Bekijk de inhoudstafel - Plantyn

4
Inhoud
Inleiding 3
DEEL 1 MATERIE, ENERGIE EN LEVEN 9
Thema 1 Materie, energie en leven 10
1 Belangrijke energiebronnen 11
1.1 Kernfusie in de zon 11
1.2 Kernsplitsing in kerncentrales 11
2 Zonder energie is geen leven mogelijk 12
2.1 Fotosynthese 12
2.1.1 Licht- en donkerreacties 13
2.1.2 Vorming van zetmeel als reservestof 16
2.2 Energie uit voedingsstoffen 17
Thema 2 Organische verbindingen om je heen 19
1 Organische moleculen 20
1.1 Organische en anorganische moleculen 20
1.2 Koolstof als basis van een koolstofketen 21
1.3 Covalente bindingen vormen ketens 22
1.4 Voorstellingswijze van eenvoudige ketens 23
2 Naamgeving van eenvoudige koolwaterstoffen 25
2.1 Alkanen 25
2.2 Alkenen 26
2.3 Aromatische koolwaterstoffen 27
3 Functionele groepen en stofklassen 29
3.1 Voornaamste stofklassen 30
3.1.1 Alcoholen 30
3.1.2 Ethers 31
3.1.3 Aldehyden (alkanalen) 32
3.1.4 Ketonen (alkanonen) 32
3.1.5 Carbonzuren 34
3.1.6 Esters 35
3.2 Determinatie van de stofklasse 37
3.2.1 Determinatietabel 37
4 Isomeren en de chemische structuur van een pijnstiller 42
4.1 Geometrische isomeren (stereo-isomeren) 43
4.1.1 Cis- en trans-isomeren 43
4.1.2 Optische isomeren 43
4.2 Indeling van pijnstillers aan de hand van de samenstelling 44
Thema 3 Moleculen in levende materie 49
1 Natuurlijke macromoleculen 50
1.1 Sachariden 50
1.1.1 Functie van sachariden 50
1.1.2 Structuur en vorming van sachariden 51
1.1.3 Afbraak van sachariden 54
1.2 Lipiden 57
1.2.1 Functie van lipiden 57
1.2.2 Structuur en vorming van lipiden 58
1.2.3 Bijzondere lipiden 62
1.2.4 Afbraak van lipiden 64
1.3 Proteïnen 66
1.3.1 Functie van proteïnen 66
1.3.2 Structuur en vorming van proteïnen 66
1.3.3 Bijzondere proteïnen 68
1.3.4 Hydrolyse van proteïnen 71

2 Synthetische macromoleculen 73
2.1 De grondstof van synthetische kunststof 74
2.2 De meest voorkomende kunststoffen 75
2.2.1 Herkennen van kunststoffen: nuttig bij recyclage! 75
2.2.2 Polymeren in het dagelijkse leven 76
2.3 Eigenschappen van kunststoffen 78
2.3.1 Thermoplasten 79
2.3.2 Thermoharders 79
2.3.3 Elastomeren 79
Thema 4 Van celmembraan tot hightechkledij 83
1 Biologische cellen 84
1.1 De cel als kleinste ‘bouwsteentje’ 84
1.2 Elektronenmicroscopische structuur van de cel 89
2 Prokaryote en eukaryote cellen 90
3 Bouw van de cel 91
3.1 Celplasma 91
3.2 Celwand 91
3.3 Celorganellen en hun functies 92
3.3.1 Kern 92
3.3.2 Ribosoom 92
3.3.3 Mitochondrion 92
3.3.4 Endoplasmatisch reticulum (ER) 92
3.3.5 Golgi-apparaat 93
3.3.6 Lysosoom 93
3.3.7 Vacuole 93
3.3.8 Microtubuli 94
3.3.9 Centriolen 94
3.4 Celmembraan 95
4 Ademende sportkleding 98
4.1 Membraanwerking 98
Thema 5 Van sidderaal tot elektrische fiets 101
1 Elektrische lading 102
1.1 De elektrisch geladen toestand 102
1.2 Toepassingen 104
1.2.1 Ontladingslint onder de auto 104
1.2.2 Een onweer slaat toe 105
2 Elektrische stroom en spanning 105
2.1 Elektrische spanning 105
2.1.1 Het watermodel 105
2.1.2 Het elektrisch model 106
2.2 Elektrische stroom en elektrische stroomsterkte 107
2.3 Spanningsbron 107
2.4 Conventionele stroomzin 108
3 De galvanische cel 110
3.1 De reductorsterkte van metalen 111
3.2 Rangschikking van de metalen volgens hun reductorsterkte 113
3.3 De galvanische cel 115
3.4 Het galvanische element van Volta 116
3.5 De niet-oplaadbare batterij 116
3.6 De oplaadbare batterijen of accu’s 117
3.6.1 De loodzuur accu 117
3.6.2 De nikkelcadmium batterij 118
3.6.3 De lithium-ion batterij 118
5

6
4 Toepassingen 120
4.1 Bouw je eigen batterij 120
4.2 Invloed van de elektrische stroom op de levende wezens 120
4.2.1 Hoe kikkerbillen de wetenschap vooruit hielpen 120
4.2.2 De sidderaal, een vis onder stroom 121
4.2.3 Gevaarlijke stroom? 121
Thema 6 Elektrische energie en vermogen 123
1 Weerstandswaarde 124
1.1 De Wet van Ohm 124
1.2 Opmeten van de weerstandswaarde met een multimeter 128
2 Verschillende uitvoeringsvormen van een weerstand 128
2.1 Weerstanden als componenten om de stroom te regelen 128
2.1.1 De serieschakeling 128
2.1.2 De parallelschakeling 129
2.2 Sensoren, gevoelig door verandering van weerstandswaarde 130
2.3 Weerstanden en warmte 131
2.3.1 Smeltzekeringen 131
2.3.2 Verwarmingselementen 132
3 Energie van elektrische stroom 132
3.1 Energieomzetting in een elektrisch toestel 132
3.2 Formulering van de wet van Joule 133
3.2.1 Elektrische energie en warmte 133
3.2.2 Grootte van de energie die wordt omgezet 133
4 Vermogen van elektrische stroom 134
4.1 Vermogen 134
4.2 Wat is 1 kWh? 135
4.3 Hoogspanning 136
4.4 Hoe gaan we veilig om met elektriciteit? 139
Thema 7 Van elektromagneet tot elektromotor 141
1 Permanente magneten 142
1.1 Inleiding 142
1.2 Permanente magneten 142
2 Elektromagneten 144
3 Magnetisch veld 145
3.1 Magnetisch veld bij permanente magneten 145
3.2 Magnetisch veld bij elektromagneten 146
4 Magnetische inductie B v 148
5 Magnetische krachtwerking, de lorentzkracht 151
6 Elektromagnetische inductie 156
7 Toepassingen 158
7.1 De fietscomputer 158
7.2 De metaaldetector 159
7.3 De wisselspanningsgenerator 159
7.4 De transformator 160
DEEL 2 GEZONDHEID EN VOEDING 163
Thema 8 Straling en chemie in je eigen leefwereld 164
1 Elektromagnetische stralen en je gezondheid 165
1.1 Basisbegrippen trilling en golf 165
1.2 Ontstaan van elektromagnetische golven 166
1.2.1 Elektromagnetische golven van trillende elektronen 166
1.2.2 Elektromagnetische golven uitgezonden door een atoom 168
1.3 Het elektromagnetisch spectrum 169
1.3.1 Radio- en tv-golven 170

1.3.2 Microgolven 170
1.3.3 Infrarood of warmtestraling 170
1.3.4 (Zichtbaar) licht 171
1.3.5 Ultraviolet 171
1.3.6 X-stralen of röntgenstralen 173
1.3.7 Gammastralen 173
1.4 Licht en materie 173
2 Zuurgraad te laag? Kennis van chemie helpt! 176
2.1 De zuurgraad 176
2.1.1 Meten van de zuurgraad 177
2.1.2 De zuurgraad van dranken 178
2.2 Zuur-base reactie 179
2.2.1 Protonacceptor en protondonor 179
2.3 Neutralisatiereacties in je directe omgeving 180
2.3.1 Poetsmiddelen die neutraliseren 180
2.4 Massaberekeningen 182
2.4.1 Chemisch bepalen van de concentratie van azijnzuur door middel van een titratie 182
2.5 Medische toepassing van een neutralisatiereactie 185
Thema 9 Voedselvertering 187
1 Het spijsverteringsstelsel 188
1.1 Situering van de spijsverteringsorganen 188
1.2 Taak van spijsverteringsstelsel 188
1.3 Rol van enzymen bij de spijsvertering 189
1.3.1 Factoren die de werking van enzymen beïnvloeden 189
1.3.2 Vertering en verwerking van sachariden 194
1.3.3 Vertering en verwerking van lipiden 196
1.3.4 Vertering en verwerking van proteïnen 198
1.3.5 Rol van lysosomen bij celvertering 202
Thema 10 Staat het in de genen geschreven? 205
1 De celkern 206
2 Chromosomen 206
2.1 Chromosomen 206
2.2 Fijnstructuur chromosomen 207
2.3 Gen 208
2.4 Genoom 208
2.5 Haploïd – diploïd 208
2.6 Autosomen – heterosomen – karyogram 208
2.7 Geslachtsbepaling 209
3 De DNA-structuur 209
3.1 Nucleotiden als bouwstenen van DNA 209
3.2 Polynucleotidenketens 210
3.3 De DNA-fijnstructuur 211
4 Replicatie van DNA 212
5 Eiwitsynthese 216
5.1 Inleiding 216
5.2 Transcriptie 217
5.2.1 Transcriptie van DNA naar pre-mRNA 217
5.2.2 Splicing 218
5.2.3 De code in mRNA 218
5.3 Translatie 219
6 Biotechnologie 222
6.1 Genetische modificatie 222
6.1.1 Knippen en plakken van DNA 223
6.1.2 Genetische modificatie voor aanmaak medicijnen 225
7

8
6.2 DNA-gelektroforese 227
6.2.1 Toepassingen van DNA-gelektroforese 228
7 Celdelingen 231
7.1 Celcyclus 231
7.2 Mitose of gewone celdeling 233
7.2.1 Noodzaak van de mitose of gewone celdeling 233
7.2.2 De vier fasen bij een mitose 233
7.3 Meiose of reductiedeling 235
7.3.1 Noodzaak van de meiose of reductiedeling 235
7.3.2 Verloop van de meiose 236
7.4 Vergelijking mitose-meiose 239
Thema 11 Radioactiviteit, vloek of zegen? 245
1 De kern 246
1.1 Isotopen 246
1.2 Stabiliteit van een atoomkern 247
1.3 Massadefect 249
1.4 Verband tussen massa en energie volgens Einstein 250
1.5 Bindingsenergie 250
2 Natuurlijke radioactiviteit 252
2.1 Ontstaan – geschiedenis 252
2.2 Natuurlijke radioactiviteit 252
2.3 Soorten straling 253
2.4 Oefening 257
3 Opsporen en zichtbaar maken van radioactieve straling 257
3.1 Meten van de hoeveelheid en soort straling 257
3.2 Opsporen van straling 258
4 Radioactiviteit 259
4.1 Vervalwet, halveringstijd 259
5 Kunstmatige radioactiviteit: kernsplitsing - kernfusie 262
5.1 Kernsplitsing 262
5.2 Kernfusie 262
6 Invloed van de radioactiviteit op levende wezens 263
6.1 Activiteit, geabsorbeerde dosis, dosisequivalent 263
6.1.1 Activiteit 263
6.1.2 Geabsorbeerde dosis 264
6.1.3 Dosisequivalent 265
6.2 Radioactiviteit in de menselijke omgeving 266
6.2.1 Gevaren van radioactieve straling 266
6.2.2 Gevaren van radioactieve besmetting 269
7 Toepassingen van radioactiviteit 270
7.1 Geneeskunde 270
7.1.1 Kankerbestrijding met radiotherapie 270
7.1.2 Opsporen van ziektes met radioactieve stoffen (tracers) 270
7.1.3 Medische beeldvorming 270
7.2 Ouderdomsbepaling met de C14-methode 271