wandelenmetdebuurtin de zanderijcrailo

W A N D E L E N
M E T D E
B U U R T
I N DE
Z A N D E R I J C R A I L O
1/12

Wandelen met de Buurt
Zanderij Crailo
10 september 2006
ZANDVERPLAATSING, AFGRAVINGEN
ZANDERIJEN EN NATUURBRUGGEN
2/12
Om 12.30u vertrokken we met 15 volwassenen en 7 kinderen naar de Zanderij Crailo. Na een
zeer natte augustusmaand en aanvankelijk ook september
hadden we het weer met 25° C mee. Ter
plaatse aangekomen hadden de stenen en het water
meer grip op de kinderen, dan mijn verhaal.
Moeitevolle inspanningen waren nodig om hun
aandacht te krijgen. Ik vroeg ze wat een
zanderij eigenlijk betekende. Met veel
gepeins kwam alleen Niels, maar ook niet
verder dan een zandfabriek. Ik vertelde ze,
dat het een gebied is van zandwinning voor
economische doeleinden. Dat was ook al een
moeilijke zin. Ter verklaring zei ik dat het
zand gewonnen wordt voor aanleg van
wegen, spoordijken, taluds van viaducten en als metselzand. De aandacht was gering en het
plonsen van water door gooiende stenen was
boeiender.
Ik ging dus door zonder de kinderen. Sinds
mensenheugenis zijn er zandverplaatsingen
geweest. De oudst waarneembare zijn de
grafheuvels, maar ook de kampjes waar het
vee de nacht doorbracht, of voor het gebruik
van tuinbouw. Dan vinden we op de hei nog
scheidingsbannen en vele grintgroeven en
leemkuilen. Alhoewel dit maar bescheiden
vergravingen zijn, blijken de allergrootste
afgravingen in de oude geschiedenis, toch
wel die, ten behoeve van de bouw van de
vestingswallen van Naarden te zijn.

3/12
In de 17 de eeuw werd Oost-Indiё ontdekt met roerende gevechten tegen Portugezen en Engelsen
met het uiteindelijke resultaat, Nederlands koloniaal bezit. Het goederentransport was in die tijd niet
optimaal zodat de schepen van het VOC leeg uitvoeren. Als ballast voor de diepgang werden zij
opgevuld met zand uit de hedendaagse ‘s-Gravenlandse landgoederen. Deze landconcessies zijn niet
zonder slag of stoot verlopen, want de erfgooiers waren helemaal niet blij dat hun graasland werd
ontnomen. Het zand werd ontladen bij Batavia, in de havenstad Tanjong Priok en werd gebruikt
voor de opbouw van de havenkaden zodat er in het verre oosten een stukje Gooise stuwwal ligt.
Het verging de heren van de VOC goed, want de goederen uit de ‘Gordel van Smaragd’ waren
peperduur. Zij bouwden singelgrachten in het moeras van Amsterdam, waarbij de gordels van de
herenhuizen zijn gebouwd op het zelfde ‘s-Gravenlandse zand. Ondanks de praal en pracht hadden
zij destijds niet de mogelijkheid hun afval en rioolverwerking goed te regelen, waardoor alles in de
grachten werd gesmeten en gespoeld. In de zomer ontstond daardoor een enorme stank
Inmiddels was de Gooise westrand zover afgegraven dat de heren daar de mogelijkheid zagen er
hun landhuizen te bouwen waardoor zij de zomerse stank der grachten konden ontvluchten en
genieten van de geur van eiken en beuken.
Andere afgravingen ontstonden door de aanleg
van de spoorlijn Amsterdam Amersfoort
in 1874. Vanaf Hilversum Amersfoort liep de lijn over zandgrond. Maar vanaf Bussum lag daar
het Naardermeer en verder naar Amsterdam een veen- en moerasgebied dat dicht geplempt moest
worden met zand. Ook het Centraalstation van Amsterdam was een moeras dat opgevuld werd met
zand uit de Zanderij Crailo.

4/12
De spoorlijn liep over de Utrechtse heuvelrug van Hilversum via Amersfoort en van Hilversum
via Utrecht tot de Grebbenberg bij Arnhem. Om de spoorweg vlak te laten lopen werd er veel zand
afgegraven, dat werd gebruikt om zanddijken te bouwen in veen- en moerasgebieden. Die
afgravingen zijn duidelijk te zien bij Baarn maar ook bij de Hollandse Rading. Zo is de Utrechtse
Heuvelrug ten behoeve van de spoorlijn, zoals boven
genoemd, voor een groot deel afgegraven.
Deze afgravingen hadden tot dan geen konsekwenties
voor de natuur. De treinen reden om het
hele- of het halve uur. Maar met de ontwikkeling
van het autoverkeer volgden nog meer afzandingen
voor de aanleg van wegen Door de frequentie
van beide vervoersmogelijkheden, werd de migratie
van dieren maar ook van planten moeilijk.
Nederland was als het ware verdeeld in
onoverbrugbare vakken met het gevolg dat
voortplanting alleen in die vakken kon plaats
vinden. Die gevolgen zijn ernstig voor de
inteelt. Ook in Nederlandse kleine gemeenten
zoals vissersdorpen was inteelt een probleem waardoor er zelfs een wet ontstond, die verbood dat
neven en nichten met elkaar konden huwen. Dit probleem ontstond ook in de natuur waardoor de
levenspotentie van plant en dier achteruit ging.

5/12
Vanzelfsprekend werd dat vastgesteld door ecologen. Zelfs de regering, ondanks haar geldzucht,
kon dit gevaar niet meer ontkennen en werd in 1990 de EHS opgesteld. Dit hield in: ontsippering
van ingesloten gebieden met een looptijd tot 2018. Dat betekende dat Provinciale staten,
streekgebieden en steden een aangepaste infrastructuur moesten ontwikkelen. Het Gooi ontwikkelde
zo de GEIS. Dat had tot gevolg dat Hilversum zijn natuurgebieden overdroeg aan het GNR. Dat wil
niet zeggen dat zij zo lief waren, want door die overdracht werden ook de kosten van onderhoud
overgedragen aan het GNR. Hilversum wilde met deze liefkozing ook de bijdrage aan de stichting
terugbrengen, maar daar namen de andere deelnemers, Provinciale staten, Amsterdam en Gooise
gemeenten geen genoegen mee.
Feit is dat door deze overdracht voor het GNR twee potentiёle natuurgebieden ontstonden, die
verdeeld werden door de zanderij Crailo met spoorbanen, waar elke vijf minuten een trein raast,
soms langer dan 100 meter en een proviciale weg
met (zeker overdag) hard rijdende files. Dit
was eigenlijk een onoverzienbaar probleem,
waartoe vele mogelijke toepassingen zijn
ontworpen. Wat dan kenmerkend is, is dat
tegenstellingen de oplossing brengen. De NS werd geparticulariseerd. Dat werd in vier doelgroepen
gesplitst, waar in dit verslag vooral prorail van belang is. Zij wilden in 1996 een rail-lasinstallatie
ontwikkelen. In dat zelfde jaar kwamen ook de weilanden in het westen en de hockeyvelden in het
oosten in het bezit van het GNR.
De lasinrichting stond lijnrecht
op het bestemmingsplan en de
plannen van het GNR. Hilversum
had wel oog voor de prorail
voornemens omdat er werkgelegenheid
lag. Maar ook de provincie
had zijn ecologische
streekconcept voor dit gebied en
die lagen niet in het voordeel
van prorail en Hilversum. In
deze tegenstelling lag de kiem
voor een natuurbrug. De hilversumse
stadsecoloog stelde een
ecoduct voor waardoor beide
partijen hun plannen konden
ontwikkelen.

6/12
Dit was een lange proloog en startten we de wandeling. Ik wees op de rechthoekige lijn van het
gebied dat bestond uit een afzanding van 110ha dat ca. 12meter diep is afgegraven.(1ha =100 x
100= 10.000m² x 110ha =1.100.000m² x 12m = 13.200.000m³ zand), en dan te bedenken dat dit
handmatig is afgegraven en per kruiwagen werd opgeladen.
Bij de nieuwe inrichting werd er een plan
ingediend met rechthoekige waterpartijen, aangepast
aan het bestaande gebied. Dat betekende
een schok voor de ecologische begrippen, want
rechtlijnigheid is onnatuurlijk. Tijdens de aanvang
van onze wandeling over het knuppelpad viel al
direct op dat de rietbegroeiing idyllische hoekjes
(wat heet hoekjes?) deden ontstaan. Ook de
begroeiing aan de rechte oevers door pitrus
uitgroeiend in het water deed afbreuk aan de
rechte lijn. In het verschiet zal er verzanding
ontstaan in deze pollen en waar het minder
begroeid is afkaveling, waardoor de natuur
zichzelf in de juiste bochten zal wringen.
Opvallend waren de parende libellen die in
razendsnelle schichtende vluchten voorbij
flitsten. De foto, een kunststukje van Peter, toont in de
weerspiegeling van het water hun dolle capriolen.
De heuvelachtige onderwaterbodem was in de diepere
delen begroeid met riet en in de lagere delen met duilen.

7/12
Op de bodem zagen we vissen grondelen en meenden we zelfs een baars gezien te hebben. Aan
het einde van de vlonder lagen zwerfkeien, waarin ik
vaststelde dat er zandsteen lag, gabbro en graniet met
goudblinkend mica dat ook wel foolmen gold
genoemd wordt We werden begroet door twee charolais kalveren en een stier. De stier met al zijn
gevreesde kracht en daardoor in
wezen voor ons zeer beducht moest
lijdzaam de vele tientallen vliegen op
zijn bles ondergaan.
Het tweede knuppelpad ging over een minder uitgediept
gedeelte
en was
een
uitermate
mooi ‘plasdras’ gebied. Carla was uitermate gefasineerd
door de groene kikkers die er rond huppelen.

8/12
Hier werd wel duidelijk dat de verwachtingen van de plannenmakers terecht zijn geweest. We
troffen er stijve ogentroost. Waltrude vroeg mij waarom het stijve ogentroost heet. Omdat er ook
rode ogentroost is en ter onderscheiding daarvan
het vernoemd is naar zijn stugge stengel. Ook de
klokjesgentiaan prijkte er in al zijn schoonheid.
Zij werden omlijst door moerasrolklaver. Dit
was slechts het begin, want een optimale
belevenis was de grote wolfsklauw, waarvan we
er niet één ontwaarden, want het hele ‘plasdras’
gebied stond er vol mee. In zo’n gebied mag je
uitgebloeid,maar zijn zaadknopjes vertelden
trots dat zij een maand geleden volop heeft
staan te pronken. Ook de ronde zonnedauw
toonde met zijn kleverig, glimmende tentakels
dat hij de kunst verstaat om kleine insecten te
vangen en te verteren. Alhoewel niet te zien,
bloeit hij om de zelfde tijd als de kleine
zonnedauw.
vanzelfsprekend de zonnedauw verwachten en die
komt er in twee soorten voor. Dat is op zichzelf al
verrassend De kleine zonnedauw, is om deze tijd

9/12
Er groeiden ook vele russen. Het knolrus is een uiterst klein plantje. De pas uitgelopen zaailingen
kleurden het veld prachtig rood. De verwekkers
van dit jonge grut stonden er pal naast,waarvan
de vele bloeiwijzen lieten zien hoe door
aardvlooien de bloemknopjes worden aangetast.
Zij luisteren naar de romantische naam Livia
juncorum. Ter vergelijking staan zij naast elkaar.
Het moeras vergeet mij nietje floreerde om nooit meer te vergeten. Ook de rolklaver wilde niet
onderdoen We laten het totaal aan andere planten verder ongemoeid want het was genieten en niet
monitoren.
.

10/12
We waren de Natuurbrug genaderd en vonden het nodig om meer in te gaan op de toekomstige
ontwikkeling van ontsnippering. Naast Crailo zijn er nog vijf knelpunten. Vooral de A1 bij Ziekenhuis
Noord en voormalig legerkamp Crailo is urgent. Dat geldt ook voor de verbinding van het bosgebied
Zuid en de Hoornboegse Heide. Ter hoogte van de Zwaluwenberg is een brug over de A27
en een fietsbrug over de spoorlijn. Hiervoor zijn al rede
lijke plannen in
voorbereiding.
Dan is er nog
een verbinding
nodig tussen de
Westerheide en
de Zuiderheide.
Er wordt gedacht
aan een
ecoduct nabij
het Stenenmuseum. De A27 heeft nog twee knelpunten,
te weten Anna’s Hoeve waar de A27 de spoorlijn kruist en één bij Eemnes, in de buurt van de
Oostermeent en ’t Harde. Deze laatste twee
gebieden zijn in beheer van het GNR, maar
nog steeds in bezit van Blaricum. Wanneer
worden deze gebieden tot ‘Beschermd
natuur gebied ten eeuwigen dage’
verklaard Blaricum?
Hierna beklommen we de uitkijktoren om
een overzicht te krijgen over het vertelde. We kregen
een mooie indruk van de ontwikkeling in de voor-
malige weilanden en ook over de
Natuurbrug Crailo. Jammer genoeg geeft
de bossage naar het oosten geen zicht op de heide. Ik
stelde daarom voor om huiswaarts over de
Natuurbrug te fietsen en dan over de Bussummerheide
en Westerheide te gaan, zodat we toch een goede indruk over het gebied zouden krijgen.

11/12
We keerden daarna over de Snip naar ons beginpunt. De Snip is een voormalig kampeerterrein en
is in de loop der jaren verbost. Het is een heikel punt
geweest in de natuurplanning en biedt dan ook een
troosteloze aanblik. Ik vertelde dat deze onhandige
aanpak is bedoeld als stepstone. Een afgrijselijk
woord met een nog slechtere vertaling: stapsteen. Ik
vertelde dat daarmee een pleisterplaats voor dieren
wordt bedoeld en hoop dat dit woord ook ingang zal
vinden.
We vonden er schapenzuring. Ik vroeg of ze wel
eens
een
schilderij hadden gezien van Mauve met een
schaapskudde. Dat is
een wit streepje dat
een bles voorstelt met
iets kroms er boven
dat de hoorns verbeeldt.
Met het tonen
van het blaadje werd
met enige hilariteit de
vorm herkent. Zuring bevat het giftige oxaalzuur, waardoor het vee
het niet eet. Alleen schapen kunnen het verwerken en eten het. Of het
schapenzuring heet omdat schapen het verdragen of door de
gelijkenis van het blad blijft een open vraag. We kruisten het Eli
Heijmanpad dat in 2005 is aangelegd ter ere van hem en bewon-
derden zijn ste-nen en zijn belangrijke
aandeel in de natuureducatie. Hij heeft een
deel van de zanderij van een boer gepacht
voor fl.7,50 per jaar tot 1914 en zo een
belang
rijke
voorzo
rg
gehad
voor
het
behoud van deze
stenen.
De plas bij het
hoofdkantoor flitsten
de waterjuffers voor
en langs ons heen en
roken we al van verre het geurige watermuntkruid.

12/12
We keerden zoals voorgesteld huiswaarts over de Natuurbrug Crailo. Op de Bussummerheide
zagen we zowaar een jongen ree rennen. We kregen de indruk dat hij opgejaagd was. Op de
Westerheide stopten we bij de Aardjesberg, één van de oudste nederzettingen in het Gooi, waar de
oude zandverplaatsingen getoond konden
worden. Ik wees op de scheidingsban, die daar
ligt. Dat is een historische grens tussen Laren en
Hilversum. Dus de erfgooiers, ondanks het
gebruiksrecht van Floris V waren niet zo eensgezind. Liep een schaap van één der partijen aan gene
zijde van de ban dan werd hij als boete in beslag genomen. We fietsten verder en wurmden ons
door de Schotse hooglanders die langs het fietspad graasden. Sommigen stonden half er op. Dat was
een boeiend evenement en de tweede begroeting
door de Gooise grazers. We reden langs een
grintgroeve. De werksporen waren duidelijk
zichtbaar, want de
erfgooiers gebruikten het
grove grint, dat werd gezeefd
door een hor. Vandaar dat er
bij een grintkuil altijd van dit
horgrint te vinden is.
Het was inmiddels vier uur
geworden en vonden we het
welletjes. Ik vergastte mijn medeburen nog op een
spannende
crossriding
waarna we bij
thuiskomst besloten om gezamenlijk te genieten van een
kopje koffie of een koele dronk.
Freek Stegehuis