeld die bruikbaar zijn in dit
onderzoek. Allereerst wordt De Lange (1999) behandeld, vervolgens Keesing (1976) en tot slot
Hofstede (1991).
De Lange (1999) omschrijft cultuur “the non-verbal visual elements of an identified
population, for example food, clothing, buildings, physical features and gestures, music, graphic
images and symbols. Culture could, inter alia, be described as a way of life with corresponding
values, convictions, habits, language, behaviour patterns and products emanating from creative
activities” (p. 26).
Volgens Keesing (1976) is cultuur de theorie van de “game being played” in een
maatschappij. Men is zich niet bewust van de regels van het spel, maar gedraagt zich alsof er een
algemene overeenstemming over bestaat. Dit maakt het ook moeilijk om de regels van de cultuur
aan iemand van een andere cultuur te vertellen, omdat men zich niet bewust is van de regels. In
7

zijn definitie stelt hij dat cultuur niet alleen maar bestaat uit symbolen, maar ook uit een
kennisstelsel, gevormd door de manier waarop de hersenen informatie verkrijgen, ordenen en
verwerken.
Hofstede (1991) omschrijft cultuur als een vorm van collectieve mentale programmering.
Hij verbindt daaraan de volgende definitie: “de collectieve mentale programmering die de leden
van één groep of categorie mensen onderscheidt van die van andere” (p.16, Hofstede, 1991). Met
mentale programmering worden de patronen van denken, voelen en potentieel handelen bedoeld
die in de loop van iemands leven zijn aangeleerd. Zijn definitie wordt visueel weergegeven in het
Ui-diagram. In dit diagram worden verschillende begrippen genoemd, te weten symbolen, helden,
rituelen en waarden. Symbolen zijn waarden, gebaren, afbeeldingen of voorwerpen met een
betekenis die alleen wordt begrepen door de leden van de cultuur. Helden zijn personen, dood of
levend, echt of fictief met eigenschappen die in een cultuur hoog in aanzien staan. Rituelen zijn
collectieve activiteiten die binnen een cultuur als sociaal essentieel worden beschouwd. Deze
begrippen vormen ieder een laag, waardoor het idee van een ui ontstaat, waarvan alle lagen één
voor één afgepeld kunnen worden. Tot slot zijn er binnen het Ui-diagram zogenaamde waarden.
Waarden zijn een collectieve neiging om een bepaald gedrag van zaken te verkiezen boven andere
(Hofstede, 1991).
Figuur 2 Het ‘Ui-diagram’: cultuuruitingen van oppervlakkig naar diep (Hofstede, 1991)
8
symbolen
helden
rituelen
waarden
praktijken

Zoals Hofstede (1991) het begrip cultuur visueel weergeeft aan de hand van het Uidiagram,
waarvan de buitenste lagen de meest oppervlakkige en de binnenste de diepste lagen van
een cultuur vertegenwoordigen, is het ook mogelijk om de omschrijving die De Lange (1999) en
Keesing (1976) geven, onder te verdelen in die lagen.
Bij De Lange (1999) bestaat de oppervlaktelaag uit de non-verbale visuele elementen. Het
zijn elementen die gemakkelijk ontstaan en gemakkelijk kunnen verdwijnen. De dieptelaag bestaat
uit waarden en overtuigingen. De andere elementen uit de definitie van De Lange (1999), te
weten gewoonten, taal en gedragspatronen, horen tussen de oppervlakte- en dieptelaag.
In de definitie die door Keesing (1976) wordt gegeven is de oppervlaktelaag de symbolen
en de dieptelaag bestaat uit het kennisstelsel.
In het vervolg van deze studie zal het gemeenschappelijke in deze definities als
uitgangspunt worden genomen voor het cultuurbegrip. Uitgangspunt is dat cultuur ten diepste de
normen en waarden en verzwegen spelregels betreft die sturing geven aan het denken en
handelen van mensen in de maatschappelijke context waarin hun groep verkeert. Hoewel cultuur
dus primair diepgewortelde en niet direct zichtbare verschijnselen betreft, manifesteert cultuur
zich het meest helder in uiterlijkheden, zoals kleding, gebouwen, afbeeldingen, enz.
1.3.2 Subculturen
De term cultuur wordt meestal gebruikt voor grote groepen mensen. De grenzen van een
cultuur komen in de ogen van sommige auteurs, vooral in wat oudere publicaties, meestal overeen
met de politieke afbakening van een land. Men spreekt bijvoorbeeld van de cultuur van de
Verenigde Staten, de Mexicaanse cultuur en de Japanse cultuur (Gudykunst, 1991). Evident is
echter dat anno 2003 in grote delen van de wereld meer culturen dan slechts één, binnen de
grenzen van een land aangetroffen kunnen worden en andersom dat veel culturen zich over meer
dan één land kunnen uitstrekken. Zuid-Afrika is een heel duidelijk land met meerdere culturen
(Gudykunst, 1991). In dit onderzoek, dat zich in Zuid-Afrika afspeelt, spelen drie van die
culturen een rol; de cultuur van de blanke Afrikaners, de cultuur van de Xhosa’s in de Kaap en de
cultuur van de kleurlingen in de Kaap. In onderstaande subparagrafen zal worden uitgelegd wat
de blanke, zwarte en kleurling cultuur is.
9

1.3.2.1 Afrikaners 1
De groep Afrikaners is ontstaan uit een geschiedenis van geografische isolatie,
gecombineerd met vaak opzettelijke culturele uitsluiting. De idealistische levensstijl en cultuur
van deze ook wel als ‘Boers‘ aangeduide groep zijn volgens Richmond et all. (2002) de oorzaak
van hun kijk op zichzelf en de kijk op hun (unieke) plaats in Afrika. De etnische herkomst is
moeilijk weer te geven. Het is een combinatie van voornamelijk Nederlandse en Duitse
invloeden, enige Franse, Portugese, Britse en overige invloeden. Historici beweren dat deze overige
categorie voornamelijk bestaat uit kleurlingen en zwarte bevolkingsgroepen. De Afrikaanse taal
staat centraal voor de identiteit van de Afrikaner en heeft er voor gezorgd dat, in de periode van
de apartheid, de isolatie van de buitenwereld bekrachtigd werd. Afrikaners staan bekend als een
religieus volk en het christelijk fundamentalisme, gebaseerd op het calvinisme uit de 17 e eeuw,
heeft, aldus weer Richmond et all. (2002), een sterke invloed op hun wereldbeeld. Hoe groter de
afstand tussen de apartheidperiode en het nieuwe Zuid-Afrika wordt, hoe meer ruimte er voor
Afrikaners (verder: blanken) lijkt te komen om trots te zijn op hun afkomst. Een uiting hiervan
lijkt het groeiende succes van de Klein Karoo Nasionale KunsteFees. (Richmond et all, 2002)
1.3.2.2 Xhosa’s
Bantoevolken verspreidden zich zo'n 2000 jaar geleden vanuit Centraal-Afrika naar het
zuiden. De nakomelingen daarvan vormen de zwarte bevolking van het huidige Zuid-Afrika. Het
is echter een zeer heterogene groep met eigen talen en gebruiken. De zwarte bevolking bestaat uit
negen etnische groepen. De blanke regering gebruikte deze indeling bij het geografisch
verspreiden van de etnische groepen over de thuislanden. De grootste groep zijn de Zulu's (ca. 5
miljoen) en daarna volgen de Xhosa's (2 miljoen), de Noord-Sotho's (2,2 miljoen), de Zuid-
Sotho's (2 miljoen), de Tswana's (1,1 miljoen), Sjangaan-Tsonga's (1 miljoen), Swazi's (800.000),
Zuid-Ndebele (375.000), Noord-Ndebele (260.000), Venda's (125.000) en ca. 100.000 anderen
(www.landenweb.com)
In dit onderzoek zijn alleen mensen betrokken geweest uit de zwarte Xhosa cultuur. Om
die reden zal ook alleen deze culturele groep nader worden toegelicht.
De geschiedenis van de Xhosa’s stammen gaat terug tot de 17 e eeuw, toen kleine
leefgroepen en Nguni predikanten zich samenvoegden in de Oostkaap van Zuid-Afrika. De
Xhosa’s kwamen voor het eerst in contact met de Boers in 1760. Beide groepen waren
1 Met dank aan C. Verwer (Uitdaging van de Regenboognatie, Over de Begrijpelijkheid, Aantrekkelijkheid en
Overtuigingskracht van Rationeel versus Affectief Gekleurde HIV/AIDS-teksten voor Afrikaner en kleurling tieners
in Zuid-Afrika)
10

afhankelijk van het vee en wilden het land dat ook wel bekend is als het Zuurveld (de kustlijn van
Algoa Bay tot aan de Grote Kei Rivier) bezetten. Conflicten waren onvermijdelijk en de eerste
van de negen grote oorlogen brak uit in 1779.
Het geloof in heksen speelt een grote rol en heksenverbranding is niet ongewoon binnen
de Xhosa cultuur. Bij de meeste tovenarij wordt gedacht dat heksen slecht of duivels zijn en de
grootste angst van de Xhosa’s is dat kwade geesten bezit van hen zullen nemen. De voornaamste
bron van kwaad en onheil is de tokoloshe; een mannelijk persoon die leeft in het water. Veel
Xhosa’s hebben hun bed dan ook hoog boven de grond staan om niet gepakt te worden door de
tokoloshe.
De Igqira (spirituele genezer) heeft een belangrijke plaats in de Xhosa samenleving. Hij is
in staat om krachten veroorzaakt door heksen of door de natuur te behandelen. De Ixhwele houdt
zich voornamelijk bezig met de gezondheid van mensen (Richmond et all, 2002). Het blijkt uit
het voorafgaande dat het geloof in spirituele genezers en bijgeloof een belangrijke plaats inneemt
in de zwarte Xhosa (verder: zwarten) cultuur. In voorlichting over HIV/Aids is het dus van
belang dat daar rekening mee wordt gehouden.
1.3.2.3 Kleurlingen 2
Kleurlingen zijn van oudsher gevestigd in Zuid-Afrika. Velen zijn als slaven naar Zuid-
Afrika gehaald, en enkelen als politiek gevangene of als balling uit Nederlands-Indië. Mensen
kwamen uit landen als India, Indonesië en uit het oosten van Afrika. De voertaal was Maleis, in
die tijd een belangrijke handelstaal, maar Afrikaans is nu de meest gesproken taal onder
kleurlingen (Richmond et all, 2002). De term kleurlingen heeft in de geschiedenis op
verschillende bevolkingsgroepen betrekking gehad, maar vanaf 1904 kreeg de term de betekenis
die heden ten dage nog gebruikt wordt. In de Kaapregio werden toentertijd drie groepen
onderscheiden: blank, Bantu en kleurling, waarbij kleurling verwijst naar ‘alle kleurschakeringen
tussen de eerste twee’ (Golding, 1989). De identiteit van kleurlingen is de uitkomst van de
‘verdeel en heers’-politiek die al tijdens de koloniale bezetting begin 1800 begon en die ook
tijdens de apartheid nog aangehangen werd (Golding, 1989). Kleurlingen kregen om politieke
redenen een bevoordeelde behandeling (Golding, 1989), wat later ook tijdens de apartheid
zichtbaar werd. Een eensgezindheid tussen kleurlingen ontwikkelde zich door de weigering van
blanken om hen als gelijken te accepteren én doordat kleurlingen zelf niet gelijkgeschakeld wilden
2 Met dank aan C. Verwer (Uitdaging van de Regenboognatie, Over de Begrijpelijkheid, Aantrekkelijkheid en
Overtuigingskracht van Rationeel versus Affectief Gekleurde HIV/AIDS-teksten voor Afrikaner en kleurling tieners
in Zuid-Afrika)
11

worden met de zwarte bevolking die meer beperkingen opgelegd kreeg (Richmond et all, 2002).
Deze ambigue positie, die in de definitie al naar voren komt, heeft heden ten dage nog steeds
effecten op de identiteit van kleurlingen (Golding, 1989).
1.4 Tekst en beeld en HIV/Aids
In veel HIV/Aids-voorlichtingsteksten wordt gebruik gemaakt van tekst en afbeeldingen.
Het is interessant om deze combinatie te onderzoeken omdat de combinatie tekst en beeld vaak
voorkomt in HIV/Aids-voorlichtingsbrochures. Tevens kan het zijn dat een onhandige
combinatie van tekst en beeld één van de oorzaken vormt dat voorlichting niet altijd goed
verloopt. Tot slot is het niet duidelijk onder welke condities en combinaties tekst en beeld leidt
tot betere onthoudbaarheid of begrijpelijkheid van informatie.
Op basis van theorieën over de verwerking van informatie via tekst en beeld is het tot op
zekere hoogte mogelijk om te voorspellen of tekst en beeld leidt tot betere verwerking van
informatie. Hieronder worden drie theorieën behandeld. Allereerst de Dual Coding Theory van
Paivio (1971), vervolgens de Cue Summation Theory (De Lange, 1999) en tot slot de Stroop
Effect Theory (Stroop, 1935).
1.4.1 Dual Coding Theory
De Dual Coding Theory van Paivio (1971) stelt dat er twee duidelijk te onderscheiden
geheugensystemen zijn, een voor woorden en een voor afbeeldingen. Deze geheugensystemen
bestaan onafhankelijk van elkaar en er vindt een wisselwerking plaats tussen de beide systemen.
Het verbale materiaal wordt sequentieel gecodeerd terwijl het visuele materiaal als een inwendig
afbeelding wordt opgeslagen.
Ook geldt volgens de Dual Coding Theory dat een ervaring die door twee verschillende
soorten codering wordt opgeslagen, later gemakkelijker zal worden herinnerd. Veel experimenten
hebben deze stelling ondersteund. Een voorbeeld betreft woorden die door proefpersonen
beoordeeld werden op hun voorstelbaarheid (het vormen van een beeld dat correspondeert met
het woord). Woorden van concrete objecten (naald, bloed etc.) blijken een hogere graad van
voorspelbaarheid te hebben dan bijvoorbeeld begrippen als democratie of deugd. Woorden met
een hoge graad van voorspelbaarheid worden gemakkelijker onthouden. De verklaring hiervoor
wordt gezocht in de hypothese dat woorden automatisch een verbale code activeren.
Woorden met een hoge graad van voorspelbaarheid activeren ook gemakkelijk een
beeldcode waardoor ze opgeslagen worden onder twee codes. Deze combinatie leidt volgens de
12

Dual Coding Theory tot betere verwerking en het onthouden is beter dan de opslag onder één
code.
Onderstaand model verklaart het proces van de Dual Coding Theory.
Zender Boodschap
Tekst Afbeelding
Figuur 3 Een model voor de Dual Coding Theory
1.4.2 The Cue Summation Theory
Een andere theorie die over de verwerking van informatie via tekst en beeld handelt is de
Cue Summation Theory. Deze theorie voorspelt dat de begrijpelijkheid van de tekst toeneemt,
wanneer het aantal tekens (cues) en prikkelingen in de tekst toeneemt. Afbeeldingen worden ook
wel tekens genoemd en daarom dragen ze bij in begrijpelijkheid van de tekst (Hartman, 1961,
geciteerd in de Lange (1999). Afbeeldingen die geschreven tekst herhalen of een voorbeeld van
een genoemd item in de tekst afbeelden versterken, het materiaal dat moet worden onthouden en
begrepen.
Afbeeldingen die de tekst herhalen, die datgene dat wordt gezegd of wat er wordt gelezen
versterken, en die worden gecombineerd met verschillende vormen van verbale, tekstuele en
grafische tekens, dragen allemaal bij opdat de respondent de informatie beter zal verwerken (De
Lange, 1999).
In figuur 4 wordt de Cue Summation Theory geïllustreerd.
Afbeeldingen vergroten de
begrijpelijkheid van de
boodschap
Zender Boodschap
Tekst Afbeelding
Figuur 4 Een model voor de Cue Summation Theory
13
Ontvanger verwerkt de afbeeldingen
als verbale en visuele codes
Ontvanger Toename
begrijpelijkheid
Ontvanger Toename
begrijpelijkheid

De nadruk in de Cue Summation Theory ligt op de boodschap en op het effect die afbeeldingen
hebben op de begrijpelijkheid van de boodschap.
1.4.3 Stroop Effect Theory
De nadruk in de Stroop Effect Theory ligt op de incongruentie tussen tekst en beeld. Er
wordt bijvoorbeeld een verkeerde afbeelding getoond bij een tekst, waardoor de respondent niet
in staat is om de informatie goed te verwerken (Stroop, 1935). In het experiment van Stroop in
1935 (Stroop, 1935) moesten de proefpersonen de naam van een kleur oplezen, terwijl het woord
in een andere kleur was geprint. Het woord geel was bijvoorbeeld in rood geprint. De
respondenten maakten meer fouten en het duurde langer voordat ze antwoord gaven, wanneer ze
de kleur moesten zeggen dan wanneer ze het woord moesten voorlezen. Een voorbeeld volgt
hieronder:
Geel Blauw
Oranje Rood
Groen Paars
De verklaring voor dit feit is dat de relatie tekst en beeld incongruent aan elkaar zijn.
Respondenten hadden meer tijd nodig om een afbeelding op te noemen, wanneer een totaal
ander woord bij de afbeelding is geplaatst. Andersom ging dat niet op, het was wel mogelijk om
het woord op te lezen, wanneer er een andere afbeelding bij werd afgebeeld.
Figuur 5 Een model voor Stroop Effect
Incongruente afbeeldingen bij
een tekst
Zender Boodschap
Tekst Afbeelding
De nadruk in deze theorie ligt op de incongruentie van tekst en beeld. De gestippelde lijn in het
figuur wijst erop dat er geen toename van begrijpelijkheid van informatie plaatsvindt, wanneer de
afbeelding incongruent is met de tekst. Het Stroop Effect demonstreert dat het belangrijk is dat
een afbeelding bij de tekst moet horen, relevant voor de tekst moet zijn en dat deze niet in
conflict moet zijn met de tekst (Levin e.a., 1987: 73-77, geciteerd in De Lange, 1999).
14
Ontvanger Toename
begrijpelijkheid

De kern van bovenstaande theorieën is dat ze alle drie beweren dat informatie beter of
sneller wordt verwerkt, wanneer tekst en beeld in een goede combinatie wordt gebruikt. In de
Dual Coding Theory gaat het er om dat de ontvanger de gegeven informatie onder twee
geheugensystemen opslaat. De Cue Summation Theory en de Stroop Effect Theory leggen de
nadruk juist op de boodschap. Wanneer er gebruik wordt gemaakt van de juiste afbeeldingen (cues),
kan dit de begrijpelijkheid van de tekst vergroten. Het verschil tussen deze twee theorieën is te
zien in figuur 2, 3 en 4. In figuur 2 is te zien dat de ontvanger de informatie verwerkt als een
verbale en visuele codes. In figuur 3 en 4 is te zien dat de nadruk op de boodschap ligt
(afbeeldingen vergroten de begrijpelijkheid van de boodschap als deze congruent zijn met de
tekst).
Wanneer tekst en beeld goed op elkaar aansluiten, wordt informatie beter verwerkt dan
wanneer er alleen tekst of alleen afbeeldingen zijn gebruikt. Dit wordt onder meer aangetoond in
de Dual Coding Theory, de Cue Summation Theory en de Stroop Effect Theory. Vooralsnog is
het onbekend wat het effect is van deze theorieën op verschillende culturen, omdat er in de
bovenstaande theorieën niets wordt gezegd over het begrip cultuur.
Als blijkt dat het vermoeden correct is dat voorlichting pas effectief is als deze
cultuurspecifiek is én als blijkt dat veel brochures gericht zijn op één cultuur, dan is het de moeite
waard om te onderzoeken hoe bestaande HIV/Aids-voorlichtingsmaterialen herschreven dienen
te worden als ze in een andere cultuur moeten worden ingezet. Dit kan worden onderzocht door
deze bestaande teksten te analyseren en te onderzoeken hoe verschillende culturele groepen
reageren op het gebruikte tekst- en beeldmateriaal in de HIV/Aids-voorlichtingsteksten.
15

1.5 Doelen van dit onderzoek
Voordat er onderzoek kan worden gedaan naar de effectiviteit van het tekst- en
beeldmateriaal in HIV/Aids-voorlichtingsbrochures, is het raadzaam te onderzoeken in welke
opzicht zulke brochures kunnen verschillen. Met behulp van een gebruikt analyse-instrument kan
dit worden onderzocht. Er bestaat reeds een analyse-instrument dat is ontwikkeld door
Roodenburg (2002), waarin ook een onderdeel is gewijd aan het gebruik van tekst en beeld. Er
zal, op basis van relevante literatuur, worden onderzocht in hoeverre dit analyse-instrument op
het gebied van tekst en beeld al adequaat is en waar het aangepast dient te worden. Daarna kan
empirisch worden onderzocht hoe verschillende culturele groepen reageren op het gebruikte
tekst- en beeldmateriaal.
Kort samengevat is het doel van dit onderzoek tweeledig; eerst wordt een bijdrage
geleverd aan het bestaande analyse-instrument dat is ontwikkeld om HIV/Aidsvoorlichtingteksten
te analyseren op het gebied van tekst en beeld en vervolgens wordt een
experiment uitgevoerd om te onderzoeken hoe verschillende culturele groepen reageren op teksten
beeldmateriaal in een HIV/Aids-voorlichtingstekst. Beide onderdelen van het onderzoek
hebben aldus als uiteindelijke doel om de effectiviteit van de bestaande HIV/Aidsvoorlichtingsbrochures
te verbeteren.
Om te beginnen zal in hoofdstuk 2, paragraaf 2.1 worden uitgelegd op welke punten het
tekst- en beeldmateriaal in de brochures kan worden geanalyseerd. Het eerste gedeelte uit deze
paragraaf gaat over kenmerken van afbeeldingen, tekstinhoud, beoogd effect van de afbeeldingen
en het gebruik van afbeeldingen in combinatie met tekst. Vervolgens worden culturele
gedragingen behandeld die relevant zijn voor de analyse van de HIV/Aids-voorlichtingsteksten
die in dit onderzoek zijn betrokken. Daarbij wordt de aandacht met name gericht op de zwarte
Afrikaanse cultuur zoals die bij veel Xhosa’s nog actueel lijkt te zijn. Dat is namelijk de cultuur
waar de voorlichtingsteksten van dit moment het verst van verwijderd lijken te zijn, en waarmee
wellicht meer dan nu het geval is, in een brochure rekening mee gehouden dient te worden.
In paragraaf 2.2 zal de theoretische achtergrond voor het experiment worden behandeld.
En zal de onafhankelijke variabele culturele identiteit onder de loep worden genomen, en daarna
wordt de aandacht gericht op de afhankelijke variabelen; aanvaarding en percepties over
kenmerken van de tekst aan bod.
Tot slot zullen in 2.3 de doelstelling en onderzoeksvragen aan bod komen.
16

HOOFDSTUK 2 OPZET ANALYSE EN EXPERIMENT
2.1 Opzet Analyse
2.1.1 Kenmerken van afbeeldingen
Wanneer een analyse wordt gedaan van de bestaande HIV/Aids-voorlichtingsteksten is
het van belang dat er wordt gekeken naar de kenmerken van afbeeldingen (Smelik, 1999). Deze
kenmerken bepalen hoe het beeld er uit ziet. Achtereenvolgens zullen eerst beeldvorming,
relevantie, helderheid, realiteit, bij- en onderschriften, kleur en plaats van de afbeelding worden
behandeld (Smelik, 1999).
2.1.1.1 Beeldvorming
Een beeld wordt gezien in één oogopslag. In die ene oogopslag vindt een heel proces plaats:
het beeld wordt herkend, er wordt gereageerd met een bepaalde emotie en tot slot wordt er een
betekenis en waardering aan gegeven (Smelik, 1999). Smelik (1999) geeft aan dat in de meeste
gevallen de aandacht van de lezer in eerste instantie uitgaat naar de afbeelding in plaats van naar
de tekst. Daartoe behoort ook de eventuele tekst binnen de afbeelding. Bijvoorbeeld de
stripwolkjes in een stripverhaal. Ook de kop of ondertitel worden bij de eerste oogopslag
meegenomen. Hierdoor wordt de aanvankelijke indruk van het totaalbeeld getoetst en wordt de
eerste betekenis aangevuld met andere betekenissen (Smelik, 1999).
Om betekenis te geven aan datgene dat wordt afgebeeld, is het van belang dat een aantal
aspecten van de afbeelding duidelijk worden gemaakt. Om een duidelijk beeld te vormen van
deze aspecten, is het noodzakelijk om te kijken hoe de voorstelling in de afbeelding is afgebeeld.
Wanneer goed naar een afbeelding wordt gekeken, dan blijkt het beeld opgebouwd te zijn uit
verschillende elementen (Smelik, 1999);
1 Mise-en-scène
2 (Foto)grafische aspecten
3 Beelduitsnede
4 Perspectief
Ad 1. Mise-en-scène
Mise-en-scène is alles wat zich binnen de afbeelding bevindt. Het is de manier waarop het beeld
is ingevuld, dat wil zeggen de manier waarop gebruik is gemaakt van de ruimte binnen het beeld.
Mise-en-scène bestaat uit de volgende onderdelen:
• Decor en setting.
17

• Costumering en grime/make-up.
• Gezichtsuitdrukking van de acteurs.
• Tekst: in stripwolkjes, de kop en de flankerende tekst rechts en links naast de tekening.
Ad 2. Fotografische aspecten
Hoewel er in de in dit onderzoek gebruikte HIV/Aids-voorlichtingsbrochures geen foto’s zijn,
gaan sommige fotografische aspecten ook op voor tekeningen. Een aantal relevante aspecten die
tot fotografie behoren:
• Kleur of zwart/wit
• Belichting
• Grafisch element
Ad 3. Beelduitsnede
Met beelduitsnede wordt de grootte en de vorm van de afbeelding bedoeld. Het kan zijn dat de
afbeelding dominant is aan de tekst of juist niet. Verder wordt met beelduitsnede ook het kader
bedoeld waarin de afbeelding zich bevindt. Een kader maakt een beeld eindig; het bepaalt wat er
in het beeld te zien is en wat er buiten valt. Het kan interessant zijn om na te gaan wat buiten
beeld is gebleven.
Ad 4. Perspectief
Het perspectief leidt de ogen van de kijker langs bepaalde lijnen naar bepaalde punten in de
afbeelding. In feite bepaalt het perspectief de relatie van de toeschouwer tot de afbeelding.
Beeldvorming staat niet los van waarden en normen (Smelik, 1999). Zulke waarden en
normen zijn cultureel en historisch bepaald en worden in beeldvorming vaak bevestigd. Het valt
bijvoorbeeld op dat in de brochure die is gebruikt voor dit onderzoek, de doktoren blank zijn en
de patiënten zwart. Dit valt in het heersende cliché, dat HIV/Aids in Zuid-Afrika een ziekte van
zwarte mensen is. Om te onderzoeken hoe de beeldvorming wordt weerspiegeld in de brochures,
zal er daarom ook gekeken moeten worden naar datgene dat niet wordt afgebeeld of beschreven.
2.1.1.2 Relevantie
De afbeeldingen moeten tekstrelevant zijn. Er moeten geen afbeeldingen bij de tekst staan
die niets met het geschrevene te maken hebben (Dwyer, 1978; Levin & Lesgold, 1978; Moore &
18

Dwyer, 1994, geciteerd in De Lange, 1999). Dit blijkt onder meer uit de Stroop Effect Theory,
die de nadruk legt op de incongruentie tussen tekst en beeld (Stroop, 1935).
2.1.1.3 Realiteit
Een hoge mate van detail en realiteit van afbeeldingen zorgen ervoor dat de
begrijpelijkheid van de tekst groter is. Wanneer afbeeldingen dus realistisch worden weergegeven
kan dit er voor zorgen dat de begrijpelijkheid toeneemt (Pettersson, 1983).
De invloed van gedetailleerdheid en realiteit hangt af van de tijd en moeite die de lezer
besteed aan het bestuderen van de afbeelding. Lezers hebben de neiging om niet op de details te
letten in complexe afbeeldingen (Peeck, 1987; Dwyer, 1978, geciteerd in De Lange, 1999).
2.1.1.4 Bij- en onderschriften
Wanneer er gelabelde informatie bij een afbeelding wordt gevoegd, kan dat de herinnering
en begrijpelijkheid van de aangeboden informatie vergroten (Mayer, 1989, geciteerd in De
Lange, 1999). Afbeeldingen met descriptieve en instructieve labels kunnen de begrijpelijkheid en
herinnering van tekst- en beeldmateriaal vergroten (Bernard, 1990, geciteerd in De Lange, 1999).
Afbeeldingen zouden bij- en onderschriften moeten bevatten zodat de lezer de afbeelding beter
kan begrijpen. Lezers kunnen namelijk de afbeeldingen op verschillende manieren interpreteren
(Pettersson, 1983).
2.1.1.5 Kleur
Selectief gebruik van kleur in afbeeldingen kan helpen om de aandacht van de lezer naar
een bepaald aspect van de afbeelding te trekken. Dit kan de herinnering en begrijpelijkheid
vergroten. Kleur kan ook juist de aandacht naar het verkeerde aspect van de afbeelding trekken
of het kan de afbeelding te complex maken (Dywer, 1968, 1978; Lamberski, 1983; Peeck, 1987;
Dwyer & Moore, 1995, geciteerd in De Lange, 1999). Het is ook gebleken dat realistische kleuren
meer bijdragen aan het verwerken van informatie via tekst en beeld dan onrealistische kleuren
(De Lange, 1999). Met realistisch wordt bedoeld dat personen, voorwerpen, landschappen,
enzovoort in de afbeeldingen waarheidsgetrouw zijn afgebeeld.
2.1.1.6 Plaats van de afbeelding
In een onderzoek van Brody en Legenza (1980, geciteerd in De Lange, 1999) over de plaats van
de afbeeldingen bij een tekst, werd onderzocht of de positie van afbeeldingen in een tekst
bijdraagt aan de begrijpelijkheid van de tekst. Ze onderzochten tevens of er een verschil in
19

egrijpelijkheid is wanneer een afbeelding wordt gepresenteerd als een overzicht van het verhaal
of juist in een specifiek gedeelte van de tekst. De uitkomst was dat een afbeelding die na een tekst
wordt gepresenteerd meer effect heeft dan een afbeelding die voor een tekst wordt gepresenteerd.
Tevens bleek dat de overzichtsafbeelding beter wordt onthouden dan een afbeelding die
verwijst naar een specifiek gedeelte van de tekst.
2.1.2 Tekstinhoud
Naast kenmerken van afbeeldingen is tekstinhoud een belangrijk onderdeel in de analyse
van HIV/Aids-voorlichtingsmateriaal. Het is namelijk gebleken dat materiaal met een hoge graad
van interesse meer herinnering en begrijpelijkheid oproept dan materiaal met een lage graad van
interesse (Beck, 1983, geciteerd in De Lange, 1999). Afbeeldingen kunnen behulpzaam zijn bij
moeilijk te begrijpen teksten, zoals een onbekende situatie. Op deze manier heeft de afbeelding
een positief effect op de visualisatie van de situatie (Peeck, 1993, geciteerd in De Lange, 1999).
2.1.3 Beoogd effect van de afbeeldingen
In de titel van deze paragraaf staat beoogd effect van de afbeeldingen, omdat de vraag welk effect
(ook wel: functie) een afbeelding daadwerkelijk heeft, pas kan worden beantwoord als die
afbeelding aan lezers is voorgelegd en die lezers antwoord hebben kunnen geven op de vraag hoe
ze die afbeeldingen interpreteren. Tot dan kunnen de makers en de onderzoekers niet meer dan
vermoeden wat het effect zal zijn. Levin (1979) heeft een indeling gemaakt van effecten van
afbeeldingen. Ze worden als volgt ingedeeld:
1. Decoratieve afbeeldingen zijn tekstirrelevant en zijn alleen gebruikt om het materiaal
aantrekkelijker en mooier te maken. De functie van decoratieve afbeeldingen is om de
aandacht van de lezer te trekken.
2. Representatieve afbeeldingen. Deze afbeeldingen representeren objecten en ideeën uit de tekst
en vertellen hetzelfde verhaal als de tekst. Ze herhalen niet alleen de informatie uit de
tekst, maar ze zorgen er ook voor dat de tekst beter te begrijpen is. Afbeeldingen met een
representatieve functie ondersteunen het begrijpen en worden het meest gebruikt in teksten
beeldmateriaal.
3. Organisatieafbeeldingen helpen om een onduidelijke tekst of een tekst met een onduidelijke
structuur helderder te krijgen. Voorbeeld hiervan is de bouwtekening van een
modelvliegtuigje, die ondersteunt de geschreven instructie. Deze afbeeldingen hebben de
functie om te worden ingezet om problemen met de code van boodschappen te
voorkomen of op te lossen. Een beeld kan diverse elementen tegelijkertijd representeren
20

als een informatie-element en daardoor de informatie niet alleen concreter maken, maar
ook meer coherent, compacter en begrijpelijker (Marcus e.a., 1996).
4. Transformatieve afbeeldingen zorgen voor de transformatie van tekst in een meer concrete
vorm. Op deze manier wordt het voor de lezer gemakkelijker om grote stukken tekst te
begrijpen.
2.1.4 Het gebruik van afbeeldingen in combinatie met de tekst
Wanneer er in de tekst melding wordt gemaakt van het feit dat de lezer de afbeelding
moet gebruiken of wanneer er verwezen wordt naar de afbeelding, dan wordt de tekst beter
begrepen (Pater e.a.., 1990, geciteerd in De Lange, 1999).
Tekst en afbeeldingen kunnen op verschillende manieren geïnterpreteerd worden. De
interpretatie van de afbeelding in combinatie met tekst wordt beïnvloed door ervaringen, socioeconomische-culturele
omgeving, de invloed van de stad en het niveau van visuele geletterdheid
(Hugo, 1997).
2.1.5 Culturele gedragingen
Naast kenmerken van afbeeldingen, tekstinhoud, beoogd effect van afbeeldingen en tekst
in combinatie met beeld, zijn culturele gedragingen ook een belangrijk element van een analyseinstrument
voor HIV/Aids-voorlichting. Het is namelijk gebleken dat culturele gedragingen
belangrijk zijn in het kader van voorlichting (Van Dyk, 2001). Culturele gedragingen zijn relevant
voor de analyse van tekst en beeld in HIV/Aids-voorlichtingsmaterialen, omdat niet
onwaarschijnlijk is dat culturele gedragingen van invloed zijn op de interpretatie van beelden en
teksten. Dit zou betekenen dat er in bij de keuze van tekst en beeld in voorlichtingsmaterialen
rekening moet worden gehouden met de culturele achtergrond van de doelgroep. Van Dyk (2001)
introduceert in haar artikel een model waarin ze stelt dat veel traditionele Afrikaanse normen en
waarden, opvattingen en gewoontes, sterke implicaties zouden moeten hebben voor HIV/Aidsvoorlichting.
Van Dyk (2001) beschrijft een model dat kan worden gebruikt om, met behulp van
deze Afrikaanse normen en waarden de voorlichting te kunnen analyseren en vervolgens zo
mogelijk verbeteren. Dit model noemt ze het PEN-model. In dit model staat centraal dat
traditionele en culturele overtuigingen en gedragingen over de gezondheid gecategoriseerd
kunnen worden als positief (P), exotisch (E) of negatief (N). “Positieve gedragingen” zijn dan
waarden en gedragingen die nuttig of heilzaam kunnen zijn bij pogingen om besmetting te
voorkomen. Deze gedragingen moeten aangemoedigd en versterkt worden. Het verbieden van
seksueel verkeer voor het huwelijk of met weduwen of vrouwen die ooit een abortus of
21

miskraam hebben gehad, zijn voorbeelden van dergelijke positieve gedragingen. Een dergelijk
verbod, dat volgens Van Dyk (2001) past bij typische Afrikaanse normen en waarden, kan er
immers toe leiden dat HIV/Aids kan worden voorkomen of verminderd.
De “exotische gedragingen” in het PEN-model zijn te omschrijven als gewoonten die bij
Westerlingen onbekend zijn, maar die in principe niet van invloed zijn op de verspreiding van
HIV/Aids. Exotische gedragingen hoeven volgens Van Dyk (2001) niet te worden veranderd; ze
dienen te worden gerespecteerd. Voorbeelden van dergelijke exotische gedragingen zijn
polygamie met steeds dezelfde partners, culturele rituelen en kruidengenezingen.
Tot slot zijn er de “negatieve gedragingen” uit het PEN-model. Deze gedragingen zouden
ervoor kunnen zorgen dat HIV/Aids wordt verspreid. Om die reden is het van belang dat ze
veranderd worden. Voorbeelden van negatieve culturele gedragingen zijn seks met meerdere
wisselende partners, reinigingsrituelen en seks in ruil voor gastvrijheid.
Zoals in de inleiding al is gezegd is de aandacht in deze paragraaf gericht op de zwarte
Afrikaanse cultuur zoals die bij veel Xhosa’s nog actueel lijkt is.
Nu duidelijk is geworden wat belangrijke onderdelen van een analyse-instrument voor HIV/Aidsvoorlichtingsteksten
zijn, kan het analyse-instrument in elkaar worden gezet. Voor een compleet
overzicht van dit instrument, wordt verwezen naar bijlage 1.
2.2 Opzet experiment
Niet alleen het opstellen van een analyse-instrument is belangrijk om een bijdrage te
leveren aan de verbetering van de bestaande HIV/Aids-voorlichtingsteksten. Ook moet worden
onderzocht in hoeverre de reacties verschillen van verschillende culturele groepen op het
gebruikte tekst- en beeldmateriaal. Met behulp van een experiment kan deze reactie worden
gemeten. De vragenlijst voor het experiment wordt gebaseerd op de gevonden literatuur over
tekst en beeld.
Zoals uit de beschrijving van het experiment dat in paragraaf 4.5 zal zijn, is er voor
gekozen om behalve de culturele achtergrond (verder: gedragingen) van de proefpersonen
(Afrikaners, Xhosa’s en kleurlingen) ook een aantal andere variabelen in de analyse van de data te
betrekken. In paragraaf 2.2.1 worden de culturele gedragingen behandeld en de daarbij behorende
dimensie individualisme en collectivisme. In paragraaf 2.2.2 wordt de aanvaarding van de tekst
behandeld. Tot slot worden in 2.2.3 de percepties van de respondenten op de kenmerken van de
tekst behandeld.
22

2.2.1 Culturele identiteit
De culturele identiteit van personen is de sociale identiteit van die personen die zich richt
op het lidmaatschap van de cultuur (Gudykunst, 1991). Deze identiteit heeft een enorme invloed
op de communicatie in het dagelijks leven, maar meestal is men zelf niet op de hoogte van deze
invloed. Men wordt pas bewust van de invloed van deze culturele identiteit op de communicatie
als men in een andere cultuur is of er anderszins interactie plaatsvindt met mensen uit een andere
cultuur
Er bestaan verschillende culturele dimensies die allemaal bijdragen tot de inhoud van de
culturele identiteit. Dimensies die volgens Gudykunst (1991) het meest van invloed is op de
communicatie, is individualisme/collectivisme.
2.2.1.1 Individualisme en collectivisme
Volgens Hofstede (1991) is een samenleving individualistisch als de onderlinge banden
tussen individuen los zijn. Iedereen wordt geacht uitsluitend te zorgen voor zichzelf en voor zijn
of haar naaste familie. Wanneer een samenleving collectivistisch is, zijn de individuen vanaf hun
geboorte opgenomen in sterke, hechte groepen, die hun levenslang bescherming bieden in ruil
voor onvoorwaardelijke loyaliteit.
2.2.2 Aanvaarding van de tekst
Volgens Badenhorst (1997) is het van belang dat de respondenten op hun eigen manier
vragen uit een vragenlijst beantwoorden, zonder dat interpretaties op een bepaalde manier
worden beïnvloed. Belangrijk is dat de respondenten aannemen wat in de tekst wordt verteld.
Een belangrijk aspect hiervan is de beeldvorming die plaatsvindt bij het lezen van de tekst
(Smelik, 1999). Het is van belang dat de lezer van de tekst hetzelfde beeld heeft gevormd als de
maker van de tekst en dat de lezer hetzelfde doel voor ogen heeft als de maker van de tekst
(Badenhorst, 1997).
2.2.3 Percepties van de respondenten op de tekst
2.2.3.1 Karakters
In een onderzoek van Badenhorst (1997) werd gevraagd wie de karakters/personen waren
in een bepaald gedeelte van de tekst. Door deze vraag te stellen, kan worden gekeken wat de
respondent over de verschillende personen te zeggen heeft, wat voor omschrijving de respondent
geeft over de desbetreffende persoon en of deze omschrijving wellicht afwijkt van andere
antwoorden die zijn gegeven door de verschillende culturele groepen op de vraag.
23

2.2.3.2 Woorden en effecten
Woorden, effecten en klanknabootsingen kunnen op verschillende manieren worden
geïnterpreteerd. Respondenten van verschillende culturele achtergronden kunnen anders reageren
op deze onderdelen (Badenhorst, 1997).
Figuur 6 Klanknabootsing
2.2.3.3 Tekstballonnen
Een manier van communiceren in een stripverhaal gaat door middel van tekstballonnen.
Er bestaan verschillende soorten tekstballonnen. Volgens Badenhorst (1997) zijn deze
tekstballonnen met een bepaalde intentie gemaakt door de schrijver. Het kan echter zijn dat niet
duidelijk is wat er mee bedoeld wordt, of dat de respondenten totaal verschillende antwoorden
geven. Hieronder zijn een aantal verschillende tekstballonnen afgebeeld (Badenhorst, 1997).
Wordt meestal gebruikt om het
praten van de karakters weer te geven.
Figuur 7 Verschillende soorten tekstballonnen
24
Wordt meestal gebruikt om
aan te geven dat de karakters

2.3 Doelstelling en onderzoeksvragen
Doelstelling:
Bijdragen aan een verbetering van de bestaande HIV/Aids-voorlichtingsteksten in Zuid-Afrika.
Onderzoeksvragen:
1. Wat is een bruikbare aanvulling van het component beeldmateriaal in het reeds bestaande
analyse-instrument voor HIV/Aids-voorlichtingsteksten in een multiculturele context?
2. In hoeverre verschillen de reacties van Zuid-Afrikaanse jongeren uit verschillende
culturele achtergronden op een stripverhaal dat tot doel heeft persuasieve voorlichting
van HIV/Aids te realiseren?
2.3.1 Operationele definities
Begrip Operationele definitie
Beeldmateriaal algemene term die verwijst naar foto’s, realistische
illustraties, symbolen, abstracte illustraties en
grafische elementen (kaarten, grafieken en
decoratieve elementen) (De Lange, 1999).
Bruikbaar toepasbaar door de beoordelaar op echte
HIV/Aids-voorlichtingsteksten.
Betrouwbaar de meting moet zo min mogelijk van
Stripverhaal
toevalsfactoren afhankelijk zijn.
een verhaal dat wordt verteld in afbeeldingen. De
karakters of mensen in het stripverhaal vertellen
hun verhaal door middel van woorden, acties en
gedachten (George’s story, 2001).
Jongeren jongeren in de leeftijd van 18 tot en met 21 jaar.
Verschillende culturele achtergronden Afrikaners (blank), kleurlingen en Xhosa’s (zwart)
uit Zuid-Afrika
25

HOOFDSTUK 3 METHODEN VAN ONDERZOEK VAN ANALYSE-INSTRUMENT
3.1 Inleiding
In dit hoofdstuk zal het analyse-instrument voor tekst en beeld worden behandeld. In
paragraaf 3.2 wordt behandeld wat ontbreekt aan het bestaande analyse-instrument van
Roodenburg (2002), op het gebied van tekst en beeld. Tot slot zal in paragraaf 3.3 het materiaal
voor de analyse worden behandeld.
3.2 Analyse-instrument
Het onderdeel van het analyse-instrument over tekst en beeld zoals dat is ontwikkeld
door Roodenburg (2001) bevat 37 vragen. Voor een compleet overzicht van dit onderdeel van
het instrument, wordt verwezen naar bijlage 2. Dit analyse-instrument is al behoorlijk volledig en
er is dan ook slechts een klein aantal vragen dat kan worden toegevoegd. Deze toevoegingen
volgen uit bestudering van de relevante literatuur. In totaal zullen er vijftien vragen worden
toegevoegd om een zo volledig mogelijk instrument te maken. Voor een overzicht van de
aanvulling van het bestaande analyse-instrument van Roodenburg (2001) wordt verwezen naar
bijlage 1.
Na het bestuderen van de relevante literatuur worden de volgende onderdelen toegevoegd
aan het bestaande analyse-instrument van Roodenburg (2001):
• Kenmerken van afbeeldingen
o Beeldvorming
o Realiteit
o Kleur
o Plaats van de afbeelding
• Tekstinhoud
• Gebruik afbeeldingen en tekst
• Culturele gedragingen
Het analyse-instrument van Roodenburg bestaat grofweg uit vier onderdelen; algemene
kenmerken van afbeeldingen, combinatie tekst en beeld, functie van afbeeldingen en plaats van
afbeeldingen.
26

Kenmerken van afbeeldingen
In het eerste gedeelte worden vragen gesteld over het de duidelijkheid, relevantie,
overredingskracht, geschiktheid, implicietheid/explicietheid, onderschriften, afdrukkwaliteit,
plaats, effect van en type afbeeldingen.
Er zijn nu drie onderdelen bijgekomen om de analyse van kenmerken van afbeeldingen zo
compleet mogelijk te maken. Om te beginnen de beeldvorming, bestaande uit wat, hoe en wat er
niet wordt afgebeeld. Daarna realiteit en kleur van de afbeeldingen. De motivatie voor deze keuze
is te lezen in paragraaf 3.1. In die paragraaf is nog meer te lezen over kenmerken van
afbeeldingen. Deze zijn weliswaar niet opgenomen in het analyse-instrument, maar wel relevant
in dit onderzoek om een zo totaal mogelijk beeld te vormen van kenmerken van afbeeldingen.
Verhoudingen tekst en beeld
Na het onderdeel kenmerken van afbeeldingen, wordt er in het analyse-instrument van
Roodenburg (2001) overgegaan op de verhoudingen tekst en beeld. Er wordt hier een tweetal
vragen aan toegevoegd; is de tekst te begrijpen zonder de afbeeldingen en zijn de afbeeldingen te
begrijpen zonder de tekst? In paragraaf 2.1.4 wordt deze keuze toegelicht.
Functies van afbeeldingen
Daarna komen de functies van afbeeldingen aan bod in het analyse-instrument van
Roodenburg (2001). Er worden nog twee functies aan toegevoegd; representatieve en
transformatieve functies. In paragraaf 2.1.3 is te lezen wat de achterliggende gedachte is voor de
keuze van deze afbeeldingen. Daar worden nog twee andere functies genoemd die niet in het
analyse-instrument worden opgenomen, omdat ze daar al in staan (decoratieve en organisatie
afbeeldingen). Ze staan toch in het paragraaf 2.1.3, omdat het een verdeling van Levin (1979) is
en deze wel compleet dient te worden opgenomen.
Plaats van de afbeelding
Tot slot vermeldt Roodenburg (2001) de plaats van de afbeeldingen ten opzichte van de
tekst. In dit onderzoek is daar niets over geschreven, omdat deze indeling al zo volledig mogelijk
is.
27

Tekstinhoud en culturele gedragingen
Zoals al vermeld is aan het begin van deze paragraaf, worden er tot slot nog twee
onderdelen toegevoegd aan het bestaande analyse-instrument: tekstinhoud en culturele
gedragingen. In het bestaande instrument wordt hier geen melding van gemaakt, terwijl deze
noodzakelijk zijn om een zo goed mogelijke analyse uit te kunnen voeren. De motivatie voor de
keuze van tekstinhoud is terug te lezen in paragraaf 2.1.2. Van culturele gedragingen wordt in dit
gedeelte van het analyse-instrument niets over gezegd, terwijl deze toch een belangrijk onderdeel
vormen van een analyse-instrument (zie paragraaf 2.1.5). Voor een overzicht van de toegevoegde
onderdelen aan het bestaande analyse-instrument van Roodenburg, wordt verwezen naar bijlage
1.
3.3 Materiaal
Voor de analyse is gebruik gemaakt van hoofdstuk 1 van het stripverhaal George’s story.
Deze brochure is gebaseerd op de tweede en derde Soul City televisieserie. In dit programma
worden verhalen verteld over mensen uit Soul City, wiens leven wordt beheerst door HIV en
Aids. De brochure is onderverdeeld in vijf hoofdstukken. Na elk hoofdstuk volgt er een
Information Page, waar meer wordt verteld over HIV en Aids. De brochure bestaat uit 36 pagina’s
en is volledig in kleur uitgegeven. In dit onderzoek wordt alleen gebruik gemaakt van hoofdstuk
één. In dit hoofdstuk komen onderwerpen naar voren als de eerste kennismaking met HIV/Aids,
de problemen die zich voordoen wanneer iemand besmet is met het virus en op wat voor manier
je de ziekte kunt oplopen. Het hoofdstuk bestaat uit vijf pagina’s met gekleurde afbeeldingen en
tekst die samen een stripverhaal vormen.
De uitgevoerde analyse op de toegevoegde onderdelen van het analyse-instrument is te
lezen in bijlage 3.
28

HOOFDSTUK 4 METHODEN VAN ONDERZOEK VAN HET EXPERIMENT
4.1 Inleiding
In dit hoofdstuk wordt de methodologie van het experiment behandeld. In paragraaf 4.2
zal het materiaal dat is gebruikt voor het experiment worden behandeld, in paragraaf 4.3 wordt
een omschrijving gegeven van de proefpersonen, in 4.4 wordt het design van het experiment
uitgelegd. In paragraaf 4.5 de instrumentatie, in 4.6 de procedure en tot slot in 4.7 de verwerking
van de gegevens.
4.2 Materiaal
Voor het experiment, is net als voor de analyse (zie vorige hoofdstuk), hoofdstuk één van
het stripverhaal George’s Story gebruikt. De argumentatie voor de keuze van hoofdstuk één zijn
geformuleerd in paragraaf 3.3.
4.3 Proefpersonen
Aan dit experiment hebben drie groepen studenten deelgenomen van verschillende
culturele achtergronden; blanke Afrikaners, kleurlingen en zwarte Xhosa’s. Allen variërend in de
leeftijd van 18 tot en met 21 jaar. De groepen bestonden ieder uit 25 personen om zo een
adequaat onderscheidend vermogen van de te hanteren toetsen te bereiken (Maes e.a., 1996).
Xholiswa Mdemka, docente Xhosa aan de Universiteit van Stellenbosch en tevens
assistente van professor Visser, was contactpersoon voor de zwarte studenten. Via haar zijn 25
studenten bereid gevonden om mee te werken aan het onderzoek. De blanke en kleurling
studenten zijn benaderd via Petro Faassen, onderzoeksassistent van professor De Stadler.
De blanke en kleurling proefpersonen studeerden allen aan de Universiteit van
Stellenbosch. De zwarte proefpersonen studeerden op de Highschool Kayamandi, te Kayamandi,
een township van Stellenbosch. De gemiddelde leeftijd is 20,3 jaar. De jongste respondent was 18
jaar en de oudste was 21 jaar. Totaal zijn er 38 vrouwen en 37 mannen geënquêteerd.
29

4.4 Ontwerp
Alle respondenten hebben dezelfde tekst en vragenlijst gekregen. Het ontwerp van het
experiment ziet er als volgt uit:
Eén tekst; hoofdstuk
één van van het
stripverhaal George’s
Story
Tabel 1 Ontwerp van het experiment
4.5 Instrumentatie
Blanke respondenten Zwarte respondenten Kleurling respondenten
De vragenlijst bestond uit drie onderdelen (voor een compleet overzicht van de vragenlijst
wordt verwezen naar bijlage 4):
1. Inleidende vragen
2. Profielvragen (onafhankelijke variabelen)
3. Vragen over het stripverhaal (afhankelijke variabelen)
In totaal zijn er 9 inleidende vragen gesteld, 30 profielvragen en 18 vragen over het stripverhaal.
4.5.1 Inleidende vragen
In vragen 1 tot en met 4 van de vragenlijst zijn eerst demografische variabelen gemeten,
waaronder wordt verstaan; geboorteplaats, leeftijd, woonplaats en afkomst. Daarna zijn er nog
vier vragen gesteld die vragen naar de moedertaal van de respondent, of ze ook andere talen
spreken, welke taal ze thuis spreken, aan welke taal ze de voorkeur geven en welke taal ze het best
beheersen. Deze vragen zijn gesteld om een zo compleet mogelijk beeld van de respondent te
kunnen vormen.
4.5.2 Profielvragen
In het tweede deel van de vragenlijst zijn profielvragen gesteld over de mate waarin de
respondent zich verbonden voelt met zijn of haar cultuur en in hoeverre de respondent
individualistisch of collectivistisch is (Gudykunst, 1991). De respondent diende deze vragen te
30

eantwoorden op een vijfpuntsschaal. Voor de twee onderdelen van de profielvragen (mate van
verbondenheid met cultuur en individualistisch/collectivistisch) zijn twee verschillende
vijfpuntsschalen gebruikt. Voor de mate van verbondenheid met cultuur (vraag 1 tot en met 10)
is gebruik gemaakt van de volgende schaal:
Always false > answer 1
Mostly false > answer 2
Sometimes true and sometimes false > answer 3
Mostly true > answer 4
Always true > answer 5
Voor de profielvragen over individualisme/collectivisme (vraag 11 tot en met 30) is de volgende
schaal gebruikt:
Opposed to my values > answer 1
Not important to me > answer 2
Somewhat important to me > answer 3
Important to me > answer 4
Very important to me > answer 5
4.5.3 Vragen over stripverhaal
Het derde deel van de vragenlijst bestond uit vragen over het stripverhaal Al deze vragen
waren open. Dit gedeelte bestond uit vier onderdelen:
• Aanvaarding van de tekst. Volgens Badenhorst (1997) zijn deze vragen van belang omdat de
respondenten op hun eigen manier de vraag moeten beantwoorden, zonder dat hun
interpretaties op een bepaalde manier worden beïnvloed (vraag 1 tot en met 4).
• Perceptie van de respondenten ten opzichte van de karakters in de strip. Door deze vragen te stellen,
kan worden gekeken wat de respondent over de verschillende personen te zeggen heeft
en wat voor omschrijving de respondent geeft over de desbetreffende persoon (vraag 5,
6, 10, 11, 12, 13).
• Interpretatie van de in de strip gebruikte woorden en effecten. Alle klanknabootsingen, beelden en
effecten kunnen op een andere manier worden geïnterpreteerd. Het is de vraag of alle
respondenten een eenduidig antwoord geven op de vraag wat deze betekenen (vraag 7 tot
en met 9).
• Algemene vragen. Deze zijn gesteld om er achter te komen wat de respondent van bepaalde
aspecten uit de brochure vond. De beproefde aspecten zijn:
31

4.6 Procedure
o Wat de respondent vindt van het feit dat er alleen zwarte of kleurling mensen
in de strip zijn.
o Wat de respondent vindt van het feit dat de brochure in het Engels is.
o Wat de respondent vindt van de verhouding tussen de hoeveelheid tekst en
beeld.
o Of de afbeeldingen genoeg vertellen over HIV en Aids.
o Wat de respondent over HIV en Aids te vertellen heeft.
De vragenlijsten zijn afgenomen op de Universiteit van Stellenbosch en op de Highschool
Kayamandi in Kayamandi. Op de Universiteit van Stellenbosch was een lokaal beschikbaar waar
de blanke en kleurling studenten de vragenlijst in konden vullen. Voor de studenten die niet op
dat tijdstip naar de universiteit konden komen, werd de mogelijkheid geboden om de enquête op
het Schrijfcentrum in Stellenbosch in te vullen.
De afname van de enquêtes bij de zwarte studenten vond plaats op de highschool in
Kayamandi. Ook hier was een lokaal gereserveerd waar de studenten de enquêtes konden
invullen. Alle studenten werd gevraagd om de open vragen te motiveren. Mochten er
onduidelijkheden zijn, dan konden de studenten zich richten tot de proefleider.
Wanneer de vragenlijst was ingevuld, kreeg de respondent een bedrag van tien rand
(ongeveer één euro) en werd hij of zij vriendelijk bedankt voor het deelnemen aan het
experiment. Het bedrag van tien rand is relatief veel in Zuid-Afrika. Zowel op de universiteit als
op de highschool werd deze procedure uitgevoerd.
De afname per vragenlijst duurde gemiddeld dertig minuten. De zwarte studenten deden
er iets langer over dan de andere twee groepen, dit kan te maken hebben met het feit dat zij het
Engels minder goed beheersen dan de blanke en kleurling studenten.
4.7 Verwerking van de gegevens
Om een antwoord te vinden op de geformuleerde vraagstelling en deelvragen zijn de
antwoorden van de drie verschillende culturele groepen met elkaar vergeleken. Alle antwoorden
zijn ingevoerd in de computer met behulp van het statistische programma SPSS versie 11.0.1.
Om het verwerken van de open vragen zo adequaat mogelijk te laten verlopen zijn de
antwoorden ingedeeld in categorieën. Deze categorieën zijn getoetst op de mate waarin
betrouwbare scores mogelijk zijn. Door middel van een schema (zie bijlage 5) heeft een
32

onafhankelijk persoon van tien enquêtes de vragen onderverdeeld in de bestaande categorieën,
om te beoordelen of de gemaakte categorieën in voldoende mate objectief zijn. Het bleek dat er
slechts enkele categorieën moesten worden herzien. In bijlage 6 zijn de verwijderde of gewijzigde
categorieën gemarkeerd weergegeven.
Voordat antwoorden van verschillende proefpersonen konden worden vergeleken, moest
worden gekeken in welke mate de antwoorden van de afzonderlijke proefpersonen op vragen die
gedacht werden hetzelfde concept te meten met elkaar samenhangen. Met andere woorden, of de
profielvragen intern consistent zijn (Van Wijk, 2000). Dit is te berekenen via een factoranalyse en
het berekenen van de Cronbach’s Alpha. Een factoranalyse kan inzicht geven in de mate waarin
bestaande variabelen onafhankelijk van elkaar kunnen zijn. Oftewel, het gaat om de betekenis van
verbanden te onderzoeken (te verklaren) tussen verschillende, op zich moeilijk te interpreteren,
variabelen die onderling, op in min- of meerdere mate gecorreleerd kunnen zijn aan een bepaald
gemeten verschijnsel (Van Wijk, 2000). Na de factoranalyse kan met behulp van Cronbach’s
Alpha worden onderzocht wat de interne consistentie van de profielvragen is. Met behulp van
Cronbach’s Alpha is het mogelijk om te onderzoeken in hoeverre de verschillende vragen
dezelfde variabele meten. Na het uitvoeren van deze twee handelingen, zijn twee nieuwe
variabelen in het bestand opgenomen, te weten culturele identiteit en
individualisme/collectivisme.
Met deze nieuwe waarden is gekeken of het mogelijk was om deze te koppelen aan de
culturele achtergrond van de respondent én de open vragen over het stripverhaal. Het bleek dat
dat niet mogelijk was, omdat er te weinig celvulling was. Concreet houdt dat in dat er naar
verbanden moet worden gezocht in een driedimensionale tabel. Bijvoorbeeld culturele
achtergrond (3 groepen) met een open vraag over het stripverhaal (4 antwoordcategorieën), met
collectivisme (verdeeld in scores boven en scores onder het gemiddelde). Dit houdt in dat er 24
cellen (3x4x2) cellen gevuld moeten worden. In totaal zijn er echter maar 75 proefpersonen.
Indien deze evenredig verdeeld zouden zijn, zitten er zo’n drie proefpersonen per cel. Dat is voor
de analyse van de resultaten te weinig en om die reden kunnen die analyses niet worden
uitgevoerd.
Nadat is gebleken dat het niet mogelijk was om de culturele identiteit van de
respondenten te koppelen aan de respondenten én de open vragen uit de vragenlijst, zijn er
kruistabellen gemaakt van de culturele achtergrond van de respondent en de open vragen. In deze
kruistabellen is af te lezen welke antwoorden de drie culturele groepen antwoorden hebben
gegeven op de open vragen. De eerste tabel is gemaakt (zie tabel 13) om te kijken of er een
verband is tussen de culturele groepen en de antwoorden die worden gegeven op de open vragen.
33

Dit is gedaan met behulp van een Chi-kwadraat (X²) toets. Vervolgens zijn de tabellen weergeven
van de vragen die een voldoende significantieniveau hadden.
Tot slot is gekeken of het mogelijk was om de antwoorden te toetsen op individualisme
en collectivisme. Daarvoor zijn er nieuwe variabelen gemaakt, te weten individualisme en
collectivisme. Deze zijn gebaseerd op de dertig vragen over individualisme en collectivisme die
overbleven na het berekenen van Cronbach’s Alpha. Door middel van een variantieanalyse met
meerdere onafhankelijke variabelen is gekeken of er een significant verband is tussen de mate van
individualisme dan wel collectivisme en de antwoorden op de open vragen. Voor de vragen die
een dergelijk verband aantoonden is de volledige tabel weergegeven.
34

HOOFDSTUK 5 RESULTATEN EXPERIMENT
5.1 Inleiding
In dit hoofdstuk zullen de resultaten van het experiment worden weergegeven. Eerst zal
in paragraaf 5.2 en 5.3 de interne consistentie van de onafhankelijke variabelen worden
behandeld. Vervolgens worden de antwoorden op de profielvragen uit de vragenlijst in paragraaf
5.4 behandeld. De antwoorden op de open vragen tot slot, zullen in paragraaf 5.5 worden
behandeld.
5.2 Factoranalyse
Een factoranalyse kan inzicht geven in de mate waarin bestaande variabelen onafhankelijk
van elkaar kunnen zijn. Oftewel, het gaat om de betekenis van verbanden te onderzoeken tussen
verschillende op zich moeilijk te interpreteren, maar reeds bekende, variabelen die onderling op
een of andere manier, in mindere of meerdere mate gecorreleerd kunnen zijn aan een bepaald
gemeten verschijnsel (Van Wijk, 2000). Door middel van factoranalyse kan datareductie
plaatsvinden.
De vragenlijst begint met tien vragen over de sterkte van de culturele identiteit. Er is een
factoranalyse uitgevoerd op deze tien vragen.
Factor Matrix a
I enjoy being a member of
my culture
I have a positive view of
my culture
Being a member of my
culture is important to me
I like the things that make
me a member of my
culture and different from
people in other cultures
Being a member of my
culture plays a large role
in my life
If I were born again, I
would want to be born as
a member of a different
culture
Factor
1
,814
,758
,639
,516
,493
,448
Extraction Method: Principal Axis Factoring.
a. 1 factors extracted. 6 iterations required.
Tabel 2 Factoranalyse sterkte van culturele identiteit
35

Uit tabel 2 is af te lezen dat er 4 van de 10 vragen uit zijn gehaald. Dit is gedaan om de sterkte
van culturele identiteit tot één variabele te maken.
Ook op de 20 daaropvolgende vragen is een factoranalyse uitgevoerd. Deze vragen waren
bedoeld om individualisme en collectivisme te meten.
Factor Matrix a
17 Being ambitious
2 Preserving the welfare
of others
16 Being polite to others
8 Having harmony in my
relations with others
15 Being logical in my
approach to work
3 Being successful by
demonstrating my
individual competency
14 Living in a stable
society
20 Enhancing to welfare
of others
9 Having an exciting and
challenging life
5 Being independent in
thought and action
1 Obtaining pleasure or
sensuous gratification
12 Avoiding the violation
of social norms
7 Obtaining status and
prestige
19 Being able to
choose what I do
11 Being recognised for
my individual work
Factor
1
,829
,606
,558
,542
,512
,469
,458
,451
,404
,393
,385
,383
,378
,367
,362
Extraction Method: Principal Axis Factoring.
a. 1 factors extracted. 5 iterations required.
Tabel 3 Factoranalyse individualisme/collectivisme
Ook hier blijkt dat er datareductie heeft plaatsgevonden, vijf vragen zijn er uitgehaald om ervoor
te zorgen dat de vragen over individualisme en collectivisme tot één variabele kunnen worden
gevormd. Dit is in tabel 3 te zien.
36

5.3 Interne consistentie
De interne consistentie bepaalt in hoeverre de verschillende vragen dezelfde variabele
meten. Dit kan worden bepaald door middel van Cronbach’s Alpha. De ondergrens van
Cronbach’s Alpha, met andere woorden welke waarde de alfa minimaal moet hebben om een
variabele intern consistent te mogen noemen is .70 (Van Wijk, 2000). In figuur 8 wordt een
evaluatie van Cronbach’s Alpha weergegeven.
Waarde Kwalificatie Beslissing
>.80 goed schaalscores analyseren en rapporteren
.70 - .80 adequaat schaalscores analyseren en rapporteren
.60 - .70 matig schaalscores analyseren, mits apart gemotiveerd
< .60 onvoldoende itemscores analyseren en rapporten
Figuur 8 Evaluatie van Cronbach’s Alpha (Van Wijk, 2000)
Bij de eerste tien items in de vragenlijst over de mate waarin de respondent zich identificeert met
zijn of haar cultuur, bleek dat bij het weglaten van vier items, de Cronbach’s Alpha pas op een
waarde kwam die voldoende was om de variabele intern consistent mogen te noemen.
Uiteindelijk kwam de Cronbach’s Alpha op een waarde van .77.
De vier weggelaten vragen uit de vragenlijst zijn de volgende vragen:
• Thinking about myself as a member of my culture is not central to how I define myself.
• I rarely think about being a member of my culture.
• It does not bother me if others do nog recognise me as a member of my culture.
• I rarely choose to express my culture in a way I communicate.
Tussen deze vragen bestaat een samenhang; ze gaan allemaal over de mate waarin de respondent
zich niet echt verbonden voelt met zijn of haar cultuur (deze vragen zijn op een negatieve manier
gesteld; om tot een positief antwoord te komen moet de respondent een negatief antwoord
geven). De overgebleven vragen uit deze profielvragen zijn op een positieve manier gesteld.
De waarde van Cronbach’s Alpha voor de laatste twintig items uit de vragenlijst (bedoelt
om te meten in hoeverre de respondent individualistisch of collectivistisch is) is .81.
37

Om deze score te bereiken moesten vijf items worden weggelaten:
• Restraining my behaviour if it is going to harm others.
• Accepting cultural and religious traditions.
• Leading a comfortable life.
• Being logical in my approach to work.
• Being self-controlled.
Het is opvallend dat juist de oneven vragen uit de vragenlijst moesten worden verwijderd om tot
een adequate alfa te komen. Dit kan liggen aan het feit dat de antwoorden op de oneven vragen
negatief waren geformuleerd. Om de vragen te verwerken, moesten de antwoorden op de oneven
vragen worden omgedraaid (Gudykunst, 1991). Dat wil zeggen, wanneer de respondent ‘5’
invulde (Always true), moest deze waarde ingevoerd worden als ‘1’ (Always False).
5.4 Individualisme/collectivisme
Om de culturele identiteit te bepalen van de respondent zijn in totaal dertig vragen
gesteld. Deze zijn onder te verdelen in twee groepen; mate van verbondenheid met cultuur en
individualisme/collectivisme. Bij het berekenen van Cronbach’s Alpha bleek dat bij de eerst tien
vragen, zes vragen overbleven. Bij de tweede set vragen bleven er nog vijftien over. Voor een
overzicht van de overgebleven vragen wordt verwezen naar tabel 2 en 3.
Bij het analyseren van de gegevens, bleek al snel dat het niet mogelijk was om de waarde
individualistisch of collectivistisch te koppelen aan de respondent. De antwoorden waren door
alle respondenten zo ingevuld dat het niet mogelijk was om aan te tonen of de respondent
individualistisch of collectivistisch is. In tabel 3 zijn de verschillende vragen over individualisme
en collectivisme weergegeven. De vragen die de mate van individualisme meten zijn de oneven
nummers en de vragen die de mate van collectivisme meten zijn de even nummers. Zoals te zien
is in tabel 3, is er geen verband tussen individualisme en collectivisme en is het niet mogelijk om
uitspraken te doen over de mate van individualisme en collectivisme.
In tabel 4 is te zien wat de gemiddelde antwoorden waren van de respondenten per
culturele groep over culturele identiteit en individualisme/collectivisme .
38

Culturele identiteit Individualisme/collectivisme
N Mean SD N Mean SD
Blank 25 3.76 0.27 25 4.12 0.65
Zwart 25 4.03 0.54 25 3.29 0.66
Kleurling 25 3.99 0.42 25 4.18 0.87
Tabel 4 Gemiddelden van blanke, zwarte en kleurling respondenten
De respondenten hebben de vragen over de culturele identiteit en
individualisme/collectivisme ingevuld met behulp van een vijfpuntsschaal. In tabel 4 is te zien
wat de gemiddelde scores waren op de vragen. Deze liggen erg dicht bij elkaar; allemaal rond de
vier (variërend van 3.29 tot 4.18). In het geval van culturele identiteit wil dat zeggen dat de
respondenten de vragen met ‘mostly true’ hebben beantwoord. Bij individualisme/collectivisme
wil dat zeggen dat de vragen meestal met ‘important to me’ zijn beantwoord.
Door middel van een enkelvoudige ANOVA-toets is gekeken hoe de drie verschillende
culturele groepen ten opzichte van elkaar verschillen met betrekking tot culturele identiteit en
individualisme/collectivisme.
In tabel 5 is te zien wat de uitkomsten van de ANOVA-toets zijn.
Dependent Variable
WAARDE
Ind./coll
.
CULT
Dunnett T3
Dunnett T3
(I) To which cultural
group do you belong?
white
black
coloured
white
black
coloured
*. The mean difference is significant at the .05 level.
Tabel 5 ANOVA
Multiple Comparisons
(J) To which cultural
group do you belong?
black
coloured
white
coloured
white
black
black
coloured
white
coloured
white
black
39
Mean
Difference
95% Confidence Interval
(I-J) Std. Error Sig. Lower Bound Upper Bound
,8347* ,12098 ,000 ,5322 1,1372
-,0613 ,09997 ,902 -,3097 ,1870
-,8347* ,12098 ,000 -1,1372 -,5322
-,8960* ,13655 ,000 -1,2341 -,5579
,0613 ,09997 ,902 -,1870 ,3097
,8960* ,13655 ,000 ,5579 1,2341
-,2720 ,18536 ,379 -,7299 ,1859
-,2320 ,21617 ,635 -,7675 ,3035
,2720 ,18536 ,379 -,1859 ,7299
,0400 ,21792 ,997 -,4996 ,5796
,2320 ,21617 ,635 -,3035 ,7675
-,0400 ,21792 ,997 -,5796 ,4996
Er is gebruik gemaakt van een Dunnett T3-toets, omdat de varianties niet homogeen zijn (er
worden drie verschillende groepen gebruikt).

Zoals in tabel 5 is te zien, scoren de zwarte respondenten significant lager op
individualisme en collectivisme dan de blanke en kleurling studenten (dit is te zien aan de
sterretjes in de tabel). De sterkte van de culturele identiteit is nagenoeg hetzelfde. Hier zijn geen
significante verschillen te vinden tussen de antwoorden die de verschillende culturele groepen
hebben gegeven.
5.5 Resultaten algemene vragen
Hieronder volgt een uiteenzetting van de antwoorden op de algemene vragen uit de
vragenlijst. Alle antwoorden zijn in de vorm van tabellen weergegeven.
Valid
man
vrouw
Total
Tabel 6 Geslacht
Geslacht
Frequency Percent Valid Percent
Cumulative
Percent
37 49,3 49,3 49,3
38 50,7 50,7 100,0
75 100,0 100,0
Hieronder volgen de antwoorden van de drie groepen respondenten op de volgende vragen:
• Welke taal ze als kind hebben geleerd
• Welke talen ze nog meer spreken
• Hoe goed ze deze talen beheersen
• Waar ze de talen hebben geleerd
• Welke taal ze thuis spreken
• Welke taal ze prefereren te spreken
• Welke taal ze het best beheersen
40

Count
Which
language
did you
learn as a
child
Total
afrikaans
afrikaans en engels
duits
engels
Xhosa
Welke taal heb je als kind geleerd?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
21 23 44
3 3
1 1
41
2 2 4
23 23
25 25 25 75
Tabel 7 Moedertaal
In bovenstaande tabel is te lezen wat de respondenten voor taal hebben geleerd als kind. Van
zowel de blanken als de kleurlingen heeft het grootste gedeelte Afrikaans als moedertaal. Het
grootste gedeelte van de zwarte proefpersonen heeft Xhosa als moedertaal.
Count
If so,
which?
Total
Tabel 8 Overige talen
Wat voor taal spreek je nog meer, naast je moedertaal?
engels
duits
engels en afrikaans
chinees
engels en duits
Xhosa
afrikaans
xhosa en engels
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
20 21 21 62
1 1 2
1 1 1 3
1 1
1 1
1 1 2
1 1 2
1 1 2
25 25 25 75
In tabel 8 is te zien welke proefpersonen nog meer spreken naast hun moedertaal. De meeste
proefpersonen spreken Engels naast hun moedertaal.

Count
How well do you
speak or understand
them?
Total
Hoe goed spreek je deze talen?
redelijk
goed
Tabel 9 Niveau van andere taal
vloeiend
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
4 7 3 14
5 16 10 31
16 2 12 30
25 25 25 75
De meerderheid van de blanke en de kleurling proefpersonen spreekt de andere taal vloeiend. De
zwarte proefpersonen spreken de tweede taal goed.
Count
How did you
learn
that/those
languages?
Total
school
friends
parents
reading papers
and books
Hoe heb je die taal geleerd?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
22 17 23 62
1 1
2 2 4
42
8 8
25 25 25 75
Tabel 10 Hoe heb je die andere taal geleerd?
In tabel 10 is te zien waar de proefpersonen de tweede taal hebben geleerd. De meerderheid van
de proefpersonen heeft deze taal op school geleerd. Ongeveer eenderde van de zwarte
proefpersonen heeft de tweede taal met behulp van het lezen van boeken en kranten geleerd.

Count
Which language
do you speak at
home?
Total
afrikaans
engels
duits
xhosa
sotho
Welke taal spreek je thuis?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
24 23 47
43
2 2
1 1
24 24
1 1
25 25 25 75
Tabel 11 Welke taal spreek je thuis?
Bij ongeveer alle respondenten wordt de moedertaal (zie tabel 7) ook thuis gesproken.
Count
Which language
do you prefer
speaking?
Total
Aan welke taal geef je de voorkeur?
afrikaans
engels
duits
afrikaans en engels
xhosa
sotho
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
21 22 43
2 20 3 25
1 1
1 1
4 4
1 1
25 25 25 75
Tabel 12 Taal van voorkeur
In tabel 12 is te lezen aan welke taal de respondenten de voorkeur geven. De blanke en kleurling
proefpersonen spreken het liefst Afrikaans en de zwarte proefpersonen prefereren het Engels.

5.6 Resultaten overige vragen
5.6.1 Culturele groep versus open vragen
Om antwoord te kunnen geven op de tweede vraagstelling; “In hoeverre verschillen de
reacties van Zuid-Afrikaanse lezers uit verschillende culturele achtergronden op een stripverhaal
dat het doel heeft persuasieve voorlichting van HIV/Aids te realiseren?” is het nodig dat de
resultaten van de overige open vragen (vraag 1 tot en met 18) worden vergeleken. In eerste
instantie (zie paragraaf 4.7 Verwerking van de gegevens) was het de bedoeling dat de mate van
culturele identiteit (die gemeten wordt door de vragen over de sterkte van culturele identiteit en
individualisme/collectivisme) verbonden zou worden aan de culturele groep (blank, zwart en
kleurling) én met de rest van de overige open vragen uit de vragenlijst. Het bleek alleen dat het
onmogelijk was om dat te doen, simpelweg omdat er te weinig celvulling was. Dit zorgt voor
geen significante verbanden tussen individualisme/collectivisme, culturele groep en de open
vragen.
Er is daarom gekozen voor een alternatieve oplossing. In tabel 13 wordt weergeven wat
het significantieniveau is tussen de culturele groep en de open vragen. In de tabel zijn de open
vragen van de vragenlijst te lezen, waarvan enkele onderverdeeld zijn in ‘a’ en ‘b’ gedeelte. Het
‘b’ gedeelte is de motivatie voor het antwoord. Er is hier geen rekening gehouden met het begrip
culturele identiteit. Wanneer bleek dat er een voldoende significantieniveau was, is deze tabel
vervolgens volledig weergeven. Die tabel geeft aan wat de antwoorden zijn van de drie
verschillende culturele groep (waar geen voldoende significantieniveau is, zijn weergegeven in
bijlage 8).
In tabel 13 zijn de volgende onderdelen opgenomen; welke vraag, X², df en Exact sig.
44

Vraag X² df Exact sig.
1 25,83 8 < .0005
2a 1,75 2 .471
2b 7,57 6 .276
3a 22,32 2

Met Chi-kwadraat (X²) kan worden getoetst of er een statistisch significant verband
bestaat tussen twee categoriale (nominale of geclassificeerde) variabelen. Aan de hand van een
overschrijdingskans (Exact. Sig. 2-sided) is het mogelijk om het significantieniveau in tabel 13 te
interpreteren (De Vocht, 2002). Wanneer de waarde minder dan 0.05 is dit voldoende en is er een
significant verband tussen de culturele groep en het antwoord op de desbetreffende vraag. Er is
gebruik gemaakt van een Exact. Sig. 2-sided, omdat veel cellen een verwachte frequentie van
minder dan vijf hebben. De waarde van Chi-kwadraat wordt beïnvloed door het aantal rijen en
kolommen in de kruistabel. Hiermee wordt bij het berekenen van de overschrijdingskans
rekening gehouden, door middel van het aantal vrijheidsgraden (df = degrees of freedom). Het
aantal vrijheidsgraden kan gezien worden als het aantal cellen in de tabel dat willekeurig kan
worden ingevuld, wanneer de marginale waarden bekend zijn. Hierdoor wordt de inhoud van de
overige cellen vastgelegd.
Uit tabel 13 blijkt dat de resultaten van negen vragen voldoende significant zijn.
Hieronder volgen de tabellen van deze vragen.
46

What
does
chapter
one tell
you?
Total
What does chapter one tell you? * To which cultural group do you belong? Crosstabulation
Niet op de hoogte van
gevaren van HIV/AIDS
Veel wisselende
contacten kan tot HIV
leiden
je kunt aids krijgen van
iemand die er gezond
uitziet
veel mensen
beschuldigen anderen
voor hun eigen fouten
anders
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
47
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
7 0 7 14
4,7 4,7 4,7 14,0
28,0% ,0% 28,0% 18,7%
7 4 3 14
4,7 4,7 4,7 14,0
28,0% 16,0% 12,0% 18,7%
5 2 9 16
5,3 5,3 5,3 16,0
20,0% 8,0% 36,0% 21,3%
6 17 6 29
9,7 9,7 9,7 29,0
24,0% 68,0% 24,0% 38,7%
0 2 0 2
,7 ,7 ,7 2,0
,0% 8,0% ,0% 2,7%
25 25 25 75
25,0 25,0 25,0 75,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Tabel 14 Now that you have read the first chapter of the strip George’s Story, what does it tell you?
In tabel 14 is te zien wat de verschillende culturele groepen antwoorden op de vraag wat de
boodschap van hoofdstuk één is. De blanke groep respondenten is van mening dat ‘veel
wisselende contacten kan leiden tot HIV’ de boodschap is van hoofdstuk één. De zwarte
bevolking vindt dat ‘veel mensen beschuldigen anderen van hun eigen fouten’ de boodschap van
het eerste hoofdstuk is. De kleurling bevolking vindt dat ‘ je kunt Aids krijgen van iemand die er
gezond uitziet’ de boodschap is.

It's all right that Lizzie talks about George? * To which cultural group do you belong? Crosstabulation
It's all right that Lizzie
talks about George?
Total
ja
nee
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
48
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
24 11 23 58
19,6 18,8 19,6 58,0
96,0% 45,8% 92,0% 78,4%
1 13 2 16
5,4 5,2 5,4 16,0
4,0% 54,2% 8,0% 21,6%
25 24 25 74
25,0 24,0 25,0 74,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Tabel 15 Do you think that it is all right if Lizzie talks to other people about George?
In bovenstaande tabel is af te lezen of de verschillende culturele groepen het goed vinden dat
Lizzie met andere mensen praat over George en zijn ziekte (vraag 3 uit de vragenlijst). Het
grootste gedeelte van mening dat het goed is (78,4%). De percentages van de blanke en kleurling
proefpersonen is zelfs heel hoog (respectievelijk 96 en 92%). Iets meer dan de helft van de zwarte
proefpersonen vindt dat Lizzie niet met anderen over George moet praten.

Why?
Total
ze probeert hem te
helpen
het is een probleem
van George en Lizzie
Why? * To which cultural group do you belong? Crosstabulation
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
49
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
24 11 23 58
20,1 17,7 20,1 58,0
96,0% 50,0% 92,0% 80,6%
1 11 2 14
4,9 4,3 4,9 14,0
4,0% 50,0% 8,0% 19,4%
25 22 25 72
25,0 22,0 25,0 72,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Tabel 16 Why do you think it is all right that Lizzie talks to other people about George?
In tabel 16 is te lezen welke antwoorden de drie verschillende culturele groepen hebben gegeven
op de vraag waarom Lizzie met andere mensen over George praat. Deze tabel hoort bij tabel
vijftien, omdat in deze vraag eerst een ja/nee antwoord wordt gevraagd en vervolgens een
motivatie. In tabel 16 is de motivatie te lezen. Daaruit blijkt dat de blanke en kleurling
respondenten van mening waren dat het goed was en de zwarte respondenten vonden juist dat
het niet goed was dat Lizzie met anderen over George praatte. Wanneer nee was geantwoord op
vraag 3 (of het goed was dat Lizzie met andere mensen over George praat), lijkt het logisch dat
het antwoord op de vraag om het te motiveren ‘het is een probleem van George en Lizzie’. De
zwarte respondenten die over het algemeen nee hebben geantwoord op vraag 3, gaven twee
verschillende antwoorden op de motivatie waarom ze nee hebben geantwoord. De helft zei dat
het een probleem van Lizzie en George is en de andere helft zei dat Lizzie George probeert te
helpen. De motivatie van de blanken en kleurlingen komt wel overeen met het antwoord op de
vorige vraag. Het grootste gedeelte van deze respondenten was van mening dat Lizzie George
probeert te helpen.

What kind of meaning does the sound imitation SLAM have? * To which cultural group do you belong?
Crosstabulation
What kind of meaning
does the sound imitation
SLAM have?
Total
Frustratie en woede
George slaat de
deur hard dicht
Count
Expected Count
% within To
which cultural
group do you
belong?
Count
Expected Count
% within To
which cultural
group do you
belong?
Count
Expected Count
% within To
which cultural
group do you
belong?
50
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
20 5 17 42
14,8 12,4 14,8 42,0
80,0% 23,8% 68,0% 59,2%
5 16 8 29
10,2 8,6 10,2 29,0
20,0% 76,2% 32,0% 40,8%
25 21 25 71
25,0 21,0 25,0 71,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Tabel 17 What kind of meaning does the sound imitation ‘SLAM’ have?
In tabel 16 is te zien wat de verschillende culturele groepen voor antwoord geven op de vraag wat
´SLAM´ betekent. Het grootste gedeelte van de blanke en kleurling studenten geeft het antwoord
‘frustratie en woede’. Het grootste gedeelte van de zwarte studenten geven het antwoord ‘George
slaat de deur hard dicht’.
Why are the words in picture 38 printed in bold? * To which cultural group do you belong? Crosstabulation
Why are the
words in picture
38 printed in
bold?
Total
George is boos en
praat hard
de tekst van George
is belangrijk
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
22 9 21 52
18,3 15,4 18,3 52,0
88,0% 42,9% 84,0% 73,2%
3 12 4 19
6,7 5,6 6,7 19,0
12,0% 57,1% 16,0% 26,8%
25 21 25 71
25,0 21,0 25,0 71,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Tabel 18 Why are the words in picture 38 printed in bold?
In bovenstaande tabel is te lezen wat de respondenten voor antwoord hebben gegeven op de
vraag waarom bepaalde woorden vetgedrukt zijn. Ook hier blijkt dat de blanke en kleurling
respondenten op één lijn zitten; ze zijn van mening dat het antwoord ‘George is boos en praat
hard’ is. De zwarte studenten denken dat de tekst van George belangrijk is.

Lizzie's facial expression in picture 10 goes well with the text? * To which cultural group do you belong?
Crosstabulation
Lizzie's facial
expression in picture 10
goes well with the text?
Total
ja
nee
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
51
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
25 11 23 59
21,4 16,2 21,4 59,0
100,0% 57,9% 92,0% 85,5%
0 8 2 10
3,6 2,8 3,6 10,0
,0% 42,1% 8,0% 14,5%
25 19 25 69
25,0 19,0 25,0 69,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Tabel 19 Do you think Lizzie’s facial expression in picture 10 goes well with the text?
Op de vraag of de gezichtsuitdrukking van Lizzie bij de tekst past, is te zien in tabel 19 dat de
blanke en kleurling studenten over het algemeen vinden dat de gezichtsuitdrukking inderdaad bij
de tekst past. Iets meer dan de meerderheid van de zwarte studenten vindt dat ook, al vindt ook
42 procent dat de gezichtsuitdrukking niet bij de tekst past.
Why?
Total
iedereen moet de
brochure in zijn eigen
taal kunnen lezen
Engels representeert
het grootste gedeelte
van de bevolking
Why? * To which cultural group do you belong? Crosstabulation
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
16 14 20 50
19,5 10,9 19,5 50,0
64,0% 100,0% 80,0% 78,1%
9 0 5 14
5,5 3,1 5,5 14,0
36,0% ,0% 20,0% 21,9%
25 14 25 64
25,0 14,0 25,0 64,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Tabel 20 Why do you think it will be better if the brochure is also available in other languages?
In tabel 20 zijn de antwoorden van de drie culturele groepen te lezen op de vraag of ze vinden
dat de brochure ook in andere talen moet worden uitgegeven. De zwarte en kleurling studenten
scoren erg hoog op deze vraag, respectievelijk 100 en 80 procent. De blanke studenten zijn voor
een groot gedeelte ook van mening dat de brochure in zijn of haar moedertaal moet kunnen
worden gelezen, al zegt 36 procent dat het niet per sé nodig is, omdat de engelse taal het grootste
gedeelte van de bevolking representeert.

Would you rather have no pictures and just writing? * To which cultural group do you belong? Crosstabulation
Would you rather have no
pictures and just writing?
Total
ja
nee
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
52
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
0 4 2 6
2,2 1,5 2,2 6,0
,0% 23,5% 8,0% 9,0%
25 13 23 61
22,8 15,5 22,8 61,0
100,0% 76,5% 92,0% 91,0%
25 17 25 67
25,0 17,0 25,0 67,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Tabel 21 Would you rather have no pictures and just writing?
Op de vraag of de respondenten liever alleen tekst willen in een brochure, zijn alle culturele
groepen van mening dat ze dat niet willen. De blanke studenten scoren zelfs 100 procent op deze
vraag. Ook hier blijkt dat de antwoorden van de blanke en kleurling studenten heel dicht bij
elkaar liggen.
Do the pictures tell you enough about HIV and AIDS? * To which cultural group do you belong?
Crosstabulation
Do the pictures tell
you enough about
HIV and AIDS?
Total
ja
nee
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
4 12 6 22
8,0 6,1 8,0 22,0
16,0% 63,2% 24,0% 31,9%
21 7 19 47
17,0 12,9 17,0 47,0
84,0% 36,8% 76,0% 68,1%
25 19 25 69
25,0 19,0 25,0 69,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Tabel 22 Do the pictures tell you enough about HIV and Aids?
In tabel 22 zijn de antwoorden weergegeven op de vraag of de afbeeldingen genoeg vertellen over
HIV en Aids. De blanke en kleurling studenten zijn van mening dat dat niet het geval is. Iets
meer dan de helft van de zwarte studenten is juist wel van mening dat de afbeeldingen genoeg
vertellen over HIV en Aids.

5.6.2 Individualisme/collectivisme versus open vragen
In de vorige paragraaf is gekeken naar de eventuele verbanden tussen culturele groep (blank,
zwart of kleurling) en de afhankelijke variabelen uit de vragenlijst. In deze paragraaf zal worden
gekeken naar een eventueel verband tussen individualisme/collectivisme en de afhankelijke
variabelen. De gehele populatie (75 proefpersonen) is geselecteerd op de mate van individualisme
en de mate van collectivisme. Er zijn twee nieuwe waarden gemaakt, te weten individualisme en
collectivisme en met behulp van deze nieuwe waarden is gekeken of er een significant verband zit
tussen de mate van individualisme/collectivisme en de antwoorden op de afhankelijke variabelen.
Er is een meervoudige variantieanalyse uitgevoerd, om te kijken of er significante
verschillen zijn. Na het uitvoeren van deze variantieanalyse bleek dat er maar bij één vraag een
voldoende significantieniveau is. Dit was bij vraag 17; Do the pictures tell you enough about HIV and
Aids so that you do not have to look at the text to know what it’s about? Bij zowel individualisme als
collectivisme was hier een voldoende significantieniveau om een verband aan te tonen tussen de
individualisme/collectivisme en vraag 17. In tabel 23 en 24 worden de volledige tabellen
weergegeven. In bijlage 7 wordt de uitvoertabel weergegeven van individualisme en collectivisme.
Daarin zijn achtereenvolgens de volgende onderdelen af te lezen: de toetsingsgrootheid F, het
aantal vrijheidsgraden (df1 en df2) en de significantie (Sig.). Wanneer een X wordt weergeven,
betekent dit dat er geen significantie niveau te meten was, omdat alle antwoorden op die vraag
hetzelfde waren. In bijlage 7 is te zien dat alleen vraag 17 een voldoende significantieniveau heeft.
Descriptive Statistics
Dependent Variable: IND
Do the pictures tell Mean Std. Deviation N
ja
3,7929 ,7468 22
nee
4,0402 ,4933 47
Total
3,9614 ,5919 69
Tabel 23 Individualisme
Descriptive Statistics
Dependent Variable: COL
Do the pictures tell Mean Std. Deviation N
ja
3,5530 ,8411 22
nee
4,0071 ,6009 47
Total
3,8623 ,7128 69
Tabel 24 Collectivisme
In bovenstaande tabellen is te zien wat de antwoorden van de respondenten zijn op de vraag of
de afbeeldingen in het stripverhaal genoeg vertellen over HIV/Aids. Tabel 23 laat de relatie
53

tussen individualisme en de vraag zien en tabel 24 laat het verband zien tussen collectivisme en de
vraag.
5.6.3 Sterkte van culturele identiteit versus open vragen
In paragraaf 5.6.2 is gekeken of er significante verbanden zijn ontstaan tussen de sterkte van
culturele identiteit en de afhankelijke variabelen uit de vragenlijst. De sterkte van culturele
identiteit wordt bepaald door de eerste tien vragen uit de vragenlijst. Na data-reductie zijn er nog
zes vragen overgebleven. Ook bij deze vragen is een meervoudige variantie-analsye uitgevoerd en
de uitvoertabel is te zien in bijlage 10. Helaas is er geen enkel significant verband aangetoond en
zullen er ook geen volledige tabellen in deze paragraaf worden weergeven.
54

HOOFDSTUK 6 CONCLUSIES
6.1 Inleiding
In dit hoofdstuk worden de conclusies van de analyse en het experiment behandeld. De
conclusie van de aanvulling van het analyse-instrument zal worden besproken in paragraaf 6.2 en
de conclusie van het experiment in paragraaf 6.3.
6.2 Conclusie analyse
In deze paragraaf wordt antwoord gegeven op de eerste onderzoeksvraag: Wat is een
bruikbare aanvulling op het component tekst- en beeldmateriaal in het reeds bestaande analyse-instrument voor
HIV/Aids-voorlichtingsteksten in een multiculturele context?
Het onderdeel tekst en beeld in het analyse-instrument zoals dit is ontwikkeld door
Roodenburg (2001), is niet volledig. Op een aantal punten (algemene kenmerken van
afbeeldingen, combinatie tekst en beeld, functie van afbeeldingen en plaats van afbeeldingen) zijn
er vragen toegevoegd en er zijn twee nieuwe onderdelen toegevoegd: tekstinhoud en culturele
gedragingen. Met name het laatste onderdeel is van belang, omdat het analyse-instrument onder
andere wordt toegepast op voorlichtingsmateriaal in Zuid-Afrika. Het is een land is met meerdere
culturen (zie paragraaf 1.3) en in de voorlichting zal rekening moeten worden gehouden met de
verschillende culturele achtergronden (zie paragraaf 2.1.5 over culturele gedragingen).
6.3 Conclusies experiment
In deze paragraaf wordt antwoord gegeven op de tweede onderzoeksvraag: In hoeverre
verschillen de reacties van Zuid-Afrikaanse studenten uit verschillende culturele achtergronden op een stripverhaal
dat tot doel heeft persuasieve voorlichting van HIV/Aids te realiseren?
Voorafgaand aan het experiment, was het de bedoeling dat de sterkte van culturele
identiteit (die wordt gemeten met behulp van de variabelen culturele identiteit en
individualisme/collectivisme) gekoppeld zou worden aan de verschillende culturele groepen. Het
bleek echter niet mogelijk om een verband aan te tonen tussen sterkte van culturele identiteit en
culturele groep, omdat de respondenten de vragenlijst zo hebben ingevuld dat dit niet te meten is.
55

Daarvoor gaven de antwoorden op de individualistische en collectivistische vragen te weinig
verschil (zie tabel 2 en 3). Het is derhalve niet mogelijk om conclusies te trekken over de mate
van individualisme of collectivisme van de respondenten.
Ondanks dat het niet mogelijk was om de sterkte van culturele identiteit te meten, is er
gekeken naar de antwoorden van de verschillende culturele groepen op de achttien open vragen.
Er waren slechts negen antwoorden uit de vragenlijst waar een significant verband werd
aangetoond tussen het behoren tot een culturele groep en de open vraag. Uit acht vragen bleek
dat de blanke en kleurling respondenten meer op één lijn zitten dan met de zwarte respondenten.
Dit is te zien in tabel 15 t/m 22.
Er kunnen hier een tweetal mogelijke oorzaken voor worden gegeven:
• Het kan zijn dat de zwarte proefpersonen zich eerder aangesproken voelen, omdat de
belangrijkste hoofdpersonen zwart zijn en dat ze eerder, dan de blanke en kleurling
proefpersonen, aannemen wat er in de tekst wordt verteld.
• De blanke en kleurling proefpersonen komen allen van de Universiteit van Stellenbosch,
terwijl de zwarte proefpersonen van de Highschool Kayamandi komen. Er kan dus vanuit
worden gegaan de het opleidingsniveau verschillend is, waardoor er andere antwoorden
zijn gegeven.
• Het begrip van het Engels is wellicht ook een mogelijke oorzaak, omdat de kennis van de
engelse taal van de zwarte respondenten minder goed is dan die van de blanke en
kleurling respondenten.
Een andere conclusie die kan worden getrokken, is aan de hand van de interpretatie van de
klanken en symbolen in het stripverhaal. In tabel 23 is te zien wat de verschillende culturele
groepen voor antwoord geven op de vraag wat ‘SLAM’ betekent. Het grootste gedeelte van de
blanke en kleurling studenten geeft het antwoord ‘frustratie en woede’. Het grootste gedeelte van
de zwarte studenten daarentegen geven het antwoord ‘George slaat de deur hard dicht’.
Wanneer letterlijk naar het woord ‘SLAM’ wordt gekeken, dan is het inderdaad dat deze
klank wordt gebruikt om aan te geven dat George de deur hard dicht slaat. Wanneer naar de
context van het verhaal wordt gekeken, betekent het woord ‘SLAM’ frustratie en woede. Omdat
hier een verschil in interpretatie blijft, kan er wellicht rekening mee worden gehouden bij de
verbetering van de HIV/Aids-voorlichtingsteksten, dat de zwarte studenten de klank letterlijk
interpreteren, terwijl het bedoeld is om aan te geven dat George boos is.
Hetzelfde valt op bij de vraag waarom bepaalde woorden uit de tekst vet gedrukt zijn. De
antwoorden van de blanke en kleurling studenten zitten op één lijn, ze geven hier als antwoord
56

op de vraag, dat George boos is en daarom hard praat. De zwarte studenten vinden dat de tekst
van George belangrijk is.
Wederom blijkt hier een verschil in interpretatie. Zwarte proefpersonen nemen de functie
van de vetgedrukte woorden letterlijk (het is belangrijk), terwijl de blanke en kleurling
respondenten veel meer naar de context kijken. Een mogelijke verklaring kan ook hier weer
worden gezocht in het verschil in opleidingsniveau tussen de groep blanke en kleurling
respondenten en zwarte respondenten.
Een belangrijk onderdeel van de vragenlijst is de relatie tussen tekst en beeld. Dit wordt
onder meer door vraag 12 beproefd (‘Do you think Lizzie’s facial expression goes well with the
text?’). Ook hier is de duidelijke scheiding te zien tussen de groep blanke en kleurling
respondenten en de zwarte respondenten. Bijna de totale populatie van de blanke en kleurling
respondenten is van mening dat de gezichtsuitdrukking goed bij de tekst past. De mening van de
zwarte respondenten is verdeeld; iets meer dan de helft vindt dat de gezichtsuitdrukking bij de
tekst past en iets minder dan de helft vindt dat niet.
In tabel 20 is te lezen waarom de respondenten vinden dat de brochure ook in andere
talen moet worden uitgegeven. De blanke respondenten vormen hier een uitzondering op de
zwarte en kleurling respondenten. Iets meer dan de helft van de blanke respondenten vindt dat de
brochure in verschillende talen moet worden uitgegeven en iets minder dan de helft vindt het
prima als de brochure alleen in het Engels wordt uitgegeven, omdat dit de taal is die het meest
wordt gesproken. De zwarte en kleurling respondenten zijn van mening dat de brochure in
meerdere talen moet worden uitgegeven. Wanneer in tabel 12 wordt gekeken (aan welke taal geef
je de voorkeur) is te zien dat de blanken en kleurlingen de voorkeur geven aan Afrikaans en de
zwarte proefpersonen aan Engels. Het is opmerkelijk dat de blanken toch liever de brochure in
het Engels hebben, terwijl hun taal van voorkeur Afrikaans is. Het tegenovergestelde vindt plaats
bij de zwarte proefpersonen; zij hebben als taal van voorkeur Engels en zijn van mening dat de
brochure in meerdere talen moet worden uitgegeven. Dit kan te maken hebben met de
moedertaal van de zwarte respondenten, dit is namelijk Xhosa.
Een punt waar alle respondenten dezelfde mening delen; liever tekst mét afbeeldingen
(zie tabel 21).
Uit de gegevens die zijn voortgekomen uit dit experiment is het helaas niet mogelijk om
conclusies te verbinden aan een mogelijk verband tussen individualisme/collectivisme en de
afhankelijke variabelen. Er was hier slechts bij één vraag een significant verband en dat is te
weinig om conclusies aan te verbinden. Dit geldt ook voor de sterkte van culturele identiteit;
57

hierbij werd geen enkel significant verband aangetoond en kunnen er ook geen conclusies aan
worden verbonden.
Samenvattend kan worden gezegd dat op de vraag in hoeverre de reacties verschillen van
Zuid-Afrikaanse jongeren met verschillende culturele achtergronden op een stripverhaal dat tot
doel heeft persuasieve voorlichting van HIV/Aids te realiseren geen eenduidig antwoord kan
worden gegeven. Het is gebleken dat de reacties op de vragen van de blanke en kleurling
respondenten weinig verschillen en dat de zwarte respondenten meestal een ander antwoord
geven.
Verstandig zou dan ook zijn om de brochures te differentiëren voor verschillende
culturele groepen, waarbij eventueel voor kleurlingen en blanken één brochures kan worden
uitgegeven.
6.4 Algemene conclusie
Wanneer de conclusies van de analyse en het experiment samen worden samengevoegd,
kan worden gezegd dat het van belang is dat er rekening wordt gehouden met culturele
achtergronden van de doelgroep. Bij het analyse-instrument betekent dit dat er in de HIV/Aidsvoorlichtingsbrochures
kan worden geanalyseerd of er daadwerkelijke gebruik wordt gemaakt van
culturele gedragingen in de betreffende brochure. Voor het experiment geldt dat culturele
gedragingen niet uit het oog moeten worden verloren. Er zal, om de effectiviteit van de
HIV/Aids-voorlichtingsbrochures te vergroten, rekening moeten worden gehouden met de
culturele gedragingen van de lezers. Door middel van een analyse kan op een correcte manier
worden bepaald of in een brochure gebruik wordt gemaakt van culturele gedragingen.
58

HOOFDSTUK 7 DISCUSSIE
7.1 Inleiding
In dit hoofdstuk worden de discussiepunten genoemd die tijdens het onderzoek naar
voren zijn gekomen. De discussiepunten zullen in verschillende paragrafen worden toegelicht.
Eerst zal de voorbereiding aan de orde komen in paragraaf 7.2, vervolgens de steekproef in
paragraaf 7.3. Daarna wordt de validiteit van het instrument besproken in paragraaf 7.4 en tot slot
de verwerking van de gegevens in paragraaf 7.5.
7.2 Voorbereiding
Om goed onderzoek te doen, is een goede onderzoeksopzet nodig. In dit onderzoek was
de onderzoeksopzet nog niet volledig af voor het vertrek naar Zuid-Afrika. Na afloop van dit
onderzoek kan worden gesteld, dat het ten goede van het onderzoek zou zijn geweest als deze
onderzoeksopzet helemaal af was voor het vertrek naar Zuid-Afrika. Het is namelijk gebleken dat
zo’n onderzoeksopzet schrijven meer tijd kost dan verwacht. Ook al staat het thema van het
onderzoek vast, zorg er voor dat in de onderzoeksopzet alles voldoende is uitgewerkt en het ook
precies duidelijk is wat het onderzoek inhoudt.
7.3 Steekproef
De steekproef die is gebruikt voor het experiment bestond uit 75 respondenten. Deze
groep was onderverdeeld in drie categorieën; 25 blanke, 25 zwarte en 25 kleurling studenten.
Volgens Maes e.a. (1996) is het voldoende om een steekproef van 75 respondenten te hebben bij
een kwantitatief onderzoek. De betrouwbaarheid van de gegevens zou kunnen worden verhoogd
door de omvang te vergroten. Er zou bijvoorbeeld gebruik kunnen worden gemaakt van drie
groepen respondenten van 75 personen.
De respondenten zijn geselecteerd op leeftijd. Er is gekozen voor respondenten in de
leeftijd van 18 tot en met 21 jaar. De blanke en kleurling respondenten zijn geselecteerd op de
Universiteit van Stellenbosch en de zwarte respondenten zijn geselecteerd op de Highschool
Kayamandi. In het onderzoek is gewerkt met drie culturele groepen, voor de zwarte
respondenten is gebruik gemaakt van de highschool. Deze highschool werd ook gebruikt om de
samenwerkingsovereenkomst tussen de Universiteit van Stellenbosch en de highschool te
verbeteren. Doordat het opleidingsniveau naar alle waarschijnlijkheid niet gelijk was tussen de
59

verschillende culturele groepen, kan dit van invloed zijn geweest op de resultaten. Het is dus
raadzaam om bij vervolgonderzoek het opleidingsniveau zo gelijk mogelijk te houden, omdat dit
wellicht voor meer betrouwbaarheid in de resultaten kan leiden.
7.4 Validiteit instrument
De validiteit van het onderzoeksinstrument van het experiment kan in twijfel worden
getrokken. Dit geldt met namen voor de vragen over individualisme en collectivisme. De vragen
over dit onderwerp zijn letterlijk overgenomen uit een artikel van Gudykunst (1991), waarbij de
even vragen de score op collectivisme meten en de oneven de score op individualisme. Door het
op deze manier te vragen, is het voor de respondent niet mogelijk om onderscheid te maken
tussen deze twee waarden. Het is wellicht een mogelijkheid, wanneer er weer gebruik wordt
gemaakt van deze vragenlijst, om de vragenlijst in twee delen te splitsen of alleen de
individualistische of collectivistische vragen te stellen. Hierdoor is het voor de respondent
duidelijker wat er wordt gevraagd en is er minder verwarring.
7.5 Verwerking van de gegevens
De rest van de vragenlijst, na de vragen over culturele identiteit, van het experiment,
bestond uit allemaal open vragen. Het heeft behoorlijk wat tijd gekost om deze open vragen te
verwerken. De antwoorden moesten worden ingedeeld in categorieën, die vervolgens weer
moesten worden getest op hun objectiviteit. Wanneer meteen gebruik was gemaakt van
bijvoorbeeld een Likert-schaal of vaste categorieën, is het gemakkelijker invoeren en ook
gemakkelijker resultaten te verkrijgen. Dan is er namelijk sprake van een ratio of interval
meetniveau, terwijl er nu sprake was van een nominaal meetniveau. Wanneer gebruik was
gemaakt van bijvoorbeeld Likert-schalen, zouden er wellicht meer significante resultaten uit het
onderzoek naar voren zijn gekomen.
60

LITERATUURLIJST
Baarda, D.B. & Goede, M.P.M. de (1990). Basisboek methoden en technieken. Praktische handleiding voor
het opzetten en uitvoeren van onderzoek. Leiden/Antwerpen: Stenfert Kroese uitgevers.
Badenhorst, A. (1997). Die benutting van die strokiesprent in die onderrig van Afrikaanse stelwerk en
letterkunde op sekondere skoolvlak. Stellenbosch, Universiteit van Stellenbosch.
Clark, J.M. & Paivio, A. (1991). Dual coding theory and education. Educational Psychology Review, 3,
pp. 149-210.
Dyk, A.C. van (2001). Traditional African beliefs and customs: Implications for AIDS education
and prevention in Afrika. South African Journal of psychology 31 (2), pp. 60-66.
Gellevij, M. (2002). Visuals in instruction: Functions of Screen Captures in Software Manuals. Diss.
Universiteit Twente. Enschede: Twente University Press.
Golding, I. (z.j.). Coloured Identity and coloured politics in the Western Cape region of South-
Africa. In L. Vail (red.) titel
Gudykunst, W.B. (1991) Bridging Differences: Effective intergroup communication. Newbury Park,
Californie: Sage Publications.
Hart ‘t, H. et al (1996). Onderzoeksmethoden. Amsterdam: Boom
Hoeken, H. (1998). Het ontwerp van overtuigende teksten. Wat onderzoek leert over de opzet van effectieve
reclame en voorlichting. Bussum: Couthino.
Hugo, J. (1997). Boodskaptoepaslikheid in mediagebruik vir gesondheidsopvoeding binne 'n multikulturele
ontwikkelende gemeenskap. Stellenbosch: Universiteit van Stellenbosch.
Keesing, R.M. (1976). Cultural anthropology: a contemporary perspective. New York: Holt, Rinehart and
Winston.
61

Lange, R. W. de (1999). Culturally modified pictures in printed media as an adjuvant to education in
developing communities. Stellenbosch: Universiteit van Stellenbosch.
Levin, J.R. (1979) On functions of pictures in prose (Theoretical Paper No. 80). Madison: The
University of Wisconsin, Wisconsin R & D Center for Individualized Schooling.
Maes, A., Ummelen, N., Hoeken, H. (1996). Instructieve teksten, analyse, ontwerp en evaluatie. Bussem:
Coutinho.
Marcus, N., Cooper, M. & Sweller, J. (1996). Understanding instructions. Journal of Educational
Psychology, 88 (1), 49-63.
Perlof, R. (2001). Persuading people to have safer sex: Applications of Social Sience to the AIDS Crisis.
London: Lawrence Erlbaum Associates, publishers.
Pettersson, R. (1983). Visuals for information: research and practice. Englewood. Cliffs, N.J.:
Educational Technology Publications.
Pinto, D. (1993). Interculturele communicatie : driestappenmethode voor het doeltreffend overbruggen en managen
van cultuurverschillen. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Richmond et all. (2002). Southern Africa, Lesotho and Swaziland. Open spaces, hapening places.
Melbourne: Lonely Planet
Smelik, A. (1999). Effectief beeldvormen. Theorie, analyse en praktijk van beeldvormingsprocessen. Assen:
Van Gorcum & Comp. B.V.
Stroop, J.R. (1935). Studies of interference in serial verbal reactions. Journal of Experimental
Psychology, 18 (6), 643-662.
Vail, L. (1989). The creation of tribalism in Southern Africa. Londen: James Currey.
Vocht, A. de (2002). Basishandboek SPSS 11 voor windows 98/ME/2002/XP. Utrecht: Bijleveld
Press.
62

Witte, K. (1992b). Preventing AIDS through persuasive communications: A framework for
constructing effective, culturally specific, preventive health messages. International and Intercultural
Communication Annual, 16: 67-86.
Wijk, C. van (2000). Toetsende statistiek: een praktijkgerichte inleiding voor onderzoekers van taal, gedrag en
communicatie. Bussem: Coutinho
Internetpublicaties
Aardt, C. van. (2002). HIV/Aids in Zuid-Afrika. De demografische en economische gevolgen. Laatst
bijgewerkt in april 2002. http://www.nidi.nl/public/demos/dm02042.html
Ministerie van Buitenlandse zaken (2003). De HIV/Aids-epidemie in Zuid-Afrika. Laatst bijgewerkt
in maart 2003.http://www.minbuza.nl/default.asp?CMS_ITEM=64DCCB88E9A644A3BF5E
45238BBA5554X1X61741X58
Materiaal gebruikt voor analyse en experiment
Soul City. George’s Story.
63

BIJLAGEN
Bijlage 1 Analyeschema
A Kenmerken van afbeeldingen
Beeldvorming
1. Wat wordt er afgebeeld?
2. Hoe wordt het afgebeeld?
Mise-en-scène
(foto)grafische aspecten
beelduitsnede
perspectief
3. Wat wordt er niet afgebeeld?
4. Welke beeldvorming komt uit de afbeeldingen naar voren?
Relevantie
5. Zijn de afbeeldingen tekstrelevant?
Realiteit
6. Zijn de afbeeldingen realistisch en geloofwaardig afgebeeld?
Bij- en onderschriften
7. Is er sprake van bijschriften/onderschriften bij de afbeelding?
8. Zo ja, geeft het bijschrift/onderschrift weer wat er wordt afgebeeld of wordt uitgedrukt?
Kleur
9. Wordt er gebruik gemaakt van kleur in de afbeeldingen om de aandacht te trekken en wordt
er gebruik gemaakt van realistische kleuren in de afbeeldingen?
64

Plaats van de afbeelding
10. Op welke plaats wordt de afbeelding gepresenteerd?
Naast de tekst
Boven de tekst
Onder de tekst
Anders, namelijk……..
B Tekstinhoud
11. Is de tekst te begrijpen zonder de afbeeldingen?
12. Zijn de afbeeldingen te begrijpen zonder tekst?
C Beoogd effect van de afbeeldingen
13. Wat is het effect van de afbeelding?
Decoratief
Representatief
Organisatief
Transformatief
D Het gebruik van afbeeldingen in combinatie met tekst
14. Instrueert de tekst dat de lezer de afbeeldingen moet gebruiken?
15. Verduidelijken de afbeeldingen de tekst?
16. Welke betekenissen roepen tekst en beeld op?
17. Vullen tekst en beeld elkaar goed aan?
E Culturele gedragingen
18. Wordt er gesproken over positieve gedragingen in de tekst?
19. Worden er positieve gedragingen afgebeeld in de afbeeldingen?
20. Wordt er gesproken over exotische gedragingen in de tekst?
21. Worden er exotische gedragingen afgebeeld in de afbeeldingen?
22. Wordt er gesproken over negatieve gedragingen in de tekst?
23. Worden er negatieve gedragingen afgebeeld in de afbeeldingen?
65

Bijlage 2 Analyse-instrument Roodenburg (2002)
I Tekst en beeld
I1C Vindt u de betekenis van de beelden duidelijk? Waarom wel/niet?
I2C Vindt u dat de beelden relevant zijn ten opzichte van de inhoud van de tekst? Zo nee, vindt
u dit een gemis? Waarom wel/niet?
I3C Vindt u dat de beelden bijdragen aan de overredingskracht van de tekst? Zo nee, vindt u dit
een gemis? Zo ja, gebeurt dit op een juiste manier? Waarom wel/niet?
I4C Vindt u dat de beelden geschikt zijn voor de doelgroep? Vindt u dat er rekening is gehouden
met hun waarden en overtuigingen? Waarom wel/niet? (kijk naar wat u bij afdeling B en E heeft
ingevuld)
I5C Vindt u de beelden te impliciet/vaag, goed, of juist te expliciet? Waarom?
I6C Indien de beelden een onderschrift hebben: vindt u deze duidelijk? Waarom wel/niet?
I7C Vindt u de afdrukkwaliteit van de beelden voldoende?
I8C Hoever staat het beeld af van de tekst waarop het betrekking heeft? Vindt u deze afstand
goed of te ver? Waarom?
I9C Vindt u de plaatsing van de beelden goed? Waarom wel/niet? (afgezien of beelden dichtbij
of ver staan van de tekst waarop ze betrekking hebben (vraag I8), kunnen ze op verschillende
plekken geplaatst worden. De ene plek kan meer opvallend of strategisch zijn dan de andere.)
I10C Zijn er beelden aanwezig die een humoristisch effect hebben? Vindt u dit goed? Waarom
wel/niet?
I11C Vindt u de beelden vrolijk of meer serieus? Waarom? Is dit in overeenkomst met de tekst
of juist in contrast daarmee? Vindt u dit goed?
66

I12C Vindt u dat de beelden vrij zakelijk zijn, of juist meer inspelen op emoties? Waarom? Is dit
in overeenkomst met de tekst of juist in contrast daarmee? Vindt u dit goed?
I13A Wat voor type beelden komen voor? (type beelden zijn bijvoorbeeld: foto, getekend
plaatje, schets, icon, diagram, logo, tabel)
I13C Indien er verschillende types voorkomen: vindt u dit goed? Waarom wel/niet?
Indien dezelfde types voorkomen: vindt u dit goed? Waarom wel/niet?
Vindt u dat de types beelden passen bij de tekst? Waarom wel/niet?
Ligt de nadruk op tekst of op beeld? (één kiezen uit I14 t/m I18)
Tekst I14 I15 I16 I17 I18 Beeld
I14A = tekst bestaat bijna volledig uit tekst
I14C Vindt u deze verhouding tekst-beeld goed? Waarom wel/niet?
I15A = tekst bevat beeld, maar tekst overheerst
I15C Vindt u dit toepasselijk? Waarom wel/niet?
I16A = tekst en beeld zijn in evenwicht
I16C Vindt u deze verhouding tekst-beeld goed? Waarom wel/niet?
I17A = tekst bevat tekst, maar beeld overheerst
I17C Vindt u deze verhouding tekst-beeld goed? Waarom wel/niet?
I18A = tekst bestaat bijna volledig uit beeld
I18C Vindt u deze verhouding tekst-beeld goed? Waarom wel/niet?
Welke functies hebben de beelden? (geen, één of meerdere kiezen uit I19 t/m I26)
I19A = Aandacht trekken (elk beeld heeft in weze de functie om aandacht te trekken, maar hier
gaat het erom of dat de enige functie is)
I19B Op basis waarvan geconcludeerd?
I19C Vindt u dit effectief? Vindt u dat de aandacht op een goede manier getrokken wordt of
leidt het te veel af? Waarom wel/niet?
67

I20A = Instruerend: het beeld geeft antwoord op de vraag hoe iets gedaan moet worden.
Voorbeeld: één of meerdere plaatjes waarin getoond wordt hoe een condoom omgedaan moet
worden.
I20B Op basis waarvan geconcludeerd?
I20C Vindt u dit effectief? Vindt u dit voldoende instructief, geeft het genoeg inlichting?
Waarom wel/niet?
I21A = Motiverend: het beeld roept de lezer op om iets te doen.
I21B Op basis waarvan geconcludeerd?
I21C Vindt u dit effectief? Vindt u dat het beeld voldoende motiveert? Vindt u dat het beeld de
handeling waar het over gaat voldoende motiveert of motiveert het iets anders dan de bedoeling
is? Waarom wel/niet?
I22A = Persuasief: het beeld probeert de lezer van iets te overtuigen.
I22B Op basis waarvan geconcludeerd?
I22C Vindt u dit effectief? Vindt u dit persuasief genoeg? Waarom wel/niet?
I23A = Affectief: het beeld speelt in op de gevoelens van de lezer.
I23B Op basis waarvan geconcludeerd?
I23C Vindt u dit effectief? Vindt u dat het beeld voldoende inspeelt op de gevoelens? Waarom
wel/niet?
I24A = Verklarend: het beeld legt uit dat iets zo is, of waarom iets zo is. Het moet
verduidelijking scheppen.
I24B Op basis waarvan geconcludeerd?
I24C Vindt u dit effectief? Vindt u dat het beeld voldoende uitlegt? Vindt u dat het beeld de
handeling/situatie waar het om gaat voldoende uitlegt of legt het eigenlijk iets anders uit?
Waarom wel/niet?
I25A = Symbolisch: het beeld is een niet-letterlijke, metaforische weergave van de tekst.
Voorbeeld: een plaatje van vier voetjes om aan te geven dat seks het onderwerp is.
I25B Op basis waarvan geconcludeerd?
I25C Vindt u dit effectief? Vindt u de symbolische betekenis duidelijk? Waarom wel/niet?
I26A = Decoratief: het beeld heeft niets of niet zoveel met de inhoud van de tekst te maken.
Voorbeeld: een folder die gaat over condoomgebruik met plaatjes van gezichten van mensen.
I26B Op basis waarvan geconcludeerd?
I26C Vindt u dit een goede aanvulling bij de tekst of vindt u het overbodig en afleidend?
Waarom?
68

Welke interacties tussen tekst en beeld komen voor? (geen, één of meerdere kiezen uit I27 t/m
I31)
I27A = Redundant: het beeld herhaalt min of meer de tekst of vice versa.
"Research shows that people's comprehension may be improved if key points are presented in
words and pictures, allowing readers to acquire new information both visually and verbally [...]"
Schriver, 1997
I27B Op basis waarvan geconcludeerd?
I27C Vindt u dat de aanwezigheid van zowel tekst als beeld een verrijking is, of vindt u één van
beide overbodig? Waarom?
I28A = Complementair: beeld en tekst vullen elkaar aan. Samen laten beeld en tekst meer zien
dan tekst alleen of beeld alleen.
"Words and pictures that complement one another employ different visual and verbal content,
and both modes are designed to work together in order to help the reader understand the main
idea." Schriver, 1997
I28B Op basis waarvan geconcludeerd?
I28C Vindt u deze aanvulling effectief? Vindt u de aansluiting tussen tekst en beeld duidelijk?
Waarom wel/niet?
I29A = Supplementair: of de tekst, of het beeld is dominant. De een levert de belangrijkste
ideeën en het grootste gedeelte van de inhoud, terwijl de ander meer ondersteunt. Vaak gaat het
hier om voorbeelden.
"When the reader may have trouble imagining what is intended, supplementary prose or pictures
often help to clarify and expand how the reader construes the main ideas." Schriver, 1997
I29B Op basis waarvan geconcludeerd?
I29C Vindt u deze supplementaire verhouding effectief? Vindt u het voldoende supplementair?
Of is het juist nietszeggend? Waarom wel/niet?
I30A = Juxtapositional: "[...] the main idea is created by a clash, an unexpected synthesis, or a
tension between what is represented in each mode. With juxtapositional relationships, the reader
cannot infer the intended idea unless both prose and graphics are present simultaneously. [...]
When they are done well, juxtapositional relationships have a way of surprising the reader."
Schriver, 1997
I30B Op basis waarvan geconcludeerd?
I30C Vindt u deze onverwachte "clash" effectief? Vindt u het duidelijk, begrijpt u de betekenis?
Waarom wel/niet?
69

I31A = Stage-setting: of de tekst, of het beeld voorspelt als het ware wat er komen gaat.
"[...] one mode provides a context for the other mode by forecasting its content or soon-to-be
presented themes. A stage-setting text or graphic may enhance what follows it by providing a
contextual framework in which the verbal context can be understood." Schriver, 1997
Stage-setting komt wel eens voor aan het begin van een hoofdstuk. De titel wordt vergezeld met
een illustratie die de lezer alvast een idee geeft van de inhoud van het hoofdstuk.
I31B Op basis waarvan geconcludeerd?
I31C Vindt u deze voorspelling effectief? Vindt u het duidelijk, begrijpt u waar het over gaat?
Waarom wel/niet?
Welke combinaties van beelden komen voor? (de vragen I32 t/m I37 alleen beantwoorden indien
er meer dan één beeld aanwezig is)
I32C Vindt u de combinaties van de beelden goed? Waarom wel/niet?
I33A Zijn de beelden verschillend van betekenis?
I33C Zo ja, vindt u dit problematisch? Zo nee, vindt u dit goed? Waarom wel niet?
I34A Hebben de beelden verschillende functies?
I34C Zo ja, vindt u dit problematisch? Zo nee, vindt u dit goed? Waarom wel niet?
I35A Zijn de beelden verschillend in stijl?
I35C Zo ja, vindt u dit problematisch? Zo nee, vindt u dit goed? Waarom wel niet?
I36A Zijn de beelden van verschillende types?
I36C Zo ja, vindt u dit problematisch? Zo nee, vindt u dit goed? Waarom wel niet?
I37A Zijn beelden òf in zwart/wit, òf in kleur of wisselt zich dat af?
I37C Indien het een combinatie is: vindt u dit problematisch? Waarom wel/niet?
Indien de beelden òf in zwart/wit, òf in kleur zijn: vindt u dit goed? Waarom wel/niet?
70

Bijlage 3 Analyse van hoofdstuk 1 George’s Story
A Kenmerken van afbeeldingen
1. Wat wordt er afgebeeld?
In hoofdstuk 1 wordt een verhaal verteld over 5 mensen. Het verhaal is in de vorm van een strip.
De figuren zijn grotendeels zwarte mensen. De tekst die verteld wordt, staat in stripwolkjes en er
zijn een paar bijschriften in het verhaal, 6 om precies te zijn.
2. Hoe wordt het afgebeeld?
Mise-en-scène, hiermee wordt alles bedoeld wat zich binnen de afbeelding bevindt. Het bestaat
uit de volgende onderdelen:
Decor en setting; het verhaal begint in een café waar de verjaardag van Lizzie wordt gevierd.
Vervolgens speelt er ook wat buiten af, wanneer Lizzie Mandla bedankt voor het overhalen van
George om naar de kliniek te gaan. Daarna is het decor het huis van George en Lizzie. Na het
huis van George en Lizzie, speelt het verhaal zich af in de kliniek waar Lizzie naar toe gaat om
een HIV-test te doen. De laatste scène speelt zich weer af in het huis van George en Lizzie.
Costumering en grime/make-up; de personen uit het verhaal worden afgebeeld als mensen uit
het dagelijks leven. Ze dragen geen traditionele kledij, maar westerse kleding. Khosi is de enige
die een hoofddoek draagt, het is niet duidelijk of dit voor bijvoorbeeld voor haar geloof is of dat
het een kenmerk is van haar cultuur. De vrouwen dragen geen make-up, althans het is niet
duidelijk zichtbaar.
Gezichtsuitdrukkingen; de gezichtsuitdrukkingen van de hoofdpersonen kunnen grotendeels
gecategoriseerd worden per hoofdpersoon. Lizzie heeft in het begin van het verhaal nog een
vrolijke gezichtsuitdrukking omdat ze haar verjaardag viert, maar dit verandert snel. Ze maakt
zich zorgen over George, waardoor ze een bezorgde uitdrukking op haar gezicht heeft. Wanneer
George haar beschuldigt van het feit dat Lizzie het HIV-virus aan George heeft overgebracht,
heeft ze vooral een angstige gezichtsuitdrukking. Wanneer ze in de kliniek is, is haar
gezichtsuitdrukking bedenkelijk, omdat ze aan het nadenken is of ze een HIV-test wil doen.
Daarna is ze weer thuis met George en kijkt ze verdrietig, omdat ze niet begrijpt waarom George
haar beschuldigt. Heel snel verandert de gezichtsuitdrukking omdat ze boos wordt op George. Ze
twijfelt aan zijn trouwheid. De laatste afbeelding van Lizzie is dat ze huilend aan het afwassen is.
Ze is verdrietig en weet niet wat ze met de situatie aan moet. George heeft eigenlijk het hele
verhaal door een verbitterde uitdrukking op zijn gezicht. In de confrontatie met Lizzie, waar hij
haar beschuldigt van het overdragen van het HIV-virus, is hij boos, wat ook duidelijk aan zijn
gezicht is te zien. In de laatste afbeeldingen van George, kijkt hij vragend. Hij vraagt zich af of hij
71

het HIV-virus misschien van Thandeka heeft gekregen. Khosi heeft in het begin een bezorgde
uitdrukking op haar gezicht, omdat ze zich zorgen maakt om George. Verder komt ze niet meer
in het verhaal voor. Mandla heeft ook een bezorgde gezichtsuitdrukking op zijn gezicht, omdat
hij zich ook zorgen maakt om George. Daarna kijkt hij nog een keer vragend, omdat hij zegt dat
hij niet zeker weet of het helpt als hij met George gaat praten om hem over te halen om naar de
kliniek te gaan. De zuster in het verhaal heeft vooral een verklarende of uitleggende
gezichtsuitdrukking op haar gezicht. Ze legt Lizzie uit hoe een HIV-test in zijn werking gaat en
wat de gevolgen zijn.
Tekst; de tekst wordt afgebeeld in stripwolkjes. Verder zijn er nog een paar teksten die aangeven
waar het verhaal zich afspeelt of wanneer het plaatsvindt. Deze teksten zijn links in de hoek van
een afbeelding weergegeven.
(Foto)grafische aspecten, ook al zijn er geen foto’s in de brochure afgebeeld, gaan sommige
fotografische aspecten ook op voor tekeningen. De brochure is zo ontworpen dat de
hoofdpersonen levensecht overkomen, ook al is duidelijk te zien dat alles getekend is.
Beelduitsnede, de uitsnede van het beeld bepaalt welk fragment van een afbeelding vertoond
wordt. Dit fragment wordt bepaald door:
Grootte en vorm; in de brochure worden alle afbeeldingen in een raam of kader (een vlak waar
de afbeelding en tekst is afgebeeld) weergegeven. Deze zijn min of meer allemaal even groot. De
tekst neemt een redelijk grote plaats in in het raam, toch is de afbeelding dominant aan de tekst.
Binnen en buiten beeld; elke afbeelding en elke tekst is in een raam of kader weergeven. Door dit
kader wordt het beeld begrensd en is niet te zien wat er zou worden afgebeeld buiten het kader.
Perspectief, dit leidt de ogen van de kijker langs bepaalde lijnen naar bepaalde punten in de
afbeelding. In dit geval is er niet echt sprake van een duidelijk perspectief. De aandacht wordt wel
gericht op de hoofdpersonen, dus je zou kunnen zeggen dat men als lezer daar naar toe wordt
geleid.
3. Wat wordt er niet afgebeeld?
Het eerste wat opvalt als naar hoofdstuk 1 wordt gekeken, is dat er bijna geen blanke mensen
worden afgebeeld. Sowieso zijn alle hoofdpersonen zwarte of kleurling mensen en er zijn een
paar blanke mensen in het restaurant. Deze blanke mensen spelen eigenlijk geen rol in het geheel,
ze zijn afgebeeld bij de verjaardag van Lizzie en komen verder niet meer in het verhaal voor.
72

4. Welke beeldvorming komt er uit de afbeeldingen naar voren?
Omdat er in het stripverhaal alleen maar zwarte of kleurling hoofdpersonen voorkomen en het
een voorlichtingstekst over HIV en AIDS is, wordt de indruk gewekt dat de problemen rondom
HIV/AIDS alleen een probleem is van de zwarte en kleurling bevolking.
Verder wordt er ook nog een beeld gevormd over de verhoudingen tussen mannen en vrouwen.
In hoofdstuk 1 wordt de vrouw meerdere malen beschuldigd voor het overdragen van HIV door
de man.
Relevantie
5. Zijn de afbeeldingen tekstrelevant?
Als wordt gekeken naar hoofdstuk 1 van George’s Story kan worden gezegd dat de afbeeldingen
over het algemeen tekst relevant zijn. De schrijver heeft geprobeerd om de personages zo af te
beelden dat de tekst bij de emoties/gezichtsuitdrukkingen pas. Dit is bijvoorbeeld te zien in
afbeelding 44, als George zich afvraagt of hij het HIV-virus van Thandeka heeft gekregen.
Realiteit
6. Zijn de afbeeldingen realistisch en geloofwaardig afgebeeld?
De personages uit het verhaal zijn realistisch afgebeeld. Ze zijn zo getekend dat het lijkt alsof het
echte mensen zijn. Wanneer naar de afbeeldingen wordt gekeken, kunnen de personages in het
dagelijks leven voorkomen.
Bij- en onderschriften
7. Is er sprake van bijschriften/onderschriften bij de afbeelding?
In hoofdstuk een worden zeven onderschriften gebruikt;
One evening in a Soul City restaurant,
A week later
That evening
Early next morning
Two hours later at the AIDS centre in town
That night en George thinks to himself.
Deze onderschriften worden gebruikt om duidelijk te maken waar het verhaal zich afspeelt en op
wat voor moment.
Er worden ook een paar bijschriften gebruikt, namelijk:
Happy happy Lizzie
73

Muzieknoten
Bang
Slam
De bijschriften zijn klankaanduidende of klanknabootsende woorden en tekens.
8. Zo ja, geeft het bijschrift/onderschrift weer wat er wordt afgebeeld of wordt uitgedrukt?
Er wordt gebruik gemaakt van bij- en onderschriften en bij de meeste wordt duidelijk weer
gegeven wat er wordt afgebeeld of wat wordt uitgedrukt. Toch zou er verwarring kunnen
ontstaan over het woord ‘SLAM’ (op pagina 3), wat de betekenis is van het woord.
Kleur
9. Wordt er gebruik gemaakt van kleur in de afbeeldingen om de aandacht te trekken en
wordt er gebruik gemaakt van realistische kleuren?
De kleuren in de afbeeldingen zijn allemaal natuurlijk, dat wil zeggen dat ze geen felle kleuren
gebruiken of aparte kleuren die niet de werkelijkheid afbeelden (bijvoorbeeld mensen met blauwe
gezichten).
In het hele stripverhaal wordt gebruikt gemaakt van realistische kleuren. De schrijver heeft
geprobeerd om de personages zo natuurlijk mogelijk af te beelden en alle andere kenmerken in de
afbeeldingen zijn zo waarheidsgetrouw mogelijk afgebeeld.
Plaats
10. Op welke plaats wordt de afbeelding gepresenteerd?
Naast de tekst
Boven de tekst
Onder de tekst
Anders, namelijk……..
In dit stripverhaal is er sprake van zogenaamde praatwolkjes, die in de afbeelding staan. Er is dus
geen sprake van naast, boven of onder de tekst. De praatwolkjes zijn duidelijk afgebeeld in het
kader waar ook de afbeelding zich bevindt.
Tekstinhoud
11. Is de tekst te begrijpen zonder de afbeeldingen?
Omdat deze voorlichtingstekst in de vorm van een stripverhaal wordt gepresenteerd is het
moeilijk om de tekst te begrijpen zonder de afbeeldingen. Een stripverhaal is zo gemaakt dat tekst
74

en beeld niet goed zonder elkaar te begrijpen zijn. De afbeeldingen in dit verhaal spelen zo’n
grote rol dat het moeilijk is om het verhaal te begrijpen als alleen maar naar de tekst in de
praatballonnen wordt gekeken.
12. Zijn de afbeeldingen te begrijpen zonder de tekst?
In het stripverhaal zijn de afbeeldingen dominant aan de tekst. In het kader is er meer ruimte
gevuld met afbeeldingen dan met tekst. In de voorafgaande vraag is uitgelegd dat een stripverhaal
zo ontwikkeld is dat beeld en tekst niet zonder elkaar te begrijpen zijn. Om die reden zijn de
afbeeldingen ook zonder tekst niet goed te begrijpen en is het moeilijk om het verhaal te
begrijpen als er geen tekst bij staat.
Beoogd effect van de afbeeldingen
13. Wat is de functie van de afbeelding?
Decoratief
Representatief
Organisatief
Transformatief
De afbeeldingen hebben een representatieve functie. De afbeeldingen representeren objecten en
ideeën uit de tekst en vertellen hetzelfde verhaal als de tekst. Verder herhalen de afbeeldingen niet
alleen de informatie in de tekst, maar ze zorgen er ook voor dat de tekst beter te begrijpen is.
Omdat het een stripverhaal is, worden bijvoorbeeld de emoties op de gezichten van de
personages zo afgebeeld dat ze bij de tekst horen. Op deze manier kan de tekst beter begrepen
worden.
Heb gebruik van afbeeldingen in combinatie met de tekst
14. Instrueert de tekst dat de lezer de afbeeldingen moet gebruiken?
In hoofdstuk een wordt niet expliciet gezegd dat de lezer de afbeeldingen moet gebruiken, maar
omdat het in de vorm van een stripverhaal is, is het voor de lezer nagenoeg onmogelijk om niet
naar de afbeeldingen te kijken. En wordt er min of meer toch verwezen naar de afbeeldingen,
omdat de tekst midden in de afbeelding staat en daardoor is het voor de lezer bijna onmogelijk
om niet naar de afbeeldingen te kijken.
75

15. Verduidelijken de afbeeldingen de tekst?
De afbeeldingen verduidelijken de tekst die is weergeven. De personages uit het verhaal beelden
bepaalde emoties of gezichtsuitdrukkingen uit, die ook in de tekst worden weergeven. Doordat
de personages iets uit beelden, verduidelijken zij de tekst.
16. Welke betekenissen roepen tekst en beeld op?
De afbeeldingen en tekst in hoofdstuk een roepen verschillende betekenissen op. Ten eerste gaat
het er om dat je niet iedereen moet beschuldigen als je HIV-besmet bent, zoals George Lizzie
beschuldigt. Ten tweede is het belangrijk dat je je laat testen als je denkt dat je misschien besmet
bent (Lizzie die een test doet) en de laatste betekenis is dat je eerlijk tegenover elkaar moet zijn
(George die niet vertelt dat hij het virus misschien heeft opgelopen van Thandeka).
17. Vullen tekst en beeld elkaar goed aan?
Tekst en beeld vullen elkaar goed aan in hoofdstuk 1. In het stripverhaal vullen de
praatballonnetjes de afbeeldingen goed aan.
Culturele gedragingen
18. Wordt er gesproken over positieve gedragingen in de tekst?
Er wordt niet expliciet gesproken over positieve gedragingen in het stripverhaal, maar er zijn een
paar punten die impliceren dat het over positieve gedragingen uit het PEN-model gaat. Allereerst
in kader 11, als Khosi aan Lizzie vraagt wat de doktoren zeggen over George. Dit impliceert dat
het raadzaam is om een dokter te bezoeken, wanneer iemand ziek is, in dit geval George. Verder
is het nog een positieve gedraging als Lizzie naar de kliniek gaat om informatie over HIV in te
winnen en om een HIV-test te gaan doen. Dit wordt duidelijk in kader 30. Tot slot zegt de zuster
in kader 33, dat je altijd een condoom moet gebruiken wanneer je seks met iemand hebt. Dit
duidt ook op een positieve gedraging. De bovengenoemde punten laten zien dat deze
gedragingen gestimuleerd moeten worden, omdat het op die manieren mogelijk is om HIV of
AIDS eventueel te voorkomen.
19. Worden er positieve gedragingen afgebeeld in de afbeeldingen?
Aan de afbeeldingen is niet goed te zien of er sprake is van positieve gedragingen. Deze komen
vooral tot uiting in de tekst. In kader 33 zegt de zuster dat je altijd een condoom moet gebruiken
wanneer je seks hebt, maar aan de afbeelding is dit niet te zien. Ze heeft geen condoom in haar
hand om het te visualiseren.
76

20. Wordt er gesproken over exotische gedragingen in de tekst?
In de tekst wordt niet gesproken over exotische gedragingen.
21. Worden er exotische gedragingen afgebeeld in de afbeeldingen?
Er worden geen exotische gedragingen afgebeeld.
22. Wordt er gesproken over negatieve gedragingen in de tekst?
De negatieve gedragingen komen vooral tot uiting in de kaders waar George boos op Lizzie
wordt, omdat zij volgens haar het HIV-virus heeft overgedragen aan George. In de tekst is dat te
lezen in kader 21, 22, 24 en 38. In die kaders wordt Lizzie beschuldigd door George.
23. Worden er negatieve gedragingen afgebeeld in de afbeeldingen?
De negatieve gedragingen zijn iets duidelijker in de afbeeldingen dan de positieve gedragingen.
De emotie op het gezicht van George in kader 22 impliceert duidelijk dat hij boos is, maar
zonder te tekst blijft het wel moeilijk te weten waarover hij boos is. Eigenlijk blijkt ook hier dat
de negatieve gedragingen het duidelijkst zijn in de tekst en niet in de afbeeldingen.
77

Bijlage 4 Stripverhaal gebruikt voor het experiment
78

Bijlage 5 Vragenlijst experiment
Introduction
Thank you for helping with this experiment. For the purpose of this experiment you will be
asked to complete the following questionnaire. The first part of the questionnaire focuses on
more general information and the second part on a comic strip. All the information that you
provide will be handled with great care and will be treated confidentially. Please fill in all the
questions and specify every question. It is not about what is right or wrong, it is rather to gather
information about the way in which you can, if at all, relate to the comic strip.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
First part general information
1. Where were you
born?……………………………………………………………………………………..
2. What is your date of
birth?……………………………………………………………………….…………….
3. Where do you
live?……………………………………………………………………………….……...
4. To which cultural group do you belong?
White
Black
Coloured
Other,
specify………………………………………………………………………………………
5. Which language did you learn as a
child?…………………………………………………………………………………….
6. Do you speak or understand any other
languages?………………………………………………………………………………..
If so, which
one(s)?……………………………………………………………………………….
How well do you speak or understand
them?…………………………………………………………………………………
How did you learn that/those
language(s)?…………………………………………………………………………
84

7. Which language do you speak at
home?……………………………………………………………………………………
8. Which language do you prefer
speaking?…………………………………………………………………………………
9. Which language do you speak
best?……………………………………………………………………………………
The purpose of the following part of the questionnaire is to help you think about the extent to
which you identify with being a member of your particular culture. Respond to each statement by
indicating the degree to which that specific statement is true regarding the way you typically think
about yourself. In other words, when you think about yourself, is the statement:
Always false > answer 1
Mostly false > answer 2
Sometimes true and sometimes false > answer 3
Mostly true > answer 4
Always true > answer 5
1. Being a member of my culture is important to me ……
2. Thinking about myself as a member of my culture is not central to how I define myself ……
3. I have a positive view of my culture ……
4. I rarely think about being a member of my culture……
5. Being a member of my culture plays a large role in my life ……
6. It does not bother me if others do not recognise me as a member of my culture ……
7. I enjoy being a member of my culture ……
8. I rarely choose to express my culture in the way I communicate ……
9. I like the things that make me a member of my culture and different from people in other
cultures ……
10. If I were born again, I would want to be born as a member of a different culture ……
85

Respond to the following questions by indicating the degree to which the values reflected in each
phrase are important to you:
Opposed to my values > answer 1
Not important to me > answer 2
Somewhat important to me > answer 3
Important to me > answer 4
Very important to me > answer 5
11. Obtaining pleasure or sensuous gratification ……
12. Preserving the welfare of others ……
13. Being successful by demonstrating my individual competency ……
14. Restraining my behaviour if it is going to harm others ……
15. Being independent in thought and action ……
16. Having safety and stability for people with the same cultural orientation as I have ……
17. Obtaining status and prestige ……
18. Having harmony in my relations with others ……
19. Having an exciting and challenging life ……
20. Accepting cultural and religious traditions ……
21. Being recognised for my individual work ……
22. Avoiding the violation of social norms ……
23. Leading a comfortable life ……
24. Living in a stable society ……
25. being logical in my approach to work ……
26. being polite to others ……
27. being ambitious ……
28. being self-controlled ……
29. being able to choose what I do ……
30. enhancing to welfare of others ……
86

Second part: questions about the brochure
The following part of the questionnaire is about a part of the brochure, entitled George’s Story.
Please read the strip to answer the following questions.
1. Now that you have read the first chapter of the strip, George’s Story, what does it tell you?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
2. Is this a true story? Why do you think so?.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
3. This question refers to pictures 8 to 13 (page 2). Do you think that it is all right if Lizzie
talks to other people about George? Why do you think so?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
4. This question refers to pictures 30 to 36 (p. 4). Do you think that it is a good idea that Lizzie
went to the clinic to ask for more information about an HIV test? Why do you say this?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
87

…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
5. Who are the characters which you see in picture 21?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
6. Can you tell me what kind of people they are in picture 21? What do you base your
impression on?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
7. What kind of meaning has the sound imitation SLAM in picture 25?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
8. Can you tell me why George's words in picture 38 are printed in bold but the words spoken
by Lizzie not?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
88

…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
9. Can you explain the difference between the speech bubbles in pictures 27 and 29?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
10. Can you describe the facial expression of George in pictures 22 and 44?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
11. This question refers to pictures 20 to 24. Why is George angry with Lizzie? From what do
you gather this?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
12. Do you think Lizzie's facial expression in picture 10 goes well with the text? Can you also
explain why you think so?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
89

…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
13. What do you think is the meaning of picture 25?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
14. Do you think it is a good thing that the main characters in the story are black and coloured
people? Why do you think so?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
15. Do you think it will be better if the brochure is also available in other languages?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
90

16. Would you rather have no pictures and just writing?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
17. Do the pictures tell you enough about HIV and AIDS so that you do not have to look at the
tekst to know what it is about?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
………………………………………
18. What do you think about HIV and AIDS in general?
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
91

Bijlage 6 Verantwoording categorieën
VRAAG Antwoord 1 Antwoord 2 Antwoord 3 Antwoord 4 Antwoord 5 Antwoord 6 Anders
Vraag 1
Vraag 2
Vraag 3
Vraag 4
Vraag 5
Vraag 6
Vraag 7
Vraag 8
Vraag 9
Vraag 10
Vraag 11
Vraag 12
Vraag 13
Vraag 14
Vraag 15
Vraag 16
Vraag 17
Vraag 18
92

Bijlage 7 Categorieën open vragen experiment
Vraag 1 Now that you have read the first chapter of the strip George’s Story, what does it tell you?
• Men is niet op de hoogte van de gevaren van Aids.
• Veel wisselende contacten kan leiden tot HIV/Aids.
• Je kunt Aids krijgen van iemand die er gezond uitziet.
• Veel mensen beschuldigen anderen voor hun eigen fouten.
• George geeft Lizzie de schuld van alles.
• Anders.
Vraag 2 Is this a true story? Why do you think so?
• Veel relaties zijn al kapot gegaan door HIV/Aids.
• Het negeren van Aids is een veel voorkomend probleem.
• Aids is een probleem dat niet te overzien is.
• Het is niet echt gebeurd, maar wel erg realistisch.
• Anders.
• Geen motivatie.
Vraag 3 Do you think it’s all right if Lizzie talks to other people about George? Why do you think so?
• Het is een probleem van George en Lizzie samen, dus moeten ze het samen oplossen.
• Ze probeert hem te helpen.
• Geen motivatie.
Vraag 4 Do you think it’s a good idea that Lizzie went to the clinic to ask for more information about an HIV
test? Why do you say this?
• Je kunt nooit genoeg weten over HIV/Aids.
• Lizzie moet meer informatie over HIV/Aids verzamelen.
• Anders.
• Geen motivatie.
Vraag 5 Who are the characters which you see in picture 21?
• George en Lizzie.
93

• Geen motivatie.
Vraag 6 Can you tell me more about picture 21? What are the characters feeling, experience, etc.
at that moment?
• Lizzie is bezorgd om George, George is boos en gefrustreerd.
• Lizzie is zenuwachtig en George is boos.
• Geen motivatie.
What do you base your impression on?
• Door de leestekens en gezichtsuitdrukkingen.
• Geen motivatie.
Vraag 7 What kind of meaning does the sound imitation SLAM have in picture 25?
• Frustratie en woede.
• George slaat de deur hard dicht.
• Boosheid.
• Geen motivatie.
Vraag 8 Can you tell me whe George’s words in picture 38 are printed in bold but the words spoken by Lizzie
not?
• George is boos en praat hard.
• De tekst van George is belangrijk
• Geen motivatie.
Vraag 9 Can you explain the difference between the speech bubbles in picture 27 and 29?
• Denken en praten.
• Geen motivatie.
Vraag 10 Can you describe the facial expression of George in picture 22 and 44?
• Boos en geschokt.
• Boos en onzekerheid en angst.
• Anders.
• Geen motivatie.
Vraag 11 Why is George angry with Lizzie? From what do you gather this?
94

• George denkt dat Lizzie hem heeft besmet met het HIV-virus.
• George is boos omdat hij niet weet wat er is gebeurd.
• George vindt dat Lizzie de schuld is van alles.
• Anders
• Geen motivatie.
Vraag 12 Do you think Lizzie’s facial expression in picture 10 goes well with the text? Can you also explain
why you think so?
• Gezichtsuitdrukking van Lizzie.
• Ze kijkt meer met afschuw dan bezorgd.
• Anders.
• Geen motivatie.
Vraag 13 What do you think is the meaning of picture 25?
• George wil de relatie beëindigen.
• George toont zijn woede aan Lizzie.
• Lizzie is geschrokken en weet niet wat ze moet doen.
• Lizzie is bang dat George de relatie wil beeindigen.
• Anders.
• Geen motivatie.
Vraag 14 Do you think it is a good idea that main characters in the story are black and coloured people? Why do
you think so?
• Aids is een groter probleem onder de zwarte en kleurling bevolking.
• Aids heeft geen voorkeur voor een bepaalde huidskleur.
• Anders.
• Geen motivatie.
Vraag 15 Do you think it will be better if the brochure is also available in other languages.
• Iedereen moet de brochure in zijn eigen taal kunnen lezen.
• Engels representeert het grootste gedeelte van de bevolking.
• Geen motivatie.
Vraag 16 Would you rather have no pictures and just writing?
95

• Het is beter te begrijpen.
• Gemakkelijker om je te verplaatsen in de personages.
• Het is realistischer en interessanter.
• Anders.
• Geen motivatie.
Vraag 17 Do the pictures tell you enough about HIV and Aids so that you do not have to look at the text to
know what it is about?
• Afbeeldingen zijn ook zonder tekst te gebruiken.
• Het zegt niets over de gevaren van HIV en Aids.
• Het kan ook over een andere ziekte gaan.
• Anders.
• Geen motivatie.
Vraag 18 What do you think about HIV and Aids in general?
• Het ruïneert veel levens.
• Goede educatie is belangrijk.
• Survival of the fittest.
• Aids is een groot probleem.
• Anders.
• Geen motivatie.
96

Bijlage 8 Tabellen culturele groep en open vragen
Why?
Total
anders
veel relaties zijn al kapot
gegaan door HIV/AIDS
het negeren van
HIV/AIDS is een veel
voorkomend probleem
het is niet echt gebeurd
maar erg realistisch
Count
Expected Count
Vraag 2 Why do you think it’s a true story?
It's all right that Lizzie
goes to the clinic to
ask more information
about HIV/AIDS?
Total
ja
nee
97
Crosstab
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Crosstab
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
0 1 4 5
1,8 1,4 1,8 5,0
,0% 5,3% 16,7% 7,4%
2 3 2 7
2,6 2,0 2,5 7,0
8,0% 15,8% 8,3% 10,3%
16 13 14 43
15,8 12,0 15,2 43,0
64,0% 68,4% 58,3% 63,2%
7 2 4 13
4,8 3,6 4,6 13,0
28,0% 10,5% 16,7% 19,1%
25 19 24 68
25,0 19,0 24,0 68,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
25 19 25 69
24,3 20,4 24,3 69,0
100,0% 90,5% 100,0% 97,2%
0 2 0 2
,7 ,6 ,7 2,0
,0% 9,5% ,0% 2,8%
25 21 25 71
25,0 21,0 25,0 71,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Vraag 4a Do you think it’s a good idea that Lizzie went to the clinic to ask more information
about HIV and Aids.

Why?
Total
je kunt nooit te veel
weten over HIV/AIDS
2
Vraag 4b Why?
Who are the characters
in picture 21?
Total
Count
Expected Count
Crosstab
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
George en Lizzie
Vraag 5 Who are the characters in picture 21?
98
Crosstab
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
21 17 20 58
20,7 16,6 20,7 58,0
84,0% 85,0% 80,0% 82,9%
4 3 5 12
4,3 3,4 4,3 12,0
16,0% 15,0% 20,0% 17,1%
25 20 25 70
25,0 20,0 25,0 70,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
25 19 25 69
25,0 19,0 25,0 69,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
25 19 25 69
25,0 19,0 25,0 69,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

Can you
tell more
about
picture
21?
Total
Lizzie is bezorgd om
George, George is
boos, gefrustreerd
Lizzie is zenuwachtig en
bang, George is boos
anders
Count
Expected Count
Vraag 6a Can you tell me more about picture 21?
How?
Total
Vraag 6b How?
Door de leestekens en
gezichtsuitdrukkingen
99
Crosstab
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Crosstab
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
16 13 21 50
17,4 15,3 17,4 50,0
64,0% 59,1% 84,0% 69,4%
5 5 1 11
3,8 3,4 3,8 11,0
20,0% 22,7% 4,0% 15,3%
4 4 3 11
3,8 3,4 3,8 11,0
16,0% 18,2% 12,0% 15,3%
25 22 25 72
25,0 22,0 25,0 72,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
20 6 9 35
20,0 6,0 9,0 35,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
20 6 9 35
20,0 6,0 9,0 35,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

What is the
difference between
the speech bubbles
in picture 27 and 29?
Total
27=denken en 29=praten
100
Crosstab
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
25 16 25 66
25,0 16,0 25,0 66,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
25 16 25 66
25,0 16,0 25,0 66,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Vraag 9 Can you explain the difference between the speech bubbles in picture 27 and 29?
What's the facial
expression of George
in picture 22 and 44?
Total
22=boos en 44=geschokt
22=boos en
44=onzekerheid en angst
anders
Crosstab
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Vraag 10 Can you describe the facial expression of George in picture 22 and 44?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
13 6 20 39
14,8 9,5 14,8 39,0
52,0% 37,5% 80,0% 59,1%
7 7 4 18
6,8 4,4 6,8 18,0
28,0% 43,8% 16,0% 27,3%
5 3 1 9
3,4 2,2 3,4 9,0
20,0% 18,8% 4,0% 13,6%
25 16 25 66
25,0 16,0 25,0 66,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

Why is
George
angry with
Lizzie?
Total
George denkt dat Lizzie
hem HIV heeft gegeven
Hij is boos omdat hij niet
weet wat er is gebeurd
anders
Vraag 11a Why is George angry with Lizzie?
How?
Total
Vraag 11b How?
gezichtsuidrukking
van George
door zijn woorden
Count
Expected Count
101
Crosstab
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Crosstab
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
22 17 24 63
22,2 18,6 22,2 63,0
88,0% 81,0% 96,0% 88,7%
2 2 1 5
1,8 1,5 1,8 5,0
8,0% 9,5% 4,0% 7,0%
1 2 0 3
1,1 ,9 1,1 3,0
4,0% 9,5% ,0% 4,2%
25 21 25 71
25,0 21,0 25,0 71,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
13 5 8 26
12,4 7,3 6,2 26,0
59,1% 38,5% 72,7% 56,5%
9 8 3 20
9,6 5,7 4,8 20,0
40,9% 61,5% 27,3% 43,5%
22 13 11 46
22,0 13,0 11,0 46,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

How?
Total
gezichtsuitdrukking
van Lizzie
ze kijkt meer met
afschuw dan bezorgd
anders
Vraag 12b How?
What is
the
meaning
of picture
25?
Total
George wil de relatie
beindigen
George toont zijn
woede aan Lizzie
Lizzie is geschrokken
en weet niet wat ze
moet doen
anders
Count
Expected Count
102
Crosstab
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
Vraag 13 What is the meaning of picture 25?
Crosstab
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
19 7 16 42
16,9 10,2 14,9 42,0
76,0% 46,7% 72,7% 67,7%
5 5 3 13
5,2 3,1 4,6 13,0
20,0% 33,3% 13,6% 21,0%
1 3 3 7
2,8 1,7 2,5 7,0
4,0% 20,0% 13,6% 11,3%
25 15 22 62
25,0 15,0 22,0 62,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
1 2 7 10
3,5 3,0 3,5 10,0
4,0% 9,5% 28,0% 14,1%
9 9 10 28
9,9 8,3 9,9 28,0
36,0% 42,9% 40,0% 39,4%
10 8 6 24
8,5 7,1 8,5 24,0
40,0% 38,1% 24,0% 33,8%
5 2 2 9
3,2 2,7 3,2 9,0
20,0% 9,5% 8,0% 12,7%
25 21 25 71
25,0 21,0 25,0 71,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

It's good that all the
characters are black
and coloured?
Total
ja
nee
Count
Expected Count
Crosstab
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
103
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
12 5 12 29
10,2 8,6 10,2 29,0
48,0% 23,8% 48,0% 40,8%
13 16 13 42
14,8 12,4 14,8 42,0
52,0% 76,2% 52,0% 59,2%
25 21 25 71
25,0 21,0 25,0 71,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Vraag 14a Do you think that it is good, that all the main charachters in the story are black and
coloured people?
Why?
Total
Aids is een groter
probleem onder de
zwarte en kleurlingen
anders
Vraag 14b Why?
Aids heeft geen
voorkeur voor een
bepaalde huidskleur
Crosstab
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
8 3 9 20
7,2 5,5 7,2 20,0
32,0% 15,8% 36,0% 29,0%
4 1 4 9
3,3 2,5 3,3 9,0
16,0% 5,3% 16,0% 13,0%
13 15 12 40
14,5 11,0 14,5 40,0
52,0% 78,9% 48,0% 58,0%
25 19 25 69
25,0 19,0 25,0 69,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

Do you think it will be
better if the brochure
is also available in
other languages?
Total
ja
nee
Count
Expected Count
Crosstab
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
104
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
25 19 24 68
24,6 18,7 24,6 68,0
100,0% 100,0% 96,0% 98,6%
0 0 1 1
,4 ,3 ,4 1,0
,0% ,0% 4,0% 1,4%
25 19 25 69
25,0 19,0 25,0 69,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Vraag 15 Do you think it will be better if the brochure is also available in other languages?
Why?
Total
het is beter te begrijpen
gemakkelijker om je te
verplaatsten in de
personages
anders
Vraag 16b Why?
Crosstab
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
7 3 4 14
5,6 3,6 4,8 14,0
31,8% 21,4% 21,1% 25,5%
11 6 13 30
12,0 7,6 10,4 30,0
50,0% 42,9% 68,4% 54,5%
4 5 2 11
4,4 2,8 3,8 11,0
18,2% 35,7% 10,5% 20,0%
22 14 19 55
22,0 14,0 19,0 55,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

Why?
Total
afbeeldingen zijn ook
zonder tekst te begrijpen
het zegt niets over de
gevaren van HIV/AIDS
het kan ook over een
andere ziekte gaan
anders
Vraag 17b Why?
What do you think
about HIV and AIDS
in general?
Total
Count
het ruineert veel levens
educatie is erg belangrijk
anders
105
Crosstab
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Crosstab
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Count
Expected Count
% within To which cultural
group do you belong?
Vraag 18 What do you think about HIV and Aids in general?
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
8 4 7 19
8,7 4,2 6,1 19,0
34,8% 36,4% 43,8% 38,0%
4 0 0 4
1,8 ,9 1,3 4,0
17,4% ,0% ,0% 8,0%
6 4 7 17
7,8 3,7 5,4 17,0
26,1% 36,4% 43,8% 34,0%
5 3 2 10
4,6 2,2 3,2 10,0
21,7% 27,3% 12,5% 20,0%
23 11 16 50
23,0 11,0 16,0 50,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
To which cultural group do you
belong?
white black coloured Total
5 4 5 14
5,3 3,7 5,0 14,0
21,7% 25,0% 22,7% 23,0%
14 9 15 38
14,3 10,0 13,7 38,0
60,9% 56,3% 68,2% 62,3%
4 3 2 9
3,4 2,4 3,2 9,0
17,4% 18,8% 9,1% 14,8%
23 16 22 61
23,0 16,0 22,0 61,0
100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

Bijlage 9 Uitvoertabel individualisme/collectivisme
Individualisme
Vraag F df1 df2 Sig.
1 0.58 3 69 0.63
2a 0.12 1 73 0.72
2b 1.08 3 64 0.361
3a 3.82 1 72 0.08
3b 0.80 1 44 0.74
4a 0.16 1 69 0.70
4b 0.38 1 68 0.54
5 X X X X
6 0.65 2 69 0.52
7 5.86 1 69 0.18
8 1.14 1 69 0.28
9 X X X X
10 0.42 2 63 0.66
11a 2.55 2 68 0.85
11b 0.80 1 44 0.37
12a 0.12 1 67 0.94
13a 0.34 3 67 0.79
14a 0.09 1 69 0.76
14b 0.47 2 66 0.62
15a 1.48 1 67 0.22
15b 1.04 1 62 0.31
16a 2.43 1 65 0.12
16b 0.06 2 52 0.94
17a 4.561 1 67 0.036
17b 1.28 3 46 0.29
18 2.98 2 58 0.58
106

Collectivisme
Vraag F df1 df2 Sig.
1 0.51 3 69 0.67
2a 2.50 1 73 0.11
2b 1.35 3 64 0.26
3a 0.19 1 72 0.65
3b 0.30 1 70 0.58
4a 0.02 1 69 0.87
4b 1.69 1 68 0.19
5 X X X X
6 0.12 2 69 0.883
7 5.33 1 69 0.53
8 0.39 1 69 0.53
9 X X X X
10 0.25 2 63 0.78
11a 1.02 2 68 0.366
11b 0.59 1 44 0.40
12a 3.78 1 67 0.056
13 1.37 3 67 0.26
14a 0.43 1 69 0.51
14b 0.35 2 66 0.70
15a 1.73 1 67 0.19
15b 5.07 1 62 0.28
16a 0.93 1 65 0.33
16b 1.21 2 52 0.30
17a 5.494 1 67 0.02
17b 0.853 3 46 0.47
18 2.64 1 58 0.67
107

Bijlage 10 Uitvoer sterkte culturele identiteit
Vraag F df1 df2 Sig.
1 2.25 4 70 0.007
2a 0.01 1 73 0.92
2b 0.49 3 64 0.70
3a 3.77 1 72 0.11
3b 0.30 1 70 0.67
4a 2.32 1 69 0.13
4b 0.023 1 68 0.88
5 X X X X
6a 2.23 2 69 0.16
6b 2.58 1 71 0.58
7 0.01 1 69 0.94
8 1.88 1 69 0.18
9 X X X X
10 0.5 2 63 0.61
11a 1.85 2 68 0.17
11b 10.03 1 44 0.87
12a 0.12 1 67 0.73
12b 0.77 2 59 0.47
13 2.55 3 67 0.63
14a 0.48 1 69 0.49
14b 0.58 2 66 0.56
15a 1.64 1 67 0.21
15b 0.22 1 62 0.64
16a 0.01 1 65 0.96
16b 0.89 2 52 0.42
17a 1.14 1 67 0.29
17b 1.28 1 46 0.29
18 0.27 2 58 0.81
108