Verslag consultatieronde achterbanbijeenkomst 27 ... - LTO Noord

Verslag consultatieronde
achterbanbijeenkomst 27 februari
2009
Concept
Grontmij Nederland bv
Drachten, 4 mei 2009

Verantwoording
Titel : Verslag consultatieronde achterbanbijeenkomst 27 februari
2009
Projectnummer : 190722
Referentienummer : 03/7077
Datum : 4 mei 2009
Auteur(s) : Y. Balkema-Blokzijl
E-mail adres : yvonne.balkema@grontmij.nl
Gecontroleerd door :
Paraaf gecontroleerd :
Goedgekeurd door :
Paraaf goedgekeurd :
Contact : Zonnedauw 2
9202 PA Drachten
Postbus 91
9200 AB Drachten
T +31 512 33 52 33
F +31 512 51 02 00
noord@grontmij.nl
www.grontmij.nl
03/7077
Pagina 2 van 25

Inhoudsopgave
1 Inleiding......................................................................................................................... 5
2 Stand van zaken ........................................................................................................... 6
3 Deelsessies gewassen ................................................................................................. 7
3.1 MELKVEEHOUDERIJ................................................................................................... 7
3.1.1 Het bedrijfssysteem: ..................................................................................................... 7
3.1.2 De graszode:................................................................................................................. 7
3.1.3 De bodem:..................................................................................................................... 8
3.1.4 Voer:.............................................................................................................................. 8
3.1.5 Veestapel: ..................................................................................................................... 8
3.2 Melkveehouderij: Actieprogramma Schoon en Zuinig .................................................. 9
3.2.1 Korte samenvatting introductie. .................................................................................... 9
3.2.2 Discussie....................................................................................................................... 9
3.3 ZETMEELAARDAPPELEN......................................................................................... 10
3.3.1 De aardappelplant:...................................................................................................... 10
3.3.2 De fysieke omstandigheden:....................................................................................... 10
3.3.3 Teeltsysteem:.............................................................................................................. 11
3.3.4 Ziekten en plagen: ...................................................................................................... 11
3.3.5 Aanpassing nodig in rapport: ...................................................................................... 11
3.4 POOTAARDAPPELEN ............................................................................................... 12
3.4.1 Korte samenvatting van de reflectant: ........................................................................ 12
3.4.1.1 Algemeen.................................................................................................................... 12
3.4.1.2 M.b.t. ziekten en plagen, mist Kees Bus de volgende aspecten in de rapportage:.... 12
3.4.1.3 Oplossingsrichtingen:.................................................................................................. 12
3.4.2 Reacties vanuit de zaal............................................................................................... 12
3.4.2.1 Algemeen.................................................................................................................... 12
3.4.2.2 M.b.t. bufferzones, inundatie:...................................................................................... 12
3.4.2.3 M.b.t. droogte en doorwas: ......................................................................................... 13
3.4.2.4 M.b.t. perspectief voor het gebied: ............................................................................. 13
3.5 GRAAN en BOLLEN (Lelie)........................................................................................ 13
3.5.1 Intro voorzitter: ............................................................................................................ 13
3.5.2 Korte samenvatting van de reflectant: ........................................................................ 13
3.5.3 Reacties vanuit de zaal:.............................................................................................. 14
3.5.4 Gewasbescherming: ................................................................................................... 15
3.5.5 Waterpeil..................................................................................................................... 15
3.5.6 M.b.t. de waterhuishouding voor Fase 3:.................................................................... 15
3.5.7 Biodiversiteit en schaalvergroting: .............................................................................. 15
3.6 Kleine gewassen......................................................................................................... 16
3.7 Suikerbieten ................................................................................................................ 16
4 Hoe nu verder? ........................................................................................................... 18
5 Ontwikkelingen op bedrijfsniveau ............................................................................... 19
5.1 Melkveehouderij.......................................................................................................... 19
5.2 Deelsessie bouwplan Flevoland ................................................................................. 20
5.3 Noordkust Friesland Groningen.................................................................................. 21
03/7077
Pagina 3 van 25

Inhoudsopgave (vervolg)
5.3.1 Welke lokale omstandigheden versterken/verminderen de klimaatfactoren? ............ 21
5.3.1.1 Verzilting ..................................................................................................................... 21
5.3.2 Welke lokale omstandigheden belemmeren eventueel het nemen van maat-regelen?
.................................................................................................................................... 21
5.3.3 Geldt het gebied als één gebied of zijn er nog deelgebieden te onderscheiden?...... 21
5.3.4 Welke ontwikkeling heeft u de afgelopen tien jaar gezien en hoe zet die naar u....... 22
5.4 Deelsessie bouwplan Veenkoloniën ........................................................................... 22
6 Wijnteelt in Nederland................................................................................................. 23
7 Deelnemerslijst ........................................................................................................... 25
Bijlage 1: Presentatie uitkomsten van fase 2
Bijlage 2: Maatregelen op bedrijf- of gebiedsniveau
03/7077
Pagina 4 van 25

1 Inleiding
In het project Klimaat en Landbouw Noord Nederland is voorzien in een intensieve interactie
tussen onderzoek en "praktijk". In 2008 zijn verschillende bijeenkomsten georganiseerd met
ondernemers: melkveehouders, akkerbouwers en tuinders. De bestuurlijke achterban van de
overheden (provincies en waterschappen) werd bijgepraat tijdens een sessie op de proefboerderij
Kollumerwaard. Nu de uitwerking voor de verschillende traditionele respectievelijk
nieuwe gewassen gereed is en er ook een beeld kan worden gegeven van de gevolgen voor
enkele veehouderijtakken, is het moment daar om een volgende stap te zetten in de terugkoppeling
naar de ondernemers. Met dit voorstel hopen we een stevige basis te leggen voor de
laatste fase van het project: de synthese op bedrijfsniveau en de gevolgen voor de onderscheiden
deelgebieden.
De sector heeft er belang bij dat de bestaande peilers in het bouwplan ook in de toekomst hun
economische betekenis houden. Het kan zijn dat dit een zekere aanpassing in de bedrijfsvoering
vraagt, bijvoorbeeld minder gevoelige rassen, andere bewaarsystemen of een betere
waterhuishouding. Wellicht ontstaan er kansen voor nieuwe gewassen.
Tijdens een bijeenkomst op vrijdag 27 februari 2009 in de Havixhorst in De Schiphorst zijn de
voorlopige uitkomsten van het project aan de ondernemers gepresenteerd.
Samen met een selecte groep deskundigen uit het onderzoek en de keten zijn de perspectieven
van verschillende gewassen doorgenomen. Het ging hierbij om de pootaardappelen,
zetmeelaardappelen, bollen, wintertarwe, koolzaad en suikerbieten. Daarnaast zijn de
consequenties op bedrijfsniveau bekeken. Het project brengt het komende jaar ook regionale
gevolgen/opgaven in kaart en ook hierover is met de ondernemers van gedachten gewisseld.
03/7077
Pagina 5 van 25

2 Stand van zaken
In fase 2 zijn voor vijftien verschillende land- en tuinbouwgewassen de klimaatfactoren die
impact hebben op het gewas (gerelateerd aan klimaatparameters van het KNMI)
geïdentificeerd. Daarnaast is het voorkomen van deze klimaatfactoren gekwantificeerd voor de
gewassen in de huidige situatie en toekomstige tijdsvensters (2040 en 2100). Voor de verschillende
klimaatfactoren is daarbij een schatting gemaakt van de mogelijke opbrengstschade.
Naast de land- en tuinbouwgewassen is tevens de impact van klimaatverandering op veehouderijsystemen
(melkveehouderij en biologische varkenshouderij) geïdentificeerd.
Daarnaast is een inventarisatie gemaakt van de mogelijke adaptatiemaatregelen ten behoeve
van de gewassen. De maatregelen zijn gericht op het voorkomen en/of beperken van de
negatieve effecten (schade) als gevolg van de gevoelige klimaatfactoren.
In bijlage 1 volgt de presentatie van de uitkomsten van fase 2 (analyse van de gewassen)
De gevolgen van klimaatverandering voor de land- en tuinbouw in Noord Nederland: een overzicht
van het project tot nu toe.
03/7077
Pagina 6 van 25

3 Deelsessies gewassen
De ondernemers en deskundigen zijn in verschillende groepen uiteengegaan. In de verschillende
deelsessies is gesproken over hoe een bepaald soort gewas reageert op het klimaat en wat
voor gevolgen dit heeft voor o.a. het bouwplan.
Hierna volgen de verslagen van de gehouden deelsessies.
3.1 MELKVEEHOUDERIJ
Hugo van der Meer geeft vooral reactie op voederproductie en grasland.
Melkveehouderij blijft in Nederland, maar de vraag is of melkveehouderij op basis van grasland
behouden blijft. De meeste aanwezigen denken van niet. Klimaatverandering compliceert vooral
de grasproductie. Het graslandmanagement wordt moeilijker. Er worden weinig problemen verwacht
voor de dieren aangezien deze steeds meer voltijds op stal zullen staan, waarschijnlijk
zullen hetere zomers deze ontwikkeling alleen maar versterken.
3.1.1 Het bedrijfssysteem:
Economie is belangrijk en dwingt tot schaalvergroting. Met grotere veestapels wordt het ingewikkelder
om grasland te beweiden; bedrijven gaan over naar grotere veestapels op 1 plek
(stal, of afgebakend stuk weiland) en brengen voer aan (Amerikaans systeem: op basis van
maïs, luzerne, GPS en voedergewassen). Dat zie je ook nu al op grote bedrijven in Nederland.
Deze bedrijven zijn robuuster en stabieler, omdat ze minder afhankelijk zijn van de prijzen en
oogst van 1 voedergewas en de stallen zijn berekend op het voor lange tijd binnen houden van
de dieren. Kleinschalige melkveehouderij kan wel op basis van grasland.
In Australië op bedrijven met 500 koeien, maaien boeren eerst gras af en vervolgens beweiden
ze op het gemaaide gras.
Convenant schoon en zuinig.
Wat voor structurele aanpassingen heb je nodig?
Het groeiseizoen wordt langer en omstandigheden veranderen. Dus vragen komen op voor de
voerproductie zoals hoe de bemestingstrategie moet worden aangepast en hoe mineralen beter
kunnen worden benut. Op welke manier op welke plek kun je eigenlijk het beste produceren?
Er zijn wel vergelijkingen mogelijk met de teeltsystemen in USA, maar in Europa ben je wel veel
meer beperkt in je mogelijkheden door nitraatwetgeving en dergelijke.
3.1.2 De graszode:
De huidige graszode krijgt te maken met verschuivingen in nutriënten dynamiek (zie ook
bodem), waterhuishouding en competitie nadelen.
Op droge gronden met weinig mest is goed raaigras telen een probleem. Bij warmer weer komt
Engels raaigras in de knel. Droogte en hitte hebben effect op de productie maar ook op
concurrentiekracht. Persistentie van Engels raaigras staat onder druk. Ongewenste grassen
komen makkelijker op. Bij warm en droog weer vind er een verschuiving plaats in de dominante
grassoorten: van Engels raai naar ‘warm season grasses’. Deze concurreren met goede grassen.
Amerikaans systeem: merendeel van gewassen is verschoven in richting van maaigewassen,
nauwelijks in richting van grassen voor begrazing.
De situatie in Slovenië en Kroatië (Engels raaigras is er geïntroduceerd) leert dat Engels raaigras
niet dood gaat bij warm en droog weer, maar dat het vooral om graslandmanagement
draait (d.w.z. maaien, nutriënten voorziening, etc.). Te laat maaien is fout. Zorgen dat het gras
groen blijft, bemesten en op tijd maaien. Ze beginnen daar in april, vroeger dan hier, en hebben
al 3 snedes voor droogte inzet. Dan gaat het gras in rust. Regen komt eind augustus en dan
begint Engels raai weer te groeien en worden nog 2 snedes gehaald. Dus totaal 5 snedes.
03/7077
Pagina 7 van 25

Deelsessies gewassen
Vergelijkbare productie als hier. Rassen van Barenburg. Motto: Kort houden, groen houden.
Vanuit een vliegtuig herken je waar Nederlandse boeren zitten: gras is groen. Dat zie je ook in
Portugal.
3.1.3 De bodem:
Gevolgen van klimaatverandering op waterhoudend vermogen en organische stof zijn erg
grondsoortafhankelijk.
Op natte veengronden zit je qua waterleverend vermogen goed, boeren wachten gewoon een
maand langer in het voorjaar om naar buiten te gaan. Op dekzandgronden verwachten we meer
problemen. Goede ontwatering, goede bekalking, goede doorwortelbaarheid en dan kun je veel
hebben. Op zandgrond was kwetsbaarheid vroeger groot. Men heeft drainage aangelegd en
daarom zijn er nu veel meer mogelijkheden.
Organische stofgehalte op droge gronden moet goed in de gaten gehouden worden. Bij hogere
temperaturen verloopt de omzetting van organische stof sneller en hogere temperaturen zullen
zorgen voor uitdroging en snellere uitspoeling. Vooral op zandgronden verwacht men
problemen met de nutriëntenvoorziening. Het is nu nog redelijk onbekend wat precies het effect
zal zijn en hoe we daar het beste op in kunnen spelen.
Om extremen te benoemen moet je naar extreme landen kijken. In Australië zie je dat wie
luzerne heeft, minder kwetsbaar is. Kan luzerne economisch uit in het noorden, en hoe hou je
onkruid in bedwang (probleem in het noorden). Sye Schukking is niet zo bang voor onkruid. Na
een droge periode komt witte klaver in het Engels raaigras, als onkruid maar tegelijk nuttig.
Omgekeerd als luzerne verdwijnt, wat komt dan? Engels raaigras, en dan is raaigras onkruid.
Hangt er dus maar vanaf hoe je het bekijkt.
3.1.4 Voer:
De klimaatgrens van zuidelijk Europa schuift naar het noorden. Op kortere termijn, 2040, krijg je
in het noorden een Brabantse situatie. Op grotere bedrijven zal het aandeel maïs toenemen,
ook door het opschuiven van de klimaatgrens. Maïs kan onder drogere en warmere omstandigheid
beter produceren dan gras. Maïs zou in de gewassenlijst van deze studie meegenomen
moeten worden. Maïs heeft echter een nadelige impact op de bodem organische stof, dus hier
kunnen potentiële risico’s ontstaan. De huidige concurrentiepositie van de Nederlandse melkveehouderij
verslechtert als we geen goede vervanging voor gras vinden. Tot nu toe was gras
goedkoop en gaf ons voordeel.
Ook andere ontwikkelingen hebben invloed op verschuiving naar maïs. Het bemestingsverhaal
heeft een enorme invloed, je wordt gedreven richting maïs. Eiwitproductie speelt een rol.
Het ammoniakverhaal gaat meer spelen. Deze ontwikkelingen moeten allemaal in balans gebracht
worden zodat er nog een boterham in zit voor de boer.
3.1.5 Veestapel:
Er is een groeiende behoefte aan goede stalvoorzieningen, zodat je bij extreme omstandigheden
koeien kunt binnen halen. Isoleren van daken van stallen geeft goede verkoeling maar
leidt tot hogere kosten. Het planten van bomen wordt naar het land der fabelen verwezen.
Verschil tussen regio’s: moet je inzetten op stalaanpassingen in plaats van in te zetten op
rotatie gras-maïs?
Voor Leverbot en maagdarm zijn bestrijding- en preventiemiddelen voorhanden. Daarnaast
komen de dieren veel meer binnen te staan en wordt de infectiekans dus ook minder hoog.
Een groter probleem zijn “nieuwe” ziekten die vanuit het zuiden binnen komen. Blauwtong uit
Zuid-Europa. Wat komt er nog meer achteraan? Dit is niet te voorspellen. De verwachting is
meer virusinfecties. Vooraf moeten we weten hoe er mee om te gaan.
Samenvatting:
Vooral economische veranderingen zijn belangrijker voor de toekomst van de melkveehouderij.
Klimaatveranderingen stellen eisen aan het gebruik en management van gras en hoe zet je
andere gewassen in.
Organische stof beheer van de bodem: met gras voer je meest organische stof aan, maar
bemesting (nutriënten) wordt moeilijker. De temperatuur stijging gaat de omzettingssnelheden
versnellen.
03/7077
Pagina 8 van 25

Alles in bedrijfsverband bekijken.
Stalaanpassingen zijn nodig.
Langer groeiseizoen van Engels raai als kans.
Ziektes: vooral nieuwe ziektes.
3.2 Melkveehouderij: Actieprogramma Schoon en Zuinig
Deelsessies gewassen
3.2.1 Korte samenvatting introductie.
Opdracht voor de melkveehouderij: reductie van CO2, CH4 en N2O. Met name de laatste twee
tellen zwaar mee (zijn verantwoordelijk voor 50% van de nationale emissie).
Belangrijk te bedenken: hoe intensiever de bedrijfsvoering, des te geringer (in relatieve zin) de
uitstoot vanwege het efficiënter grondgebruik en hoger rendement.
Sinds 1990 is 16% van de CO2-reductie gerealiseerd. Dit moet in 2020 naar 30%.
Het overheidsprogramma Schoon en Zuinig:
In najaar 2008 zijn de jaarprogramma’s uitgewerkt. LTO en de overheid hebben een akkoord
gesloten over de doelstelling, nl.: geen klimaatbeleid, maar de focus op CO2-reductie.
De speerpunten voor het jaarprogramma 2009 zijn:
1. Verkenning klimaatmaatregelen.
2. Bundeling van lopende projecten.
3. Inventarisatie van benodigde acties.
4. Bewustwording.
3.2.2 Discussie.
Er zijn goede mogelijkheden voor CO2-reductie, maar de lachgasreductie is moeilijker te realiseren.
Van der Meer geeft aan dat het klimaatprobleem een mondiale aanpak vereist. Als wij in NL het
aantal dieren zouden verminderen, wordt de emissie van broeikasgassen elders op de wereld
hoger. Het lijkt dus niet logisch om in NL te beginnen.
Echter: Om de groeiende wereldbevolking te kunnen blijven voeden, zal de productie ook
moeten stijgen. Momenteel heeft NL de meest efficiënte melkproductie. Dus tegemoet komen
aan een toenemende vraag zou wel het beste hier in NL kunnen. Maar dat betekent wel dat NL
er ook op wordt afgerekend.
Nodig: goede kennis over de emissie van broeikasgassen en manieren om dit door een goede
bedrijfsvoering te kunnen beperken. Wanneer elke veehouder daarover wordt geïnformeerd met
1 à 2 A4-tjes kan al winst worden behaald.
Tot nu toe is emissie van broeikasgassen in de politiek weinig aan de orde geweest. Er is wel
behoefte aan specifieke maatregelen. Weliswaar is in 1990 een daling van het aantal koeien
ingezet en heeft dit een emissiebesparing opgeleverd, maar nu is er weer sprake van groei.
Het is momenteel niet duidelijk welke maatregelen het meest effectief zijn. LTO heeft het plan
om aan een kennisinstelling een opdracht te geven om een routekaart te maken. CLM heeft van
LTO de opdracht gekregen om de huidige stand van zaken te bestuderen en het effect te
berekenen van een scenario met 10% meer quotum.
Een dilemma is dat verschillende klimaatopgaven elkaar kunnen tegenwerken.
Van een aantal zaken zijn effecten nog niet goed bekend of bestaat verschil van mening
(mate van emissie en tijdsverloop door verlagen slootpeil; effect van scheuren grasland; effect
vernieuwing grasland; perspectief gesloten systemen). Voor een goed inzicht is het van belang
om de effecten van maatregelen inzichtelijk in beeld te brengen. Anderzijds moeten ook al
stappen gezet worden. De formulering van een stevige doelstelling (bv streven naar CH4emissieloze
koe) en het nemen van initiatieven kan mogelijk geld aanzuigen van zowel overheid
als bedrijfsleven.
Ook een belangrijk issue is wie wordt afgerekend of de credits krijgt voor energiebesparing.
Vanuit de sector komt de wens dat alleen de sector verantwoordelijk wordt gesteld en niet de
andere partners uit de keten.
03/7077
Pagina 9 van 25

Deelsessies gewassen
Een vertegenwoordiger van Campina pleitte er echter voor om alle partners het voordeel van de
besparing te geven, omdat heel moeilijk te bepalen is wie welke inspanning levert. Op dit
moment zijn er bepaalde verdeelregels van toerekening afgesproken.
Van der Meer vraagt of de mestproblematiek nog speelt? LTO geeft aan dat deze nog actueel is
voor zowel melkvee als varkens. Mestscheiding en daarmee de kunstmest vervangen zou goed
zijn. Dit vereist nog een slag in de technische ontwikkeling. Echter, zolang de sector nog groeit,
is het nodig om aan deze technische ontwikkeling te blijven werken en de kansen te benutten.
3.3 ZETMEELAARDAPPELEN
Gaat over twee typen gebieden: op zandgrond en dalgrond.
Ook onderscheidt maken tussen pootteelt van zetmeelaardappelen en zetmeelaardappelteelt
zelf.
Het areaal zetmeelaardappelen is de laatste jaren met 10.000 ha afgenomen ten voordele van
suikerbieten en melkveehouderij. Kijk naar de prijs van de aandelen van zetmeel bij Avebe. Die
markt is net zo grillig als de beurs. Voor zetmeelaardappelen wil je als boer een zo hoog mogelijke
opbrengst, want de prijs staat vast. Dat is anders bij consumptieaardappelen. Het droogste
jaar is het beste jaar omdat je dan een hoge prijs krijgt.
Avebe heeft behalve in Nederland ook 2 fabrieken in Duitsland. Als er verder gekrompen wordt,
zal dat niet in Nederland zijn. Het gebied hier hoort bij de blijvers. Omstandigheden voor de
productie zijn in Denemarken nog iets gunstiger dan in Nederland, maar Oostenrijk, Tsjechië
etc. krijgen het moeilijker bij een veranderend klimaat.
De heer Busse geeft een reactie
- De CO2 neemt toe in de lucht, dit leidt tot een hogere productie: dus positief voor aardappelen.
- Maar met een toename van de winterneerslag, hete en droge periodes in groeiseizoen en
meer extremen moet je rekening houden.
- De structuur van de bodem is minder een probleem. Het zijn hoofdzakelijk zandgronden.
- Hogere wintertemperatuur leidt tot een hogere kostenpost want er is aanvullende mechanische
koeling nodig voor bewaring. Ook als je pootgoed moet bewaren kun je niet zonder
mechanische koeling. Daarnaast leidt een hogere wintertemperatuur tot aardappelopslag en
cystenaaltje kan zich beter handhaven.
- Een warmere zomer leidt tot doorwas: lagere onderwatergewichten, slechtere kwaliteit
(glazig) van de aardappelen.
- Beregenen in droge periodes: kan nu niet uit (economisch).
3.3.1 De aardappelplant:
Bij hitte sterft de aardappel af. Er is veel verschil tussen rassen. Latere rassen hebben een
beter herstellingsvermogen na hitte dan vroegere rassen. Waarom zouden we veredelen? We
voeren al ons pootgoed uit naar landen waar het veel warmer is dan hier. Daar gaat het dus ook
goed. Oplossing is dat we later moeten oogsten. Als je al in augustus aardappelen in de schuur
doet en moet gaan koelen, gaat het fout. Dus latere rassen gebruiken.
Zetmeelaardappeltelers hebben hoge fysieke opbrengsten nodig (want de prijs ligt vast). Vooral
hoge temperaturen en extreme hoeveelheden neerslag zijn een grote bedreiging.
3.3.2 De fysieke omstandigheden:
Watermanagement (lees waterschappen) moeten snel reageren om schade te voorkomen; zowel
de schade die wordt veroorzaakt door een teveel aan neerslag (versnelde afvoer van water)
als een te laag vochtleverend vermogen van de bodem (verzekering van aanvoer kwantitatief
en kwalitatief voldoende water).
Als je hoge opbrengsten wilt halen, zul je moeten beregenen. Water moet dan wel beschikbaar
zijn. Als men voor 40.000 ha aan grondwater begint te trekken, levert dat een probleem.
Dus water zal aangevoerd moeten worden. Drainage zal aangelegd moeten worden. De kosten
nemen toe.
03/7077
Pagina 10 van 25

Deelsessies gewassen
Er moeten afspraken gemaakt worden. Er wordt door waterschappen veel gesproken over het
verhogen van het watervasthoudend vermogen van regio’s. Echter Drenthe heeft het reliëf van
een omgekeerd kopje (is bol), dus water vasthouden is geen optie. Hoe dit probleem op te
lossen? Verder is het zo dat de Veenkoloniën verslijten; de vruchtbare grond verdwijnt en zand
blijft over.
3.3.3 Teeltsysteem:
Om rot te voorkomen moet je als bedrijf heel erg selectief zijn met je pootgoed. Zorgen dat het
schoon is. Dit is prima te doen.
Bij het bewaren van de aardappels en de koeling daarvan liggen nog wat problemen, maar die
zijn prima technologisch op te lossen en door latere rassen te gebruiken.
3.3.4 Ziekten en plagen:
- coloradokevers: zal toenemen. In Duitsland zijn de kevers inmiddels resistent tegen
bestrijdingsmiddelen.
- Bladluizen: nu nog niet zo’n probleem, maar als het warmer wordt dan wordt het wel een
groter probleem. Hele stukken perceel gaan dood.
- Phytophthora: je moet er kort na hevige buien zijn om je bestrijdingsmiddel erop te krijgen.
Alternatief is gentechnieken inzetten voor phytophthora (resistentie inbouwen).
- Roodrot (ook phytophthorasoort) wordt een probleem bij extremer weer.
- Melkzuurschimmel (zusje van roodrot): probleem bij extremer weer: aardappelen moeilijker
bewaren.
- Zorgen voor een goed waarschuwingssysteem voor bijvoorbeeld coloradokever of phyphthoftora.
Als je extreme omstandigheden ziet aankomen vooraf gewas beschermen.
Minerale olie is vanwege economische redenen alleen toepasbaar op pootgoed.
- De beste bestrijdingsaanpak voor vrijlevende aaltjes is nog niet duidelijk, terwijl deze wel in
aantal toe zullen nemen.
Waarschuwingssysteem: zolang er jong nieuw blad groeit, moet je dat beschermen tegen
phytophthora. Tot augustus. Dan kun je bv met een kwart van de normale dosering beschermen
als je tijdig bent. Als er dan nog geen phytophthora voorkomt in de omgeving, dan hoef je niets
te doen. Maar het is afhankelijk van je areaal dat je moet bespuiten. Je hoeft dus niet altijd de
volle dosering te spuiten.
Er wordt vanuit de aanwezigen benadrukt, dat ondanks dat ziekten toe zullen nemen, ze het
volste vertrouwen hebben in dat hiervoor chemische bestrijdingsmiddelen ontwikkeld zullen
worden.
3.3.5 Aanpassing nodig in rapport:
Aardappelmoeheid heeft niet meerdere vermeerderingscycli in een warm jaar: blijft maar
1x/jaar. Ook niet beter vermeerderen in een jaar. Spreken altijd over factor 30 (cystemoederdier
waarin gemiddeld 30 cysten voorkomen). Vrijlevende aaltjes kunnen wel extra vermeerdering
hebben.
Samenvattend:
Water is knelpunt, zowel de afvoer van het teveel aan water als een toevoer van het te kort
aan water.
Wat moet je als eerste aanpakken: hele watermanagement: dat moeten we veel sneller en
flitsender maken.
De belangrijkst knelpunten die voor zetmeelaardappelteelt worden ervaren zijn: hitte, te veel
water, en droogte. Organische stof en overige punten hebben een iets lagere prioriteit.
03/7077
Pagina 11 van 25

Deelsessies gewassen
3.4 POOTAARDAPPELEN
3.4.1 Korte samenvatting van de reflectant:
3.4.1.1 Algemeen
• Hogere CO2 meer productie: dat klinkt positief.
• Negatief: meer extreme neerslag;
o bij klei structuurverslechtering; ontwatering en drainage worden belangrijk.
• Warme winters leiden tot meer problemen bij de koeling;
o (positief) warmer opslag: minder problemen bij vorst;
o (negatief) nattere winters: meer problemen en verhoogde kans op rotting.
• Druppelirrigatie kan doorwas beperken.
3.4.1.2 M.b.t. ziekten en plagen, mist Kees Bus de volgende aspecten in de rapportage:
• (geen) aandacht voor de Colorado Kever (3 e gen.);
• grotere kans op aanvoer van bladluizen door de oostenwinden in de (drogere)
zomers; dit aspect treedt naar verwachting wel op in het noorden, ondanks de
veronderstelde zeewind in dit gebied (Noot RS: de lokale zeewind kan de, vaak
sterke, oostelijke luchtstroom niet geheel afremmen, de kans op extra aanvoer
van bladluizen zal ook tot in het noordelijk kustgebied kunnen doordringen);
• ook de soort aaltjes belangrijk (1 generatie/jaar);
• gevaar voor Roodrot en Pytium als het water van de plensbuien niet weg kan;
• ook is een verschuiving naar agressievere Erwinia soorten mogelijk door de
warmere zomers.
3.4.1.3 Oplossingsrichtingen:
• waarschuwingssystemen worden belangrijker voor de ziekten en plagen;
• spuitbanen (voordeel: na regen berijdbaar; nadeel: geen gesloten gewas meer,
waardoor gevoeliger voor binnenkomst ziekten en plagen, m.n. Pytium);
• verbeteren bodemstructuur.
3.4.2 Reacties vanuit de zaal
3.4.2.1 Algemeen
• Kardinaal punt wat ontbreekt is: bemesting;
o om Erwinia beter te beheersen moet de plant sterker gemaakt worden;
o bemesting is ook goed voor een betere bodemstructuur, dit verbetert ook
de waterhuishouding (vaak komen de zware buien als de hoeveelheid
organisch stof in de bodem laag is).
• Bodemstructuurprobleem wordtook veroorzaakt door (trend naar) veel te zware
machines
o dit leidt ook tot problemen bij het rooien.
• Grondbewerking: bodem verbeteren door compost.
• Betere waterberging door:
o goed rond leggen van de kavel;
o drainage;
o goed slotenstelsel;
o betere bodemstructuur.
• Een goede bodemstructuur is ook bij droogte van belang.
3.4.2.2 M.b.t. bufferzones, inundatie:
• In het project is niet gekeken naar bufferzones als mogelijkheid voor waterberging;
in de praktijk betreft dit maar een relatief klein deel van het totale
Oppervlak.
• Men gelooft niet dat aardappelland zal worden aangewezen als bergingsgebied.
• Waterafvoer: water moet in principe ter plekke worden opgevangen.
03/7077
Pagina 12 van 25

Deelsessies gewassen
3.4.2.3 M.b.t. droogte en doorwas:
• Pas als bodemstructuur ook echt enkele procenten verbetert, is structuurverbetering
een optie, maar een meer hittebestendige aardappel ziet de praktijk
niet zitten; de aardappel is van origine al een hittebestendig gewas.
• Stikstofbemesting wordt belangrijk, want: minder N meer doorwas.
• Ook een gesloten gewas remt de opwarming van de bodem en remt de doorwas.
• In 2008 bleek het aardappelgewas over een grote herstelkans te beschikken:
door de langdurige droogte in juni vreesde men aanvankelijk voor een misoogst,
maar in augustus was daar al lang geen sprake meer van.
• Druppelirrigatie is in principe een (te) dure investering, want deze uitgave moet
je al maken voordat je weet of je hem nodig hebt. Bovendien is in Friesland en
Groningen het gebruik van oppervlaktewater niet toegestaan, daardoor is men
aangewezen op het iets brakkere grondwater.
Dit is hoogstens wel te gebruiken om de teelt te starten maar later in het teeltseizoen
is dit niet meer geschikt i.v.m. schade aan het gewas.
• Het is technisch wel mogelijk om grondwater te gebruiken; in de NO-polder
gaat dit prima, maar langs de kust is het grondwater (te) brak.
3.4.2.4 M.b.t. perspectief voor het gebied:
• De klimaatverandering wordt niet als bedreigend gezien; het beleid vanuit
Brussel wel, zoals bijvoorbeeld 15% vermindering van de productie in NL en
verschuiving naar Noord Frankrijk.
• Bij verschuiving van de pootaardappelteelt naar Noord Frankrijk wordt ook opgemerkt
dat er goede kansen liggen voor Noord-Nederland, want Noord-
Nederland krijgt uiteindelijk het klimaat van Noord Frankrijk.
• Men gelooft niet dat door de toename van CO2 de productie (vanzelf) omhoog
gaat.
• Het areaal pootaardappelen neemt af in Nederland (a.g.v. Brussels beleid).
• Met een ruime teeltwisseling, een goede bodemstructuur en minder zware
machines blijft de teelt van pootaardappelen mogelijk, al geeft dit wel een hoge
kostprijs.
• Erwinia blijft een probleem.
• Het onderwerp mechanisatie is niet aan de orde geweest in het gesprek (brede
paden zijn prima, om Erwinia te kunnen blijven bestrijden, maar brede paden
zijn niet goed voor de bodemstructuur).
3.5 GRAAN en BOLLEN (Lelie)
3.5.1 Intro voorzitter:
Tarwe wordt geteeld v.n.l. langs de noordkust en in Flevoland. Tarwe is gevoelig
voor:
• langdurige droogte;
• aanhoudend natte omstandigheden (i.v.m. ziekten);
• later in het groeiseizoen ook voor veel wind (legering);
• natte omstandigheden bij de oogst.
Lelie wordt m.n. geteeld in Drenthe en in de NO-polder. Lelie is ook gevoelig voor
(aanvulling Osinga):
• regenval en hagel;
• in juni ook voor schimmelziekten.
3.5.2 Korte samenvatting van de reflectant:
• Tekstuele opmerkingen m.b.t. de rapportage:
o waar winterpeen staat moeten lelies staan bij de bollen;
o lelies worden niet per kilo verhandeld maar per stuk (wanneer dit wordt gecorrigeerd
in de berekeningen compenseert dit elkaar uiteindelijk redelijk,
zegt Osinga).
03/7077
Pagina 13 van 25

Deelsessies gewassen
• 50% als schade percentage voor als het land onder water staat is niet genoeg;
in de praktijk komt het er op neer dat 100% oogstverlies optreedt; de halfaangetaste
bollen zijn per definitie verloren (“de bollen worden bijvoorbeeld niet half
doorgesneden” ) Graag bijstellen in rapport.
• In oktober/november is de neerslag belangrijker gevarenzone voor het
rooien; de extremen bepalen hier meer het oogstverlies door niet te kunnen
rooien.
• De teelt kent in het verleden een goede ruilverkaveling, drainage en ontwatering;
toekomstig gebiedsbeleid van de rijksoverheid kan dit verstoren. (RS:
hoe moet je dat zien??)
• Een hogere temperatuur in de toekomst is geen probleem; dit kan juist meer
opbrengst opleveren.
• Een hogere temperatuur leidt wel tot een groter aaltjesprobleem; waardoor de
opbrengst juist daalt.
• Een hogere temperatuur zal ook leiden tot andere onkruiden, w.o. knolcyperus,
daarnaast nemen virussen i.h.a. toe.
• De term ‘katoen’ in katoenluis mag weg: luis.
• Er is terecht vermeld dat een groot deel van de teelt als contractteelt wordt uitgevoerd
(rapport: “Telers in Noord-Holland huren bij kwekers in Drenthe grond
om daar te telen”), dit kan ook een verschuiving van de teeltgebieden inhouden.
• Het gepresenteerde kaartje met de lelieteelt is misleidend; de teelt vindt met
name in Drenthe plaats. (Noot Rob Smidt: Omdat de basisregistratiepercelen
geen onderscheid maakt tussen de verschillende bollengewassen, maar allen
‘bollenteelt’ vermeld, zijn er teveel locaties voor de lelies in beeld gebracht; dit
moeten we in de rapportage ondervangen door te vermelden dat het op de
kaart om alle bollenteelt-locaties gaat en in de tekst nader vermelden waar de
lelieteelt zich met name bevindt).
• Hagel: een groot deel van de gewassen is verzekerd tegen hagelschade; meer
kans op hagel betekent ook hogere premies als kostenpost
• De hogere neerslaghoeveelheden leiden ook tot wegspoelen van bemesting; dit
mag in het teeltseizoen niet meer worden aangevoerd een zeker effect op de
opbrengst mag niet worden uitgesloten.
• Het genoemde bedrag voor veredeling wordt als te laag beoordeeld.
• Waarom lelies gekozen i.p.v. tulpen? Tulpen staan juist in de moeilijke
(winter)maanden op het land. Het IJsselmeer heeft in de winter een hoger peil;
daardoor is het moeilijker voor de tulp om te wortelen.
3.5.3 Reacties vanuit de zaal:
• Peilverhoging in IJsselmeer is de komende 40 jaar niet te verwachten; het
waterschap verwacht geen problemen bij een peilverhoging. Deze zijn er nu bij
een extra peil van 10 cm ook niet. Rondom de aanleg van nieuwe natuurgebieden
in de NOP is ook een ander peil te verwachten.
• De ziektedruk neemt toe; bollentelers zijn wel aan het anticiperen via betere
ontwaterde gronden, het zoeken naar nieuwe locaties, greppels frezen,
bodemstructuurverbetering, het rond leggen van de kavels e.d. Er is een herwaardering
voor kalk als middel om de bodemstructuur goed te houden.
• Moeten bollen nog wel in het bouwplan worden opgenomen? afwisseling van
bollen en graan gaat goed samen voor een goede bodem.
• Voor telers in de Flevopolder is graan meer bouwplanvulling en geen hoofdgewas
• ’s Winters verzilten de sloten, daarom is doorspoelen aan het eind van de
winter nodig.
03/7077
Pagina 14 van 25

Deelsessies gewassen
3.5.4 Gewasbescherming:
• Drogere perioden leiden tot meer luizen / schimmels in de herfst; ook de kans
op het gerstvergelingsvirus wordt groter. Bij de huidige gewasbeschermingstrategieën
is dit nog geen probleem, maar dit kan door de klimaatverandering
wel veranderen.
• In granen worden relatief weinig gewasbeschermingsmiddelen gebruikt; in de
bollenteelt worden meer middelen gebruikt.
• Tagetes is een goede mogelijkheid om aaltjes te bestrijden; maar boeren kiezen
nog vaak voor de natte grondontsmettingsmiddelen.
• Introductie van een nieuwe bestrijdingsmethode is vaak een kosten/baten
kwestie.
• Verticiliium is een goed alternatief (biologisch) middel om Rhizoctonia te bestrijden,
maar telers vinden het maar moeilijk toepasbaar.
• Korte heftige buien van 50 mm geven geen schimmelproblemen.
• Sommige telers zijn wel optimistisch over de klimaatverandering en de prijsontwikkeling.
• Verspreiding van ziekten is ook te beperken door minder ver uit elkaar liggende
percelen
3.5.5 Waterpeil
• Bodemdalinggebieden bevatten ook bollenteeltbedrijven. Osinga legt uit dat als
je er eenmaal zit als bedrijf je niet zomaar verhuist.
• Ontwatering: De overheid houdt wel rekening met ontwatering op gebiedsniveau;
maar op bedrijfsniveau is dit niet zelf te regelen, dus is men vaak afhankelijk
van provinciaal beleid bij natuurontwikkeling. De provincie zou gescheiden
watersystemen moeten ontwikkelen voor agrarisch gebruik en voor
natuur, want dit gaat in de praktijk niet goed samen. Zo concreet is het echter
nog niet.
• Men heeft het gevoel dat vroeger bij de drooglegging van de polders gekozen is
voor waterpeilen, meer voor de landbouw dan voor de natuur. Tegenwoordig is
de aandacht verschuivende naar meer voor de natuur dan voor landbouw.
• Flevoland heeft een goede drooglegging, de grond klinkt in. Wel vindt er soms
onderbemaling plaats.
3.5.6 M.b.t. de waterhuishouding voor Fase 3:
• Tendens naar natuur en waterpeil is gaande (i.p.v. landbouw en waterpeil).
• Als telers kijk je wel naar de overheid, maar op bedrijfsniveau kun je niet veel
(maar er is bijv. geen rampspoed op dit vlak). Er moet dus meer op regionaal
niveau worden gekeken.
• Het voorkomen van afwenteling van (teveel) regenwater van verharde gebieden
(dorpen/steden) naar oppervlaktewater landbouw.
3.5.7 Biodiversiteit en schaalvergroting:
• Grotere biodiversiteit door minder te spuiten.
• Op bedrijfsniveau te beïnvloeden door bredere akkerranden, bijv. via de vergoedingsregeling
van kopakkers van 6 meter. Deze vergoedingsregeling wordt
door de provincies Friesland en Groningen niet meer ondersteund.
Samenvatting voorzitter tot slot:
• “Waterhuishouding wordt een groter probleem”.
• “Ziektedruk wordt een groter probleem” De groep boeren verwacht juist dat dit een
minder groot probleem wordt.
03/7077
Pagina 15 van 25

3.6 Kleine gewassen
Deelsessies gewassen
Opmerkingen over de tekst: oppervlakten uit klopten niet, hier zit een factor 100 verschil in. Dit
aanpassen in de teksten. En winterpeen wordt voornamelijk in mei gezaaid, ook wel wat in april.
Bij koolzaad kunnen schimmels ook een probleem zijn net als bij wintertarwe.
Harde wind veroorzaakt het verwaaien van de zaaddozen wat opbrengstderving en opslag tot
gevolg heeft.
Koolzaad wordt vooral in het Oldambt geteelt.
Peen mag geen wateroverlast hebben in de vorm van stagnerend regenwater. Als bemesting
optimaal is, dan kan de bodemstructuur verbeteren waardoor de beluchting en de doorlaatbaarheid
vergroot wordt. Organische mest is hiervoor geschikt.
Zout wordt niet als een probleem ervaren. Belang van zoet water wordt wel onderkend.
Beregening is wel mogelijk op ui. Maar dit is in het noordelijk zeeklei gebied niet populair vanwege
de kans op bruinrot als buur-agrariers pootaardappelen verbouwen.
Er bestaat een spanning tussen wateraanvoer en -afvoer. Vaak staat de grondwaterstand te
hoog waardoor er eerder wateroverlast optreedt.
Per gebied zijn er problemen met waterafvoer. In de NO polder zijn er weinig problemen met
water met uitzondering van wat kwel.
Koolzaad heeft bij meer droog zonnig weer een goed perspectief. Vooral op gronden die 75%
afslipbaar zijn.
In ui is Sclerotinia en botritus een probleem omdat er gewasbeschermingsmiddelen wegvallen.
Het optreden van deze schimmelziekten wordt vooral veroorzaakt door meer blad/nat.
Nieuwe potentiële plagen zijn mogelijk trips. Genoemd worden warm en vochtige omstandigheden
in juni en juli als gunstig voor trips.
Door het gebruik van bronwater is er niet echt een probleem te verwachten met zout. Nu wordt
dat in elk geval niet als zodanig ervaren. In de NO polder wordt wel gesproken over de kwel die
daar lokaal voor wateroverlast zorgt.
Maatregelen tegen wateroverlast zijn: 1 het toedienen van organische mest, 2 drainage verbeteren
en 3 watergangen ruimer maken met bredere profielen.
Ziektedruk beheersen met ruime vruchtwisseling en resistente gewassen, zoals bijvoorbeeld
meeldauw resistentie.
3.7 Suikerbieten
Suikerbiet is een diepwortelend gewas en heeft veel voeding en mineralen nodig.
Door warmere omstandigheden kunnen er meer generaties Bietencysteaaltjes voor een hogere
ziektedruk zorgen. Bladvlekkenziekte Cercospora (schimmel) is vanuit het zuiden steeds meer
aanwezig. Ook Rhizomanie rukt vanuit het zuiden op maar hier zijn goede resistente rassen
tegen te gebruiken. Ook voor Rhizoctonia bestaan goeie rassen die resistent zijn.
Opmerking: je kunt wel een hogere opbrengst verwachten door eerder zaaien maar je houdt
dezelfde kans op nachtvorst. Aanpassen in het rapport.
03/7077
Pagina 16 van 25

Deelsessies gewassen
De bewaring van suikerbieten is wel een probleem vanwege de beperkte ruimte, hier is nog
veel winst te behalen. Met een lange strakke hoop is de beluchting en bewaring beter. Ontbladeren
van de bieten kan tevens op een iets andere manier, beter is iets meer blad mee te
rooien dan dat de bieten gaan bloeden door kort afkappen.
Voor zaaien van de bieten is een goede bodemstructuur nodig, het mag vooral niet te droog
zijn. Verder kunnen structuurproblemen worden veroorzaakt door zware machines (zoals
bunkerrooiers).
Droge zomers zijn voor kleigronden gunstig vanwege scheurvorming. Op zandgrond is dit voordeel
niet aanwezig. Bij het voorkomen van structuurschade is een goede timing van je werkzaamheden
essentieel.
Ziekten en plagen zijn goed te beheersen bij voldoende bemesting en bij een 1 op 3 rotatie.
Bladschimmels zouden wel een groter probleem kunnen worden.
Er wordt verwacht dat er bij bieten nog veel verbetering mogelijk is wat betreft opbrengst.
03/7077
Pagina 17 van 25

4 Hoe nu verder?
Op basis van fase 2 zijn acht “uniforme teeltgebieden” geselecteerd. Van elk van deze
gebieden wordt een gebiedsanalyse gemaakt, zodat per gebied alle relevante informatie wordt
samengebundeld. Wat zijn de belangrijke landbouwgewassen, welke nieuwe gewassen zouden
een rol kunnen spelen, wat is er aan maatregelen nodig, welke fysiek mogelijkheden en
beperking kent het gebied, met welke ander functies dient er rekening te worden gehouden?
De maatregelen op bedrijf- of gebiedsniveau zijn in bijlage 2 weergegeven.
03/7077
Pagina 18 van 25

5 Ontwikkelingen op bedrijfsniveau
In verschillende deelsessies, na indeling van de bouwplannen per verschillende regio’s (Noordkust,
Noord Oost Polder/Zuid Oost Flevoland, Oldambt, Veenkoloniën), is gesproken over hoe
de ontwikkelingen doorwerken op bedrijfsniveau.
Hieronder staan de verschillende deelsessies verwoord.
5.1 Melkveehouderij
Doel van de sessie is om met de aanwezigen af te tasten of de indeling in gebieden de juiste is.
Het idee is om 2 soorten gebieden te onderscheiden voor de melkveehouderij: lage, natte (laag-
Friesland, veen) en hoge, droge (Drenthe, zand).
De heer Hoving kan zich vinden in de indeling. Grasland ligt historisch gezien op de nattere
gronden. Nat en droogte kunnen mogelijk een groter probleem worden.
Natte kwetsbare percelen zijn echter bekend. Natheid zal niet voor verrassingen zorgen.
Droogte wel! In 1978 bv. Problemen met wateraanvoer, daardoor groeireductie en tekorten aan
voeder.
Bij natheid is waterafvoer van belang. Voor droogte de beschikbaarheid van zoet water.
Strategie is om water vast te houden, te beregen en af te voeren. Mogelijkheden om droogte te
bestrijden zijn er.
De mogelijkheden voor waterafvoer zijn beperkt. Vernatting zorgt voor een gebruiksbeperking
en daarmee voor kosten.
Ontwatering is belangrijk: drainage aanleggen is een belangrijke maatregelen. Dit kan echter
niet overal i.v.m. drooglegging. In veengronden zijn mogelijk onderwaterdrains een optie (in
proeven goede resultaten behaald). Tevens het system van Iersel een optie voor drogere
gronden (Brabant).
De systemen zijn niet nieuw. Voor de drogere gronden kan geleerd worden van Brabant.
Droogtebestrijding door waterbeheersing vanuit de ondergrond.
Er volgt een discussie over de indeling.
Twee gebieden vindt men te weinig. Er wordt voorgesteld om een 3-indeling te maken en ook
het kleiweidegebied apart te beschouwen. O.a. meenemen vanwege bodemtype. In mestwetgeving
wordt tevens het onderscheid in klei, zand en veen gemaakt.
Deze 3-indeling zal in het onderzoek worden meegenomen.
Overige zaken die uit de discussie naar voren komen:
• Er is inzicht gewenst in waar de boer moet gaan investeren. Natheid kost in de huidige
situatie meer dan droogte!!
• Maatregel tegen droogte is royaal ruwvoer tot de beschikking hebben.
• Of gras herstelt na langdurige droogte is sterk afhankelijk van de grondsoort.
• Gras kan beregend worden.
• Ongewild maaien kost de veehouder geld.
• Beregening in extreme jaren is lastig aangezien water voor andere doeleinden zal worden
gebruikt. Ontwatering percelen en een goede beworteling zijn belangrijk!
• Op klei groeit gras langer door in tijden van droogte.
• Onder natte omstandigheden zijn er meer problemen met de kwaliteit van het gras. Op
droogte is makkelijker te anticiperen.
03/7077
Pagina 19 van 25

• Grondsoorten reageren verschillend.
• Organische stofopbouw belangrijk voor droogtebestrijding.
• Aandacht voor teelt van maïs.
Ontwikkelingen op bedrijfsniveau
Gebiedspecifieke zaken kom je tegen in Noord-Nederland:
• Waterbeschikbaarheid: Lauwersmeer en IJsselmeer moeten zoet blijven.
• Wegzijggebieden (hogere zandgronden) een probleem in tijden van droogte. Water opslaan
een optie? -> niet reëel vanwege enorme benodigde oppervlakten.
• Bodemdaling door gaswinning, extra maatregelen nodig tegen natheid?
• Zeespiegelstijging -> kwel. Waarschijnlijk geen probleem de komende jaren als huidige
waterpeilen worden gehandhaafd
Is er toekomst voor de melkveehouderij in Noord-Nederland?
Ja, voldoende perspectief. Aandacht voor natheid. Melkveehouders hebben zich al onbewust
aangepast (management) de afgelopen jaren. Tevens helpt de mechanisatie en technologische
ontwikkeling hierbij. Mogelijk inspelen op verlenging van het groeiseizoen. Goede benutting
herfstgras (inzaai klaver, grasdrogen).
Klimaatproblemen niet onoverkomelijk. Melkveehouderij zal moeten blijven inspelen op markt
en wetgeving.
In de inleiding van Gras wordt aangegeven dat de tekst over N-gebruik moet worden aangepast.
5.2 Deelsessie bouwplan Flevoland
• Indeling in 2 gebieden op basis van bouwplan (Noordoost polder en Zuidelijk Flevoland) is
goed.
• In zuidelijk Flevoland bevinden zich de grotere bedrijven.
• Verschillen in bedrijfsgrootte en intensiteit bouwplannen.
• Inklinking bodem is een probleem.
• In Oostelijk Flevoland is veel gediepploegd, waardoor lichtere gronden zijn ontstaan.
• Stijging van het IJsselmeer mogelijk een groter probleem (voor lelies en tulpen).
• Er zijn al locaties waar wordt onderbemalen.
• Waterinlaat heeft invloed op temperatuur en vochthuishouding van de bodem.
• Grootste probleem is het voldoende goed water tot de beschikking hebben.
• Bollentelers zijn van west naar oost gegaan vanwege de waterkwaliteit.
• Pootaardappeltelers mogen geen gebiedsvreemd water hebben.
• Minder waterbergend vermogen van de polder vanwege inklinking.
• Klink speelt met name in de gebieden rond Tollebeek, Emmeloord – Espel. Mogelijk dat het
in de toekomst moeilijker wordt deze gebieden droog te houden. Ook veen in de richting van
Almere.
• Klink ging in de eerste jaren snel maar nu lijkt het redelijk stabiel.
• Huidige problemen zijn veelal met technische maatregelen opgelost (bv. onderbemaling).
• Kwaliteit van bronwater is van belang. Dit jaar zoutschade in witlof door bronberegening. Er
zijn echter bronnen waar de kwaliteit van het bronwater niet is veranderd. De kwaliteit van
bronwater is sterk locatieafhankelijk.
• Aandacht voor IJsselmeer (9 provincies hebben belang bij IJsselmeer).
• Mogelijk teeltverschuivingen, langere groeiperioden door hogere T, grotere ziektendruk (aaltjes).
• Met gewaskeuze is op bodemziekten te sturen.
• Leren van ziekten in het buitenland.
• Luizen zullen extra aandacht vragen, vanwege grotere overlevingskans in de winter, overbrengen
van ziekten door luizen een groter probleem.
• Maatregelen wateroverlast richten op bodemstructuur. In Flevoland is bodemstructuur een
groot probleem. Steeds meer percelen waar water op blijft staan, er wordt tegenwoordig veel
gekilverd.
03/7077
Pagina 20 van 25

Ontwikkelingen op bedrijfsniveau
• Mogelijke maatregelen zijn: schaalvergroting, overschakelen biologische landbouw met een
ruime tot zeer ruime vruchtwisseling. Saldo is echter belangrijk!!! Andere maatregelen zijn
lichtere machines, dag- en nacht werken (door mogelijkheden precisielandbouw), aandacht
voor bodemleven, rijpadenteelt, rendement bepaalt!
• Verwacht wordt dat klimaat niet leidend zal zijn voor introductie van nieuwe gewassen.
Bouwplan wordt bepaald door de markt (graanprijs). Gewassen met een hoge toegevoegde
waarde kunnen interessant worden, mogelijk worden deze eerder toegepast vanwege
ruimere bouwplannen.
• Lokale markt krijgt steeds meer aandacht, streekeigen producten, betrokkenheid
consument. Kansen die hier liggen moeten worden benut.
• Aandacht voor bodem belangrijk.
• In het onderzoek worden windmolens niet meegenomen.
5.3 Noordkust Friesland Groningen
5.3.1 Welke lokale omstandigheden versterken/verminderen de klimaatfactoren?
• Koude zeewind (zeedamp) maakt het effect van een hittegolf minder heftig (land kan eerder
herstellen).
• Dreiging infecties is hoger.
• Gerelateerd aan huidige situatie zal er een verslechtering optreden.
• Oldambt, zware grond; droogte geen probleem, juni-aug. droog is een ideaal plaatje.
• Watersysteem niet robuust genoeg om water af te voeren c.q. te bergen (Stiens e.o.).
Te weinig waterafvoer leidt in de toekomst tot meer problemen. Watersysteem Friesland
aanpassen.
• Droogte is minder erg dan natheid.
5.3.1.1 Verzilting
• Niet veel beregening meer.
• Sterkere verzilting, ander watersysteem.
• Sinds er niet meer beregent wordt, is de pootaardappel van betere kwaliteit qua knol.
• Noord Groningen in april is slootwater zout.
• De tulp moet wel beregend worden. Lukt dit niet dan niet verbouwen, veel te duur.
5.3.2 Welke lokale omstandigheden belemmeren eventueel het nemen van maatregelen?
• Niet beschikbaar zijn van zoet water.
• Beleidsmatige belemmeringen, te hoog waterpeil.
• Bodemdaling.
• Sexbierum zoutwinning.
• Innovatie gaat ook mee.
• Niet keren, werkt niet bij aardappelen en bieten.
• Helemaal geen grondverwerking (stoppen met ploegen, meer organische stof).
• Economische factor is ook van belang.
5.3.3 Geldt het gebied als één gebied of zijn er nog deelgebieden te onderscheiden?
• Noordkust zien als één gebied is goed.
• Perceelsgrootte Groningen groter dan in Friesland.
• Binnen een perceel zijn er wel verschillen, binnen een perceel heterogeen. Voor bollen
werkt dit erg gevoelig. Geldt voor meerdere gewassen.
• Meer greppels.
03/7077
Pagina 21 van 25

Ontwikkelingen op bedrijfsniveau
5.3.4 Welke ontwikkeling heeft u de afgelopen tien jaar gezien en hoe zet die naar u
mening in de toekomst door? Hoe ziet in uw ogen de toekomst er uit?
• Algenteelt, wierenteelt, visteelt de zilte teelten.
• Druk op verzilting is groot en het onderwerp verzilting ligt ook erg gevoelig.
• Opschaling van bedrijfsgrootte. Bedrijven worden heel flexibel.
• Door opschaling meer naar één gewas in plaats van differentiatie.
• Vraag naar vloeibare bemesting is in opkomst.
• Nieuwe teelten/methodieken testen op proefboerderijen. Daarnaast wordt er ook veel op het
eigen bedrijf eerst uitgedacht en pas daarna naar de proefboerderij.
• Tulpenteelt loopt niet voorop.
5.4 Deelsessie bouwplan Veenkoloniën
In de Veenkoloniën is een traditioneel bouwplan 40% zetmeelaardappelen, 20% suikerbieten en
40% granen. Of 50% zetmeelaardappelen, 25% suikerbieten en 25% granen afhankelijk van de
grond.
Op de slechtere stukken (lees slecht ontwaterd) zit hier en daar grasland. Het grasland gebruik
neemt wel steeds meer toe.
Bij de aardappelteelt is vooral het waterbeheer belangrijk. Soms kunnen delen van percelen niet
gerooid worden door waterstagnatie. Oplossing ligt deels bij de timing en hoe het machinepark
ingericht is. Mogelijkheden voor waterbuffering zouden met een verbeterd ruilverkavelinginstrument
ingezet kunnen worden.
Op het Drents-plateau is juist weer voldoende water nodig. Hier kan verdroging optreden.
Schaalgrootte is belangrijk, geen biologische perspectieven voor de Veenkoloniën.
Vergisting biedt alleen perspectief bij hele korte afstanden, anders kan het namelijk niet uit.
Wellicht wel groenteteelt perspectieven. De lelieteelt heeft ook een goede ontwatering nodig.
De melkveehouderij is in opkomst. Men verwacht een duidelijke toename. Verder is in het
gebied de zetmeelindustrie zeer belangrijk, die moet in de benen gehouden worden. Dit kan
wellicht door opbrengstverhogende maatregelen zoals veredeling.
Voor het watermanagement ligt er een bestuurlijke vraag voor goede praktijk voor het gebied.
Ook het gebruik van CO2 vastlegging biedt wellicht perspectief.
03/7077
Pagina 22 van 25

6 Wijnteelt in Nederland
De verandering van het klimaat kan ook nieuwe perspectieven bieden voor nieuwe teelten in
Nederland.
Jan Oude Voshaar van de Wijngaard Wageningse Berg heeft een presentatie gehouden over
wijnbouw in Nederland.
Wijnbouw in Nederland
Nu door vroegrijpe druivenrassen wijnbouw in
Nederland veel beter mogelijk geworden is,
overwegen diverse Nederlanders om een
commerciële wijngaard te beginnen.
Voor agrariërs kan wijnbouw een interessante
neventak zijn, maar ook anderen zien in wijnbouw
nieuwe carrièremogelijkheden
Tot voor kort werd verbaasd gereageerd als
men van wijnbouw in ons land vernam, maar
wijnbouw is zeker niet nieuw in Nederland. In
de tijd van de Romeinen was er wijnbouw tot
aan de grote rivieren en in de late middeleeuwen
(15e en 16e eeuw) was wijnbouw zelfs
in heel Nederland vrij algemeen.
Vanaf de 17e eeuw verdween deze echter,
vooral door het tijdelijk koudere klimaat ("kleine
ijstijd") en ook door de sterkere buitenlandse
handel, de opkomst van het bier en de accijns
die Napoleon oplegde ter bescherming van zijn
eigen Franse wijnbouw. Wel was er een eeuw
lang kasdruiventeelt voor tafeldruiven in het
Westland, maar deze verdween weer na de
energiecrisis rond 1970.
Pas rond 1980 kwamen weer de eerste wijngaarden, eerst voorzichtig in Zuid-Limburg, daarna
ook in de rest van Zuid-Nederland. In 1997 waren er 8 commerciële wijnbouwbedrijven met een
oppervlakte van 1 hectare of meer (zie rode stippen in de kaart). Deze gebruikten de klassieke
druivenrassen Riesling, Müller Thurgau, Dornfelder, Auxerrois, Pinot Gris, Pinot Noir en
chardonnay. De klassieke rassen hebben twee nadelen: ze zijn gevoelig voor meeldauw en ze
rijpen zelfs in Limburg niet elk jaar goed af.
Sinds enkele jaren zijn er nieuwe druivenrassen die weinig gevoelig zijn voor meeldauw. Verder
rijpen ze drie weken eerder af dan de klassieke rassen. Met deze nieuwe rassen is de wijnbouwzone
een paar honderd kilometer naar het noorden opgeschoven: de noordelijke wijnbouwgrens
ligt niet meer bij Maastricht maar bij de Waddeneilanden. Nederlandse agrariërs
hebben zoiets zo’n 30 jaar geleden ook al meegemaakt met de maïs: nieuwe vroeg rijpende
rassen maakten ook toen de teelt in Noord Nederland mogelijk
03/7077
Pagina 23 van 25

De nieuwe druivenrassen zijn ontstaan via kruisingen met de wilde Amerikaanse druif. Het doel
was het inkruisen van meeldauwresistentie, maar de Amerikaanse druif bezit vroegrijpheid als
neveneigenschap en die is ook meegekomen. Voor ons Hollanders is deze vroegrijpheid een
belangrijk extraatje, want dat maakt de druiventeelt in heel Nederland mogelijk en zelfs op een
milieuvriendelijkere manier dan in de traditionele wijn- landen als bijv. Frankrijk. Daar worden de
nieuwe rassen nog niet aangeplant omdat ze vanwege de regels van de appellation controlée
voorlopig niet worden toegelaten voor kwaliteitswijn. Andere redenen zijn de beschikbaarheid
aldaar van meer gewasbeschermingsmiddelen en het feit dat de buitenlandse consumenten
sterk gehecht zijn aan de traditionele druivenrassen. In Nederland worden de nieuwe kansen
ontstaan door de nieuwe druivenrassen wel onderkend. Hierdoor is de afgelopen 6 jaar het
aantal wijngaarden in Nederland sterk toegenomen, vooral in Zeeland en ten noorden van de
grote rivieren (zie de groene stippen in de kaart).
In het voorjaar van 2009 worden weer 15 à 20 nieuwe professionele wijngaarden aangeplant,
vooral in de Achterhoek. Een deel van hen gaat samen een coöperatie oprichten om Achterhoekse
streekwijn te maken die vooral verkocht gaat worden in de regionale horeca en via
plattelandstoerisme.
Het lijkt aannemelijk dat voorlopig de interesse van de consument voor milieuvriendelijk
geproduceerde wijn uit de eigen regio zal toenemen. Immers wat is er leuker dan te kijken en
proeven bij de wijnboer uit eigen stad of dorp. Daarom mag men verwachten dat nog vóór 2010
de 100e commerciële wijngaard in Nederland begroet kan worden.
Al sinds ruim 10 jaar bestaat het Wijngaardeniersgilde in Nederland met het Vakblad "De Wijngaard"
(www.wijnbouw.nl). De eerste jaren was men vooral bezig met het uittesten van alle
nieuwe vroegrijpe meeldauwtolerante druivenrassen. Van de blauwe rassen bleken Regent,
Rondo en Salomé tot nu toe de beste, bij de witte rassen zijn dat Johanniter, Merzling en
Solaris. Over 1 à 2 jaar komen weer nieuwe kruisingen op de markt die nog beter zijn.
De laatste jaren houdt het Wijngaardeniersgilde zich behalve met de promotie van wijnbouw
ook steeds meer bezig met de kwaliteitsaspecten van druiventeelt en vinificatie (o.a. HACCPvoorschriften
en kwaliteitskeurmerk). Verder is eind 2003 het Nederlands Wijninstituut opgericht
dat in samenwerking met de Universiteit van Wageningen onderzoek gaat uitvoeren op het gebied
van wijnbouw. Ook startte in 2003 de eerste professionele Wijnbouwcursus georganiseerd
door de Universtiteit van Wageningen Universiteit.
Slotopmerking:
Ten onrechte wordt vaak de klimaatverandering als oorzaak gesuggereerd van de sterke groei
van de Nederlandse wijnbouw. Dat is niet zo, de echte oorzaak is de vroegrijpheid van de
nieuwe rassen. Rassen als Cabernet Sauvignon (de beroemde Bordeauxdruif) zullen ook de
komende decennia in Nederland onrendabel blijven omdat ze 9 van de 10 jaren niet goed afrijpen.
03/7077
Pagina 24 van 25

7 Deelnemerslijst
DEELNEMERSLIJST SECTORBIJEENKOMST 27 FEBRUARI 2009
NAAM
P.K. Berghuis
J.B.M. Bergmans
L. Bierema
G. Brak
K. Bus
J.R. Dijkstra
H. Dodde
M. Douma
S. Dudink
B. Muntjewerf
P. van Erkelens
Mw. M.C. Hanegraaf
D. Hollenga
I. Hoving
T. Huijbregts
W. Hulshoff
J. Lamers
G. Langebeeke
H. Luring
J.J.F. Maerman
A.F.J. Michielsen
G. Miedema
T.J. Miedema
D. Osinga
J. Oude Voshaar
P. Prins
S. Reitsma
IJ.J. Rijzebol
A.L.J.M. Robben
M.J. Schuiringa
S. Schukking
S.P. Spanninga
B. Steenbergen
M.R. van Tilburg
J.D.T. Tonkes
R. van der Veen
A.J.J. de Vries
K. de Vries
K. de Vries
J.C. van Vulpen
H. Waalkens
W.F. Wage
R. Wester
W. Wold
03/7077
Pagina 25 van 25

W.J. de Zeeuw
Mw. G. Blom
R. Engelbestek
Mw. I. Geijzendorffer
Mw. T. Hermans
H. van der Meer
Mw. P. Reidsma
B. Schaap
R. Smidt
J. Verhagen
J. de Wit
P. Prins
B. Swart
J. Zoetendal
Mw. Y. Balkema
Deelnemerslijst
03/7077
Pagina 26 van 25

Bijlage 1
Presentatie uitkomsten van fase 2
03/7077

Project Klimaat en Landbouw
Noord Nederland
27 feb.
2009
Jan Verhagen

Aanleiding
• Lokaal beleid en sector willen
geïnformeerd worden over:
– De gevolgen van klimaatverandering voor
de landbouw
– Wat zijn gepaste adaptatiestrategieën
(bedreigingen en kansen).

Doel
Ontwikkeling van strategieën en actieplannen
voor de landbouw in Noord‐Nederland,
aangepast aan de veranderende klimaat‐ en
marktomstandigheden en in de context van
de EU

Fase 1 –
2007, Europees niveau.
Toelichting aanpak
– gevolgen van veranderingen in markt en klimaat
voor de landbouw
Fase 2 –
2008, Gewas –regio niveau.
– invloed klimaatverandering (met name extremen)
op productie
– mogelijke maatregelen
Fase 3 –
2009, Teelt/bedrijf –regio niveau.
– adaptatiestrategieën

Fase
• Verkenning van de geïntegreerde impact van
klimaat‐ en marktveranderingen op de
concurrentiekracht van de Nederlandse
landbouw in de context van de EU‐27 tot 2050
in twee scenario’s (A1 en B2)
1
Selectie: aardappel, tarwe, melk

Stappen
• Stap 1: Schat de haalbare productie (ton) van
tarwe, aardappelen en melk in 2020 en 2050
• Stap 2: Schat de vraag (ton) naar tarwe,
aardappelen en melk in 2020 en 2050
• Stap 3: Breng de haalbare productie van en de
vraag naar tarwe, aardappelen en melk in
evenwicht (door het aanpassen van het
areaal)

Conclusies Fase 1
• In scenario A1 is er een overschot aan areaal
in Europa
• In scenario B2 is er een tekort aan areaal in
Europa
• Consequenties voor Nederland:
– Tarwe: oosten en zuiden verliezen areaal
– Aardappelen: Noord‐Nederland blijft sterk
• Consequenties voor Nederland zijn beperkt

Fase
• Wat betekent klimaatverandering en met
name veranderingen in extreme
gebeurtenissen voor de landbouw in Noord‐
Nederland?
• Identificatie adaptatiemaatregelen.
2

Huidig:
1. Pootaardappelen
2. Gras
3. Wintertarwe
4. Zetmeel aardappel
5. Ui
6. Winterpeen
7. Suikerbiet
8. Lelie
Effecten op gewas en product
Energie:
9. Wilg
10.Koolzaad
Nieuwe gewassen:
11.Zonnebloemen
12.Artisjok
13.Druif
14.Kers
Glastuinbouw:
I. Tomaat
Producten:
A. Melkkoeien
B. Scharrelvarken

1
2
3
4
Stappen Fase 2
Gewas/teelt relevante klimaatfactoren
Klimaatfactoren
(extremen)
Problemen/
Schade
++
--
Adaptatie maatregelen
1976 - 2005
2040 G+
2040 W+
Frequentie
++
--

Pootaardappel
Klimaatfactor Periode Impact op gewas
Hevige regenval mei - sept. Verrotting deel aardappeloogst
Hittegolf juli - sept. Doorwas: een verschijnsel waarbij de aardappel te
snel groeit waardoor knollen buiten de hoofdknol
gevormd worden
Warm en nat juli - sept. Bacterieziekte Erwinia die natrot en stengelrot
veroorzaakt
Extreme hitte juni - aug. Afsterven van de aardappelplant door hoge
verdamping en verbranding
Aanhoudend nat weer mei - aug. Spuiten tegen Phytophthora niet mogelijk is
(vanwege verspreiden van ziekten)
Vorst mei - juli De aardappels bevriezen en komen niet op
Warme winter dec. - maart Bewaring van aardappelen problematisch, omdat de
buitenlucht de aardappelen niet kan koelen,
waardoor verlies van vocht en uitlopers en rot wordt
veroorzaakt

Frequentie relevante
klimaat‐factoren
referentie (1976 ‐ 2005)
indicatie schade
Klimaatfactor J F M A M J J A S O N D
Hevige
regenval
Hittegolf
Warm en nat
Extreme hitte
Aanhoudend
nat
Vorst 0 0 0
Warme
winter
0 0 0 2 1
2 6 0
0 1 0
0 0 0
5 8 7 5
0 0 3 0
Schade
%
25 ‐ 75
25‐75
10‐50
100
50‐100
25‐75
25‐75

2040
G+ en W+
Klimaatfactor J F M A M J J A S O N D
Hevige regenval 0 0 0 0 0 0 0 ‐1 +1 +1
Hittegolf +2 +12 +7 +12 +1 +3
Warm en nat +4 +6 +5 +6 +1 +2
Extreme hitte 0 0 0 0 0 0
Aanhoudend nat ‐2 ‐2 ‐2 ‐4 ‐2 ‐5 ‐4 ‐3
Vorst 0 0 0 0
Warme winter 0 +2 +1 +3 +3 +8 +1 +1
G+ Gematigd + (~ B2)
1 °C temperatuurstijging op aarde in 2050 t.o.v. 1990
+ winters zachter en natter door meer westenwind
+ zomers warmer en droger door meer oostenwind
W+ Warm + (~ A1)
2 °C temperatuurstijging op aarde in 2050 t.o.v. 1990
+ winters zachter en natter door meer westenwind
+ zomers warmer en droger door meer oostenwind

W +
Potentiële schade
hittegolven
• Nu 8 hittegolven in 30 jaar
• In 2040 gemiddeld elk jaar een hittegolf
• Indicatie gemiddelde: schade €
5000,= per keer
• Indicatie maximale investeringskosten €
100.000,= (30 j)

Maatregelen hittegolf
Hittegolf - Doorwas (juli - sept.) Niveau
Indicatieve kosten in k€
beheer Investering
Aardappel in bredere ruggen telen Gewas/bedrijf 0 >50
Aardappel vroeger poten en rooien Gewas/bedrijf - -
Verkoeling door druppelirrigatie Gewas/bedrijf 1 1
Hittebestendig ras ontwikkelen Sector - 1.000 – 10.000

Belangrijkste klimaatfactoren overige gewassen
(schade >10%)
Tarwe Langdurige droogte zomer / kwakkelweer in
winter
Consumptie‐ /zetmeel‐aardappel Hevige neerslag /
hitte stress / warm en nat / warme winter
Suikerbiet Warme winter
Zaaiuien Vochtige warmte / langdurige droogte
Winterpeen Droogte tijdens groei / inundatie tijdens
groei
Lelie Hevige neerslag / natte zomer / hagel
Gras Aanhoudende hitte

Conclusies Fase 2
• Meeste gewassen ondervinden invloed klimaat
verandering.
• Naast negatieve gevolgen ook positieve.
• Er zijn adaptatiemaatregelen die direct te
implementeren zijn.
• Kosten en baten zijn lastig te bepalen.

Fase 3
• Ontwikkeling van strategieën en actieplannen
voor de landbouw in Noord‐Nederland

Adaptatie
Dingen anders doen of andere dingen doen
• Optie 1. Het gaat goed, het huidige systeem
voldoet.
• Optie 2. Problemen te verwachten inzet van
nieuwe technologie en inzichten nodig om huidig
systeem te handhaven.
• Optie 3. Huidige vorm niet te handhaven,
noodzaak tot het kiezen van een andere richting.

Gewas bedrijf & gebied
Gebieds‐ en bedrijfs‐ analyse
Adaptatiemaatregel adaptatiepakket adaptatiestrategie

Bijlage 2
Maatregelen op bedrijf- of gebiedsniveau
03/7077

Project Klimaat en Landbouw
Noord Nederland
Fase 3 – 2009/2010
27 feb. 2009
Bjartur Swart
Manager Beleid en Innovatie Grontmij

Hoe verder?
Fase 1: 2007 ‐ invloed mondiale markt en
klimaatverandering op landbouw
Fase 2: 2008 – invloed klimaatverandering op
kritische productiefactoren en mogelijke
maatregelen
Fase 3: 2009/2010 – adaptatie scenario's in relatie
tot andere belangen
Scenario’s:
Hoe verder?
1. Huidige gewassen +
autonome ontwikkeling
2. Nieuwe teelten + behoud
meest kansrijke huidige
gewassen

• Indeling deelgebieden
Hoe verder?
• Analyse klimaatfactoren per deelgebied
• Inventarisatie gewenste maatregelen op bouwplanniveau
• Inventarisatie gewenste maatregelen op gebiedsniveau
• Inventarisatie mogelijke nieuwe teelten op gebieds/bedrijfsniveau
• Analyse kosten ‐ baten
Hoe verder?

Resultaat?
Per gebied een overzicht aan maatregelen
‐ op bedrijfsniveau
‐ op gebiedsniveau
‐ op sector niveau
Per gebied een overzicht aan kansen voor nieuwe teelten
Per gebied en bedrijf een bedrijfseconomische analyse
Resultaat?

• Geen toekomstvoorspelling!
Resultaat?
• Wel indicatie van sterkere en zwakkere gewassen, regio’s.
• Wel indicatie van noodzaak wel of geen maatregelen te nemen
• Wel een indicatie van mogelijke ontwikkelingsrichtingen landbouw
Voor wie?
De individuele ondernemer
• maatregelen
• kansen
• onderbouwing infrastructurele wensen
De overheden
• waterbeheer
• sociaal economisch beleid
• landschappelijke ontwikkelingen

Voor wie?
De sector
• maatregelen
• kansen
• onderbouwing infrastructurele wensen
Gebiedsindeling

Pootaardappelen
Gras
Zetmeel aardappelen
Consumptie
aardappelen
Pootaardappelen
Gras
Zetmeel aardappelen
Consumptie
aardappelen
Noordelijk zeeklei
Koolzaad
Suikerbieten
Winterpeen
Lelie Tarwe Zaaiuien
Noordoostpolder
Koolzaad
Suikerbieten
Winterpeen
Lelie Tarwe Zaaiuien

Pootaardappelen
Gras
Zetmeel aardappelen
Consumptie
aardappelen
Pootaardappelen
Gras
Zetmeel aardappelen
Consumptie
aardappelen
Zuidelijk Flevoland
Koolzaad
Suikerbieten
Winterpeen
Lelie Tarwe Zaaiuien
Oldambt
Koolzaad
Suikerbieten
Winterpeen
Lelie Tarwe Zaaiuien

Pootaardappelen
Gras
Zetmeel aardappelen
Consumptie
aardappelen
Pootaardappelen
Gras
Zetmeel aardappelen
Consumptie
aardappelen
Veenkoloniën
Koolzaad
Suikerbieten
Winterpeen
Lelie Tarwe Zaaiuien
Laag(veen)weidegebied
Koolzaad
Suikerbieten
Winterpeen
Lelie Tarwe Zaaiuien

Pootaardappelen
Gras
Zetmeel aardappelen
Consumptie
aardappelen
Gemengd weidegebied
Koolzaad
Suikerbieten
Winterpeen
Lelie Tarwe Zaaiuien
Vragen middagsessie (per deelgebied)
• welke lokale omstandigheden versterken / verminderen de klimaatfactoren?
• welke lokale omstandigheden belemmeren eventueel het nemen van maatregelen?
(geen water, andere functies)
• geldt het gebied als één gebied of zijn er nog deelgebieden te onderscheiden?
• welke ontwikkeling heeft u de afgelopen tien jaar gezien en hoe zet die naar uw
mening in de toekomst door? Hoe ziet in uw ogen de toekomst er uit?

Contactgegevens
Bezoekadres: Zonnedauw 2 9202 PA Drachten
Postadres: Postbus 91 9200 AB Drachten
T +31 (0) 512 33 5127
F +31 (0) 512 51 0200
M 06 51546904
bjartur.swart@grontmij.nl
Vragen?
Bjartur Swart
Manager Beleid en Innovatie
Grontmij