PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University ...

PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University
Nijmegen
The version of this text has not yet been defined or was untraceable and may differ from the
publisher's version.
For additional information about this publication click this link.
http://hdl.handle.net/2066/18616
Please be advised that this information was generated on 2013-07-23 and may be subject to
change.

VAN DROPOUT TOT AMBACHTSWERKER

Van dropout tot ambachtswerker
Een dieptestudie onder zeer voortijdig schoolverlaters
R. Portengen & H. Dekkers
INSTITUUT VOOR TOEGEPASTE SOCIALE WETENSCHAPPEN

De particuliere prijs van deze uitgave is 13,25.
Deze uitgave is te bestellen bij het Instituut voor Toegepaste Sociale wetenschappen,
024-3653500
CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG
Portengen, R
Van dropout tot ambachtswerker. / R. Portengen & H. Dekkers - Nijmegen : Instituut
voor Toegepaste Sociale wetenschappen
ISBN 90-55540-73-0
NUGI 722, 664
© 1998 Instituut voor Toegepaste Sociale wetenschappen (ITS) van de Stichting Katholieke Universiteit
te Nijmegen.
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze
uitgave worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm,
of op welke wijze dan ook, en evenmin in een retrieval system worden opgeslagen, zonder de voorafgaande
schriftelijke toestemming van het Instituut voor Toegepaste Sociale wetenschappen (ITS) te
Nijmegen van de Stichting Katholieke Universiteit Nijmegen.
No part of this book / publication may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or
any other means without written permission from the publisher.
iv

Voorwoord
In dit rapport wordt verslag gedaan van een onderzoek naar zeer voortijdig schoolverlaten:
het gaat om leerlingen die voor, bij aanvang van, of tijdens het vierde leerjaar het
voortgezet onderwijs verlaten.
In 1994 is via diepte-interviews met 48 zeer voortijdig schoolverlaters een beeld geschetst
van dit fenomeen. De nadruk lag daarbij op de motieven van leerlingen om het
onderwijs te verlaten. In 1995 zijn deze jongeren opnieuw geïnterviewd, maar nu inzake
hun dagelijkse bezigheden en hun beleving van arbeid, werkloosheid en scholing.
Op basis van deze interviews zijn in 1994 en 1995 publicaties van het ITS verschenen
(De Wit & Dekkers, 1994; Harkink, Oyen & Dekkers, 1995). Daarin is de omvang van
het zeer voortijdig schoolverlaten bepaald en werd ingegaan op oorzaken en achtergronden
daarvan. Tevens hebben de onderzoekers aandacht besteed aan de periode na
het schoolverlaten.
In het onderhavige onderzoek wordt de groep zeer voortijdig schoolverlaters gevolgd,
terwijl ze weer tweeënhalf jaar verder zijn in hun levensloop. Dit rapport bevat de resultaten
van deze vervolgmeting, verzameld in augustus en september 1997. Daarbij
worden de gegevens geplaatst in de context van de metingen in 1994 en 1995. Op deze
wijze wordt een voor Nederland uniek beeld geschetst van de groep zeer voortijdig
schoolverlaters.
Deze derde meting in het kader van het onderzoek naar zeer voortijdig schoolverlaten
is tot stand gekomen in opdracht van de Interdepartementale Commissie Minderheden.
De eerste en tweede meting zijn verricht in het kader van de Landelijke Evaluatie van
het Onderwijsvoorrangsbeleid (LEO). De derde meting is uitgevoerd door Renze Portengen.
De projectleiding was in handen van Hetty Dekkers.
Onze dank gaat uit naar de jongeren die bereid waren deel te nemen aan de diepte-interviews.
Zij stelden ons in staat een beter inzicht te krijgen in de problematiek en de
gevolgen van het voortijdig schoolverlaten op de middellange termijn.
drs A.J. Mens
directeur van het ITS
v

Inhoudsopgave
Voorwoord v
1 Inleiding 1
1.1 Voortijdig schoolverlaten 2
1.2 Het overheidsbeleid 4
1.2.1 Onderwijsbeleid 4
1.2.2 Arbeidsmarkt- en armoedebeleid 5
1.3 Eerder ITS-onderzoek naar zeer voortijdig schoolverlaten 7
1.3.1 Het kwantitatief deelonderzoek 7
1.3.2 Diepte-interviews in 1994 8
1.3.3 Diepte-interviews in 1995 9
1.4 Probleemstelling en onderzoeksvragen 11
1.4.1 Probleemstelling 11
1.4.2 Onderzoeksvragen 11
2 Onderzoeksopzet 13
2.1 Het traceren van voortijdig schoolverlaters 13
2.2 Respons 14
2.3 Rapportage 15
3 De leefsituatie van drop-outs 17
3.1 Huisvesting 17
3.2 De ouder(s) 17
3.3 De partner 19
vii

4 Arbeid, werkloosheid en scholing 21
viii
4.1 Arbeid, werkloosheid en scholing: begripsvorming 21
4.2 Arbeid, werkloosheid en scholing in 1997 23
4.2.1 Arbeid 23
4.2.2 Werkloosheid 25
4.2.3 Scholing 26
4.3 Trends in arbeid, werkloosheid en scholing 26
4.3.1 Situatie tijdens de drie metingen 26
4.3.2 Een totaalbeeld: arbeids- en onderwijsloopbanen 27
5 Beleving huidige situatie 31
5.1 Tevredenheid na het schoolverlaten 31
5.2 Tevredenheid met arbeid 32
5.3 Tevredenheid met werkloosheid 34
5.4 Tevredenheid met scholing 35
6 Begeleiding 37
6.1 Het arbeidsbureau 37
6.2 Het GAK en de GSD 38
6.3 De JWG 39
6.4 Overige begeleiding 40
7 Toekomstverwachtingen 41
7.1 Toekomstplannen 41
7.1.1 Toekomstplannen van jongeren met werk 41
7.1.2 Toekomstplannen van werkloze jongeren 42
7.1.3 Toekomstplannen van jongeren in opleiding 43
7.2 Ondersteuning bij het uitvoeren van toekomstplannen 44

8 Terugblik 45
8.1 Het besluit tot schoolverlaten 45
8.2 Spijt over schoolverlaten: achtergronden en huidige situatie 46
8.3 Spijt over schoolverlaten: tevredenheid en toekomstbeeld 48
8.4 De periode na schooluitval 48
9 Verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke schoolverlaters 51
9.1 Leefsituatie 51
9.2 Arbeid, werkloosheid en scholing 51
9.3 Beleving huidige situatie 52
9.4 Begeleiding 53
9.5 Toekomstplannen 53
9.6 Terugblik 53
10 Verschillen tussen autochtone en allochtone schoolverlaters 55
10.1 Leefsituatie 55
10.2 Arbeid, werkloosheid en scholing 55
10.3 Beleving huidige situatie 56
10.4 Begeleiding 56
10.5 Toekomstplannen 56
10.6 Terugblik 57
10.7 Eigen beleving invloed van etniciteit 57
ix

11 Samenvatting en conclusies 61
x
11.1 Probleemstelling, onderzoeksvragen en opzet 61
11.2 Resultaten 63
11.2.1 Het schoolverlaten en de eerste opvang 63
11.2.2 De thuissituatie, ouders en partners 63
11.2.3 Arbeid, scholing en werk 64
11.2.4 Tevredenheid met de situatie 65
11.2.5 Begeleiding bij het vinden werk of een opleiding 65
11.2.6 Toekomstplannen en -wensen 66
11.2.7 Spijt over het schoolverlaten 67
11.2.8 Verschillen tussen jongens en meisjes 68
11.2.9 Verschillen tussen allochtonen en autochtonen 69
11.3 Een classificatie van zeer voortijdig schoolverlaters 70
11.3.1 De succesvolle ongeschoolde ambachtswerker 71
11.3.2 De geldverdiener 72
11.3.3 De werkloze schoolverlater 73
11.3.4 De problematische schoolverlater 74
11.3.5 De loopbaanplanner 75
11.4 Tot slot 76
11.4.1 Instabiele arbeidsloopbanen 77
11.4.2 Trajecten richting werk 77
11.4.3 Trajecten richting een startkwalificatie 78
11.4.4 Specifiek beleid voor allochtonen 78
Afkortingen 81
Literatuur 83
Bijlage I - Arbeids- en onderwijsloopbanen sinds het schoolverlaten 85

1 Inleiding
Het beeld van de voortijdige schoolverlater dat in de literatuur overheerst, is dat van
een leerling die in het onderwijs volledig is mislukt en vanuit een passieve en ongewenste
keuze de school verlaat. De negatieve gevolgen die vaak in verband worden
gebracht met voortijdig schoolverlaten, variëren van ongewenste werkloosheid tot
criminele activiteiten. Het is mogelijk dat de voortijdig schoolverlater vanuit een positieve
motivatie handelt. Wellicht zijn er vanuit de optiek van de schoolverlater betere
mogelijkheden voor persoonlijk en maatschappelijk succes dan een verblijf op school.
In het kader van de evaluatie van het onderwijsvoorrangsbeleid (OVB) doet het ITS
onderzoek naar de loopbanen van leerlingen in het voortgezet onderwijs: het OVBschoolloopbanenonderzoek.
Dit is een representatief onderzoek onder ruim 5000 leerlingen
in het voortgezet onderwijs, waarvan er ongeveer 1500 allochtoon zijn.
Begin 1994 heeft het ITS onderzoek gedaan naar zeer voortijdig schoolverlaten in het
voortgezet onderwijs (De Wit & Dekkers, 1994). Het gaat daarbij om leerlingen die
voor, bij aanvang van, of tijdens het vierde leerjaar het voortgezet onderwijs verlaten.
Het onderzoek bestond uit een kwantitatief en een kwalitatief deel.
De data voor het kwantitatieve deel waren afkomstig uit dit bestand: hierin stond de
frequentie van zeer voortijdig schoolverlaten centraal. De schoolverlaters zijn ook
vergeleken met de niet-schoolverlaters voor wat betreft leerling- en gezinskenmerken,
alsmede school- en arbeidsloopbanen. Speciale aandacht is besteed aan verschillen
tussen autochtone en allochtone leerlingen en jongens en meisjes.
In het kwalitatieve deelonderzoek stonden de achtergronden en redenen van het voortijdig
schoolverlaten centraal en is gekeken naar de verdere carrière en toekomstplannen
en -wensen. Daartoe zijn de uitgevallen leerlingen telefonisch of schriftelijk benaderd
met een gestructureerde vragenlijst. Vervolgens hebben de onderzoekers diepteinterviews
afgenomen; hieraan namen 48 zeer voortijdig schoolverlaters deel. Deze 48
respondenten vormen qua geslacht, OVB-wegingsfactor, leeftijd, herkomstland en
schooltype een representatieve afspiegeling van de totale groep voortijdig schoolverlaters,
zoals aangetroffen in de kwantitatieve deelstudie. Tijdens de interviews is ingegaan
op de redenen voor het schoolverlaten, de persoonlijke situatie, de school- en
thuissituatie, de verdere carrière en de toekomstplannen en -verwachtingen.
Begin 1995 is door het ITS opnieuw kwalitatief onderzoek gedaan onder de 48 zeer
vroegtijdig schoolverlaters (Harkink, Oyen & Dekkers, 1995). Conform de te
verwachten levensontwikkeling van de jongeren lag de nadruk op de verdere school-
1

of arbeidsloopbaan (of non-loopbaan). Waar waren ze terechtgekomen? Hadden ze
hun draai gevonden in een baan of een nieuwe opleiding? Of was de situatie minder
gunstig en was de schoolverlater minder tevreden na verloop van tijd? Ook is nagegaan
welke toekomstverwachtingen en -wensen ze hadden.
Voordat we in deze inleiding verder ingaan op de probleemstelling en de
onderzoeksvragen (§ 1.4) wordt de literatuur over voortijdig schoolverlaten in Nederland
kort samengevat (§1.1). Vervolgens wordt ingegaan op het overheidsbeleid rondom
dit fenomeen: het gaat daarbij enerzijds om onderwijsbeleid en anderzijds om
arbeidsmarktbeleid (§ 1.2). Daarna worden de resultaten van het ITS-onderzoek onder
zeer voortijdig schoolverlaters beschreven: het gaat om de metingen in 1994 en 1995
(§ 1.3).
In hoofdstuk 2 wordt de onderzoeksopzet en -uitvoering beschreven. De resultaten
worden in de daarop volgende hoofdstukken gepresenteerd, waarbij respectievelijk
wordt ingegaan op de leefsituatie (hoofdstuk 3), de arbeids- en onderwijsloopbanen
(hoofdstuk 4), de beleving van arbeid, werkloosheid en scholing (hoofdstuk 5), de
begeleiding rondom arbeid en scholing (hoofdstuk 6), de plannen voor de toekomst
(hoofdstuk 7) en een retrospectief oordeel over het schoolverlaten (hoofdstuk 8). De
factoren geslacht en etniciteit worden respectievelijk besproken in de hoofdstukken 9
en 10. De conclusies en aanbevelingen vindt u in hoofdstuk 11.
1.1 Voortijdig schoolverlaten
Voortijdig schoolverlaters zijn leerlingen die het onderwijs verlaten zonder ‘primaire
startkwalificatie’. Een primaire startkwalificatie is volgens de huidige overheidsdefinitie
(OenW, 1993) het behaald hebben van minimaal het volgende opleidingsniveau:
primair leerlingwezen, kort-MBO, twee MBO-jaren, HAVO of VWO. Het behalen
van een VBO- of MAVO-diploma bereidt in deze optiek onvoldoende voor op de arbeidsmarkt.
Indien jongeren met VBO- of MAVO-diploma, of ongediplomeerden,
zich in het leerlingwezen of MBO-opleidingen bevinden, zijn dit geen voortijdig
schoolverlaters aangezien zij zich nog in het traject richting een startkwalificatie bevinden.
Voortijdig schoolverlaten kan voortkomen uit een complex van motieven, aspiraties en
voorgeschiedenissen. Uit publicaties over schoolverlaten in Nederland komt een groot
aantal factoren naar voren, die een rol kunnen spelen in het proces dat een leerling er
toe brengt van school af te gaan (De Vries, 1993a; Hofman, 1993).
Het onderscheid tussen ’push’- en ‘pull’-factoren, ofwel afstotings- en aantrekkingsmechanismen,
wordt regelmatig gehanteerd om de motieven van jongeren te beschrij-
2

ven. Bij aantrekkingsmechanismen is sprake van factoren buiten het onderwijs, die een
zuigende werking hebben op leerlingen. Deze factoren zijn onder te delen in: aantrekking
uit de arbeidsmarkt of door alternatieve arbeidsvormen en het stichten van een
gezin of economische ondersteuning van de ouders. Ook de wens tot deelname aan
niet-reguliere vormen van voortgezet onderwijs, zoals kortlopende praktijkgerichte
opleidingen of cursussen die in samenwerking met bedrijfsleven, arbeidsbureau, Sociale
Dienst en andere overheidsinstellingen zijn opgezet, is een ‘pull’-factor. De Vries
(1993a) deelt de ‘push’-factoren in een drietal categorieën in: gebrek aan capaciteiten,
verveling en irritatie, en culturele/sociale isolatie en/of discriminatie.
Bij de leerlingen zelf spelen capaciteiten een rol (Bosker & Hofman, 1994; Hofman,
1993; De Vries, 1993a). Van nog grotere betekenis zou de motivatie en schoolbeleving
van leerlingen zijn: toekomstige schoolverlaters hechten minder belang aan school dan
blijvers en hebben minder hoge aspiraties met betrekking tot het te bereiken onderwijsen
beroepsniveau. Zij oordelen bovendien negatiever over hun eigen schoolbekwaamheid
en vinden het vervelender om naar school te gaan. Dit uit zich gedragsmatig in een
geringere inzet tijdens lessen en een minimale investering in huiswerk.
Gezinsinvloeden worden in de onderzoeksliteratuur beschouwd als een belangrijke
tussenschakel ter verklaring van voortijdig schoolverlaten (Bosker & Hofman, 1994;
Hofman, 1993; Hövels & Bock, 1991; Riemersma & Van den Oever, 1994; De Vries,
1993a). De thuissituatie van voortijdig schoolverlaters wordt gekenmerkt door grote
gezinnen, één-oudergezinnen, werkloosheid van de vader en materiële belemmeringen.
Ouders van uitvallers zijn gemiddeld lager opgeleid, hebben lagere verwachtingen
ten aanzien van hun kind en zijn minder bij het onderwijs betrokken dan ouders van
schoolblijvers. Bij uitvallers is bovendien vaker sprake van een discrepantie tussen de
communicatie, opvoeding en disciplinering in de thuissituatie en de waarden en normen
van de school.
Ook de peergroup kan haar invloed doen gelden. Een belangrijke factor met betrekking
tot de ‘vriendenkring’ van leerlingen is de mate van verzuim. Voor de binding met
de school is het van belang of de peergroup bestaat uit mede-leerlingen van dezelfde
school. Voortijdig schoolverlaters gaan vaker om met vrienden van buiten de eigen
school (Bosker & Hofman, 1994; Hofman, 1993).
Volgens Voncken en Babeliowsky (1994) spelen drie schoolkenmerken een rol bij de
uitval van leerlingen: schooltype, schoolgrootte en het schoolaandeel van allochtone
leerlingen. In een groot aantal onderzoeken wordt overigens geen eenduidige samenhang
gevonden tussen schoolgrootte en uitval (De Vries, 1993a). Tevens speelt het
schoolklimaat een belangrijke rol: voortijdig schoolverlaten komt minder vaak voor op
scholen met een ‘warm’ schoolklimaat, waar minder sancties worden toegepast we-
3

gens wangedrag van leerlingen, waar zich minder conflicten voordoen en waar prestaties
positief worden gewaardeerd (Bosker & Hofman, 1994; Hofman, 1993; De Vries,
1993a).
Sommigen suggereren dat de situatie van een individuele schoolverlater over het algemeen
gedurende de tijd zal verslechteren. Mogelijk verdient iemand de eerste jaren na
het schoolverlaten relatief veel in vergelijking tot leeftijdgenoten die naar school gaan.
Bovendien is het dan nog makkelijk aan (tijdelijk) werk te komen. Maar vindt op een
gegeven moment geen verdringing op de arbeidsmarkt plaats door hoger geschoolden,
die dan tevens een hoger salaris ontvangen? In het licht van deze vraagstelling is het
relevant de zeer voortijdig schoolverlaters in hun levensloop te volgen.
1.2 Overheidsbeleid
Vanaf het begin van de jaren tachtig nam de maatschappelijke bezorgdheid over voortijdig
schoolverlaten fors toe; tegelijkertijd was sprake van een sterk groeiende jeugdwerkloosheid
(De Vries, 1993b). In dezelfde periode zijn vele maatregelen getroffen
om het voortijdig schoolverlaten tegen te gaan: voorbeelden zijn de invoering van het
(deeltijd) kort-MBO, de stimulering van het leerlingwezen en het opzetten van vele
specifieke projecten (spijbelopvangprojecten, randgroepjongerenprojecten en projecten
voor ongediplomeerde schoolverlaters, zie Eimers, 1995).
Een integrale benadering van dit probleem en afstemming van ministerieel beleid
wordt door velen noodzakelijk geacht. In de loop der jaren zijn door het rijk en andere
instanties vele maatregelen getroffen, voorzieningen tot stand gebracht, methodieken
ontwikkeld en expertise opgebouwd om het voortijdig schoolverlaten terug te dringen.
Belangrijk zijn verschuivingen in het recente beleid van de rijksoverheid.
1.2.1 Onderwijsbeleid
In de nota's 'Profiel van de tweede fase voortgezet onderwijs' (O&W, 1991) en 'Een
goed voorbereide start' (O&W, 1993) wordt het probleem van het voortijdig schoolverlaten
breder gedefinieerd dan begin jaren negentig gebruikelijk was. Tot dan stond het
wel of niet gediplomeerd zijn centraal in de definitie van de problematiek: jongeren
met een VBO- of MAVO-diploma werden niet beschouwd als voortijdig schoolverlaters.
Een voortijdig schoolverlater wordt tegenwoordig omschreven als iemand die
geen 'startkwalificatie' heeft behaald. Deze kwalificatie is geen diploma in de traditionele
zin van het woord, maar duidt op een niveau dat tenminste vergelijkbaar is met het
primair leerlingwezen.
4

In de termen van de Wet Educatie en Beroepsonderwijs (WEB) wordt overigens gesproken
over een 'basisberoepsopleiding'; sinds 1996 is het beleid van overheid gericht
op de implementatie van deze wet. In het cursusjaar 1997/1998 zullen voor de eerste
maal beroepsopleidingen worden uitgevoerd binnen een nieuwe landelijke kwalificatiestructuur.
In het kader van deze wet wordt overigens niet meer gesproken over het
leerlingwezen en het MBO, maar over respectievelijk een beroepsbegeleidende en een
beroepsopleidende leerweg. Het vormingswerk en het deeltijd-MBO zijn in deze twee
leerwegen opgegaan.
Met de introductie van de startkwalificatie is de lat hoger komen te liggen. Vanuit het
onderwijsveld luidt veel gehoorde kritiek dat een dergelijk niveau voor sommige leerlingen
inherent te hoog is; mogelijk werkt een dergelijk streven dan contraproductief.
Binnen de landelijke kwalificatiestructuur voor het beroepsonderwijs en de volwasseneneducatie
(BVE) is een niveau geïntroduceerd onder het niveau van de startkwalificatie:
het assistentenniveau.
Binnen de eerste fase van het voortgezet onderwijs dient een arbeidsmarktgerichte
leerweg te worden ontwikkeld: dit vergt een versterking van de VBO-afdelingsstructuur
van scholen (OCenW, 1997). Daarnaast is sprake van leerwegondersteunend
onderwijs: via samenwerking tussen het voortgezet onderwijs en scholen voor voortgezet
speciaal onderwijs (VSO-LOM of -MLK, ZMOK) wordt extra pedagogische hulp
de school binnen gebracht om voor leerlingen een plek op de arbeidsmarkt te veroveren.
Ook hier staat het verwerven van een startkwalificatie niet langer centraal.
Naast dergelijk beleid is met name de oprichting sinds 1994 van Regionale Meld- en
Coördinatiefuncties (RMC) relevant (OenW, 1993). Door het bevorderen van samenwerking
tussen instellingen uit diverse sectoren (onderwijs, welzijn, zorg, arbeidsmarkt)
en door het opzetten van een sluitende, regionale registratie van schoolverlaters
door gemeenten dient reductie van het schoolverlaten plaats te vinden. Overigens betreft
het een tijdelijke stimuleringsmaatregel die in principe loopt tot 1998; per 1 augustus
1998 worden gemeenten verantwoordelijk voor het inpassen van de RMC-functies
binnen het lokaal onderwijsachterstandenbeleid (OCenW, 1995).
1.2.2 Arbeidsmarkt- en armoedebeleid
De leefsituatie van voortijdig schoolverlaters wordt ook beïnvloed door het arbeidsmarkt-
en armoedebeleid van de landelijke en lokale overheden. Evenals bij onderwijsbeleid
is sprake van een dynamische situatie: de kabinetten Kok (1990-1994; 1994-nu)
hebben werkgelegenheid immers tot speerpunt gemaakt.
De afgelopen decennia is volgens het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid
(SZW, 1997) in Nederland de werkgelegenheid van personen met een opleiding
op maximaal het niveau van basisonderwijs, MAVO of VBO met ongeveer 23% afge-
5

nomen. De rijksoverheid verwacht dat deze ontwikkeling zal doorzetten en houdt daarom
vast aan de doelstelling dat elk persoon tracht het niveau van de startkwalificatie te
bereiken. Afhankelijk van de definitie van werkloosheid had in 1996 rond de 10% van
alle 15-24 jarigen geen baan (SCP, 1997). Onder de jongeren die sinds maximaal een
jaar het onderwijs hadden verlaten (dus inclusief degenen met een succesvolle schoolloopbaan)
bedroeg de werkloosheid in 1996 iets meer dan 20%.
Bij arbeidsmarktbeleid vormen jongeren een aparte doelgroep: de term hiervoor is het
Activerend arbeidsmarktbeleid voor jongeren (AAJ). Jongeren met een uitkering, of
degenen die gebruik willen maken van haar diensten, komen met het arbeidsbureau in
aanraking. Lukt het niet om binnen zes maanden na het verlaten van de school een baan
te vinden via het arbeidsbureau, dan vallen de jongeren onder de werking van de
Jeugdwerkgarantiewet (JWG) die in 1991 is ingevoerd. Via werkervaringsplaatsen in
de collectieve sector, vaak met een opleidingscomponent, tracht men langdurige werkloosheid
bij jongeren te voorkomen. De jongere is formeel in loondienst van een stichting
die speciaal voor dat doel is opgericht: de JWG-organisatie. Uiteindelijk dienen
jongeren door te stromen naar een reguliere baan. Problemen zijn er met name op het
terrein van de sociale vaardigheden en beheersing van de Nederlandse taal door de te
plaatsen jongeren. Bovendien was het aanbod van banen, beschikbaar gesteld vanuit de
collectieve sector, onvoldoende om alle werkzoekende jongeren te plaatsen. De term
'leegloop' duidt op het fenomeen dat een deel van de geplaatste jongeren na afloop van
het JWG contract geen aanstelling kreeg. In 1995 is de JWG opengesteld voor de
marktsector; hierdoor zouden meer passende banen beschikbaar moeten komen.
Voor minderheden is overigens in 1994 de Wet bevordering evenredige arbeidskansen
voor allochtonen (WBEAA) ingevoerd. Doel is werkgevers te stimuleren meer allochtonen
aan te stellen, ten einde een meer evenredige vertegenwoordiging in het werknemersbestand
te krijgen. 'Als zodanig zouden er positieve effecten van uit kunnen gaan
op de overgang van school naar werk van jongeren uit de minderheden. Toch is het de
vraag of de wijziging van de WBEEA de effectiviteit van de wet werkelijk zal vergroten.
Uit evaluatieonderzoek blijkt dat de weerstanden tegen de wet diepgeworteld zijn'
(SCP, 1997: 208).
Het is de bedoeling dat per 1 januari 1998 de Wet Inschakeling Werkzoekenden (WIW)
van kracht wordt. Daarmee vervallen de JWG en de banenpool-regeling. Gemeenten
krijgen meer vrijheid bij het inzetten van middelen voor doelgroepen. Het gaat daarbij
ook om investeringen in scholing. Afhankelijk van de individuele situatie van een
langdurige werkloze of een werkloze jongere (tot 23 jaar) kan een mix van instrumenten
worden ingezet.
Naast arbeidsmarktbeleid kunnen werkzoekende jongeren, of jongeren die werken
maar een laag inkomen hebben, te maken krijgen met armoedebeleid. In de nota "De
arme kant van Nederland" wordt geconstateerd dat personen die over een langere periode
een laag inkomen hebben een groot risico lopen in een sociaal isolement te geraken
6

(SZW, 1996). Ook hiervoor gelden maatregelen om de maatschappelijke participatie te
verhogen. De nadruk wordt gelegd op reguliere of gesubsidieerde arbeid en premies
voor maatschappelijk nuttig werk. Jongeren vormen geen aparte doelgroep: het argument
is dat voor velen immers sprake is van een perspectief op werk. De vraag rijst in
hoeverre bij sociaal-zwakke groepen, bijvoorbeeld voor zeer voortijdig schoolverlaters,
een dergelijke perspectief reëel is.
1.3 Eerder ITS-onderzoek naar zeer voortijdig schoolverlaten
Op basis van het OVB-schoolloopbanenonderzoek zijn drie studies verricht naar voortijdig
schoolverlaten: respectievelijk naar schoolverlaten in het vierde, vijfde of zesde
leerjaar van het voortgezet onderwijs. De onderhavige studie naar schoolverlaten in het
vierde leerjaar is getiteld: het eerste schoolverlatersonderzoek. Leerlingen die voor, bij
aanvang van, of tijdens het vierde jaar het onderwijs verlaten, worden omschreven als
zeer voortijdig schoolverlaters. Binnen het eerste schoolverlatersonderzoek zijn tot nu
twee metingen verricht: in het voorjaar van 1994 en in het voorjaar van 1995 (De Wit
& Dekkers, 1994; Harkink, Oyen & Dekkers, 1995).
1.3.1 Het kwantitatief deelonderzoek
Binnen vier jaar voortgezet onderwijs blijkt na grondige naspeuring 2.1 procent van de
leerlingen uitgevallen. Jongens hebben vaker dan meisjes het onderwijs voortijdig
verlaten (2.8 versus 1.6%). De 1.90 leerlingen (6.4%) hebben beduidend vaker dan de
1.25 (2.5%) en de 1.00-leerlingen (1.0%) het onderwijs verlaten. Van de allochtone
leerlingen valt een groter deel uit dan van de autochtonen (5 versus 2%): het zijn met
name Marokkanen die uitvallen (12%). Het zijn vooral de jongens die de hogere dropout
onder allochtonen verklaren (hoewel vanwege de kleinere aantallen hier het nodige
voorbehoud bij dient te worden gemaakt). De 'drop out' onder allochtone meisjes ligt
beduidend lager. De grootste risico-groepen voor zeer voortijdig schoolverlaten onder
allochtone leerlingen zijn jongens, Marokkanen, oudere leerlingen, i-VBO- en VBOleerlingen
en leerlingen met slechte rapportcijfers. Vergeleken met Nederlandse
schoolverlaters zijn allochtone schoolverlaters vaker jongens en vaker oudere leerlingen.
7

1.3.2 Diepte-interviews in 1994
De onderzoekers hebben na de kwantitatieve deelstudie leerlingen benaderd voor het
houden van diepte-interviews; hieraan hebben er 48 meegedaan. Getracht is de oorzaken
voor het schoolverlaten volgens de ex-leerlingen zelf te achterhalen. Als reden
voor het schoolverlaten noemen de respondenten meestal een ‘push’-reden. Met name
gedrags- en motivatieproblemen op school (genoemd door ongeveer de helft) leiden tot
ruzies met leerkrachten. Een kwart noemt een gebrek aan capaciteiten, terwijl velen
toch een problematische schoolloopbaan achter de rug hebben.
Deze 'push'-factoren gaan regelmatig samen met de wens om te gaan werken. Het lijkt
erop dat deze wens voort komt uit de problemen op school; ze wordt sporadisch als
belangrijkste reden genoemd. Ook komt het zelden voor dat een andere, niet reguliere,
opleiding lokt. Van belang is de leerplicht: de meesten mochten officieel nog niet gaan
werken of overstappen naar een deeltijd-opleiding.
De schoolverlaters waren geen geïsoleerde, of gediscrimineerde leerlingen op school.
Met medeleerlingen waren er zelden problemen. Ongeveer de helft spijbelde als voorschot
op het definitieve schoolverlaten, de meesten uitten hun ongenoegen binnen de
school door een geringe betrokkenheid bij de les en het slecht maken van huiswerk.
De schoolverlaters lijken in het algemeen weinig emotionele problemen thuis te hebben.
De meesten komen echter uit gezinnen die laag op de maatschappelijke ladder
staan en kregen regelmatig (na aanvankelijke formele strubbelingen) weinig tegenwerking
van hun ouders in hun streven om van school te gaan.
Van een anti-schoolcultuur in de vriendengroep is soms sprake, maar het lijkt zeker
niet de meest verklarende factor. Ook zijn uit de gesprekken geen schoolfactoren te
destilleren die het schoolverlaten hebben bevorderd. Veel van de leerlingen vonden in
een leerkracht een vertrouwenspersoon en hechtten daar grote waarde aan.
Het schoolverlaten is voor de meeste leerlingen een zeer vervelend proces geweest,
waarin zij voornamelijk op zichzelf waren aangewezen - problemen op school,
spanningen in het gezin, gevoelens van mislukking en onzekerheid over de toekomst.
De school moedigde regelmatig het schoolverlaten aan en liet het wat begeleiding
betreft meestal volledig afweten, aldus de ex-leerlingen. De meeste schoolverlaters
hebben het gevoel aan hun lot overgelaten te zijn, bemiddelende pogingen van het arbeidsbureau,
een enkele leerplichtambtenaar of sociaal-werker niet te na gesproken.
Uit de gesprekken komt geen structurele eerste opvang naar voren.
Ondanks de perikelen in de beginperiode zijn de meeste schoolverlaters na een periode
van onzekerheid redelijk tevreden met de huidige situatie. Dat geldt met name voor
degenen die werk hebben gevonden, maar ook voor degenen die weer deel nemen aan
scholing - vaak in een vorm die meer aansluit bij hun houding en gedrag. Het merendeel
van de schoolverlaters heeft werk (een baantje) of volgt een opleiding, meest in
8

leerlingwezen of kort-MBO, maar ook in speciale opvangprojecten. Ongeveer een
tiende van de schoolverlaters bevond zich naar eigen zeggen in slechte omstandigheden.
Het gaat om leerlingen die veelal voor het schoolverlaten in problematische omstandigheden
zaten.
Jongens verlaten de school relatief vaak vanwege gedragsproblemen (met als gevolg
strafwerk en ruzie met leerkrachten), meisjes worstelen met hun motivatie. Jongens
hebben ook vaker vrienden buiten de school die hen uit het schoolse leven trekken,
terwijl meisjes thuis spijbelen.
Allochtone drop-outs hebben ouders met een hoger aspiratieniveau ten aanzien van het
onderwijs van hun kinderen dan autochtone drop-outs. Daarentegen zijn de
randvoorwaarden in het allochtone gezin niet gunstig: hoge werkloosheid, ouders die
geen Nederlands spreken en soms ongeschoold zijn. De discrepantie tussen aspiraties
en realiteit leidt tot een grotere ontevredenheid bij allochtone leerlingen over het
schoolverlaten. Allochtone meisjes hadden niet speciaal slechte schoolresultaten. Ze
konden goed overweg met de leraren en waren meer lesstof- en school-betrokken. Met
name een traditioneel toekomstperspectief doet hen voortijdig de school verlaten. De
‘pull’-factor is meer dan bij de anderen aan de orde (een voorlopig baantje, familieactiviteiten).
1.3.3 Diepte-interviews in 1995
Begin 1995 zijn opnieuw diepte-interviews gehouden. Ongeveer een jaar na de eerste
serie interviews zijn meer drop-outs werkloos geworden. Een aantal jongeren met een
baan is werkloos geraakt; enkelen hebben scholing gevolgd en afgerond. De stijging
van de werkloosheid lijkt gerelateerd aan de daling van het aantal jongeren dat een
opleiding of cursus volgt. Er is geen duidelijke toe- of afname in de mate van tevredenheid
over de eigen situatie. Driekwart van de drop-outs is tevreden: met name de jongeren
met een baan of opleiding.
Driekwart van de drop-outs heeft het afgelopen jaar één of meerdere banen gehad.
Soms ging het om tijdelijke banen (bijvoorbeeld via uitzendbureaus); in andere gevallen
kreeg men ontslag of nam men zelf ontslag (vaak vanwege demotivatie en problemen
met collega's). Sommigen wisselden veelvuldig van baan.
Van de werkzoekenden blijken de meesten ongewild werkloos te zijn. Enkele
werklozen hebben concreet perspectief op een baan of werkervaringsplaats. Bij een
deel van hen is sprake van zeer ongunstige omstandigheden, waaronder drugsverslaving
en het ontbreken van een vaste verblijfplaats. Bij anderen is geen sprake van
ongewilde werkloosheid.
9

Voor bijna de helft van de drop-outs was begeleiding niet van toepassing, omdat zij
zonder onderbreking hebben gewerkt, dezelfde opleiding hebben gevolgd of aansluitend
in militaire dienst zijn gegaan. Begeleiding bij het vinden van een baan of een
opleiding kwam met name van het Arbeidsbureau en JWG-projecten. Terwijl de meningen
over de begeleiding van het Arbeidsbureau uiteenliepen, waren de jongeren
over de JWG-projecten in het algemeen tevreden; ze hebben het gevoel dat er via deze
projecten daadwerkelijk wat voor hen gedaan wordt. Overige begeleiding kwam onder
meer van het Centrum voor Beroepsoriëntatie en Begeleiding (CBB), de schoolconsulent,
uitzendbureaus en sociale dienst. Bijna een kwart van de schoolverlaters heeft het
afgelopen jaar begeleiding gemist, of was hierover ontevreden. De leerplichtambtenaar
en de school, die bij de opvang in de periode na het schoolverlaten nog een belangrijke
rol speelden, zijn van het toneel verdwenen.
Meer dan de helft van de drop-outs heeft geen spijt van het besluit om voortijdig met
school te stoppen. Een derde van de schoolverlaters is van mening veranderd.
Respondenten met wroeging missen een diploma. Schoolverlaters die geen berouw
meer hebben, zijn tevreden met hun nieuwe start. Bijna de helft kijkt positief terug op
de periode direct na de uitval. Een derde van de respondenten vond dit een vervelende,
onzekere tijd.
De schoolverlaters kijken over het algemeen met een positieve instelling naar de toekomst.
Een groter aantal dan in 1994 heeft plannen voor scholing. Van de werkenden
heeft een derde plannen voor scholing en een kwart wenst geen scholing meer. Onder
de drop-outs die een vorm van scholing volgen, heeft ruim de helft een duidelijk beeld
van hun toekomst. Van de werklozen heeft er slechts één een opleidingsplan voor
ogen. Een kwart van de respondenten droomt over een eigen bedrijf; het gaat om vage
toekomstbeelden. Ondersteuning bij het uitvoeren van hun plannen vindt de helft gewenst;
de instanties die genoemd worden zijn het arbeidsbureau, de schoolconsulent,
de werkgever en de JWG-organisatie.
Verschillen tussen de meisjes en jongens ontbreken grotendeels. Bij de autochtonen
heeft een hoger aantal een baan dan bij de allochtone drop-outs. Allochtone jongeren
volgen vaker een opleiding of cursus dan jongeren van Nederlandse herkomst. De
oordelen over de huidige situatie van jongeren van Nederlandse en allochtone herkomst
verschillen niet. De allochtone schoolverlaters hebben vaker spijt van het voortijdig
schoolverlaten en beoordelen de tijd erna negatiever. Vooral allochtonen zouden
begeleiding bij het realiseren van plannen in de toekomst op prijs stellen: het gaat daarbij
om advies inzake een opleiding en hulp bij het zoeken van een baan. De factor etniciteit
speelt volgens de meeste allochtone schoolverlaters geen rol.
10

1.4 Probleemstelling en onderzoeksvragen
1.4.1 Probleemstelling
In dit ITS-onderzoek worden de ex-leerlingen aan het woord gelaten over de redenen
en achtergronden van het schoolverlaten. Tevens komt de periode na het schoolverlaten
aan de orde. Een belangrijke reden hiervoor is het gebrek aan empirische gegevens
over de verdere carrière van voortijdig schoolverlaters. De twijfels die sommigen hebben
bij het sombere, gangbare beeld van drop-outs lijken op basis van het tot nu gedane
onderzoek gerechtvaardigd (zie o.a. De Vries, 1993a; Mooij, 1979; Hofman, 1993).
Het is van belang om te kijken hoe dit beeld zich op de langere termijn ontwikkelt. Dit
is vanuit een aantal invalshoeken interessant. In de eerste plaats biedt dit zicht op de
verdere carrière en het welbevinden van zeer voortijdig schoolverlaters. Zijn ze nog
steeds tevreden met hun situatie? Haken ze opnieuw af op de nieuwe opleiding, of in
het arbeidsproces? Hebben ze na wat langere tijd toch spijt van de gang van zaken,
bijvoorbeeld omdat ze ervaren dat het moeilijk is om zonder diploma een baan te vinden?
Nagegaan wordt of het negatieve beeld van drop-outs dat in de literatuur overheerst
ongegrond is, of dat het op de langere termijn toch overeenstemt met de werkelijkheid.
1.4.2 Onderzoeksvragen
Het ligt voor de hand eerst na te gaan hoe de huidige situatie van de zeer voortijdig
schoolverlaters is, omdat deze wellicht samenhangt met andere factoren, zoals de mate
van tevredenheid en de wijze waarop men het schoolverlaten achteraf beoordeelt. De
eerste onderzoeksvraag is dan:
Vraag 1: Hoe is gemiddeld ruim 5 jaar na het schoolverlaten de stand van zaken betreffende
arbeid, werkloosheid en scholing van de drop-outs? Hoe kan samenvattend
de arbeids- of onderwijsloopbaan sinds het moment van schoolverlaten
worden omschreven?
In dit onderzoek staat het perspectief van de schoolverlater centraal. De tweede onderzoeksvraag
luidt:
Vraag 2: Hoe is de beleving van de huidige situatie? En hoe is deze in vergelijking met
de voorgaande metingen?
11

In dit onderzoek kijken we opnieuw naar de begeleiding bij het vinden van werk of
alternatieve scholing. De derde onderzoeksvraag is:
Vraag 3: Hoe is de begeleiding bij het vinden van werk of alternatieve scholing het
afgelopen jaar geweest? Welke verschillen zijn er in vergelijking met de
voorgaande metingen?
Uit dit onderzoek kwam naar voren dat de jongeren absoluut niet ontmoedigd of
gedemotiveerd zijn. Belangrijk is hoe zij op wat langere termijn tegen hun toekomst
aankijken en welke verwachtingen zij ervan hebben. De laatste onderzoeksvraag is
dan:
Vraag 4: Wat zijn de plannen en wensen voor de toekomst en welke ondersteuning
achten de drop-outs daarbij noodzakelijk?
Verder is het de bedoeling na te gaan hoe de drop-outs op wat langere termijn het
schoolverlaten beoordelen. Ook wordt gezocht naar een verband tussen enerzijds de
stand van zaken qua arbeid, werkloosheid en scholing en anderzijds de beleving van de
huidige situatie. Wellicht beoordelen de jongeren die tevreden zijn over werk of opleiding
het schoolverlaten positiever dan de jongeren die minder te spreken zijn over hun
huidige situatie. De volgende onderzoeksvraag luidt als volgt:
Vraag 5: Hoe wordt vanuit het huidige perspectief over het schoolverlaten en de periode
erna geoordeeld? Is er een verband met de huidige situatie en de beleving
daarvan?
Evenals bij de voorgaande metingen zal bij de beantwoording van deze onderzoeksvragen
worden nagaan of er verschillen zijn tussen jongens en meisjes en tussen allochtone
en autochtone drop-outs. Tevens bekijken we of de factor etniciteit volgens
de allochtone jongeren zelf invloed heeft gehad op de arbeids- of onderwijsloopbaan.
12

2 Onderzoeksopzet
Doel is de verdere carrière te volgen van de jongeren met wie in 1994 interviews
plaatsvonden in het kader van het onderzoek naar zeer voortijdig schoolverlaten. De
derde meting is opnieuw kwalitatief van aard. Met behulp van een (enigszins bijgestelde)
topic-lijst zijn diepte-interviews gehouden: zoveel mogelijk in een 'face-to-face'
context. De onderwerpen zijn vooraf vastgesteld, maar de interviewer had enige vrijheid
in het bepalen van de volgorde van de vragen, de wijze waarop ze worden gesteld
en de tijd die aan elk onderwerp wordt besteed. Inhoudelijk werd in de interviews
voortgebouwd op de eerder gevoerde gesprekken.
De interviews zijn deels afgenomen bij de jongeren thuis en duurden gemiddeld drie
kwartier. Bij respectievelijk vijftien en acht respondenten zijn de vragen telefonisch en
schriftelijk afgenomen. De interviews vonden telefonisch plaats indien respondenten
aangaven wegens tijdgebrek geen afspraak te kunnen maken, of indien ze hun
medewerking aan een 'face-to-face' interview weigerden. Indien een telefoonnummer
niet te achterhalen viel (geheim nummer) of sowieso ontbrak (geen aansluiting), werd
een vragenlijst toegestuurd.
Tijdens negen 'face-to-face' interviews waren één of meerdere familieleden (meestal de
ouders) of de partner van de respondent aanwezig. Dit had veelal geen invloed op het
gesprek; de jongeren spraken vrijuit over de onderwerpen die aan de orde kwamen. In
drie gevallen namen de aanwezige familieleden of partner deel aan het gesprek. De
indruk is dat dit zeer beperkte invloed had op de antwoorden, omdat de familie of partner
uitsluitend informatieve aanvullingen gaven.
2.1 Het traceren van voortijdig schoolverlaters
In het OVB-schoolloopbanenonderzoek worden ruim 5000 leerlingen, die in 1989 het
basisonderwijs verlieten, in het voortgezet onderwijs van schooljaar tot schooljaar
gevolgd. Bij de scholen worden gegevens opgevraagd over bijvoorbeeld het door de
leerling gevolgde schooltype, leerjaar, rapportcijfers voor Nederlands en wiskunde
(Mulder, 1991; Mulder & Pijl, 1992; De Wit, Suhre & Mulder, 1993). De scholen melden
het ook wanneer een leerling de school heeft verlaten.
Een deel van deze meldingen betreft voortijdig 'onderwijs' verlaten, maar deels is ook
sprake van de overstap naar een andere school of een ander soort opleiding. Een probleem
vormt de betrouwbaarheid van informatie die scholen bezitten. De
verantwoordelijken op scholen hebben niet altijd zicht op de ontwikkelingen: leerlin-
13

gen volgen onvermoed toch onderwijs, komen nooit aan bij de ontvangende school, of
zijn daar weer vertrokken.
Via een intensieve zoektocht is getracht de situatie van 298 personen te achterhalen,
die door de scholen zijn gerapporteerd als schoolverlater. Deze tocht is ten dele geslaagd
(zie De Wit & Dekkers, 1994, paragraaf 2.4): uiteindelijk zijn 101 jongeren
persoonlijk benaderd en hiervan bleken er 65 drop-out. Van deze drop-outs waren er
48 bereid om deel te nemen aan diepte-interviews. Gezien de uitval manen de onderzoekers
tot voorzichtigheid ten aanzien van de representativiteit van de resultaten. De
48 respondenten wijken qua geslacht, OVB-wegingsfactor, leeftijd, herkomstland en
schooltype niet af van de 298 mogelijke drop-outs; waarschijnlijk zijn schoolverlaters
die in heel extreme situaties verkeren toch ondervertegenwoordigd.
2.2 Respons
Van de 48 geselecteerde jongeren wilden enkelen niet meewerken aan een (derde)
‘face-to-face’-interview in 1997. Daarnaast was een aantal wegens tijdgebrek niet in
staat om een afspraak te maken. In twee gevallen stond de interviewer bovendien, ondanks
een schriftelijke bevestiging van de afspraak, voor een gesloten deur. In deze
gevallen is overgegaan tot telefonische interviews. Daarnaast waren niet alle jongeren
telefonisch bereikbaar; hen is een vragenlijst toegestuurd.
Uiteindelijk zijn 16 mondelinge en 23 telefonische of schriftelijke interviews gehouden.
Alle respondenten kregen een cadeaubon. De respons bedraagt 81% van degenen
die in 1994 deelnamen. 1 Gelet op de verstreken tijd en gezien de leeftijdsfase van de
respondenten mag de respons goed worden genoemd. Nogmaals was sprake van een
intensieve zoektocht. Van de 48 respondenten waren er in 1995 twee niet te bereiken
wegens een onbekend adres; deze twee vielen automatisch af. Van de 46 resterende
adressen bleken er 28 tussen voorjaar 1995 en najaar 1997 te zijn gewijzigd (61%).
De meesten zijn tussen de 19 en 21 jaar oud. De samenstelling van de groep qua geslacht
en herkomst, die nu opnieuw is geïnterviewd, is als volgt:
1 In 1995 namen 45 jongeren deel (94%) aan de tweede serie interviews. Twee jongeren waren onbereikbaar
en een jongere weigerde de medewerking. Deze laatste drop-out heeft nu wel deelgenomen.
14

Tabel 1 - Aantal respondenten en non-respondenten, naar geslacht en herkomstland.
Nederlanders Turken Marokkanen overig
j m j m j m j m
Respondenten 20 10 2 2 2 3 - -
Non-respondenten 3 2 - - 1 1 2 -
De vraag rijst welke redenen aan de non-respons ten grondslag liggen. Wie zijn deze
non-respondenten?
Met twee jongeren is uitsluitend in 1994 een interview gehouden. Eén van hen is een
Marokkaans meisje dat toen op een project in het kader van de JWG was geplaatst.
Anno 1997 is gebeld met de projectleiding; de respondent bleek in 1994 geplaatst in
een cursus Oriëntatie & Schakelen van een MBO-college. Voor zover bekend woont
de respondent nog thuis, maar een telefoonnummer ontbreekt en bij een bezoek ter
plaatse bleek niemand thuis. De tweede non-respondent is een Nederlandse jongen; hij
was een probleemleerling die na het schoolverlaten aan een moeizame arbeidsloopbaan
begon. De familie en deze jongere zijn in 1994 verhuisd.
Met de zeven overige non-respondenten zijn in 1994 en 1995 interviews gehouden.
Een jongen is overleden na een verkeersongeluk. Twee respondenten weigerden hun
medewerking. Via familie werd duidelijk dat beiden op dat moment een fulltime-baan
hadden. Het Nederlandse meisje had in 1995 via het leerlingwezen een startkwalificatie
behaald; de Marokkaanse jongen was in 1995 actief in het kort-MBO.
Vier non-respondenten woonden niet meer op de ons bekende adressen. Het gaat om
een Italiaanse jongen, een Surinaamse jongen, een Nederlandse jongen en een Nederlands
meisje. Ten tijde van de interviews in 1995 waren deze drop-outs respectievelijk
werkloos, in opleiding (kort-MBO), in dienst en werkloos.
Vier van de negen non-respondenten zijn allochtoon, hetgeen het lastiger zal maken
om uitspraken te doen over verschillen tussen autochtonen en allochtonen. Maar van
selectieve uitval lijkt ook hier geen sprake. De redenen voor de non-respons zijn blijkbaar
grotendeels van praktische aard (onbekend adres). Bij weigeringen betreft het
jongeren die in een relatief gunstige situatie verkeren qua arbeid en opleidingsniveau.
2.3 Rapportage
In de rapportage zal het kwalitatieve karakter van de studie tot uitdrukking komen in
veel voorbeelden om de aard van de problematiek tot haar recht te laten komen. Toch is
15

getracht om een aantal kernvariabelen, zoals arbeid, werkloosheid, scholing, tevredenheid
met de situatie en spijt over het schoolverlaten, zoveel mogelijk te kwantificeren
om een totaalindruk te geven. Een slag om de arm is noodzakelijk wat betreft de generaliseerbaarheid
van deze gegevens.
Er wordt bovendien gesproken over ‘drop-outs’ en zeer voortijdig schoolverlaters. Het
gaat bij deze groep ondisputabel over echte ‘drop-outs’: een groep jongeren die zonder
diploma het onderwijs verliet. Een groep ook die ten tijde van de eerste meting geen
uitzicht had op een verdere carrière in het traditionele onderwijssysteem (dus op participatie
in een traject dat moet leiden tot een startkwalificatie).
16

3 De leefsituatie van de drop-outs
In de rapportage (De Wit & Dekkers, 1994) over de meting in 1994 voor het eerste
schoolverlatersonderzoek zijn kenmerken van de leerling, het gezin, de 'peergroup' en
de school besproken. Bij de beschrijving van de situatie in 1995 (Harkink, Oyen &
Dekkers, 1995) stonden deze achtergronden minder centraal. Hoewel de school geen
bepalende factor meer is voor veel drop-outs, is het mogelijk dat gezin en 'peergroup'
van invloed zijn op de beleving van arbeid, werkloosheid en scholing. In 1997 is wederom
aandacht besteed aan het gezin en eventuele partners.
3.1 Huisvesting
Ten tijde van de eerste serie diepte-interviews in 1994 woonden van de tien zeer voortijdig
schoolverlaters er negen bij de ouder(s) thuis (89%). 1 Vier respondenten woonden
niet thuis, maar respectievelijk in een internaat, op zich zelf, of samen (2 x). Ruim
drieënhalf jaar later is dat beeld sterk veranderd. Nu woont bijna de helft nog thuis
(46%), woont een kwart samen met een partner (23%) en woont eveneens een kwart
zelfstandig (23%).
Voor veel voortijdig schoolverlaters die nu nog bij de ouder(s) wonen, heeft dit een
financiële achtergrond. Met name voor de respondenten met tijdelijke banen of zonder
werk geldt dat de kosten, verbonden aan op zichzelf gaan wonen, relatief hoog zijn. Zij
blijven bij hun ouders wonen in afwachting van een vast en / of hoger inkomen.
3.2 De ouder(s)
Van de groep drop-outs had in 1994 ongeveer een kwart (23%) te maken met een problematische
gezinsachtergrond. In zes gevallen waren de ouders gescheiden. In drie
gevallen was een ouder overleden. Het overlijden van de moeder van een drop-out was
in 1994 de directe aanleiding om de school te verlaten, teneinde de verzorgende rol van
1 De verwachting is dat de in hoofdstuk 2 besproken non-respons qua huisvesting vertekenend werkt.
Veelal wonen ouders relatief stabiel en zijn respondenten via hen te bereiken; niet meer thuis wonende
drop-outs zijn lastiger te bereiken. Het hoge aantal drop-outs dat in 1994 thuis woonde, hangt hier
waarschijnlijk mee samen. De verschuiving tussen 1994 en 1997 naar huisvesting zelfstandig of met een
partner geeft aan dat voor veel drop-outs de relatie met de ouders aan verandering onderhevig is - zoals te
verwachten gezien de verandering in leeftijd.
17

de moeder op zich te nemen. In de meeste gevallen had de scheiding zich geruime tijd
voor het schoolverlaten voltrokken.
Ruim drie jaar later is in nog twee gevallen sprake geweest van scheiding; in één geval
was een ouder overleden. Inclusief de voorgaande situaties is dit 28% van de totale
groep. Terugblikkend stelt één van beide betrokkenen dat de moeilijke situatie thuis
heeft geleid tot de schooluitval: de ouders waren te druk met zichzelf bezig om paal en
perk te stellen aan haar gedrag.
Ten tijde van de eerste en de derde serie interviews is gevraagd naar de arbeidssituatie
van de ouder(s). In 1994 was in 72% van de gevallen sprake van minimaal één werkende
ouder; in 1997 was dit nog voor slechts 54% van de drop-outs het geval. De conclusie
is dan ook dat bijna de helft van de schoolverlaters nu te maken heeft met een gezin
waar geen (der) ouder(s) werkt heeft.
Opvallend is het aantal ouders dat een eigen bedrijf heeft (gehad) in de periode tussen
1994 en 1997: dit betreft bijna één op de vijf gezinnen (18%). Het betreft in concreto
een eigen transport-, schoonmaak-, export-, tegelzetters- en schoenmakersbedrijf,
alsmede een schoonmaakspecialiste en een marktkraam. Daarnaast zijn er in een geval
vergevorderde plannen om te emigreren naar Wales teneinde een bedrijf op te zetten in
de verkoop van bonsai-bomen.
Niet altijd zijn deze bedrijven succesvol. In één situatie is het ontbreken van succes van
het ouderlijk bedrijf zeer direct van invloed geweest op de arbeidssituatie van een zeer
voortijdig schoolverlater. Het gaat hier om een meisje dat na het verlaten van onderwijs
bij haar ouders op de markt is gaan werken; toen het bedrijf begin 1997 failliet ging,
zijn de ouders en de drop-out werkloos geworden. In nog een geval is sprake van een
faillissement van een bedrijf van de ouders: beide ouders zitten sindsdien werkloos
thuis. In een derde geval is een eigen bedrijf verkocht nadat de vader een ernstige ziekte
kreeg. Aangezien de betrokken drop-out binnen dit bedrijf werkte, moest hij de zaken
waarnemen. Uiteindelijk is besloten de zaak te verkopen, waarbij de respondent
een vast contract kreeg van de nieuwe baas. Nu de ziekte overwonnen is, overwegen
vader en zoon een nieuw bedrijf te starten.
Met de ouder(s) wordt door de meesten zo nu en dan gepraat over zaken op het terrein
van werk of opleiding. Het lijkt erop dat voor respondenten die nog bij de ouder(s)
wonen, deze een belangrijk aanspreekpunt vormen. Tijdens de eerste serie interviews
bleek reeds dat in een aantal gezinnen een negatieve attitude ten aanzien van de school
en /of scholing bestond. De attitude van ouders tegenover het verrichten van arbeid is
over het algemeen zonder meer positief te noemen.
Niet alle respondenten praten met hun ouders over dit soort zaken. Een voorbeeld hiervan
is het meisje dat bij familie inwoont. Zij praat er liever niet over omdat de kans op
ruzie groot is. ‘Mensen komen met tips voor banen aanzetten, maar ik wil het werk zelf
18

vinden. Ik zit er helemaal niet op te wachten’. De bemoeizucht van haar ouders en
familie staat haar tegen.
Een ander voorbeeld is de jongen die nu enkele maanden op het huis past van een
vriend, maar in 1994 nog bij zijn moeder en haar vriend woonde. De nieuwe vriend van
haar moeder werkt bij Veronica en verdient ‘bakken met geld’. Hierdoor is ze naast
haar schoenen gaan lopen, vindt hij. Nu hij en zijn vriendin beiden zwart en onregelmatig
werk verrichten, wordt er op hen neer gekeken. Hij komt er niet graag meer over
de vloer. Zijn vader daarentegen helpt hem bij het vinden van een nieuwe, witte baan:
met hem is de drop-out ‘dikke maatjes’.
3.3 De partner
Bijna driekwart van de zeer voortijdig schoolverlaters is getrouwd, woont samen, of
heeft een vaste partner; 28% heeft geen vaste partner.
In de helft van alle gevallen is sprake van een vaste vriend of vriendin; een kwart van
de groep drop-outs is inmiddels getrouwd of woont samen. In vijf gevallen is sprake
van kinderen: het gaat hierbij om een getrouwd meisje zonder werk, een samenwonend
meisje zonder werk, een alleenstaand meisje zonder werk, een getrouwd meisje met
werk en een getrouwde jongen met werk. Daarnaast is in 1997 een meisje zwanger: ze
woont samen en heeft een vaste baan.
In totaal zijn er 28 respondenten met een vaste partner (getrouwd, samenwonend, een
vaste vriend of vriendin). De partners zijn over het algemeen aan het werk: 61% heeft
een baan (inclusief de JWG), 29% is bezig met een opleiding en 11% is werkloos.
Vergeleken met de respondenten zelf is onder de partners het volgen van een opleiding
meer populair (vgl. § 4.3).
Velen praten regelmatig met de partners over werk of school. Vaak gaat het daarbij
over de ervaringen op werk, of toekomstplannen qua opleiding of werk. Voor enkele
werkende drop-outs geldt dat zij hier juist niet met hun partners over praten: zodra ze
werk verlaten, trekken ze ‘de deur achter zich dicht’. Bij een meisje dat samenwoont en
reeds enkele jaren werkloos is, wordt er alleen gepraat over het werk van de partner.
Het geheel overziend lijken de meeste partners toch een belangrijke rol te vervullen om
ervaringen mee uit te wisselen en om plannen voor de toekomst mee te maken. Een
voorbeeld is de groentenboer die op advies van zijn baas overweegt een cursus op dit
terrein te gaan volgen: een 1 tot 2-jarige opleiding Aardappelen, Groente en Fruit
(AGF) alsmede de opleiding voor het Middenstandsdiploma. Tegen dat laatste ziet hij
op, want dat lijkt hem erg pittig. Hij kan namelijk niet rekenen (procenten, breuken
enzovoorts). Zijn vriendin zegt ter ondersteuning: ‘Als ze het goed uitleggen, dan moet
het wel lukken’.
19

4 Arbeid, werkloosheid en scholing
Hoe is de stand van zaken betreffende arbeid, werkloosheid en scholing van de dropouts
ten tijde van de derde serie interviews? Bedacht moet worden dat het onderwijssysteem
door velen reeds jaren is verlaten; dit tijdstip varieert van juni 1991 tot februari
1993. Gemiddeld zijn tussen het moment van schoolverlaten en het interview (september
1997) 5 jaar en 5 maanden verstreken.
4.1 Arbeid, werkloosheid en scholing: begripsvorming
In het dagelijkse taalgebruik komen de begrippen als ‘werkloos’, ‘in opleiding’ of
‘werkend’ veel voor. Voor de registratie hiervan worden diverse definities gehanteerd.
De omvang van de werkloosheid in Nederland wordt enerzijds door het CBS geregistreerd
via de Enquête Beroepsbevolking (EBB). Het gaat dan om personen zonder
werkkring, of met een werkkring van minder dan 12 uur per week, die zelf actief op
zoek zijn naar werk en beschikbaar zijn voor een werkkring van tenminste 12 uur
(SZW, 1997). Mensen die een additionele arbeidsplaats bezetten (JWG, banenpool,
Melkert) of overdag een scholingsprogramma volgen zijn in deze definitie niet werkloos.
Anderzijds wordt uitgegaan van de registratie door de arbeidsbureaus: het gaat
dan om personen die ingeschreven zijn bij een arbeidsbureau, geen betaald werk hebben
voor 12 uur per week of meer, en beschikbaar zijn voor een werkkring van 12 uur
per week of meer. Of men zelf actief naar werk zoekt, is dan geen criterium.
Hoewel dergelijke definities geschikt zijn om via periodieke peilingen de stand van
zaken in Nederland te registreren, zijn ze te ‘statisch’ om de beleving van de zeer voortijdig
schoolverlaters te beschrijven. De jongeren is gevraagd, of zij ‘werk hebben’.
Hieronder volgen enkele praktijkvoorbeelden teneinde de definitie-problematiek te
illustreren.
Een respondent werkt nu zwart en is volgens de officiële definities werkloos: hij staat
immers ingeschreven bij het arbeidsbureau, is actief op zoek naar werk en is meer dan
12 uur beschikbaar voor de arbeidsmarkt. Dezelfde respondent stond eerst een jaar
ingeschreven bij een school met als enige doel gebruik te kunnen maken van het
ziekenfonds: hoewel hij formeel een opleiding volgde, is de omschrijving ‘werkloosheid’
voor die periode meer gepast.
Een andere respondent heeft enige tijd ingeschreven gestaan bij het arbeidsbureau en in
deze periode getracht via een schriftelijke cursus zijn MAVO-diploma te halen. Hoewel
deze respondent formeel werkloos was, zou zijn situatie ook in termen van scho-
21

ling beschreven kunnen worden. Na ruim een half jaar echter hield de respondent met
deze cursus op: hij was er nooit serieus aan begonnen. Achteraf bekeken is de term
‘werkloosheid’ meer op zijn plaats.
Weer een andere respondent heeft reeds enkele jaren een tijdelijke baan bij een fabriek.
Een vast contract zit er niet in en om te voorkomen dat het bedrijf aan hem vast zit,
moet hij om de 2 jaar 1 maand thuis zitten. Hoewel de respondent op dat moment feitelijk
‘werkloos’ is en de maand overbrugd door een vaste baan te zoeken, zou men deze
situatie ook kunnen beschouwen als een korte periode van ‘gedwongen rust’.
Nog een probleem ontstaat met de interpretatie van de scholing die jongeren ontvangen
tijdens een periode van detentie. Wanneer iemand een half jaar tuchtschool achter de
rug heeft, is het de vraag of deze persoon dit beleefde als een periode van straf of van
scholing. En hoe moet het behalen van een certificaat in deze context worden geduid?
Uit het huidige onderzoek blijkt dus dat toestanden als ‘arbeid’, ‘werkloosheid’,
‘werkzoekend’ of ‘deelnemend aan onderwijs’ zeer dynamisch zijn - zeker in de beleving
van drop-outs.
Als het gaat om ‘arbeid’ onderscheiden we ‘stabiele arbeidsloopbanen’, ‘instabiele
arbeidsloopbanen’ en personen zonder enige arbeidservaring. Hierbij wordt gelet op
het aantal vaste banen (part- of fulltime, contract voor onbepaalde tijd), tijdelijke banen
(part- of fulltime, contract voor bepaalde tijd) en flexibel werk (Kroft et al., 1989). Bij
flexibel werk is sprake van een arbeidsovereenkomst waarbij geen zekerheid bestaat
over het aantal uren dat men werkt en de tijden waarop, in de praktijk vorm gegeven
via uitzendwerk, nul-uren-contracten en andere oproepcontracten, thuiswerk, freelance-arbeid.
Arbeid waarbij de overeenkomst tot stand is gekomen dankzij subsidiering
door de overheid wordt hieronder ‘additionele arbeid’ genoemd.
Zwart werk kan bezien worden als flexibel werk, maar deze situatie kan ook worden
gezien als een vorm van werkloosheid. Werkloos zijn dan degenen zonder arbeidsovereenkomst.
Alle zeer voortijdig schoolverlaters in dit onderzoek zijn volgens deze definitie
wel één of meerdere malen werkloos geweest. Interessant is het daarom ook te
kijken naar de duur of frequentie van de werkloosheid: is over een langere periode
bekeken sprake van een aanhoudende of frequent terugkerende situatie? Evenzeer van
belang is de vraag wat de beleving van de werkloosheid is; deze kan gekarakteriseerd
worden aan de hand van kernproblemen als tekorten aan geld, een overvloed aan tijd
en het zoeken van werk (Kroft et al., 1989). We maken een onderscheid tussen ‘gewilde
werkloosheid’ en situaties waarin drop-outs over een korte of langere (meer dan 1
jaar) periode op zoek zijn naar werk.
Deelname aan onderwijs wordt verder opgevat als het volgen van scholing binnen de
reguliere opleidingssystemen. Inzake de schoolverlaters geldt dat velen wel eens een
cursus volgen via een werkgever. Aangezien via dergelijke cursussen geen startkwalificatie
kan worden behaald, worden zij hieronder niet aangemerkt als ‘scholing’ .
22

Het leerlingwezen is een combinatie van werken en leren, waarbij qua tijdsbesteding
het werken de bovenhand voert. Voor dit onderzoek is de mogelijkheid via de opleidingscomponent
een startkwalificatie te behalen het interessantst. Om deze reden worden
de deelname aan het leerlingwezen beschreven onder de titel ‘scholing’. Min of
meer gedwongen scholing ten tijde van detentie wordt beschouwd als werkloosheid.
4.2 Arbeid, werkloosheid en scholing in 1997
Tweederde van de respondenten had ten tijde van het derde interview een baan (67%).
Drie respondenten waren actief via het circuit van de ‘additionele arbeid’. Een kwart
van de respondenten was werkloos (26%), terwijl drie respondenten een opleiding
volgden (8%). Hieronder wordt ingegaan op de situatie van de zeer voortijdig schoolverlaters
gemiddeld 5 jaar en 5 maanden na het verlaten van het voortgezet onderwijs.
4.2.1 Arbeid
In wat voor soort banen zijn de zeer voortijdig schoolverlaters actief? Het gaat om de
volgende soorten banen: monteur van beveiligingsinstallaties, monteur van sprinklerinstallaties,
productiemedewerker in een fabriek (4 x), medewerker in een supermarkt,
security-manager bij een kledingzaak, verkoper van tegels en sanitair, medewerker bij
een groenteboer, vrachtwagenchauffeur, stratenmaker (2 x), uitzendkracht, beroepsmilitair,
schoenmaker, schoonmaker, glaszetter in de bouw, administratief medewerker
(2x) en ambtenaar bij de belastingdienst.
De Melkert-baan betrof een baan als assistente bij de kinderopvang. De JWG-ers werken
respectievelijk in de bouw (als assistent bij de restauratie van een kerk) en bij een
theater (als verantwoordelijke voor de belichting in de zaal).
Hoe is de onderverdeling naar vast, tijdelijk en flexibel werk? Bij elf jongeren gaat het
om een fulltime en vaste baan. Zeven jongeren hebben wel een contract, maar slechts
voor bepaalde tijd. Twee van hen hebben contracten tot eind 1997: zij hopen in vaste
dienst te komen (een bij de belastingdienst, de ander in de bouw). Een ander heeft een
contract dat loopt tot het einde van een bepaald karwei. Een vierde is na zijn dienstplicht
beroepsmilitair geworden en heeft een contract tot begin 1999. Een vijfde werkt
nu op reguliere basis bij een verzorgingshuis, waar zij in eerste instantie via de JWG is
begonnen, maar nu al 2 jaar actief is en een contract heeft tot juni 1998. De zesde is
productiemedewerker en moet elke 2 jaar een maand stoppen met werken, aangezien
het bedrijf hem anders een vaste baan moet aanbieden. De laatste binnen deze groep is
plaatwerker.
23

Bij vijf jongeren is sprake van flexibel werk. Een meisje werkt op oproepbasis als productiemedewerker
en het aantal uren is afhankelijk van de hoeveelheid werk. Een
jongen werkt afhankelijk van de hoeveelheid werk als stratenmaker, zit in de
wintermaanden rustig een langere tijd thuis en ontvangt dan een werkloosheidsuitkering,
maar vindt zelf dat sprake is van een vaste baan omdat zijn baas hem bij voldoende
werk weer aanneemt. De overigen werken via het uitzendbureau. Een meisje heeft
kortgeleden ontslag genomen en in afwachting van emigratie naar Wales werkt ze nu
korte perioden via uitzendbureaus. Een jongen werkt nu 3 maanden als productiemedewerker;
de derde werkt al weer 1 jaar en 2 maanden via het uitzendbureau op basis van
ploegendienst in een fabriek. Ook degenen met flexibel werk zijn meestal fulltime
actief.
Sinds hoeveel maanden zijn ze actief in de huidige baan? Gemiddeld zijn de werkende
jongeren 22 maanden in deze specifieke baan actief: bijna 2 jaar. Er is echter sprake
van een enorme spreiding rondom dit gemiddelde. Uitschieters zijn enerzijds een dropout
die sinds een maand werkt en anderzijds degene die sinds het moment van
schoolverlaten bijna 6 jaar geleden is gaan werken en nog steeds dezelfde baan heeft.
Hoe zijn ze aan de huidige baan gekomen?
Tabel 2 - Kanaal verwerving huidige baan (N = 26)
24
vaste baan tijdelijke flexibel additioneel totaal
baan
ouders/familie 4 - - - 4
eigen initiatief 3 - - - 3
advertentie 1 - - - 1
uitzendbureau 2 3 2 - 7
Arbeidsbureau, JWG - 1 2 3 6
overig/onbekend 1 3 1 - 5
Uit bovenstaande tabel blijkt dat voor de meesten het uitzendbureau de manier is om
aan een baan te komen. Voor acht drop-outs is dat het geval en voor vijf van hen betekende
dit, dat zij uiteindelijk een tijdelijk of vast contract kregen aangeboden.
Voor de vier jongeren die via ouders of familie aan een baan kwamen, geldt dat zij allen
in vaste dienst zijn bij een familie-bedrijf. Een vader heeft een schoonmaakbedrijf.
In een ander geval gaat het om een familie waar diverse leden een eigen tegelzettersbe-

drijf hebben. Iemand werkt als vrachtwagenchauffeur in het bedrijf van een tante. Tot
slot is er de jongen met een vader met een schoenmakersbedrijf.
Vier jongeren hebben op eigen initiatief een baan gevonden. Mogelijk wordt deze
attitude gewaardeerd door werkgevers, want drie van hen hebben momenteel een vaste
baan.
4.2.2 Werkloosheid
De situaties waarin de werkloze respondenten zich bevinden verschillen sterk. Drie
werkloze respondenten zijn niet (direct) op zoek naar werk: het gaat om twee moeders
en een getrouwde, vrouwelijke drop-out. Een voorbeeld hiervan is de moeder van een
zeven maanden oud kind. Haar vriend heeft al 10 jaar werk als steenhouwer en ook nu
een vaste, fulltime baan. Ze is tevreden met haar situatie en momenteel niet op zoek
naar werk. Een ander voorbeeld is de moeder van een kind van drie jaar oud, die haar
dagelijkse bezigheden als volgt omschrijft: ‘normaal gesproken ben ik gewoon moeder
en huisvrouw’ (deze respondente is schriftelijk geïnterviewd omdat zij in ‘blijf-vanmijn-lijf’
huis verblijft; haar ex-vriend heeft hun voormalige woning in brand gestoken).
De getrouwde ‘vrijwillig werkloze’ heeft als doel het stichten van een leuk gezin.
De overige zeven werkloze drop-outs zijn op zoek naar werk, maar niet allen beleven
hun huidige situatie negatief. Een jongen die sinds 9 maanden werkloos is, doet overdag
van alles, zoals sporten en vissen. Voor de meesten is sprake van een negatieve
situatie. Eén van hen omschrijft zijn dagelijkse bezigheden als volgt: "Vervelen, vervelen,
vervelen".
Gemiddeld zijn de tien betrokkenen nu bijna 2 jaar werkloos (22 maanden). Juist de
drie ‘vrijwillig werklozen’ zijn relatief lang werkloos: respectievelijk 2, 3 en 4 jaar.
Een drop-out is nu bijna 4 jaar werkloos. Het gaat hier om een respondent die net 7
maanden gedetineerd is geweest. In de periode daarvoor "is het een tijd slecht gegaan",
zoals hij nu zelf stelt. Ten tijde van het vorige interview had hij via het Arbeidsbureau
een baan gekregen bij een scheepsreparatiebedrijf: hij ging er slechts eenmaal naar toe,
want het was er koud en het was lastig te bereiken met het openbaar vervoer.
Voor twee drop-outs duurt de werkloosheid nu 2 tot 3 jaar. Het betreft een moeder die
hard op zoek is naar werk en waarbij via de JWG nu een baan als administratief medewerker
op een basisschool in het verschiet ligt. De ander woont thuis, ontvangt geen
uitkering, denkt bij het zoeken naar werk geen begeleiding nodig te hebben en zou zeer
graag een baan hebben.
Voor vier zeer voortijdig schoolverlaters is sprake van een ongewilde werkloosheid die
korter duurt dan 1 jaar. Het gaat om een meisje dat bij haar ouders op de markt stond,
maar waarbij het bedrijf failliet is gegaan. Ze denkt binnenkort aan de slag te kunnen
25

als kamermeisje. Een jongen heeft ontslag gekregen omdat hij te vaak afwezig was op
werk: hij zegt binnenkort via de JWG te kunnen gaan werken. Een jongen werd ontslagen
na een ruzie met zijn werkgever over de hoogte van het loon. De vierde werd ontslagen
nadat zijn werkgever failliet ging.
4.2.3 Scholing
Voor drie zeer voortijdig schoolverlaters geldt dat zij een vorm van scholing overdag
volgen. Slechts één drop-out is sinds de groep het onderwijs verliet nog fulltime bezig
met scholing: zij is begonnen aan een tweejarige opleiding op MBO-niveau en heeft
juni 1997 haar diploma voor het kort-MBO gehaald. Twee respondenten zijn actief in
het leerlingwezen (in de keuken van een restaurant respectievelijk als automonteur).
4.3 Trends in arbeid, werkloosheid en scholing
4.3.1 Situatie tijdens de drie metingen
Voor de zeer voortijdig schoolverlaters is de situatie ten tijde van de eerste en tweede
meting opnieuw bekeken (Tabel 3).
Tabel 3 - Arbeid, werkloosheid en scholing (N = 39)
26
1994 1995 1997
werkzaam (incl. JWG) 46% 51% 67%
werkloos 23% 26% 26%
in opleiding (incl. LLW) 31% 23% 8%
100% 100% 100%
Voor de totale groep is een duidelijke verschuiving opgetreden van scholing richting
werk. In 1994 had meer dan de helft een vaste, tijdelijke, flexibele of additionele baan,
was een kwart werkloos, terwijl een kwart in het onderwijssysteem verbleef. In 1995
en 1997 is het aantal werklozen vrijwel gelijk gebleven, maar is een consequente verschuiving
van scholing richting werk zichtbaar.

Dit roept vragen op als: Wat was de inhoud van de in 1994 gevolgde scholing? Hebben
deze drop-outs hun diploma gehaald? Hebben zij inderdaad een baan gevonden? Het is
ook mogelijk dat een deel van de werklozen in 1994 in 1997 een baan heeft gevonden,
terwijl degenen die in 1994 werden opgeleid in 1997 werkloos zijn geworden. Een
meer verfijnde analyse is noodzakelijk (Tabel 4).
Tabel 4 - Stabiliteit qua arbeid, werkloosheid en scholing (N = 39)
1994: arbeid werkloos scholing
1995: arbeid werk scho- arbeid werk- scho-. arbeid werk- scholoos
ling loos ling loos ling
arbeid 1997 11 2 - 1 3 - 4 - 5
werkloos 1997 3 1 1 1 3 1 - - -
scholing 1997 - - - - - - - 1 2
leeswijzer: van de zeer voortijdig schoolverlaters die in 1994 een opleiding volgden (alle drie de rechterkolommen),
was er in 1995 een werkloos (2de kolom van rechts), terwijl deze respondent in 1997 een
opleiding volgde (onderste rij).
Het merendeel van degenen die in 1994 een opleiding volgden, heeft ten tijde van de
derde serie interviews in 1997 een baan. Hier is inderdaad een duidelijke verschuiving
van opleiding naar werk zichtbaar; geen van de respondenten die in 1994 een opleiding
volgde, is anno 1997 werkloos. Negen van hen zijn gaan werken en drie volgen nog
steeds een opleiding. Tegelijk blijken de helft van drop-outs die in 1994 werkloos waren,
in 1997 alsnog aan een baan te zijn gekomen.
Drie respondenten waren tijdens alle meetmomenten werkloos: in twee gevallen gaat
het om ‘gewilde werkloosheid’. Opvallend is voorts dat elf respondenten sinds 1994
vrij constant aan het werk zijn. Daarentegen hadden drie respondenten in 1994 en 1995
werk, maar zij zijn ten tijde van de meest recente meting werkloos.
4.3.2 Een totaalbeeld: arbeids- en onderwijsloopbanen
De tot nu gepresenteerde resultaten zijn gebaseerd op de situatie ten tijde van drie
meetmomenten: voorjaar 1994, voorjaar 1995 en najaar 1997. Aan de drop-outs is ook
gevraagd aan te geven hoe het hen is vergaan in de tussenliggende perioden. Aange-
27

zien tussen de tweede en derde meting een gat van ruim tweeënhalf jaar gaapt, zullen
niet alle herinneringen even exact zijn. Desalniettemin kunnen deze gegevens bijdragen
aan de schets van individuele onderwijs- en arbeidsloopbanen.
In Bijlage I is per individu de ontwikkeling sinds het schoolverlaten geschetst. Op basis
van dit overzicht is een indeling gemaakt naar stabiliteit van de arbeids- of onderwijsloopbaan.
De arbeids- en onderwijsloopbaan van elk individu is ingedeeld in één van
de volgende drie categorieën: stabiel, instabiel en afwezig (Tabel 5).
Tabel 5 - Arbeids- en onderwijsloopbanen sinds het schoolverlaten (N = 39)
28
arbeidsloopbaan
stabiel instabiel afwezig
onderwijsloopbaan stabiel 5 - 3
instabiel 3 5 1
afwezig 10 8 4
Samenvattend blijkt bij negentien respondenten (48%) een stabiele arbeids- of onderwijsloopbaan
afwezig. Bij ruim de helft van de jongeren is een onderwijsloopbaan afwezig
(54%): tien van hen hebben een stabiele arbeidsloopbaan, maar bij elf respondenten
is ook deze loopbaan instabiel (8 x) of afwezig (3 x).
Bij drie meisjes en een jongen ontbreekt sinds het schoolverlaten een arbeid- of onderwijsloopbaan.
Twee meisjes hebben kinderen. Eén van hen kan binnenkort aan de slag
via de JWG. De jongen is drugsverslaafd en heeft zeer recent een baan gekregen via het
uitzendbureau.
De drop-outs met een instabiele onderwijsloopbaan en zonder arbeidsloopbaan verkeren
in problematische situaties. De beide jongens kwamen de afgelopen jaren regelmatig
in contact met justitie: de één heeft enkele maanden in de gevangenis doorgebracht,
de ander is drugsverslaafd.
De drie drop-outs met een stabiele onderwijsloopbaan, maar zonder arbeidsloopbaan,
zijn nog bezig met een opleiding (1 x MBO, 1 x leerlingwezen) of hebben deze net
afgerond (1 x MBO). De laatste heeft sinds kort een baan.
De vijf jongeren met een stabiele arbeidsloopbaan en een stabiele onderwijsloopbaan
hebben allen een startkwalificatie behaald sinds het schoolverlaten (1 x kort-MBO, 4 x
leerlingwezen) en een vaste baan, of in ieder geval een tijdelijke baan voor een relatief
lange termijn.

De drie jongeren met een stabiele arbeidsloopbaan en een instabiele onderwijsloopbaan
hebben (relatief) vaste banen. Ze zijn voortijdig gestopt met het leerlingwezen -
meestal met de eindstreep in zicht.
Het verband tussen de stabiliteit van de arbeidsloopbaan en de schoolloopbaan voorafgaand
aan het schoolverlaten is bekeken. Gekeken is naar de jongeren voor wie de
onderwijsloopbaan sinds het schoolverlaten compleet is afgebroken. De tien jongeren
in deze groep met een stabiele arbeidsloopbaan zaten allen op het i-VBO of het VBO.
Enkelen hadden gedragsproblemen, maar de meesten waren rustige leerlingen. De
jongeren met een instabiele arbeidsloopbaan daarentegen kenmerkten zich in het onderwijs
vrijwel allemaal door (grote) problemen met leraren en de directie. De schoolprestaties
van beide groepen komen overeen.
Ook is gekeken naar het verband tussen de school- en onderwijsloopbaan (dus de onderwijssituatie
voor en na het schoolverlaten). Acht jongeren zijn sindsdien begonnen
aan een stabiele onderwijsloopbaan: zij gingen op het voortgezet onderwijs vaak naar
relatief hogere schooltypen (1 x VBO, 4 x MAVO, 2 x HAVO, 1 x VWO). Vergeleken
met de schoolverlaters die geen opleiding meer hebben gevolgd, was in de schoolse
situatie veel minder vaak sprake van gedragsproblemen.
Tot slot is per individu geteld hoeveel tijd men in maanden (ruwweg) heeft besteed aan
scholing of arbeid. De gegevens zijn ingedikt in jaren. In Tabel 6 wordt voor de totale
groep de situatie weergegeven.
Tabel 6 - Duur arbeid en scholing sinds schoolverlaten (N = 39)
arbeid werkloos scholing
0 - 1 jaar 23% 49% 64%
1 - 3 jaar 36% 36% 21%
3 - 7 jaar 41% 15% 15%
100% 100% 100%
29

5 Beleving huidige situatie
5.1 Tevredenheid na het schoolverlaten
De overgrote meerderheid van de zeer voortijdig schoolverlaters is tijdens de derde
meting tevreden met de huidige situatie (80%). In onderstaande tabel blijkt hoe de
tevredenheid zich gedurende de jaren heeft ontwikkeld.
Tabel 7 - Tevredenheid met huidige situatie (N = 39)
1994 1995 1997
tevreden 67% 74% 80%
tevreden, noch ontevreden 21% 13% 10%
ontevreden 13% 13% 10%
100% 100% 100%
Het blijkt dat de tevredenheid met de eigen situatie door de jaren heen voor de totale
groep is toegenomen: ze zijn de situatie positiever gaan beleven. Het is de vraag hoe
stabiel de beleving van de zeer voortijdig schoolverlaters over de jaren heen is. Zijn het
steeds dezelfde respondenten die tevreden zijn, of is er op individueel niveau sprake
van een wisselende stemming?
31

Tabel 8 - Stabiliteit qua tevredenheid (N = 39)
1994: tevreden neutraal ontevreden
1995: tevre- neu- onte- tevre- neu- onte- tevre- neu- onteden
traal vreden den traal vreden den traal vreden
tevreden 1997 18 2 - 4 - 2 3 1 1
neutraal 1997 - 1 1 1 1 - - - -
ontevreden 1997 3 - 1 - - - - - -
leeswijzer: van de zeer voortijdig schoolverlaters die in 1994 ontevreden waren (alle drie de rechterkolommen),
was er in 1995 een tevreden (3de kolom van rechts), terwijl deze respondent in 1997 noch tevreden,
noch ontevreden was (2de rij van onderen).
Bijna de helft van de respondenten (46%) blijkt sinds 1994 steeds tevreden te zijn geweest.
Daarbovenop zijn er zeven respondenten die in 1994 minder tevreden waren,
maar die in 1995 en 1997 beide malen tevreden bleken. Het is opvallend dat alle
respondenten die in 1994 ontevreden waren met hun situatie anno 1997 tevreden blijken.
Aangezien in hoofdstuk 4 is geconstateerd dat het aantal werkenden is toegenomen,
rijst de vraag of deze twee trends samenhangen. Zijn het juist degenen met een
opleiding of baan die tevreden zijn, terwijl de werklozen negatief tegen hun situatie
aankijken? Hieronder wordt op deze vraag dieper ingegaan.
5.2 Tevredenheid met arbeid
Van de 26 drop-outs die momenteel een baan hebben, is het overgrote deel tevreden
met hun situatie (85%). Zij noemen daarvoor vaak meerdere redenen. De tevredenheid
komt deels voort uit het feit dat men werk heeft. Waar in het voorjaar van 1994 veel
respondenten nog expliciet tevreden waren met hun werk omdat zij niet meer naar
school hoefden, wordt deze reden anno 1997 niet meer genoemd. Ook komt nauwelijks
nog naar voren dat de drop-outs ingenomen zijn met het geld dat ze verdienen en de
gemakken die een betaalde baan met zich meebrengt. Daarentegen stellen sommigen
(grappend) dat het natuurlijk altijd prettig is om meer geld te hebben. Het lijkt er op dat
de meesten met werk aan hun inkomen gewend zijn geraakt. De tevredenheid komt dan
ook veeleer voort uit immateriële geneugten van het arbeidsleven: de meesten geven
expliciet aan dat ze het ‘gewoon’ naar hun zin hebben. Soms wordt dit bepaald door de
aard van het werk: werken met de handen, in de buitenlucht werken, of het omgaan met
32

mensen. Andere redenen waarom de werkende jongeren ingenomen zijn met hun baan,
zijn meer gelegen in de sfeer op het werk en de omgang met collega's. Ook degenen die
‘additioneel werk’ verrichten, zijn op zich tevreden met hun situatie.
Vier werkende jongeren staan neutraal tegenover de eigen situatie, of zijn expliciet
ontevreden. In één geval is sprake van uitgesproken ontevredenheid. Het betreft een
meisje dat sinds 10 weken in fabriek productiewerk doet op basis van een flexibel contract.
Ze gaat elke dag met ‘een schijtkop’ naar werk. Ze is zojuist 3 maanden werkloos
geweest. Daarvoor heeft ze 2 jaar in de zojuist genoemde fabriek gewerkt. Sinds 8
maanden is ze aan het solliciteren: ze schrijft open sollicitaties en krijgt hulp uit haar
directe omgeving (ze schrijft andermans sollicitatiebrieven over). Over de begeleiding
via het arbeidsbureau en uitzendbureaus is ze niet te spreken. Voor dat ze in de fabriek
ging werken, heeft ze een langere periode in een videotheek gewerkt. Achteraf beviel
haar dat beter vanwege de omgang met mensen.
In de overige gevallen is noch sprake van tevredenheid, noch van ontevredenheid. Het
betreft bijvoorbeeld een jongen die na dienst beroepsmilitair is geworden op basis van
een contract voor tweeënhalf jaar. Op zich bevalt het werk hem, want hij reist door heel
Europa en door dienst heeft hij geleerd op eigen benen te staan. Hij heeft in het leger
een chauffeursopleiding gedaan, die in de burgermaatschappij 25.000 gulden zou hebben
gekost. Binnenkort gaat hij voor de tweede keer naar Bosnië. Toen hij de vorige
keer terugkwam, had hij het erg lastig. Eigenlijk wilde hij emigreren naar Frankrijk om
iets nieuws te beginnen, maar wegens familieomstandigheden is dat er niet van gekomen.
Hij had ook verkeerde vrienden. Het was chaos en een bende thuis. Nu heeft hij
zijn leven meer op orde en hoeft hij niet zo nodig meer weg te gaan.
Een ander voorbeeld is een meisje dat via de JWG in dienst is gekomen van een verzorgingshuis.
Tot juni 1998 heeft ze een contract. Net een week voor het interview was de
respondent gestopt met een opleiding via het leerlingwezen, hoewel ze alleen nog maar
examen hoefde te doen. Met haar werk was en is ze erg tevreden. Ze heeft haar draai
gevonden. Maar de opleiding kon ze niet aan, omdat ze het overlijden van patiënten
niet goed kon verwerken. Ze ging er geestelijk aan onder door. Na overleg met de
JWG-organisatie en de werkgever heeft ze de opleiding moeten afbreken. Haar collega’s
hebben haar door moeilijke momenten heen geholpen. Haar ontevredenheid komt
dus voort uit het afbreken van een opleiding, terwijl haar werk haar op de been houdt.
Het laatste voorbeeld betreft een meisje met een vaste baan als ‘security manager’ bij
een kledingzaak. Ze was vroeger naar eigen zeggen minder tevreden, maar is nu wel
tevreden. Ze zou alleen een baan op hoger niveau willen bereiken. Eigenlijk weet ze
niet wat ze wil. Ze snapt zichzelf niet: ‘Ik ben wispelturig’. Op haar werk zijn er collega’s
die heel direct zijn en een rechte lijn voor de toekomst uitzetten: volgens haar
bereiken die veel meer. Bovendien zijn de klanten vaak onaardig en met haar baas kan
ze het niet goed vinden; hij behandelt meisjes anders dan jongens. Ze heeft een oplei-
33

ding (startkwalificatie) en diploma om ‘verkoopchef’ te worden en ze werkt heel hard.
Ze weet niet wat ze nog meer moet doen om promotie te maken.
Opvallend is dat bij drie ontevreden werkenden geen sprake is van werk met een lage
kwaliteit. Het lijken eerder drop-outs met ambities voor een hoger werkniveau. Onder
de tevreden werkers bevinden zich bijvoorbeeld veel respondenten, die in een fabriek
werken of in de buitenlucht, maar wiens ambitie-niveau niet hoger lijken te reiken.
5.3 Tevredenheid met werkloosheid
Van de tien werkloze drop-outs zijn er zes te spreken over hun huidige situatie (60%).
Vergeleken met de groep werkende drop-outs lijkt de tevredenheid iets minder groot,
maar vanwege de kleine aantallen is het lastig algemene conclusies te trekken.
De redenen voor de tevredenheid richten zich in het algemeen op de gezinssituatie, een
acceptatie van de situatie gekoppeld aan het vinden van een alternatieve tijdsbesteding,
of concrete hoop op een baan in de toekomst (op deze laatste reden wordt in de volgende
hoofdstukken dieper ingegaan).
Een jongen werkt zwart in een nachtcafé en verricht daarnaast af en toe met een kennis
stukadoorswerk. In twee andere gevallen zijn de (vrouwelijke) respondenten niet op
zoek naar werk. Zij houden zich bezig met het huishouden en hebben partners met een
vaste baan. Een van hen heeft een kind; geen van beiden heeft een uitkering.
Een jongen heeft na dienst een jaar lang als stukadoor gewerkt. Na een conflict met zijn
baas (over een opleiding in het kader van het leerlingwezen en de hoogte van het loon)
werd hij ontslagen. Sinds driekwart jaar huurt hij een huis bij zijn ouders in de straat.
Overdag doet hij van alles (sporten, vissen). Ook zoekt hij naar werk. Hij heeft een
uitkering van de sociale dienst. Hij heeft via hen een baan aangeboden gekregen als
tegelzetter, maar deze na veel twijfelen afgewezen: hij wil niet de komende 25 jaar een
vak uitoefenen wat hem niet leuk lijkt en wil alleen als stukadoor of vloerenlegger
werken. Hij mag niet klagen, vindt hij: ‘Het is jammer van het werk dat ik verloren
heb, maar verder voel ik me goed. Ach, ik zeg het maar zo: Er zijn genoeg mensen die
het slechter hebben’.
Bij de overige tevreden werklozen is sprake van een concreet aanbod van werk: zij
denken op korte termijn te kunnen gaan werken en zijn daarom tevreden met hun situatie.
De ontevredenheid van de overige werklozen hangt met name samen met verveling of
het gedwongen afbreken van een leuke baan. Voor een meisje met een meer neutrale
houding tegenover de werkloosheid geldt, dat zij in moeilijke persoonlijke omstandigheden
verkeert (waarbij het wel of niet hebben van werk onbelangrijk is).
34

In twee gevallen betreft het jongens die na werkzaamheden als respectievelijk schoonmaker
en stratenmaker nu enige tijd thuis zitten. Beiden spreken van verveling. De
tijdsbesteding bestaat bijvoorbeeld uit: ‘thuis hangen, de koffieshop bezoeken en mijn
vriendin pesten. In het begin is het leuk en kan je je hele dag volmaken. Op een gegeven
moment is het alleen maar thuis zitten’. Beiden wonen nog bij de ouders thuis en
daarbij geldt dat één van de ouders werkt. Beiden hebben een vriendin: één is werkloos
en de ander gaat nog naar school.
Tot slot is er het meisje, dat na haar schoolverlaten bij haar ouders in de marktkraam is
gaan werken met haar vriend. Na verloop van tijd heeft zij een deel van de kraam in
bezit gekregen. Driekwart jaar geleden is het bedrijf failliet gegaan. De respondent
woont bij de ouders thuis: het hele gezin zit nu werkloos thuis en voor de ouders is de
kans op een baan verkeken. Op het moment heeft ze geen partner meer. Ze denkt zo
aan werk te kunnen komen en kan kiezen tussen twee banen: in een kledingzaak of als
kamermeisje. Maar eigenlijk vindt ze dat werk niet zo leuk, omdat ze op de markt buiten
stond en met veel mensen in contact kwam. Bovendien is ze nu geen eigen baas
meer.
Is het nu zo, dat de tevredenheid met de situatie voor deze groep samenhangt met de
duur van de werkloosheid? Van deze schoolverlaters zijn er vier minder dan 1 jaar
werkloos: twee van hen zijn tevreden; twee ontevreden. Zes van hen zijn langer dan 1
jaar werkloos: vier van hen zijn tevreden; twee van hen zijn ontevreden. Dit wijst niet
op een verband tussen de duur van de werkloosheid en de mate van tevredenheid.
5.4 Tevredenheid met scholing
Ten tijde van de derde meting volgen drie jongeren een opleiding (1 x MBO, 2 x leerlingwezen).
Allen zijn tevreden met hun situatie. Twee van hen hebben reeds een diploma
op zak op het niveau van de startkwalificatie, maar vinden hun opleiding zo leuk
dat zij verder zijn gaan leren. De derde respondent is (opnieuw) begonnen aan een
opleiding en heeft het eerste jaar succesvol afgerond en begint vol plezier en goede
moed aan het tweede jaar.
35

6 Begeleiding
Aan de zeer voortijdig schoolverlaters is gevraagd, of zij sinds 1995 nog begeleiding
hebben gehad bij het zoeken naar werk of het vinden van een opleiding.
Van de drop-outs hebben er 18 (46%) de afgelopen jaren geen begeleiding gekregen
(ouders, familie en uitzendbureaus buiten beschouwing gelaten). Driekwart van hen
heeft een relatief vaste baan. Zij hebben hun baan gevonden via familie, het uitzendbureau,
of via een advertentie in de krant. Tweemaal is sprake van een stabiel opleidingspatroon
(het leerlingwezen).
Driemaal is sprake van werkloosheid zonder begeleiding. Hiervan hebben er twee geen
uitkering: de een woont bij zijn ouders, de ander woont samen met kind en partner en
deze laatste heeft een vaste baan. Degene met een uitkering verkeert in moeilijke persoonlijke
omstandigheden (een ‘blijf-van-mijn-lijf’ huis) en heeft een kind: zij weet dat
ze moet gaan werken wanneer haar kind 5 jaar oud wordt. Tot die tijd is ze bovenal
moeder en huisvrouw.
In de beleving van 21 respondenten is er de afgelopen jaren wel sprake geweest van
begeleiding. De volgende organisaties worden genoemd: het arbeidsbureau, het
GAK/de GSD, de JWG, een project van het Leger des Heils, de rechtswinkel en de
Kamer van Koophandel
6.1 Het arbeidsbureau
Van de 21 drop-outs waarbij sprake is geweest van begeleiding, heeft een ruime meerderheid
contact gehad met het arbeidsbureau. De meningen over de begeleiding van
deze organisatie variëren sterk: vijf schoolverlaters zijn tevreden, vijf zijn noch tevreden,
noch ontevreden en drie respondenten zijn expliciet ontevreden.
Voor de tevredenheid met de begeleiding van het arbeidsbureau dragen de betrokken
drop-outs geen echte argumenten aan. Sommigen stellen weinig contact met de organisatie
te hebben en zijn ‘gewoon wel tevreden’: de een werkt via de JWG, de ander heeft
via het arbeidsbureau een flexibele baan gevonden. Een derde heeft fanatiek contact
gezocht met het bureau en is nu actief in een Melkertbaan.
De tevredenheid komt ook voort uit de begeleiding gedurende de periode van werkloosheid.
Een respondent is sinds kort ontslagen uit de gevangenis en maakt actief
gebruik van de mogelijkheden van het arbeidsbureau voor het vinden van een baan of
opleiding. De tevredenheid leeft ook inzake het actief toesturen door het arbeidsbureau
37

van vacatures: een respondent ontvangt er enkele per maand en kon bijvoorbeeld een
week voor het diepte-interview nog op gesprek komen - alleen stond zijn hoofd er niet
naar en is hij toen niet gegaan.
Van de drop-outs die neutraal staan tegenover het arbeidsbureau hebben er vier werk
en is er een werkloos. De ervaringen worden bijvoorbeeld als volgt omschreven: ‘Ik
ging bij het arbeidsbureau kijken voor werk, maar ze zeiden dat ze alleen werk hadden
voor iemand met diploma’s. Maar op zich hebben ze me wel goed behandeld. Ook met
cursussen enz.’.
Een ander heeft via het uitzendbureau productiewerk in een fabriek. Hij weet niet goed
wat hij wil. Enerzijds wil hij nog een opleiding gaan doen, maar anderzijds is hij bang
dat hij over een paar jaar te oud is om op de arbeidsmarkt makkelijk aan een baan te
komen. Hij vindt dat het arbeidsbureau meer mogelijkheden moet scheppen voor hem
om zijn twijfels op te lossen.
Een jongen heeft een JWG-baan. Hij wilde een gespecialiseerde cursus theaterbelichting
gaan doen, waarvan de kosten ongeveer 5000 gulden zijn. Het arbeidsbureau vond
‘de arbeidsmarkt te dun’. Om deze reden hebben ze zijn verzoek afgewezen. De respondent
bestrijdt echter hun inschatting van zijn kansen op werk in deze sector.
Een meisje zoekt informatie over opleidingen, maar kan hiervoor alleen op bepaalde
tijden terecht. In verband met haar werk is dat onhandig. Ze vindt de organisatie eigenlijk
te bureaucratisch, maar denkt dat de organisatie nuttig werkt doet voor ‘minder
brutale mensen’: mensen die bijvoorbeeld niet zomaar een winkel durven binnen stappen
om te vragen om een baan.
6.2 Het GAK en de GSD
Zeven respondenten maken expliciet melding van contact met het GAK of de GSD. In
meerderheid staan ze neutraal tegenover deze uitkeringsorganisaties. De ontevredenheid
richt zich in het algemeen op het bureaucratisch karakter.
Drie drop-outs vinden het niet prettig om contact met het GAK of de GSD te hebben,
vanwege de stroefheid. Een meisje zegt het zo: ‘Al die regels. Nou ja, die mensen kunnen
er natuurlijk ook niets aan doen. Maar ja. Toen ik een uitkering kreeg, was het nog
ruim voldoende met ongeveer 1700 gulden netto per maand [ de respondent had twee
kinderen ]. Als ik er nu nog ingezeten had, dan had ik maar 800 gulden gekregen. Dat
is niet te doen’.
Een zeer voortijdig schoolverlater is expliciet tevreden. Hij wil gaan stage lopen in de
zaak van een vriend van zijn vader en heeft daarvoor de toestemming nodig van de
GSD. Hij denkt dat hij deze toestemming wel zal krijgen, omdat hij hard op zoek is
naar ‘echt’ werk en de stage zijn kansen daarop kan vergrootten. Een jongen is tevre-
38

den over het GAK, waar hij na ontslagen te zijn geweest wegens het faillissement van
zijn baas een uitkering krijgt via het Fonds voor Gedupeerden. Het GAK helpt met een
juridische procedure tegen zijn baas. Ontevreden is hij echter over de stugge, persoonlijke
contacten.
Een meisje staat negatief tegenover het GAK, omdat ze geen cursus overdag mag
doen. Ze moet immers beschikbaar blijven voor de arbeidsmarkt. Het GAK heeft gezegd,
dat ze pas over een half jaar een cursus mag doen. Probleem is ook dat haar eigen
interesses voor een specifieke opleiding relatief onbelangrijk zijn op dat moment,
aangezien de aansluiting bij de arbeidsmarkt voorop staat.
6.3 De JWG
Over het algemeen geldt dat directe begeleiding bij het zoeken naar werk of het vinden
van een opleiding door het arbeidsbureau, het GAK of de GSD nauwelijks plaats heeft
gevonden. Hoewel meer mensen contact hebben met het arbeidsbureau, is voor de
groep zeer voortijdig schoolverlaters de JWG veel belangrijker voor het opdoen van
werkervaring. Gekeken naar de totale periode sinds het schoolverlaten (zie Bijlage I)
hebben zeven respondenten via de JWG een additionele werkplaats gekregen.
Naast deze contacten is een drop-out via de JWG het leerlingwezen gaan doen. Tevens
hebben twee werkloze respondenten op het moment contact met de JWG in het licht
van een toekomstige baan - een van hen heeft in het verleden reeds 4 maanden via de
JWG gewerkt.
Het merendeel van de hierboven genoemde drop-outs is positief over de ervaringen
met de JWG. De redenen zijn duidelijk: de JWG helpt zeer voortijdig schoolverlaters
concreet aan werk, of begeleidt hen bij het vinden van een juiste opleiding.
Voor twee werklozen is dat duidelijke bron van tevredenheid over de organisatie. Een
voorbeeld is een werkloos meisje (getrouwd en met een kind) dat wegens tuberculose
en een spierziekte enige jaren niet heeft kunnen werken. Hierdoor zat ze behoorlijk in
de put. Nu ze uitzicht heeft op administratief werk via de JWG op een basisschool heeft
ze weer hoop voor de toekomst.
Eveneens tevreden met de JWG zijn twee meisjes die via deze organisatie aan een
opleiding zijn begonnen. Het betreft bijvoorbeeld een meisje dat recent is gestopt met
het leerlingwezen, hetgeen gepaard ging met grote emotionele problemen. Vanuit de
JWG heeft ze veel begrip en ondersteuning ervaren bij haar moeilijke beslissing. Gelukkig
heeft ze haar werk behouden en kan ze volgend jaar een nieuwe, andere opleiding
gaan volgen.
Ook tevreden is een meisje, dat een jaar via de JWG heeft gewerkt als schoonmaakster
in een verzorgingstehuis. De JWG heeft ervoor gezorgd, dat ze op uitzendbasis kan
39

werken in een fabriek. Ze vindt dat ze vanuit deze organisatie goede begeleiding heeft
gehad.
De vier neutrale schoolverlaters wijzen op een aantal schaduwkanten aan de JWGregeling.
Onder hen zijn twee drop-outs die anno 1997 via de JWG werken.
Een jongen heeft na een lange periode van werkloosheid een half jaar gewerkt bij de
plantsoenendienst van de gemeente. Dit werk beviel prima. Nu moet hij echter gaan
werken in de bouw en hier ziet hij tegen op. Hij denkt dat hij de hele dag stenen moet
gaan sjouwen. En je mag maar drie keer een baan weigeren, zegt hij. Daarbij vindt hij,
dat hij onderbetaald wordt vergeleken met jongeren van zijn leeftijd die een reguliere,
vergelijkbare baan hebben.
De andere JWG-er met kritiek is nu bijna 5 jaar aan het werk via deze regeling. Dit is
opvallend, aangezien formeel bepaald is dat de JWG-baan maximaal 1 jaar mag duren.
Voor de overige minder tevreden respondenten is dit bijvoorbeeld een groot punt van
kritiek: ‘Na een jaar moet je ten alle tijde weg’. Zo niet deze respondent. Hij stelt dat
het bedrijf en de JWG een ‘deal’ hebben gesloten: hij wordt telkens formeel ontslagen
en op een andere functie weer aangenomen. Feitelijk blijft hij dan hetzelfde werk doen.
De JWG is daarvan op de hoogte, zo stelt hij. Op deze wijze wordt hij aan het lijntje
gehouden. Voor de werkgever is het voordeel dat hij een goedkope kracht is. Volgens
de respondent is er wel geld om hem op reguliere wijze in dienst te nemen. Hoewel de
drop-out eigenlijk vastigheid wil, is hij aan de andere kant niet ontevreden over deze
regeling. Hij heeft het namelijk heel erg naar zijn zin bij het betreffende bedrijf. Een
andere baan zoeken is dan ook geen optie. Hij zou het prima vinden om tot zijn 27ste
een additionele plaats te bezetten.
6.4 Overige begeleiding
Ten tijde van de tweede serie interviews, in 1995, werden het CBB (Centrum voor
Beroepsoriëntatie en Beroepsoefening) en de schoolconsulent (van het K-MBO) genoemd
in het kader van begeleiding. In 1997 zijn deze organisaties van het toneel verdwenen.
Nieuw zijn daarentegen de rechtswinkel, de FNV en het Leger des Heils.
De eerste twee organisaties zijn genoemd in het kader van juridische conflicten over
contracten. In beide gevallen is sprake geweest van ontslag. Over de rechtswinkel
wordt door de betrokken respondent zeer positief geoordeeld.
Het Leger des Heils is actief betrokken geweest bij de oriëntatie van een ex-gevangene
op de maatschappij. De respondent heeft via een project Intensieve Gedragsverandering
op het Dag Training Centrum nagedacht over zijn persoonlijkheid. Het project
kent drie fasen: je zelf leren kennen, een stage onder begeleiding en het zelf vinden en
behouden van werk. Uit de zelfstudie kwam naar voren dat de schoolverlater een technische
richting op moest: ‘Iets met mijn handen gaan doen’. Hij zit nu in de tweede
fase.
40

7 Toekomstverwachtingen
In 1994 waren de drop-outs in het algemeen niet ontmoedigd of gedemotiveerd. De
meesten hadden ten tijde van dat interview een (meer of minder uitgewerkt) toekomstbeeld.
Wat zijn in 1997 de plannen en wensen voor de toekomst? Kijken zij positief of
negatief naar deze toekomst? Welke ondersteuning achten de drop-outs noodzakelijk
voor het realiseren van hun plannen?
7.1 Toekomstplannen
In 1997 is een meerderheid optimistisch over de toekomst (56%); een grote groep heeft
minder uitgesproken positieve of negatieve verwachtingen (38%). Slechts twee jongeren
zijn somber over hun toekomst (5%). Van de 39 zeer voortijdig schoolverlaters
hebben er vier geen toekomstplannen (11%).
Liefst 28 procent van de schoolverlaters, zowel werkende, werkloze als in opleiding
zijnde jongeren, ziet de toekomst weggelegd in een eigen bedrijf. In vijf gevallen gaat
het om concrete plannen (bijvoorbeeld bij een meisje dat met haar vader in Wales een
plantage voor bonsai-bomen gaat beginnen). Tweemaal gaat het om de overname van
een bedrijf van de ouders.
7.1.1 Toekomstplannen van jongeren met werk
Van de 11 jongeren met een vaste baan hebben er tien plannen voor de toekomst. De
meesten willen verder binnen de huidige baan en promotie maken. Bij twee van hen is
sprake van familiebedrijven, waarbij de respondenten het bedrijf denken te gaan overnemen.
Een meisje weet bijvoorbeeld dat ze over drie maanden kan gaan werken bij
een grotere vestiging van de winkelketen waar ze ‘security manager’ is. Als het goed
gaat, kan ze op termijn misschien ‘floor manager’ worden. ‘Het kan echter wel even
duren. Ze zijn toch wel kieskeurig.’ Bovendien vindt ze het werk niet bijzonder leuk,
maar sinds kort heeft ze plannen om tolk te worden. Ze had met een Turk gesproken
die tolk is en hij verdient relatief goed geld. Ze is nu op zoek naar informatie over een
passende opleiding. Een derde optie is het gaan volgen van de avondschool: iets met
marketing of economie. Ze kan echter niet overdag naar school gaan, omdat ze de kost
moet verdienen voor zichzelf en haar man, die net twee maanden uit Turkije is overgekomen
en geen baan heeft.
41

Maar liefst zes jongeren met een vaste baan zijn van plan een opleiding te gaan volgen,
terwijl er vier nadenken over cursussen via het bedrijf. Een meisje dat wegens zwangerschap
voortijdig van school ging, wil aan de Open Universiteit psychologie gaan
studeren. Dat duurt 9 jaar. Ze heeft reeds een diploma via het leerlingwezen, maar een
schriftelijke vervolgopleiding heeft ze niet afgemaakt. De combinatie ‘gezin’, ‘werken’
en ‘zelfstudie’ vereiste wel erg veel doorzettingsvermogen. Ze denkt dat het dit
keer wel gaat lukken: er is meer contact met docenten, ze kan minder uren gaan werken
en de kinderen gaan binnenkort allebei naar de basisschool, en de belangrijkste reden is
dat de opleiding zoveel geld kost, dat dit werkt als een stok achter de deur.
Alle zeven jongeren met een tijdelijke baan hebben toekomstplannen. Vergeleken met
de groep jongeren met een vaste baan valt op, dat zij meer op het krijgen van een vaste
baan zijn georiënteerd en minder vaak denken aan een opleiding. Een voorbeeld is de
jongen die na anderhalf jaar gestopt is met zijn CIOS-opleiding. Hij ging het betaald
voetbal in, maar dit leverde toch niet de verwachte zekerheid op. Uiteindelijk kwam hij
via een uitzendbureau terecht bij de belastingdienst. Hij wil nu via dit bedrijf cursussen
doen om hogerop te komen; hij verwacht ook binnenkort een vaste aanstelling te krijgen.
Op de langere termijn wil hij misschien een eigen bedrijf beginnen, maar echt
concrete plannen hiervoor heeft hij niet.
Van de vijf jongeren met een flexibele baan hebben er vier plannen voor de toekomst:
hierbij valt op dat het in alle gevallen gaat om het vinden van een vaste baan, of in ieder
geval ‘leuk werk’. Een van hen heeft na een lange periode van werkloosheid eindelijk
sinds enkele maanden werk via een uitzendbureau en hij wil eigenlijk wat een jaar lang
geld verdienen: daarna wil hij misschien een opleiding gaan doen om een vaste baan te
krijgen.
De drie jongeren met een additionele baan willen allen een vaste baan. Twee van hen
willen actief blijven in de baan, die ze nu via respectievelijk de JWG en de Melkertregeling
bezetten. Een meisje stelt: ‘Ik wil 2 jaar blijven werken als groepshulp om werkervaring
op te doen. Dan weet ik zo’n beetje hoe het moet. Eventueel wil ik een opleiding
gaan volgen. Ik heb het er op werk over gehad. Maar ik twijfel nog. Moet ik nog
een opleiding volgen? Het is financieel aantrekkelijk. Als groepsleidster kan ik meer
verdienen. Eigenlijk ga ik liever werken dan weer naar school. Ik zie het wel. Bovendien
doe ik nu hetzelfde werk als groepsleiders - via invalwerk.’
7.1.2 Toekomstplannen van werkloze jongeren
Van de tien werkloze jongeren hebben er twee geen concrete toekomstplannen met
betrekking tot werk of opleiding. Een getrouwd meisje stelt bijvoorbeeld: ‘Kinderen
krijgen en een leuk gezin vormen’. Een meisje dat samenwoont en een kind heeft, zegt:
‘Misschien als het kind ouder is en als er geen tweede komt, misschien werken.’. Ge-
42

vraagd naar concrete plannen reageert ze geagiteerd: ‘Wat denk je, zonder opleiding
wordt het toch niet meer dan iets als poetswerk’.
De overige werklozen hebben allen de intentie om op korte termijn, of een enkele maal
op langere termijn, te gaan werken. Sommigen maakt het niet uit in welke richting en
hebben het motto ‘geld verdienen komt eerst’. Ze zijn over het algemeen niet somber
over de mogelijkheden: een jongen verwacht uiteindelijk wel aan een baan te komen,
omdat hij nog jong is. ‘Pas als je 24 bent of zo, zal het lastig zijn om een baan te vinden’.
Een ander denkt ook aan een baan te komen: ‘het moet wel’. Het wordt nu tijd om aan
zijn toekomst te denken in plaats van thuis te zitten. Daarna wil hij samen met zijn
vriendin naar Amerika gaan en intrekken bij haar moeder: ‘Ik wil mijn verleden achter
me laten. Dat is te erg voor woorden’.
Een zelfde houding is waarneembaar bij de jongen, die reeds tweemaal enige maanden
in de gevangenis heeft doorgebracht en nog nooit een baan heeft gehad. ‘Het wordt tijd
om normaal te gaan doen. Ik ben toch geen kindje meer. Bovendien: hoe ouder je
wordt, de moeilijker wordt het om er op los te leven. Mijn ouders zeggen nu ook: we
kunnen je niet eeuwig blijven helpen’. Hij kan waarschijnlijk stage gaan lopen bij een
vriend van zijn vader. Tijdens deze stage gaat hij een opleiding volgen, maar waar en
hoe precies weet hij niet. Als het goed gaat, komt hij in vaste dienst. Op de langere
termijn denkt hij het bedrijf over te kunnen nemen.
Een alleenstaande moeder met een uitkering stelt: ‘Ik ben van plan om toch nog een
opleiding of cursus te gaan volgen, want als mijn kind 5 jaar is, ben ik verplicht om te
werken’.
7.1.3 Toekomstplannen van jongeren in opleiding
De drie zeer voortijdig schoolverlaters die een opleiding volgen, willen deze allemaal
afmaken. Een meisje dat nu op MBO-niveau bezig is, twijfelt over wat ze daarna moet
gaan doen: verder leren of werken. Enerzijds is ze dan 23 of 24 jaar oud, zodat ze al
wat oud begint te worden voor de arbeidsmarkt. Anderzijds is ze op zoek naar een
combinatie van leren en werken: de selectie voor de specifieke opleiding op haar gebied
is echter streng, dus ze weet niet zeker of ze dat wel kan gaan doen.
De overigen willen hun opleiding via het leerlingwezen afmaken. Beiden willen daarna
blijven werken in de ingeslagen richting (kok, automonteur). De een heeft al twee
diploma’s gehaald en is nu bezig voor het hoogste niveau. Op de langere termijn wil hij
een eigen bedrijf beginnen met behulp van zijn ouders. De ander wil na het behalen van
zijn eerste diploma doorleren via het leerlingwezen.
43

7.2 Ondersteuning bij het uitvoeren van toekomstplannen
Van de 35 respondenten met toekomstplannen hebben er 20 behoefte aan begeleiding.
De belangrijkste organisaties of personen zijn daarbij familie (8 x), de werkgever (6 x),
het arbeidsbureau (6 x), de JWG (3 x), vrienden en kennissen (2 x), de Kamer van
Koophandel (2 x) en de GSD (2 x). Meestal gaat het om informatie en advies met betrekking
tot een opleiding en hulp bij het zoeken van een baan.
Bij de jongeren met een vaste baan zijn met name de baas of familie belangrijk voor het
verwezenlijken van de toekomstplannen. Voor de jongeren met een tijdelijke of flexibele
baan is ook de baas onbelangrijk: alleen de familie wordt hier genoemd. Voor de
jongeren met een additionele baan geldt dat de JWG en Arbeidsbureau natuurlijk belangrijk
zijn. Van de werklozen met toekomstplannen op het terrein van werk of opleiding
denken enkelen geen begeleiding nodig te hebben: relatief vaak worden het arbeidsbureau,
de JWG en de GSD genoemd.
44

8 Terugblik
Korte tijd na de schooluitval waren de meeste drop-outs nog steeds redelijk tevreden
over hun besluit om de school te verlaten. Hoe wordt vanuit het huidige perspectief
over het schoolverlaten en de periode erna geoordeeld? Is er een verband met de huidige
situatie en de beleving daarvan?
8.1 Het besluit tot schoolverlaten
Het merendeel van de drop-outs heeft nog steeds geen spijt over het afbreken van de
schoolcarrière, maar er is toch sprake van een opvallende ontwikkeling. Waar tussen
1994 en 1995 de gevoelens van spijt iets leken af te nemen, is over een langere periode
bekeken sprake van een toename van spijt over het schoolverlaten.
Tabel 9 - Spijt over het schoolverlaten (N = 39)
1994 1995 1997
spijt 26% 21% 43%
ambivalente gevoelens, neutraal 20% 18% 8%
geen spijt 54% 61% 49%
100% 100% 100%
Hieronder wordt dieper ingegaan op deze verschuivingen door de tijd. Het is namelijk
de vraag hoe stabiel deze gevoelens van spijt op individueel niveau zijn.
Voor vijf respondenten geldt dat zij sinds het schoolverlaten stabiel zijn gebleken in
hun gevoelens van spijt over deze gang van zaken; 14 respondenten zijn eveneens stabiel
over de jaren heen: zij hadden en hebben geen spijt. 19 respondenten (51%) hebben
dus een stabiele attitude tegenover het schoolverlaten. De overige 20 drop-outs
hebben over het algemeen spijt gekregen van hun beslissing.
45

Tabel 10 - Stabiliteit van spijt over het schoolverlaten (N = 39)
1994: spijt ambivalente geen spijt
gevoelens
1995: spijt ambi- geen spijt ambi- geen spijt ambi- geen
valent spijt valent spijt valent spijt
spijt 1997 5 1 1 1 3 1 1 1 3
ambivalent 1997 - - - - - 2 - - 1
geen spijt 1997 - 1 2 1 - - - 1 14
leeswijzer: van de zeer voortijdig schoolverlaters die in 1994 geen spijt hadden (alle drie de rechterkolommen),
hadden er twee in 1995 toch spijt (3de kolom van rechts), terwijl zij in 1997 neutraal waren (2de rij
van onderen).
8.2 Spijt over schoolverlaten: achtergronden en huidige situatie
Twee vragen staan nu centraal. Hoe zijn gevoelens van spijt, of juist het ontbreken van
spijt te verklaren gelet op de achtergrond en de huidige situatie van de schoolverlaters?
En hoe hangen gevoelens van spijt samen met tevredenheid over de huidige situatie of
positieve verwachtingen voor de toekomst? Om deze vragen te beantwoorden, letten
we op drie typen drop-outs: (a) jongeren die in 1994, 1995 en 1997 spijtgevoelens hadden;
(b) jongeren die in 1994, 1995 en 1997 geen spijt hadden; (c) degenen die tussen
1994 en 1997 van gevoel wisselden.
Opvallend is dat alle drop-outs met stabiele gevoelens van spijt vanwege 'push-factoren'
het onderwijs hebben verlaten (een ongeluk, detentie, drugsverslaving en gedragsproblemen).
Twee respondenten bevinden zich reeds langere tijd in problematische
situaties: beiden kwamen de afgelopen jaren regelmatig in contact geweest met justitie
en zijn gedetineerd geweest, een van hen is drugsverslaafd.
Allen hebben spijt over het gemiste diploma, omdat ze merken dat het moeilijk is werk
te vinden. De groep bestaat uit een werkloze en vier respondenten met een tijdelijke
baan. Een van hen stelt: 'Ik zou niet weer van school gaan. Met een papiertje kun je
veel meer aan leuker werk komen. Al heb je nog zo veel ervaring, maar ze nemen toch
liever iemand aan met een diploma. En dan nog op het niveau MAVO/HAVO. Terwijl
ik op het VBO zat. Bovendien ben ik nu al 22: bij supermarkten en winkels enz. nemen
ze alleen maar meisjes van 16 of 17 jaar aan. Dat heb ik wel ondervonden bij sollicitaties.'
46

Met name bij autochtone jongens blijven gevoelens van spijt door de jaren heen achterwege.
Relatief vaak is sprake van een combinatie van 'push' en 'pull'-factoren. Van de
14 respondenten zonder spijt waren de helft tijdens de schoolperiode probleemleerlingen:
veelal presteerde men slecht op school, spijbelde men, had ruzie met de leraren en
was uiteindelijk de arbeidsmarkt een aantrekkelijk alternatief. Tijdens een interview
omschreef een moeder van de respondent het als volgt: 'Het is begonnen toen hij 12
was en naar de MAVO ging. Hij kreeg verkeerde vrienden. Het was bijna net een doorloophuis.
Zoals die keer met die house-party. Vrienden die midden in de nacht aanbellen.
Echte vrienden waren het niet. Alleen als ze wisten dat hij geld had kwamen ze
langs, maar als hij blut was gaven ze hem een trap na. Knettergek werd ik ervan. En Pa
die zat werkloos thuis. Ze hebben hetzelfde karakter en dat botste. Het was echt een
hel. Op de lagere school was hij al een lastig persoon. Trouwens, vanaf de kleuterschool
was het al raak. Taal en rekenen ging op zich wel goed. Als baby was hij lekker
rustig. Hij zat lekker in zijn box en dat was zijn domein. Vanaf het moment dat hij naar
school ging, is dat veranderd. Op een gegeven moment stond de politie elke dag voor
de deur'.
De meesten hebben geen spijt omdat ze de praktijk de beste leerschool vinden, of omdat
ze het op school eenvoudig niet meer uithielden. De helft heeft ondertussen een
vaste baan gevonden, twee respondenten werken via de JWG en drie drop-outs zijn
werkloos. Een jongen zegt het zo: 'Het begon met spijbelen. Dan ging ik regelmatig
kijken bij het werk van mijn vader. Die dacht: hij kan beter werken dan op straat rondzwerven.
In de schoenmakerij is het bovendien een begrip: beter iemand die door zijn
baas is opgeleid, dan iemand die van school komt. Want die kent alleen maar de theorie.
In de afgelopen vijf jaar heb ik meer geleerd dan ik op school had kunnen leren. Ik
weet te veel voor iemand van mijn leeftijd. De ervaring die ik heb is voor weinigen
weggelegd.'.
Bij drop-outs met ambivalente gevoelens spelen dezelfde factoren: enerzijds spijt over
het ontbreken van een diploma en anderzijds blijdschap met betrekking tot hun nieuwe
start.
Voor een tiental drop-outs geldt dat zij in 1994 geen spijt hadden, maar in 1997 het wel
jammer vonden van school te zijn gegaan. Zij zijn unaniem in hun reden voor het hebben
van spijt: 'omdat ik meer kansen zou hebben gehad'; 'je hebt overal papieren nodig,
geen papieren geen werk'; 'je hebt een opleiding nodig voor leuk werk'; 'met diploma's
kom je verder'; 'dan had ik nu misschien een leuk baantje gehad'.
Een drietal respondenten had daarentegen in 1994 wel spijt van het schoolverlaten,
maar ten tijde van de derde serie interviews was de spijt verdwenen. Twee van hen zijn
werkloos en de derde heeft een vaste baan. De werklozen relativeren de waarde van
een diploma. Een van hen stelt bijvoorbeeld: 'Ik denk er nog wel eens over na, over het
van school af gaan. Ik heb er geen nadeel van ondervonden. In mijn ogen zit het zo:
47

was ik met school hoger op gewild, dan had ik nu nog bezig geweest om echt wat leuks
te krijgen. Via cursussen en op mijn eigen manier enz. gaat het toch wel lukken. Ik wil
toch geen baas boven me hebben'. Degene met een vaste baan stelt: 'In het begin heb je
natuurlijk wel spijt. Je zag niets anders. Geld verdienen. Ik zat altijd maar in de klas.
Praten en schrijven ging niet. Nu is het allemaal goed gekomen. Met een diploma had
ik misschien meer geld verdiend, maar dat is niet beter. De baan die ik nu heb [ vrachtwagenchauffeur
], die had ik anders niet kunnen krijgen. Anders had ik achter zo'n
houtbewerkingsmachine gezeten'.
8.3 Spijt over schoolverlaten: tevredenheid anno 1997 en toekomstbeeld
Gevoelens van spijt over het schoolverlaten en tevredenheid met de huidige situatie
staan in de beleving van deze schoolverlaters los van elkaar. Iemand kan spijt hebben
over de beslissing van vroeger, maar tevreden zijn met hoe het sindsdien allemaal ‘toch
nog’ is verlopen.
Van de respondenten die in 1997 spijt hadden van het schoolverlaten, was tweederde
tevreden met de huidige situatie, een kwart koesterde ambivalente gevoelens en één op
de tien was tevreden. Van de respondenten die in 1997 ambivalent waren over het
schoolverlaten, of geen spijt hadden hiervan, waren negen van de tien tevreden en één
op de tien was ontevreden. Het lijkt er op dat degenen met spijt over het schoolverlaten
anno 1997 iets minder vaak tevreden zijn over hun situatie.
Op gelijke wijze bekeken valt ook op, dat degenen met spijt iets minder vaak positieve
verwachtingen voor de toekomst hadden. De verschillen zijn ook hier echter klein.
8.4 De periode na schooluitval
Tijdens de interviews in 1994 en 1995 bleek, dat het schoolverlaten voor de meeste
leerlingen een zeer vervelend proces is geweest, waarin zij op zichzelf waren aangewezen
- problemen op school, spanningen in het gezin, gevoelens van mislukking en
onzekerheid over de toekomst. De school moedigde regelmatig het schoolverlaten aan
en liet het wat begeleiding betreft meestal afweten, aldus de ex-leerlingen. De meeste
schoolverlaters hebben het gevoel aan hun lot overgelaten te zijn, bemiddelende pogingen
van het arbeidsbureau, een enkele leerplichtambtenaar of sociaal-werker niet te
na gesproken - structurele eerste opvang ontbrak.
Voor veel respondenten is het anno 1997 vijf jaar of langer geleden dat zij de school
verlieten. Gevraagd naar hun ervaringen in deze periode stellen sommigen, dat het
moeilijk is om zich de situatie te herinneren. De periode direct na het schoolverlaten is
voor veel respondenten een nare periode waarin in de meeste gevallen noch werk, noch
48

scholing plaatsvond. Een deel van de schoolverlaters kijkt daarentegen positief op die
periode terug. Vooral de drop-outs die moeite hadden met leren, waren blij van het
theoretisch deel in het curriculum te zijn verlost.
Over de opvang tijdens het schoolverlaten bestaan zeer veel verschillende meningen.
Een meisje zegt het als volgt: 'De opvang was goed. Niemand deed vervelend tegen
me'. Het betreft iemand wiens vader vrijstelling van de leerplicht had geregeld om
daarna direct aan het werk te gaan.
Het komt vaker voor dat respondenten juist de afwezigheid van begeleiding nu positief
waarderen. Een respondent stelt: 'Opvang? Ik heb helemaal niets gehoord. Ik denk dat
het komt, omdat ik toch werk had. Jullie [... het ITS ...] zijn de enigen die interesse
hebben getoond. [...] Of ik dit goed of slecht vind? Aan de ene kant wel goed want ik
zou niet willen dat ze de wettelijke plicht zouden afdwingen tegen mijn zin in. Ik vind
het ook slecht omdat de reden, namelijk dat de school zo veel geld kost, volgens mij
vaker voorkomt en als niemand dat hoort, dan veranderd er ook niets'.
Een meisje vond de begeleiding heel vervelend. 'Die vrouw van de leerplicht bleef
maar langs komen. Dan ging ik weer naar school, maar heel kort zodat ze ophield met
zeuren. Ik moest naar een school voor moeilijk opvoedbare kinderen. Daarna naar een
spijbelopvang-project. Daar ging ik ook niet naar toe. Uiteindelijk heeft ze me met rust
gelaten. Dat vond ik prima ... ik zat liever gewoon lekker thuis'.
Een respondent vindt dat hij in die periode niet de meest makkelijke persoon was. Hij
heeft geen spijt van het schoolverlaten, maar wel van zijn gedrag in die periode: 'Ik viel
niet in de smaak bij leraren. Had lak aan alles. Ik heb geleerd dit niet nog een keer te
doen maar ergens het beste van te maken. Bijvoorbeeld op werk door zaken meer uit te
praten, of juist niet.'
Een meisje dat ging werken, ruzie kreeg met haar baas en ontslagen werd, stelt nu:
'Misschien heb ik toch wel iets gemist. Druk van iemand, die achter me aan ging of zo.
Dan had ik het allemaal beter gedaan en de MAVO afgemaakt'.
Het lijkt erop dat degenen die in 1994 en 1995 kritisch waren over de opvang anno
1997 geen uitgesproken mening meer hebben over de opvang. De conclusie dat in de
periode van het schoolverlaten voor velen een structurele eerste opvang ontbrak, blijft
daarmee overeind. Hoewel degenen die een hekel hebben en hadden aan kortweg samengevat
‘bemoeizuchtige ambtenaren’ deze ontbrekende opvang zelf niet als een
gemis ervaren, is er ook een aantal dat het achteraf jammer vindt dat adequate begeleiding
ontbrak.
49

9 Verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke schoolverlaters
9.1 Leefsituatie
De helft van de jongens woont nog bij de ouders thuis en een derde woont alleen; bij de
meisjes woont de helft samen en een derde woont nog thuis. Van de 24 jongens hebben
er 18 een partner; bij de meisjes hebben er tien van de 15 een partner.
Voor de meeste meisjes geldt dat beide ouders zonder werk zitten, terwijl bij de meeste
jongens minimaal één ouder een baan heeft. Van de partners van de jongens hebben er
negen een baan, zeven volgen nog scholing en bij twee jongens zijn de partners werkloos.
Bij de meisjes hebben acht partners een baan en zijn de overige twee partners in
opleiding respectievelijk werkloos.
9.2 Arbeid, werkloosheid en scholing
In 1994, 1995 en 1997 blijken vrouwelijke schoolverlaters iets vaker werkloos te zijn
dan de mannelijke drop-outs (Tabel 11). Gezien de kleine aantallen is het lastig conclusies
te trekken, maar waarschijnlijk is er een relatie met het krijgen van kinderen bij
enkele meisjes. Zij zijn sindsdien ook niet op zoek zijn gegaan naar werk. Zowel bij
jongens als meisjes is de longitudinale verschuiving van opleiding naar werk zichtbaar.
Tabel 11 - Arbeid, werkloosheid en scholing naar geslacht
1994 1995 1997
jongen meisje jongen meisje jongen meisje
werkzaam (incl. JWG) 42% 53% 54% 47% 71% 60%
werkloos 21% 27% 21% 33% 21% 33%
in opleiding (incl. LLW) 37% 20% 25% 20% 8% 7%
100% 100% 100% 100% 100% 100%
n = 24 n = 15 n = 24 n = 15 n = 24 n = 15
51

Jongens hebben in de totale arbeids- en onderwijsloopbaan ook meer arbeidsjaren gemaakt
dan meisjes; meisjes hebben met name iets vaker een opleiding gevolgd, maar
zijn ook langer werkloos geweest sinds het schoolverlaten. En dat terwijl de uitgangspositie
gelijk was, aangezien zowel meisjes als jongens gemiddeld vijf jaar en vijf
maanden geleden het onderwijs verlieten.
9.3 Beleving huidige situatie
Opvallend is dat sinds 1994 voor jongens en meisjes verschillende ontwikkelingen in
de mate van tevredenheid lijken op te treden.
Tabel 12 - Tevredenheid met de situatie naar geslacht
52
1994 1995 1997
jongen meisje jongen meisje jongen meisje
tevreden 71% 60% 75% 73% 88% 67%
noch tevreden, noch ontevreden 12% 33% 17% 7% 4% 20%
ontevreden 17% 7% 8% 20% 8% 13%
100% 100% 100% 100% 100% 100%
n = 24 n = 15 n = 24 n = 15 n = 24 n = 15
In 1994 zijn meisjes relatief meer neutraal over hun eigen situatie; jongens zijn meer
uitgesproken positief of negatief hierover. Sindsdien is bij jongens sprake van een constante
stijging van de mate van tevredenheid, terwijl bij meisjes een stijging van de
ontevredenheid zichtbaar is.
Aan meisjes is niet expliciet gevraagd naar hun beleving van eventuele sekse-specifieke
behandeling op bijvoorbeeld de werkvloer. Wel bood de interviewer ruimte om
eventuele opmerkingen te plaatsen over de relatie met collega's of een baas. Een meisje
voelt zich anders behandeld dan jongens: 'Met de baas kan ik het niet goed vinden. Hij
geeft nooit eens een compliment. Hij is 25 jaar en een echte popie jopie. Tegen meisjes
doet hij ook heel anders dan tegen jongens. Hij is tegen mij heel kortaf'.

9.4 Begeleiding
Met name jongens geven aan sinds het interview in 1995 geen begeleiding meer te
hebben gehad bij het vinden van werk of een geschikte opleiding. Van de 18 respondenten
zonder begeleiding zijn er slechts twee van het vrouwelijke geslacht.
Het soort begeleiding en het oordeel hierover van de betrokken jongens en meisjes
verschilt niet.
9.5 Toekomstplannen
Jongens en meisjes verschillen niet opzienbarend van elkaar in de mate waarin zij in
1997 positief of negatief tegenover de toekomst staan. Van de jongens is tweederde
optimistisch, terwijl bij de meisjes de helft meer ambivalent naar voren blikt. De inhoud
van deze plannen lijkt toch enigszins te verschillen: meisjes zijn relatief vaak nog
van plan een opleiding te gaan volgen. Daarnaast zijn er twee meisjes zonder werk, die
de verzorging van kind en man op zich willen nemen.
9.6 Terugblik
Evenals bij de mate van tevredenheid met de huidige situatie valt op, dat voor jongens
en meisjes zich andere processen lijken te voltrekken.
Tabel 13 - Spijt over het schoolverlaten naar geslacht
1994 1995 1997
jongen meisje jongen meisje jongen meisje
spijt 33% 20% 21% 20% 33% 67%
ambivalente houding 9% 33% 13% 27% 4% 13%
geen spijt 58% 47% 67% 53% 63% 20%
100% 100% 100% 100% 100% 100%
n = 24 n = 15 n = 24 n = 15 n = 24 n = 15
In 1994 zijn meisjes meer ambivalent in hun houding ten opzichte van het schoolverlaten;
jongens zijn meer uitgesproken positief of negatief. Voor beide groepen geldt echter
dat de meesten in 1994 er geen spijt van hadden de school te hebben verlaten. In
53

1995 is bij beide groepen sprake van een afname van het percentage spijtgevoelens.
Tussen 1995 en 1997 volstrekt zich echter een geheel andere ontwikkeling: tweederde
van de meisjes heeft dan spijt gekregen van het schoolverlaten. Bij jongens is de situatie
daarentegen niet opzienbarend veranderd sinds 1995.
Qua stabiliteit van spijtgevoelens valt op, dat bij met name (autochtone) jongens spijt
over het schoolverlaten in 1994, 1995 en 1997 ontbrak. Bij de drie betrokken meisjes is
een 'push'-factor de reden de school te verlaten: respectievelijk ging het om gedragsproblemen,
de noodzaak de rol van een overleden moeder over te nemen en zwangerschap.
Bij de jongens is veel vaker sprake van een combinatie van 'push'- en 'pull'-factoren:
een groot aantal presteerde slecht op school, had gedragsproblemen op school en
koos ervoor om te gaan werken.
Een drietal respondenten had in 1994 wel spijt van het schoolverlaten, maar ten tijde
van de derde serie interviews was de spijt verdwenen. Ook hier betreft het (autochtone)
jongens. Met name meisjes hebben sinds 1994 spijt gekregen van het schoolverlaten.
Tussen jongens en meisjes zijn nauwelijks verschillen te constateren in hun opvattingen
over de geboden opvang na het schoolverlaten.
54

10 Verschillen tussen autochtone en allochtone schoolverlaters
10.1 Leefsituatie
Vier van de negen allochtonen wonen samen, terwijl van de 30 autochtonen er slechts
vijf samen wonen: allochtonen wonen omgekeerd minder vaak nog bij de ouders thuis.
Het meest opvallend is echter het verschil tussen de situatie waarin de ouders van autochtone
en allochtone schoolverlaters verkeren. De ouders van allochtone respondenten
zijn veel vaker werkloos. Van de allochtonen komen er zeven uit gezinnen waar
geen enkele ouder werk heeft; ook de thuissituatie bij de resterende twee allochtonen is
in dit opzicht niet rooskleurig. Een jongen heeft namelijk gescheiden ouders en hij
woont bij zijn werkloze moeder (de vader heeft wel werk). De andere jongen heeft een
vader die in de WAO zit, maar wiens moeder sinds kort schoonmaakwerk heeft gevonden
en daarvoor ook lange tijd werkloos was. Bij ‘slechts’ een derde van de autochtonen
daarentegen heeft geen (van beide) ouder(s) werk.
Van de negen allochtone schoolverlaters hebben er zeven een partner (4 x met werk, 1
x werkloos en 2 x in opleiding); bij de autochtonen gaat om 21 van de 30 respondenten
(13 x met werk, 2 x werkloos en 6 x in opleiding). Op het oog treden hier geen frappante
verschillen op.
10.2 Arbeid, werkloosheid en scholing
Allochtone en autochtone schoolverlaters verschillen ten tijde van de interviews in
1997 niet van elkaar in de frequentie waarmee zij werken, werkloos zijn, of een opleiding
volgen. Van de beide groepen heeft tweederde een baan; ongeveer een kwart is
werkloos; de overigen volgen een opleiding.
Gelet op de totale arbeids- en onderwijsloopbaan sinds het moment van schoolverlaten
treden toch enige verschillen aan het licht. Ten eerste lijkt het voor allochtonen iets
langer geleden te zijn dat het onderwijs werd verlaten: het verschil bedraagt op de totale
periode echter gemiddeld slechts 3 maanden. Ten tweede zijn de allochtonen over de
totale periode bekeken meer werkloos geweest; bovendien zijn zij beduidend vaker
actief in een onderwijsloopbaan. Vice versa is minder vaak sprake geweest van werk.
De allochtonen gingen na het schoolverlaten relatief vaker verder in het onderwijs. De
resultaten zijn er ook naar. Van de acht respondenten die uiteindelijk een startkwalificatie
wisten te behalen, zijn er vier van allochtone herkomst. Het betreft bij de allochtonen
een MBO-diploma, een kort-MBO diploma en twee diploma's voor het leerlingwe-
55

zen; bij de autochtonen gaat het om een kort-MBO diploma en twee diploma's via het
leerlingwezen.
Na de eerste en tweede serie interviews werd geconstateerd dat met name allochtonen
vaker aan een onderwijsloopbaan begonnen, maar dat hier niet altijd sprake was van
een ‘positieve’ keuze: zij konden eenvoudig moeilijker aan een baan komen. De allochtone
schoolverlaters waren derhalve minder tevreden dan de autochtonen. Ruim
drie jaar later is duidelijk dat de onderwijsloopbanen relatief stabiel zijn verlopen.
10.3 Beleving huidige situatie
Van de 30 autochtonen zijn er ten tijde van de interviews in 1997 17 tevreden (80%),
drie noch tevreden noch ontevreden en vier ontevreden over de situatie. Van de negen
allochtonen zijn er zeven tevreden (78%) en twee ambivalent. Verschillen qua tevredenheid
met de huidige situatie zijn derhalve niet langer zichtbaar; dit is opvallend daar
in 1994 de allochtonen beduidend negatiever tegenover de eigen situatie stonden. Met
name allochtonen zijn daarmee hun dagelijkse bezigheden positiever gaan beleven.
10.4 Begeleiding
Van de negen allochtonen hebben er vijf begeleiding gehad bij het vinden van werk of
een geschikte opleiding sinds het interview in 1995. Het gaat om drie meisjes die in
aanraking zijn gekomen met de Melkert-regeling en de JWG (2 x). Een meisje met een
vaste baan is gaan informeren bij het arbeidsbureau over opleidingsmogelijkheden
voor tolk. Daarnaast is er een jongen, die na zijn vrijlating uit de gevangenis actief
contact heeft gezocht met het arbeidsbureau en de GSD om respectievelijk informatie
over opleidingen te vragen en een stage te regelen. Al met al treden zodoende geen
opvallende verschillen op met de autochtone schoolverlaters.
10.5 Toekomstplannen
Van de autochtonen zijn er 18 positief over de eigen toekomst, tien ambivalent en twee
negatief. Bij de allochtonen zijn er vier positief en vijf ambivalent. Een verschil qua
optimisme of pessimisme is derhalve moeilijk zichtbaar.
Waar in de vorige metingen allochtonen vaker een opleiding wilden gaan volgen, lijkt
anno 1997 dit verschil niet meer aanwezig. Van de negen allochtonen zijn er vier van
plan om op de langere termijn een eigen bedrijf te beginnen. Een allochtone jongen die
momenteel het leerlingwezen doet, is van plan hier eerst nog in verder te gaan. Ook een
56

meisje dat haar MBO-diploma heeft gehaald, wil nog verder leren. Opmerkelijke verschillen
met de autochtone schoolverlaters zijn er niet.
10.6 Terugblik
Uiteindelijk hebben zeven van de negen allochtonen anno 1997 spijt van het schoolverlaten:
het gaat hier om een ruime meerderheid, terwijl bij de Nederlandse jongeren
een meerderheid juist geen spijt heeft van het verlaten van het onderwijs.
Bij degenen met stabiele gevoelens van spijt zijn twee allochtone jongens: de moeilijkheden
bij het vinden van een (vaste) baan zonder diploma zijn de redenen voor spijt.
Opvallend is dat de groep van 14 respondenten die in 1994, 1995 en 1997 geen spijt
hadden geheel bestaat uit Nederlanders.
De meeste allochtonen zijn door de jaren heen minder stabiel qua gevoelens van spijt.
Van de in totaal negen allochtonen in dit onderzoek hebben er twee door de jaren heen
spijt gehad; bij zeven allochtonen is sprake van wisselende stemmingen.
Allochtonen beoordelen de periode direct na schooluitval vaker negatief dan autochtonen.
Een Marokkaanse jongen zegt hierover: "Het was een doelloze, slechte periode
in mijn leven. Ik zat zonder diploma, had drie jaar verspild en moest weer van voor af
aan beginnen."
10.7 Eigen beleving invloed van etniciteit
Aan de negen allochtone zeer voortijdig schoolverlaters is direct gevraagd of hun buitenlandse
afkomst van invloed is geweest op de situatie qua arbeid, werkloosheid of
scholing.
Slechts één van hen vindt dat deze afkomst van invloed is geweest. Hij zegt hierover:
‘Ze zeggen dat de discriminatie is afgeschaft, maar het gaat nog eeuwen door. Het is
heel raar. Als je bijvoorbeeld gaat solliciteren en er komt een Nederlandse jongen, dan
maak hij gewoon meer kans. Dat weet je vooraf. Zelfs al hebben ze gelijke opleiding
en al dat soort dingen’. Desgevraagd zegt hij het ook te merken rondom zaken als
opleiding en hij zegt het ook te ervaren in de behandeling door justitie en politie.
Het betreft hier een Marokkaanse jongen met een vaste vriendin, die beroepsmilitair is
en een diploma voor het kort-MBO heeft behaald. In het leger heeft hij geprobeerd het
rijbewijs E te halen: een chauffeursdiploma. Hij heeft het examen niet gehaald. Hier
was ook sprake van discriminatie. ‘Alleen al uit mijn peloton hebben drie anderen het
niet gehaald: alle drie Surinamers. Er waren al allemaal pesterijen van de adjudant. De
sergeant vond het allemaal nog wel goed. Maar je kan perfect rijden, maar zij verzin-
57

nen toch wel iets als dat je onzeker bent tijdens het rijden. Natuurlijk. Iedereen is toch
onzeker als hij rijexamen moet doen? Ik heb een klacht ingediend, maar ze doen er niks
aan. De vakbond erbij halen heeft ook geen zin. Je hebt toch geen harde bewijzen’.
Ook in 1994 maakte deze respondent melding van problemen rondom zijn etniciteit:
door problemen met een racistische leraar is hij van school gegaan. Overigens stelde
hij in 1995 sindsdien geen effect meer te hebben gemerkt van zijn buitenlandse afkomst.
De overige respondenten stellen dat hun allochtone herkomst niet van invloed is geweest.
Gelet op hun antwoorden in 1994 en 1995 op deze vraag blijkt, dat zij in deze
mening stabiel zijn.
Een meisje met een vaste baan en een diploma in het leerlingwezen stelt dat haar Turkse
herkomst niet van invloed is geweest. Bij haar bedrijf werken mensen uit heel veel
culturen. Dat is juist leuk. Ze heeft echter wel een strengere opvoeding gehad. ‘Thuis
was het moeilijk. Uitgaan mocht niet. Heel veel dingen konden niet. Nederlandse mensen,
die zijn heel vrij. Van de hele wereld zijn Nederlanders misschien wel het meeste
vrij. Alles kan. In Turkije is dat anders. Op je 15de of 16de begrijp je dat niet. Als je
volwassen wordt, begrijp je het wel: ze weten gewoon niet beter.’ De respondente
doelt op haar ouders. Ze zegt het niet met haar opvoeding eens te zijn; ze wil het met
haar eigen kinderen beter doen. In de tijd van het schoolverlaten was er echter geen
sprake van verzet tegen de strenge opvoeding: ze ging altijd naar haar kamer en dacht
‘mijn tijd komt nog wel’.
Een werkloos meisje met een kind, wier vriend werk heeft, en die zelf binnenkort aan
de slag kan via de JWG stelt dat haar Marokkaanse afkomst geen rol heeft gespeeld.
Haar ouders hebben er bijvoorbeeld geen problemen mee gehad dat zij ging samen
wonen. Zij zegt dat het in de Marokkaanse gemeenschap heel ongewoon is om te gaan
samen wonen: eerst moet je trouwen. Zijn ouders hadden er echter wel problemen mee.
Bovendien stookte haar familie haar ouders op. Ze zei en dacht: ‘Ik ga gewoon leven
zoals ik wil’. Ze heeft pas op haar 15de Marokkaans leren praten. ‘Soms merk je wel
iets op school, maar ik heb het er nooit moeilijk mee gehad. Alleen nu: mijn buurman
beneden houdt niet van buitenlanders. Hij heeft klachtbrieven geschreven aan de woningbouwvereniging
over overlast. Ik stelde voor om er over te praten, maar hij wilde
niet. Hij probeert ons weg te werken, maar ik heb de situatie uitgelegd aan de vereniging.
Ze zijn nu op mijn hand. Ik heb in dit soort situaties mijn mondje wel klaar’.
Een getrouwde jongen met een kind stelt dat zijn Turkse afkomst geen invloed heeft
gehad. Hij merkt geen verschil in behandeling. Hij heeft er geen problemen mee gehad.
Er is sprake van een buitenwereld, waar hij en zijn familie zich gedragen alsof ze gewoon
Nederlander zijn. Hier is sprake van integratie. Maar tegelijk is er een thuiscultuur,
die ze in stand houden. Hij vindt het niet lastig als persoon om de ‘switch’ te maken
tussen thuis- en buitencultuur.
58

Een Marokkaanse met een Melkertbaan lijkt de vraag op te vatten als een vraag naar
positieve discriminatie. Bij haar baan waren er nog drie concurrenten, allen Nederlandse
vrouwen. Zij is het geworden, maar zij benadrukt dat dat haar eigen verdienste is.
59

11 Samenvatting en conclusies
Voortijdig schoolverlaters zijn leerlingen die het onderwijs verlaten zonder ‘primaire
startkwalificatie’. Leerlingen die voor, bij aanvang van, of tijdens het vierde jaar het
onderwijs verlaten, worden betiteld als 'zeer voortijdig schoolverlater'. Zij zijn allen
ongediplomeerd ten tijde van het schoolverlaten.
In het onderzoek, waarvan in dit rapport verslag wordt gedaan, volgen we de groep
zeer voortijdig schoolverlaters met wie in 1994 en 1995 een diepte-interview is gehouden.
11.1 Probleemstelling, onderzoeksvragen en opzet
In de literatuur wordt vaak een somber beeld geschetst van voortijdig schoolverlaters;
het beeld van de leerling die in het onderwijs volledig is mislukt en vervolgens in ongunstige
omstandigheden terechtkomt, zoals werkloosheid.
Uit de eerste meting van het ITS-onderzoek naar zeer voortijdig schoolverlaten kwam
naar voren dat dit beeld niet helemaal in overeenstemming met de werkelijkheid is. Het
merendeel van de schoolverlaters die in dit onderzoek waren betrokken, heeft werk
gevonden of is een alternatieve vorm van scholing gaan volgen. Zij zijn over het algemeen
redelijk tevreden met hun situatie en hebben geenszins sombere toekomstverwachtingen.
Slechts een kleine groep is in minder gunstige omstandigheden terechtgekomen.
Bij hen ontstonden de problemen vaak al voor het schoolverlaten.
Het bovenstaande doet vermoeden dat de twijfels die sommige auteurs hebben bij het
negatieve beeld van schoolverlaters, gerechtvaardigd zijn. De resultaten gelden echter
voor de periode relatief kort na het schoolverlaten. Van belang is de vraag hoe de situatie
zich op de wat langere termijn ontwikkelt. In het onderhavige onderzoek hebben we
aandacht aan dit aspect besteed.
De onderzoeksvragen luiden als volgt:
Vraag 1: Hoe is gemiddeld ruim 5 jaar na het schoolverlaten de stand van zaken betreffende
arbeid, werkloosheid en scholing van de drop-outs? Hoe kan samenvattend
de arbeids- of onderwijsloopbaan sinds het moment van schoolverlaten
worden omschreven?
61

Vraag 2: Hoe is de beleving van de huidige situatie? En hoe is deze in vergelijking met
de voorgaande metingen?
Vraag 3: Hoe is de begeleiding bij het vinden van werk of alternatieve scholing het
afgelopen jaar geweest? Welke verschillen zijn er in vergelijking met de
voorgaande metingen?
Vraag 4: Wat zijn de plannen en wensen voor de toekomst en welke ondersteuning
achten de drop-outs daarbij noodzakelijk?
Vraag 5: Hoe wordt vanuit het huidige perspectief over het schoolverlaten en de periode
erna geoordeeld? Is er een verband met de huidige situatie en de beleving
daarvan?
Evenals in de vorige metingen zijn we bij de beantwoording van deze onderzoeksvragen
nagegaan of er verschillen zijn tussen jongens en meisjes en tussen allochtone en
autochtone drop-outs. Ook is de invloed van de factor etniciteit volgens de allochtone
schoolverlaters zelf aan de orde geweest. Gekozen is voor dezelfde methode van dataverzameling
en -analyse als in de voorgaande metingen van het onderzoek naar zeer
voortijdig schoolverlaten: diepte-interviews en kwalitatieve analyse.
Uiteindelijk zijn met name mondelinge en telefonische interviews gehouden. De respons
bedraagt 81% van degenen die in 1994 deelnamen. Gelet op de verstreken tijd en
gezien de leeftijdsfase van de respondenten mag de respons goed worden genoemd; dit
is te danken aan een intensieve zoektocht. Van de 48 respondenten waren er in 1995
twee niet te bereiken wegens een onbekend adres; zij vielen nu automatisch af. Drie
van de negen non-respondenten zijn allochtoon, hetgeen het in de huidige rapportage
(nog) lastiger maakt om uitspraken te doen over de verschillen tussen autochtonen en
allochtonen; echter ook hier lijkt van selectieve uitval geen sprake. De redenen voor de
non-respons zijn grotendeels van praktische aard. Voor zover sprake is van weigeringen
betreft het jongeren, die in een relatief gunstige situatie verkeren qua arbeid en
opleidingsniveau (bij de benadering van respondenten in 1994 waren waarschijnlijk
jongeren in extreem slechte situaties ondervertegenwoordigd).
62

11.2 Resultaten
11.2.1 Het schoolverlaten en de eerste opvang
Op basis van de kwantitatieve deelstudie constateerden we dat binnen vier jaar voortgezet
onderwijs 2.1 procent van de leerlingen uitvalt (De Wit & Dekkers, 1994). Als
reden voor het schoolverlaten noemen de respondenten meestal een ‘push’-reden.
Overigens is dit bij jongeren die in het vijfde of zesde jaar van het voortgezet onderwijs
uitvallen heel anders: hier is veeleer sprake van een ‘pull’-reden (Driessen & Dekkers,
1997). Met name gedrags- en motivatieproblemen op school (genoemd door ongeveer
de helft) leiden tot ruzies met leerkrachten. Een kwart noemt een gebrek aan capaciteiten,
terwijl velen toch een problematische schoolloopbaan achter de rug hebben. Deze
'push'-factoren gaan regelmatig samen met de wens om te gaan werken. Het lijkt erop
dat deze wens voort komt uit de problemen op school.
De meeste schoolverlaters hebben het gevoel aan hun lot overgelaten te zijn, bemiddelende
pogingen van het arbeidsbureau, een enkele leerplichtambtenaar of sociaal-werker
niet te na gesproken. Uit de gesprekken komt geen structurele eerste opvang naar
voren (De Wit & Dekkers, 1994).
11.2.2 De thuissituatie, ouders en partners
In 1994 woonden vrijwel alle schoolverlaters nog bij de ouders thuis. Ruim drieënhalf
jaar later woont bijna de helft nog thuis (46%), woont een kwart samen met een partner
(23%) en woont eveneens een kwart zelfstandig (23%).
Bij 28% van de totale groep is sprake (geweest) van een problematische thuissituatie in
die zin, dat de ouders scheidden of dat een ouder was overleden. In twee gevallen heeft
dit direct geleid tot de schooluitval. In 1994 was in 72% van de gevallen sprake van
minimaal één werkende ouder; in 1997 was dit nog voor slechts 54% van de drop-outs
het geval. De conclusie is dat de gezinnen waaruit schoolverlaters komen, gekenmerkt
worden door hoge werkloosheid. Daarentegen hebben de ouders een positieve houding
ten opzichte van werk - in tegenstelling tot de houding ten opzichte van school die
soms ambivalent of negatief is. Opvallend is het aantal ouders dat een eigen bedrijf
heeft (gehad) in de periode tussen 1994 en 1997: dit betreft bijna een op de vijf gezinnen
(18%).
Een kwart van de groep drop-outs is inmiddels getrouwd of woont samen. In vijf gevallen
is sprake van kinderen. Daarnaast is in 1997 een meisje zwanger. Vergeleken
met de respondenten zelf valt op dat onder de partners het volgen van een opleiding
meer populair is. Mogelijk zoeken de voortijdig schoolverlaters niet uitsluitend partners
binnen een ‘vriendenkring van schoolverlaters’. Ervan uitgaande dat een dergelijk
63

selectie-mechanisme bij de partnerkeuze niet optreedt, is het logisch dat de partners
van schoolverlaters vaker wel scholing zullen volgen. Een aanvullende verklaring is
dat de over het algemeen mannelijke schoolverlaters vrouwelijke partners vinden en
dat meisjes sowieso vaker een opleiding volgen - meisjes vallen minder vaak uit.
11.2.3 Arbeid, scholing en werk
Gemiddeld is het anno 1997 5 jaar en 5 maanden geleden dat de respondenten de
school verlieten. Er is een duidelijke verschuiving opgetreden van scholing richting
werk. In 1994 had meer dan de helft een vaste, tijdelijke, flexibele of additionele baan,
was een kwart werkloos, terwijl een kwart in het onderwijssysteem verbleef. In 1995
en 1997 is het aantal werklozen vrijwel gelijk gebleven, maar is een consequente verschuiving
van scholing richting werk zichtbaar.
Van de werkende jongeren hebben er 11 een vaste baan, zeven een tijdelijke baan, vijf
een flexibele baan (oproepkracht, uitzendkracht) en drie een additionele werkplek
(Melkertbaan, JWG). Met name de jongeren die via familie op eigen initiatief een baan
vinden, hebben een vaste baan. Voor de werkenden hebben de meesten een baan gevonden
via het uitzendbureau: in enkele gevallen heeft dit geleid tot een tijdelijk contract.
De situatie waarin de werkloze respondenten zich bevinden verschilt sterk. Drie werkloze
respondenten zijn niet (direct) op zoek naar werk: het gaat om twee moeders en
een getrouwde, vrouwelijke drop-out. Gemiddeld zijn ze nu bijna 2 jaar werkloos. Juist
de drie ‘vrijwillig werklozen’ zijn relatief lang werkloos: respectievelijk 2, 3 en 4 jaar.
Eén drop-out is sinds de groep het onderwijs verliet nog fulltime bezig met scholing:
zij is begonnen aan een tweejarige opleiding op MBO-niveau en heeft juni 1997 haar
diploma voor het kort-MBO gehaald. Twee respondenten zijn actief in het leerlingwezen.
Sinds het schoolverlaten zijn 12 respondenten gedurende langere periode in aanraking
geweest met het leerlingwezen; daarnaast zijn vijf schoolverlaters bovendien ooit nog
aan een kort-MBO opleiding begonnen. Daardoor kan van 44% gezegd worden dat zij
ook na het schoolverlaten nog in een onderwijstraject richting een startkwalificatie
hebben geparticipeerd. Bij acht respondenten (21%) heeft dit ook geleid tot een diploma
op minimaal het gewenste niveau (3 x kort-MBO en 5 x leerlingwezen, o.a. twee
van de drie jongeren die nu scholing volgen).
Samenvattend blijkt het bij negentien respondenten (48%) nog niet mogelijk om van
een stabiele arbeids- of onderwijsloopbaan te spreken. Bij ruim de helft van de jongeren
is sinds het schoolverlaten een onderwijsloopbaan afwezig (54%): tien van hen
hebben een stabiele arbeidsloopbaan opgebouwd, maar bij acht respectievelijk drie
respondenten is ook deze loopbaan instabiel of afwezig.
64

Gekeken is naar de jongeren voor wie de onderwijsloopbaan sinds het schoolverlaten
compleet is afgebroken. De tien jongeren in deze groep met een stabiele arbeidsloopbaan
zaten allen op het i-VBO of het VBO. Enkelen hadden gedragsproblemen, maar
de meesten waren rustige leerlingen. De jongeren met een instabiele arbeidsloopbaan
daarentegen kenmerkten zich in het onderwijs vrijwel allemaal door (grote) problemen
met leraren en de directie.
Ook is gekeken naar het verband tussen de school- en onderwijsloopbaan (de onderwijssituatie
voor en na het schoolverlaten). Acht respondenten zijn sindsdien begonnen
aan een stabiele onderwijsloopbaan: het betreft duidelijk de jongeren die een hogere
opleiding volgden. Vergeleken met de groep werkende jongeren voor wie het onderwijs
‘taboe’ lijkt, is minder vaak sprake van gedragsproblemen op school.
11.2.4 Tevredenheid met de situatie
De overgrote meerderheid van de zeer voortijdig schoolverlaters is ten tijde van de
derde meting tevreden met de huidige situatie (80%). De tevredenheid is gedurende de
jaren toegenomen. De tevredenheid komt deels voort uit het feit dat men werk heeft of
op stabiele wijze een opleiding volgt.
Waar ten tijde van de tweede meting in het voorjaar van 1994 respondenten nog expliciet
tevreden waren met hun werk omdat zij niet meer naar school hoefden, wordt deze
reden anno 1997 niet meer genoemd. Het lijkt er ook op dat de meesten met werk aan
hun inkomen gewend zijn geraakt. De tevredenheid komt dan ook veeleer voort uit
immateriële geneugten van het arbeidsleven: werken met de handen, in de buitenlucht
werken, het omgaan met mensen, de sfeer op het werk en de omgang met collega's.
Opvallend is dat bij de ontevreden werkenden geen sprake is van werk met een lage
kwaliteit. Het lijken eerder drop-outs met relatief hoge ambities.
Vergeleken met de groep werkende drop-outs lijkt de tevredenheid bij de werkloze
schoolverlaters iets minder groot. Redenen voor de tevredenheid richten zich in het
algemeen op de gezinssituatie, een acceptatie van de situatie gekoppeld aan het vinden
van een alternatieve tijdsbesteding, of concrete hoop op een baan in de toekomst. Ontevredenheid
komt voort uit verveling en geldgebrek.
11.2.5 Begeleiding bij het vinden van werk of een opleiding
Van de drop-outs hebben er 18 (46%) de afgelopen jaren geen begeleiding gekregen
bij het vinden van werk of een opleiding (ouders, familie en uitzendbureaus buiten
beschouwing gelaten). Het gaat daarbij met name om jongeren met een vaste baan of
65

opleiding. Zij hebben hun baan gevonden via familie, het uitzendbureau, of via een
advertentie in de krant.
Door de anderen worden de volgende organisaties genoemd: het arbeidsbureau, het
GAK/de GSD, de JWG, een project van het Leger des Heils, de rechtswinkel en de
Kamer van Koophandel.
Van de 21 drop-outs die wel begeleiding hebben gehad, heeft een ruime meerderheid
contact gehad met het arbeidsbureau. De meningen over de begeleiding van deze organisatie
variëren sterk. Voor de tevredenheid met de begeleiding van het arbeidsbureau
dragen de betrokken drop-outs geen echte argumenten aan. Sommigen stellen weinig
contact met de organisatie te hebben en zijn ‘gewoon wel tevreden’.
Enkelen maken expliciet melding van contact met het GAK of de GSD. In meerderheid
staan ze hier neutraal tegenover. De ontevredenheid richt zich in het algemeen op het
bureaucratisch karakter.
Gekeken naar de totale periode sinds het schoolverlaten hebben zeven respondenten
via de JWG een additionele werkplaats gekregen. Naast deze contacten is een drop-out
via de JWG het leerlingwezen gaan doen. Tevens hebben twee werkloze respondenten
op het moment contact met de JWG in het licht van een toekomstige baan. Het merendeel
van de hierboven genoemde drop-outs is positief over de ervaringen met de JWG.
De redenen zijn duidelijk: de JWG helpt zeer voortijdig schoolverlaters concreet aan
werk, of begeleidt hen bij het vinden van een juiste opleiding. Slechts enkelen noemen
schaduwkanten van deze regeling: onafhankelijk van het functioneren moet je ten alle
tijden weg; of het bedrijf komt via de JWG-organisatie aan een goedkope kracht waardoor
de doorstroming naar een vaste baan bij dit bedrijf wordt belemmerd.
11.2.6 Toekomstplannen en -wensen
In 1997 is een ruime meerderheid optimistisch over de toekomst (56%); een grote
groep heeft minder uitgesproken positieve of negatieve verwachtingen (38%). Slechts
twee jongeren zijn somber over hun toekomst (5%). Van de 39 zeer voortijdig schoolverlaters
hebben er vier geen toekomstplannen (11%). Liefst 28% van de schoolverlaters,
zowel werkende, werkloze als in opleiding zijnde jongeren, ziet de toekomst weggelegd
in een eigen bedrijf.
De meeste jongeren met een vaste baan willen verder binnen de huidige baan en promotie
maken. Hiertoe zijn ze bereid om langer durende opleidingen te gaan volgen, of
cursussen via het bedrijf. De meeste jongeren met een tijdelijke, flexibele of additionele
baan willen een vaste baan vinden; bij hen bestaan veel minder vaak plannen voor
een te volgen opleiding.
De meeste werklozen hebben de intentie om op korte termijn, of een enkele maal op
langere termijn, te gaan werken (de uitzonderingen betreffen twee meisjes die zich op
66

het gezinsleven storten). Sommigen maakt het niet uit in welke richting: het motto luidt
‘geld verdienen komt eerst’. Ze zijn over het algemeen niet somber over de mogelijkheden
voor het vinden van werk. De problematische werklozen beginnen zich te beseffen,
dat ze niet veel meer tijd hebben om hun leven op de rails te zetten.
Overigens geldt meer in het algemeen dat velen denken, dat er niet veel tijd meer is om
nog nieuwe richtingen in te slaan qua werk of opleiding. Ze denken anders te oud te
worden voor de arbeidsmarkt. De drie zeer voortijdig schoolverlaters die een opleiding
volgen, willen deze allemaal afmaken.
Van de respondenten met toekomstplannen hebben er 20 behoefte aan begeleiding. De
belangrijkste organisaties of personen zijn daarbij familie, de werkgever, het arbeidsbureau,
de JWG, vrienden en kennissen, de Kamer van Koophandel en de GSD.
Meestal gaat het om informatie en advies met betrekking tot een opleiding en hulp bij
het zoeken van een baan. Bij de jongeren met een vaste baan zijn met name de baas of
familie en vrienden belangrijk voor het verwezenlijken van de toekomstplannen. De
jongeren met een tijdelijke of flexibele baan noemen alleen de familie. Het arbeidsbureau,
de JWG en de GSD zijn er met name voor jongeren met een additionele werkplaats
en de werkzoekenden.
11.2.7 Spijt over het schoolverlaten
Het merendeel van de drop-outs heeft nog steeds geen spijt over het afbreken van hun
schoolcarrière, maar er is toch sprake van een opvallende ontwikkeling. Waar tussen
1994 en 1995 de gevoelens van spijt iets leken af te nemen, is over een langere periode
bekeken sprake van een toename van spijt over het schoolverlaten. Bij vijf respondenten
geldt dat zij sinds het schoolverlaten stabiel zijn gebleken in hun gevoelens van
spijt over deze gang van zaken; 14 respondenten zijn eveneens stabiel over de jaren
heen: zij hadden en hebben geen spijt.
Opvallend is dat alle drop-outs met stabiele gevoelens van spijt vanwege 'push-factoren'
het onderwijs hebben verlaten (een ongeluk, detentie, drugsverslaving en gedragsproblemen).
Twee respondenten bevinden zich reeds langere tijd in problematische
situaties. Allen hebben spijt over het gemiste diploma, omdat ze merken dat het moeilijk
is werk te vinden.
Met name bij autochtone jongens blijven gevoelens van spijt door de jaren heen achterwege.
Relatief vaak is sprake van een combinatie van 'push' en 'pull'-factoren. Van de
14 respondenten zonder spijt waren de helft tijdens de schoolperiode probleemleerlingen:
veelal presteerde men slecht op school, spijbelde men, had ruzie met de leraren en
was uiteindelijk de arbeidsmarkt een aantrekkelijk alternatief. De meesten hebben geen
spijt omdat ze de praktijk de beste leerschool vinden, of omdat ze het op school eenvoudig
niet meer uithielden. De helft heeft ondertussen een vaste baan gevonden.
67

Voor een tiental drop-outs geldt dat zij in 1994 geen spijt hadden, maar in 1997 het wel
jammer vonden van school te zijn gegaan. Zij zijn unaniem in hun reden voor het hebben
van spijt: 'omdat ik meer kansen zou hebben gehad'; 'je hebt overal papieren nodig,
geen papieren geen werk'; 'je hebt een opleiding nodig voor leuk werk'; 'met diploma's
kom je verder'; 'dan had ik nu misschien een leuk baantje gehad'. Een drietal respondenten
had daarentegen in 1994 wel spijt van het schoolverlaten, maar ten tijde van de
derde serie interviews was de spijt verdwenen. Twee van hen zijn werkloos en de derde
heeft een vaste baan: zij relativeren de waarde van een diploma.
11.2.8 Verschillen tussen vrouwelijke en mannelijke schoolverlaters
Jongens hebben vaker dan meisjes het onderwijs voortijdig verlaten. Op basis van de
kwantitatieve deelstudie naar de totale onderzoeksgroep komen we tot een verschil van
2.8 versus 1.6% schooluitval onder respectievelijk jongens en meisjes (De Wit & Dekkers,
1994). Jongens verlaten de school relatief vaak vanwege gedragsproblemen (met
als gevolg strafwerk en ruzie met leerkrachten), meisjes worstelen met hun motivatie.
Jongens hebben ook vaker vrienden buiten de school die hen uit het schoolse leven
trekken, terwijl meisjes thuis spijbelen.
In 1997 blijken meisjes vaker het ouderlijk huis te hebben verlaten om te gaan samen
wonen met een partner, of na te zijn getrouwd. Van de 15 meisjes hebben er vier kinderen
en is er één zwanger; van de 24 jongens heeft er daarentegen één een kind. De partners
van jongens volgen relatief vaak scholing, terwijl de partners van meisjes relatief
vaak werken.
In 1994, 1995 en 1997 blijken de 15 betrokken meisjes iets vaker werkloos te zijn dan
de 24 mannelijke zeer voortijdig schoolverlaters. Jongens hebben in de totale arbeidsen
onderwijsloopbaan ook meer arbeidsjaren gemaakt dan meisjes; meisjes hebben
met name iets vaker een opleiding gevolgd, maar zijn ook langer werkloos geweest
sinds het schoolverlaten. En dat terwijl de uitgangspositie gelijk was, aangezien zowel
meisjes als jongens gemiddeld vijf jaar en vijf maanden geleden het onderwijs verlieten.
Sinds 1994 is bij jongens sprake van een constante stijging van de mate van tevredenheid,
terwijl bij meisjes een stijging van de ontevredenheid zichtbaar is. De inhoud van
de toekomstplannen lijkt enigszins te verschillen: meisjes zijn relatief vaak nog van
plan een opleiding te gaan volgen. Daarnaast zijn er twee meisjes zonder werk, die de
verzorging van kind en man op zich willen nemen. Tussen 1995 en 1997 heeft tweederde
van de meisjes spijt gekregen van het schoolverlaten; bij jongens is de situatie
daarentegen niet opzienbarend veranderd sinds 1995 en anno 1997 heeft slechts een
derde van hen spijt. Qua stabiliteit van spijtgevoelens valt op dat bij met name (au-
68

tochtone) jongens spijt over het schoolverlaten in 1994, 1995 en 1997 stelselmatig
ontbrak.
11.2.9 Verschillen tussen allochtone en autochtone schoolverlaters
Op basis van de kwantitatieve deelstudie blijkt dat de 1.90 leerlingen (6.4%) beduidend
vaker dan de 1.25 (2.5%) en de 1.00-leerlingen (1.0%) het onderwijs verlaten (De Wit
& Dekkers, 1994). Van de allochtone leerlingen valt een groter deel uit dan van de
autochtonen (5 versus 2%): het zijn met name Marokkanen die uitvallen (12%).
Allochtone drop-outs hebben ouders met een hoger aspiratieniveau ten aanzien van het
onderwijs van hun kinderen dan autochtone drop-outs. Daarentegen zijn de
randvoorwaarden in het allochtone gezin niet gunstig: hoge werkloosheid, ouders die
geen Nederlands spreken en soms on-geschoold zijn. Zeer opvallend is het verschil
tussen de situatie waarin de ouders van autochtone en allochtone schoolverlaters verkeren.
De ouders van allochtone respondenten zijn veel vaker werkloos. Van de allochtonen
komen er zeven uit gezinnen waar geen enkele ouder werk heeft; ook de
thuissituatie bij de resterende twee allochtonen is in dit opzicht niet rooskleurig.
Allochtone en autochtone schoolverlaters verschillen ten tijde van de interviews in
1997 niet van elkaar in de frequentie waarmee zij werken, werkloos zijn, of een opleiding
volgen. Gelet op de totale arbeids- en onderwijsloopbaan sinds het schoolverlaten
treden enige verschillen aan het licht. Ten eerste lijkt het voor allochtonen iets langer
geleden te zijn dat het onderwijs werd verlaten: het verschil bedraagt op de totale periode
echter gemiddeld slechts 3 maanden. Ten tweede zijn de allochtonen over de totale
periode bekeken meer werkloos geweest; bovendien zijn zij beduidend vaker actief in
een onderwijsloopbaan (van de zeven respondenten die uiteindelijk een startkwalificatie
wisten te behalen, zijn er vier van allochtone herkomst). Vice versa is minder vaak
sprake geweest van werk.
Verschillen qua tevredenheid met de huidige situatie zijn derhalve niet langer zichtbaar;
dit is opvallend daar in 1994 de allochtonen beduidend negatiever tegenover de
eigen situatie stonden. Met name allochtonen zijn daarmee hun dagelijkse bezigheden
positiever gaan beleven. Waar in de vorige metingen allochtonen vaker een opleiding
wilden gaan volgen, lijkt anno 1997 dit verschil afwezig (dit is logisch aangezien de
meeste allochtonen hun opleiding hebben afgerond). Van de negen allochtonen zijn er
vier van plan om op de langere termijn een eigen bedrijf te beginnen.
Uiteindelijk heeft een ruime meerderheid spijt van het schoolverlaten, terwijl bij de
Nederlandse jongeren een meerderheid juist geen spijt heeft van het verlaten van het
onderwijs. Opvallend is dat de groep van respondenten die in 1994, 1995 en 1997 consequent
geen spijt hadden geheel bestaat uit Nederlanders.
Aan de negen allochtone zeer voortijdig schoolverlaters is direct gevraagd of hun buitenlandse
afkomst van invloed is geweest op de situatie qua arbeid, werkloosheid of
69

scholing. Slechts één van hen vindt dat deze afkomst van invloed is geweest. Een aantal
anderen spreekt wel over verschillen in cultuur, maar naar hun mening is de invloed
hiervan op de carrière achterwege gebleven.
11.3 Een classificatie van zeer voortijdig schoolverlaters
De gedachte dat het bij voortijdig schoolverlaters alleen maar om probleemjongeren
gaat, is steeds meer verlaten. Tegenwoordig onderscheidt men liever verschillende
typen drop-outs met hun uiteenlopende motieven in samenhang met sociaal-culturele
achtergronden. Inmiddels zijn in Nederland en in het buitenland verschillende typologieën
opgesteld (De Wit & Dekkers, 1996).De Vries (1993a) onderscheidt bijvoorbeeld:
- klassieke uitvallers als gevolg van een mislukte schoolloopbaan;
- werk- en gezinsgerichte uitvallers;
- schoolafwijzende uitvallers;
- allochtone uitvallers als gevolg van gebrekkige gezinsondersteuning of culturele
isolatie.
In het landelijk beleid rondom voortijdig schoolverlaten worden drie typen schoolverlaters
onderscheiden (OenW, 1993):
- arbeidsmarktgerichte schoolverlaters;
- moeilijk lerende schoolverlaters;
- moeilijk grijpbare schoolverlaters.
De redenen voor schooluitval staan centraal bij het maken van onderscheid tussen
diverse groepen schoolverlaters. In dit onderzoek naar zeer voortijdig schoolverlaten
worden schoolverlaters gevolgd tot een moment waarop de school als instituut voor
velen onbelangrijk is geworden. De redenen voor uitval kunnen gerelateerd worden
aan de ontwikkeling van de arbeids- of onderwijsloopbanen sinds het schoolverlaten.
Bovendien ligt de nadruk op de beleving door de drop-outs zelf: zien zij zichzelf ook
als ‘probleemgevallen’ of wijten zij hun schoolverlaten aan ‘culturele isolatie’?
In het licht hiervan hebben we geprobeerd de groep zeer voortijdig schoolverlaters te
classificeren op basis van de redenen voor uitval, de stabiliteit van de arbeids- of onderwijsloopbaan
en de beleving hiervan in termen van tevredenheid met de situatie en
spijt over het schoolverlaten.
In 1995 maakten we onderscheid tussen (Harkink, Oyen en Dekkers, 1995):
- succesvolle, ongeschoolde ambachtswerkers;
- de geldverdieners;
- de werkloze schoolverlaters;
- de problematische schoolverlaters;
70

- de twijfelaars;
- de loopbaanplanners.
In 1997 zijn de jongeren nogmaals bekeken in het licht van hun verdere ontwikkeling.
Op een aantal punten konden de typen worden bijgesteld:
- Zo blijkt anno 1997 dat de ‘ambachtswerkers’ en ‘geldverdieners’ hun inkomen op
een andere wijze beleven: zij zijn aan de hoogte hiervan gewend geraakt.
- Tevens heeft het type ‘geldverdiener’ minder vaak een stabiele arbeidsloopbaan dan
de ‘ambachtswerker’. De meer gedreven keuze voor een bepaald soort baan en de
opgedane werkervaring binnen een bepaald terrein leidt tot meer stabiliteit dan de
pure wens om geld te verdienen.
- Binnen de groep ‘werkloze schoolverlaters’ kan een onderscheid worden gemaakt
tussen ‘gezinsgerichte werklozen’ en ‘werkzoekenden’.
Daarnaast konden ‘de twijfelaars’ van 1995 in 1997 veelal geplaatst worden in de overige
categorieën. Deze ontwikkeling is verklaarbaar: veel voortijdig schoolverlaters
hebben het gevoel dat de tijd is gekomen om fundamentele keuzes inzake arbeid of
scholing te maken. Voor twijfel is geen ruimte meer. Om deze reden is dit type vervallen.
Hieronder geven we een beeld van de overige vijf typen; tevens wordt een voorbeeldfiguur
besproken (er is sprake van gefingeerde voornamen).
11.3.1 De succesvolle ongeschoolde ambachtswerker
In 1997 kunnen we deze jongeren zien als degenen die een stabiele arbeidsloopbaan
hebben opgebouwd, maar waarbij de onderwijsloopbaan sinds het schoolverlaten ontbreekt
(zie Tabel 5). Het betreft een kwart van het totaal aantal schoolverlaters.
De succesvolle ongeschoolde ambachtswerker is over het algemeen een Nederlands
meisje of jongen uit een eenvoudig arbeidersmilieu. Op het VBO waren het ‘doorsnee’
leerlingen die weinig problemen veroorzaakten en gemiddelde prestaties leverden.
Gebrek aan motivatie was doorgaans de reden voor schooluitval. Een enkeling is uitgevallen
om een ‘pull’-reden: het overlijden van een moeder of een ernstig verkeersongeluk.
Leren, met name theoretische vakken, is volgens deze drop-outs vervelend en
zinloos. Meteen na het schoolverlaten worden ze bijvoorbeeld stratenmaker, dakbedekker
of kabellasser. Ze zijn gelukkig met hun werkende bestaan, zijn blij geld te
verdienen en niet meer stil te hoeven zitten op school. Ze wisselen weinig van baan en
zijn tevreden; geld vinden ze belangrijk. Vlak na het schoolverlaten is hun loon een
kapitaal, vergeleken met de inkomsten van leeftijdgenoten en hun zakgeld tijdens
school. Anno 1997 zijn ze aan dit inkomen gewend geraakt. Dit type schoolverlater
peinst er niet over om ooit nog een opleiding te gaan volgen. Zolang ze met hun handen
kunnen werken, zijn ze gelukkig.
71

72
Michiel
Michiel woont met zijn ouders en een zus in een net, eenvoudig rijtjeshuis. Vader werkt als tegelzetter
in de bouw, moeder is thuis. Ondanks het feit dat hij altijd moeite had met leren, is Michiel
op de basisschool nooit gedoubleerd. Op 12 jarige leeftijd kwam hij terecht op de MAVO. Dit
bleek te hoog gegrepen en na de brugklas stroomde hij af naar de tweede klas van de LTS. Ook
daar bleef hij zitten.
Zelf zegt hij dat hij veel ziek is geweest, maar zijn gebrek aan motivatie zal ook een rol hebben
gespeeld. Michiel had een hekel aan school, exacte vakken interesseerden hem al helemaal niet,
en aan huiswerk maken had hij een broertje dood. Met kattenkwaad uithalen en regelmatig spijbelen
werd school draaglijk. Ook in de derde klas, op A/B-niveau, bleven de cijfers ver onder de
maat. Aan het eind van het schooljaar, toen een overgang er niet inzat, hield hij het op school voor
gezien.
Eindelijk kon hij, net als zijn vader, in het familiebedrijf als tegelzetter gaan werken. Meteen na
de zomervakantie ging hij van start. Hij heeft nog geprobeerd om één dag in de week een opleiding
tot tegelzetter te volgen, maar zag dat al snel niet meer zitten. Het kostte veel reistijd naar
school en leverde weinig op. Hij kon het vak immers in de praktijk leren, net zoals zijn vader en
ooms in het bedrijf. Michiel is nu uitermate tevreden: hij verdient goed, heeft een vrij leven, werkt
in de frisse buitenlucht, en is blij met de leuke werksfeer. Hij heeft het zo goed naar zijn zin, dat
hij een eventuele toekomstige zoon ook het vak zou willen laten leren. Michiel vindt zijn voortijdig
schoolverlaten een hele goede keuze. Leren hoeft voor hem niet meer. Zijn toekomst zit in het
tegelzettersbedrijf! Hij heeft nu ruim 6 jaar dezelfde baan en is van plan om het bedrijf over te
nemen.
11.3.2 De geldverdiener
De jongeren die in 1997 (nog) een instabiele arbeidsloopbaan hebben en waarbij de
onderwijsloopbaan sinds het schoolverlaten ontbreekt, kunnen op een enkele uitzondering
na worden omschreven als ‘geldverdieners’ (zie Tabel 5).
Deze groep is uitsluitend afkomstig uit VBO of IVBO; het zijn uitsluitend autochtone
jongeren. De meesten waren probleemleerlingen, die op cognitief vlak niet mee konden
komen en waarschijnlijk ten gevolge daarvan lastig en onhandelbaar waren. Dit
type drop-out heeft geen echte voorkeur voor een bepaald beroep. Sinds ze met school
gestopt zijn hebben ze een (meer of minder groot) aantal baantjes gehad, vaak via uitzendbureaus.
Geld verdienen moet nu eenmaal, maar het lijkt hen weinig uit te maken
wat voor soort werk ze doen. Meestal hebben ze ook geen gericht toekomstperspectief:
het vinden van een vaste baan is voor velen het belangrijkste. Ze zijn vaak minder tevreden
met de huidige baan dan de ‘ambachtswerkers’. Eén van hen denkt aan een
opleiding via het leerlingwezen, maar het initiatief hiertoe is gekomen van zijn baas en
het enthousiasme hieromtrent is beperkt. Het merendeel ziet niets in het volgen van een
verdere opleiding.

Rick
Leren ging Rick niet goed af. Hij was in de eerste klas, niveau A van het IBO al gedoubleerd, en
een herhaling leek onvermijdelijk. Rick vond een diploma op dit niveau ook niet belangrijk: het
zou toch niet helpen bij het vinden van een baan. Bovendien wilde hij graag werken. Zijn ouders
vonden het geen enkel probleem dat hij de school wilde verlaten, en regelden vrijstelling bij de
Leerplichtambtenaar.
Zijn oom kon hem via het Jeugdwerkgarantieplan een baan aanbieden in zijn winkel voor tweedehandsspullen.
Nadat het jaarcontract beëindigd was is Rick via een uitzendbureau twee maanden
productiemedewerker geweest in een drankenhandel. Daarna bezorgde het uitzendbureau hem
een baantje in een slachthuis. Na vier maanden zwaar en vermoeiend werk, met extreem lange
werktijden werd het Rick teveel. Hij werd werkloos.
In de drie jaar die sindsdien zijn verstreken, heeft hij grotendeels thuis gezeten om met name tijdens
de zomervakanties korte perioden te werken via uitzendbureaus. Sinds een half jaar heeft hij
nu een tijdelijke baan als plaatwerker. Vraag je hem naar zijn toekomstvisie, dan antwoordt hij dat
hij hard wil werken. Het maakt niet uit wat voor werk, zolang het maar goed verdient. Hij heeft
geen spijt van zijn beslissing om de school te verlaten, want: ‘op deze tijd vind je het heel moeilijk
om werk te vinden zonder uitzendbureaus’. Hij heeft geen zin meer om te leren, tenzij het gaat om
een cursus of opleiding waar gegarandeerd een baan aan vast zit
11.3.3 De werkloze schoolverlater
Deze groep bestaat uit jongeren bij wie een arbeids- en onderwijsloopbaan sinds het
schoolverlaten ontbreekt, of bij wie sprake is van een instabiele arbeids- en onderwijsloopbaan
(zie Tabel 5). Overigens behoren niet alle schoolverlaters die in 1997 werkloos
zijn tot dit type.
Enerzijds bestaat de groep uit Nederlandse meisjes, die zich richten op het gezin: ze
zoeken geen werk en zijn gedurende lange tijd werkloos. Anderzijds bestaat de groep
uit ‘werkzoekenden’ - de meesten van Nederlandse herkomst. De werkzoekenden zijn
moeilijk plaatsbaar in het arbeidsproces. Ze wachten op een werkervaringsplaats, of
hebben gewerkt via de JWG, maar zijn daarna werkloos geraakt. Dit type wil graag aan
de slag, soms in combinatie met een opleiding. Sommigen hebben spijt van het schoolverlaten
omdat ze geen diploma hebben gehaald; anderen denken ook zonder diploma
aan een baan te komen. De meesten zijn ontevreden. Sommige werkzoekenden hebben
niet duidelijk voor ogen wat voor werk ze willen doen. Belangrijk is dat ze een daginvulling
hebben; ze vervelen zich thuis. Ze vestigen hun hoop op ondersteuning van het
arbeidsbureau of de JWG bij het vinden van een baan.
73

74
Hafida
Dit meisje komt uit een Marokkaans gezin met zes kinderen. Ze is geboren in Nederland. Beide
ouders zijn werkloos: haar vader is afgekeurd wegens suikerziekte.
Het advies op de basisschool was MAVO/HAVO; ze is naar de MAVO gegaan. Zij heeft hiervan
drie klassen doorlopen en is vervolgens overgestapt naar het VBO, richting textiel en verkoop. De
stages waren zo leuk, dat ze wilde gaan werken. Ten tijde van het schoolverlaten was ze niet meer
leerplichtig. Ze heeft nooit gespijbeld, maar bleef wel veel weg wegens ziekte. Aanvankelijk was
ze in de klas stil en volgzaam. Na een tijd vond ze haar draai in de groep.
Na het schoolverlaten is ze eerst nog een opleiding voor de detailhandel gaan doen bij het CBB.
Ze heeft dit niet afgemaakt en is toen gaan werken bij een speelgoedwinkel. Na de proeftijd van
drie maanden kreeg ze geen contract; ze was ziek.
Vanaf dat moment heeft ze ruim een jaar werkloos thuis gezeten, waarna ze via de JWG aan de
slag kon als klassen-assistente. Ze heeft dat werk 4 maanden gedaan en werd zwanger. Kort na de
bevalling kreeg ze tuberculose. Ze heeft dit ternauwernood overleefd. Nu heeft ze een spierziekte.
Ze woont samen met haar Marokkaanse vriend: hij heeft een vaste baan bij een restaurant-keten.
Ze wil graag werken want ze vindt thuiszitten vervelend. Op de langere termijn wil ze een vaste
baan krijgen.
Nu heeft ze uitzicht op een baan via de JWG: administratief werk op een basisschool. Daarom is
ze nu tevreden met haar leven; tot voor kort was ze erg depressief. De begeleiding van de JWG is
uitstekend. Ze vindt het hartstikke dom van haarzelf dat ze van school is gegaan. Ze kon goed
leren en had hogerop kunnen komen. Haar ambitie op de basisschool was om advocate te worden.
Nu ze een kind heeft is een opleiding uitgesloten; werken lukt wel omdat haar ouders op het kind
zullen gaan passen.
11.3.4 De problematische schoolverlater
Deze groep bestaat uitsluitend uit jongens. De meeste van hen hadden op school (VBO
of VBO/MAVO) gedragsproblemen (problemen met leerkrachten, ruzies, en dergelijke)
en spijbelden veel. Hoewel het om een relatief kleine groep gaat, verkeren deze
jongens in (zeer) ongunstige omstandigheden. Veelal is sprake van langdurige werkloosheid,
hoewel twee van de vier betrokken jongens sinds kort aan het werk zijn (via
de JWG; via een uitzendbureau). De problematiek bestaat uit drugsverslaving, schulden,
frequent contact met justitie hetgeen leidt tot detentie, en psychische problemen.
De problematische schoolverlater wil werken, maar kan moeilijk een baan vinden, laat
staan vasthouden. Slechts één van hen is wel tevreden over zijn huidige situatie.

Ronald
Ronald komt uit een zwak sociaal milieu. Het rijtjeshuis, waar hij met zijn ouders en zus woont, is
slordig en armoedig ingericht.
Op het VBO had hij een bijzonder slechte verhouding met de leerkrachten. Hij had veel ruzie met
ze, kreeg veel slaag en had erg vaak straf. Hij had een grote weerzin tegenover het strenge regime
en een totale desinteresse voor de niet-praktijkgerichte vakken. Deze factoren leidden er uiteindelijk
toe dat Ronald de school verliet.
Hij is al snel aan de slag gegaan bij een schoonmaakbedrijf. De baas van dit bedrijf kende de moeder
van Ronald, die er ook werkte. Toen hij eens op bezoek was en op de hoogte raakte van Ronalds
situatie, vroeg hij hem in zijn bedrijf te komen werken.
Aanvankelijk beviel deze verandering wel. Ronald voelde zich eindelijk verlost van school. Hij
maakte plannen om zich verder te gaan bekwamen in het schoonmaakvak. Daar bleef het echter
bij; na ongeveer een jaar had hij geen zin meer in het werk, vond alle dagen hetzelfde en bleef
steeds vaker weg. Toen hij na een laatste waarschuwing door zijn werkgever nogmaals niet kwam
opdagen, kreeg hij ontslag.
Sindsdien gaat het niet goed met hem. Hij heeft zichzelf soms niet in de hand. De dagen brengt hij
door met rondhangen in de stad, computerspelletjes en voetballen.
Eénmaal werd hij door het Arbeidsbureau benaderd voor een baan als magazijnmedewerker. Deze
baan weigerde hij echter; hij vond dat de medewerker van het Arbeidsbureau vragen stelde waar
deze niets mee te maken had. Hij heeft het er toen verder bij laten zitten.
Ronald heeft geen duidelijk toekomstbeeld. Hij wil wel werken, maar weet niet wat voor werk.
Hij onderneemt zelf geen actie om een baan te zoeken. Zijn hoop was ten tijde van de meting in
1995 gevestigd op ondersteuning via de JWG; anno 1997 is ondersteuning van de JWG nog
steeds hard nodig. Destijds heeft hij deze steun afgewezen, omdat men hem in een opleidingstraject
wilde plaatsen. Hij verveelt zich en wil eigenlijk naar Amerika om een nieuw leven te beginnen.
Zijn verleden is volgens hem namelijk te erg voor woorden. Justitie stond op een gegeven
moment elke dag voor de deur; een keer is hij om 6.00 uur ‘s ochtends uit zijn bed gelicht.
11.3.5 De loopbaanplanner
De loopbaanplanners bestaan in ieder geval uit jongeren met een stabiele onderwijsloopbaan
sinds het schoolverlaten. Daarnaast zijn er respondenten bij die na enige wisselingen
eindelijk hun draai hebben gevonden: de onderwijsloopbaan oogt wat instabiel,
maar de laatste twee jaar is sprake van een serieuze benadering van hun leven. In
het voortgezet onderwijs waren ze vaak doorsnee leerlingen, die af en toe herrie schopten,
maar niet echte gedragsproblemen hadden. Ze zijn serieus bezig met hun huidige
werk, of in enkele gevallen nog met een opleiding. Ze zijn (zeer) tevreden over de eigen
situatie. Alle jongeren die momenteel een opleiding volgen, behoren tot deze categorie.
Allochtone jongeren zijn in deze categorie schoolverlaters oververtegenwoordigd.
Tussen jongens en meisjes is er geen verschil.
75

76
Mohammed
Mohammed komt uit een net, harmonieus gezin. Hij is de oudste van zeven kinderen. Hij zat in de
tweede klas van de MAVO, toen de problemen op school begonnen. Hij kreeg het vaak aan de
stok met leerkrachten, doordat hij niet kon stilzitten en de les verstoorde. Nadat hij voor de tiende
keer uit de klas was gestuurd (gele kaarten), werd hij geschorst. Mohammed ging graag naar scho
ol en vindt een opleiding belangrijk voor de toekomst. Hij had dus liever willen blijven.
Via de school is hij naar Tijdelijke Opvang gestuurd, en de leerplichtambtenaar zorgde ervoor dat
hij vervolgens naar het WIL-project (Werken Is Leren) kon. Hier had hij het naar zijn zin. Hij kon
er veel met zijn handen werken en had er meer vrijheid. Binnen het WIL-project ging hij een cursus
automonteur op het CBB volgen. Zijn plan was om na deze cursus via het leerlingwezen alle
monteurdiploma's te halen. Om daarmee te beginnen, zou hij eerst een baan moeten vinden. Via
een kennis vond hij werk als automonteur in een kleine garage. Hij stopte dan ook met de CBBcursus
en het project.
Hij is tevreden over de combinatie van werk en school. Op school gaat het ook veel beter dan op
de MAVO. De omgang met docenten en medeleerlingen is leuker, hij maakt het huiswerk beter en
haalt goede cijfers. Na enkele jaren blijkt nu dat Mohammed inderdaad 4 jaar in het leerlingwezen
succesvol heeft afgesloten en nog bezig is met de laatste 2 jaar (eerste monteur + APK). Zijn plannen
komen tot nu volledig uit. Hij was ook moeilijk te bereiken, omdat hij overdag werkte en ‘s
avonds vaak aan het leren was. Uiteindelijk wil hij een eigen bedrijf beginnen.
11.4 Tot slot
In met name het landelijk onderwijs- en arbeidsmarktbeleid staat de aandacht voor
voortijdig schoolverlaten sinds de jaren tachtig centraal. Met de introductie van het
begrip ‘startkwalificatie’ heeft de overheid aangegeven, welk opleidingsniveau het
minimaal noodzakelijk acht voor de inrichting van de Nederlandse samenleving en
voor een goede positie van een individu op de arbeidsmarkt. Tegelijk zijn verschillen
tussen diverse sociale groepen in de samenleving zichtbaar bij het behalen van dit
minimum-niveau; ietwat eenvoudig uitgedrukt hebben allochtonen en arbeiderskinderen
minder kansen in dit opzicht.
Vanuit eenzelfde gedachte is door het ITS het eerste schoolverlatersonderzoek uitgevoerd.
Na de tweede serie interviews in 1995 bestond de indruk dat de situatie wat betreft
arbeids- en onderwijsdeelname zich op negatieve wijze ontwikkelde: een deel van
de werkloze schoolverlaters leek moeilijk plaatsbaar in het arbeidsproces en sommigen
verkeerden in problematische omstandigheden. Deze indruk dient enigszins te worden
bijgesteld. In 1997 is de werkloosheid niet toegenomen. Van de tien jongeren die in
1995 werkloos waren, hebben er intussen zes alsnog een baan gevonden. Twee van de
vier jongeren die sinds die tijd werkloos zijn, zijn daarnaast niet op zoek naar werk.
Toch zijn verschillende conclusies, mede in het licht van beleid voor voortijdig school-

verlaters, mogelijk. Uitgaande van de onderscheiden typen schoolverlaters zijn verschillende
maatregelen denkbaar.
11.4.1 Instabiele arbeidsloopbanen
De ‘ongeschoolde ambachtswerkers’ lijken tevreden en bezig aan een stabiele arbeidsloopbaan,
maar het blijft de vraag wat er gebeurt bij een onverhoopt ontslag. Een voorbeeld
is het meisje dat sinds het failliet gaan van de fruitkraam niet langer succesvol en
tevreden is; zij is nu eerder een ‘geldverdiener’. De ‘geldverdieners’ hebben een twijfelachtige
positie op de arbeidsmarkt. Nu zij ouder worden, ligt het spook van de werkloosheid
op de loer.
Het grootste probleem voor de zeer voortijdig schoolverlaters lijkt (nog) niet de werkloosheid,
maar eerder de onzekere status van eventuele banen. Flexibiliteit wordt in dit
licht nauwelijks als kwaliteit gewaardeerd. De meesten hebben sinds het schoolverlaten
noch een stabiele arbeidsloopbaan opgebouwd, noch een stabiele onderwijsloopbaan.
En velen merken ondertussen dat zij zonder diploma’s en op een wat oudere
leeftijd moeilijk kunnen concurreren op de arbeidsmarkt, ook in banen van een relatief
lage kwaliteit en met onzekere arbeidsvoorwaarden. De vrijheid om een nieuwe weg in
te slaan, is in hun perceptie afwezig: het vinden van een vaste baan wordt steeds belangrijker
omdat de concurrentie van onderop (van nog jongere arbeidskrachten) en
van leeftijdgenoten met een diploma heviger wordt.
11.4.2 Trajecten richting werk
Voor de werkloze en problematische schoolverlaters zijn werkervaringsplaatsen of een
combinatie van ‘werken en leren’ relevant. Door de participatie in dit soort projecten
kan eventueel meer gerichte begeleiding plaatsvinden. Voor sommigen is de problematiek
echter dermate complex, dat de JWG-organisatie niet veel meer kan doen dan
doorverwijzen naar de hulpverlening.
Een kwart van de zeer voortijdig schoolverlaters is werkloos en dit gaat veelal gepaard
met ontevredenheid en spijtgevoelens over het schoolverlaten. De meeste jongeren zijn
ook tevreden over bepaalde vormen van ondersteuning, zoals in het kader van de JWG
en het leerlingwezen. Veel schoolverlaters zijn afgeknapt op het schoolse en algemene
karakter van de reguliere opleidingen. De introductie van de arbeidsmarktgerichte
leerweg in het voortgezet onderwijs en het assistenten-niveau in het beroepsonderwijs
sluit hier goed op aan. Consequentie is wel dat het streven om een startkwalificatie te
halen indirect wordt losgelaten. De jongeren in dit onderzoek (b)lijken extra ondersteuning
ook echt nodig te hebben om de eigen situatie te verbeteren. Anderzijds bieden
77

projecten niet altijd een structurele oplossing; enkele drop-outs zijn na een werkervaringsplaats
weer werkloos geraakt.
11.4.3 Trajecten richting een startkwalificatie
Voor de loopbaanplanners geldt dat zij met name meer behoefte hebben aan informatie
over verdere opleidingen. Daarnaast geldt dat juist deze groep op zich na enige tijd het
nut van opleidingen is gaan inzien voor het vinden van leuk werk. Het leerlingwezen
en - in mindere mate - het kort-MBO vervult voor hen een heel belangrijke rol.
Sinds het schoolverlaten zijn 12 respondenten gedurende langere periode in aanraking
geweest met het leerlingwezen; daarnaast zijn vijf schoolverlaters bovendien ooit nog
aan het kort-MBO begonnen. Daardoor kan van 44% gezegd worden dat zij ook na het
schoolverlaten nog in een onderwijstraject richting een startkwalificatie hebben geparticipeerd.
Bij acht respondenten (22%) heeft dit geleid tot een diploma op het niveau
van de primaire startkwalificatie (3 x kort-MBO en 5 x leerlingwezen).
Ruim vijf jaar na het schoolverlaten is dan duidelijk dat voor de meesten een eind is
gekomen aan de onderwijsloopbaan: of men heeft een diploma gehaald, of het behalen
van een startkwalificatie is uit de toekomstplannen verdwenen. Voor de groep zeer
voortijdig schoolverlaters is duidelijk dat vijf jaar na het schoolverlaten velen het idee
hebben, dat het te laat is om nog een opleiding te gaan doen. De combinatie van werkervaringsplaatsen
met een opleidingscomponent kan voor hen dan aantrekkelijk zijn.
Om deze reden wordt hier gewezen op de landelijke constatering dat de vraag naar het
leerlingwezen het aanbod overstijgt. Voor de bestrijding van voortijdig schoolverlaten
is een afdoende aanbod van plaatsen in dit kader zeer belangrijk.
11.4.4 Specifiek beleid voor allochtonen
Het aantal jongeren dat een baan heeft of een vorm van onderwijs volgt, is bij de
allochtone en autochtone drop-outs ongeveer even groot. Het hogere ambitie-niveau
van de allochtonen laat zich gevoelen in hun arbeidsloopbaan en ditmaal in het zoeken
naar mogelijkheden om promotie te maken.
Opvallend is dat de allochtone jongeren vaker een opleiding hebben gevolgd dan de
autochtone jongeren. Dit heeft ertoe geleid dat de allochtonen relatief vaak een primaire
startkwalificatie hebben behaald. Op de langere termijn lijken ze steeds meer hun
draai te vinden en zodoende meer tevreden te worden. Zij oordelen uiteindelijk nagenoeg
even positief over hun situatie als de autochtone jongeren. Na de voorgaande
metingen leek het erop dat de keuze voor scholing door allochtonen uit noodzaak gebo-
78

en was, omdat het lastig was werk te vinden. Uiteindelijk heeft zich dit ten goede gekeerd.
Vrijwel alle allochtonen geven overeenkomstig het bovenstaande aan dat hun buitenlandse
herkomst geen enkele invloed heeft uitgeoefend op de gebeurtenissen rondom
en na het schoolverlaten. Discriminatie wordt slechts een enkele maal ervaren. Tegelijk
is dan de conclusie dat juist bij allochtone schoolverlaters toeleiding richting onderwijs
zinvol kunnen zijn. Hun houding tegenover school en scholing is immers niet zo negatief,
als bij de meer arbeidsmarktgerichte autochtone jongeren.
Gezien het ontbreken van structurele opvang direct na het schoolverlaten, hetgeen is
gebleken uit de interviews in 1994, is dit een aandachtspunt voor beleidsmakers. De
toeleiding terug naar het onderwijs kan beter worden geregeld. Het is overigens mogelijk
dat met de introductie van de RMC-functie in 1994 de opvang voor jongeren, die in
de jaren na 1994 de school verlieten, is verbeterd. Ten tijde van het schoolverlaten van
de huidige onderzoeksgroep bestond zo’n centraal meld- en coördinatiepunt immers
niet.
79

Afkortingen
AAJ Activerend Arbeidsmarktbeleid voor Jongeren
BVE Beroepsopleiding en Volwassenen Educatie
CBB Centrum voor Beroepsoriëntatie en Beroepsoefening
CIOS Centraal Instituut voor de Opleiding van Sportleiders
GAK Gemeentelijk Arbeidskantoor
HAVO Hoger Algemeen Vormend Onderwijs
I-VBO Individueel-Voorbereidend Beroepsonderwijs
JWG De Jeugdwerkgarantie-organisatie
MAVO Middelbaar Algemeen Vormend Onderwijs
MBO Middelbaar Beroepsonderwijs
OVB Onderwijsvoorrangsbeleid
RBA Regionaal Bureau Arbeidsvoorziening
RMC Regionale Meld- en Coördinatie functie
VBO Voorbereidend Beroepsonderwijs
VWO Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs
WEB Wet Educatie en Beroepsonderwijs
WBEAA Wet Bevordering Evenredige Arbeidskansen voor Allochtonen
81

Literatuur
Bock, B. & B. Hövels (1991). Een kwantitatief beeld van de groep voortijdige schoolverlaters.
Zonder beroepskwalificatie uit het onderwijs. Deel 1. Nijmegen: ITS.
Bosker, R. & W. Hofman (1994). School effects on drop out. A multi-level logistic
approach to assessing school-level correlates of drop out of ethnic minorities. Tijdschrift
voor Onderwijsresearch. 19 (1): 50-64.
Dekkers, H. & G. Driessen (1997). Evaluation of educational priority policy in relation
to early school leaving. In Studies in Educational Evaluation. 23 (3): 209-230.
Driessen, G. & H. Dekkers (1997). Voortijdig schoolverlaten en de overgang naar
arbeidsmarkt en vervolgopleidingen. Nijmegen: ITS.
Eimers, T. (1995). Een vangnet van strohalmen. Nijmegen: ITS.
Eimers, T. & B. Hövels (1991). Aanpak, werkwijze en effecten van beloftevolle projecten.
Zonder beroepskwalificatie uit het onderwijs. Deel II. Nijmegen: ITS.
Harkink, B, M. Oyen & H. Dekkers (1995). Zeer voortijdig schoolverlaters. De situatie
van autochtone en allochtone jongeren na het schoolverlaten. Nijmegen: ITS.
Hofman, W. (1993). Effectief onderwijs aan allochtone leerlingen. Delft: Eburon.
Kroft, H., G. Engbersen., K. Schuyt., & F. van Waarden (1989). Een tijd zonder werk.
Een onderzoek naar de levenswereld van langdurig werklozen. Leiden/Antwerpen:
Stenfert Kroese.
Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen (1991). Profiel van de Tweede Fase
voortgezet onderwijs. Zoetermeer: O&W.
Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen (1993). Een goed voorbereide start. Notitie
voortijdig schoolverlaten. Zoetermeer: O&W.
Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (1996). De arme kant van Nederland.
Den Haag: SZW.
Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (1997). Sociale Nota 1997. Den
Haag: SZW.
Mooij, T. (1979). Probleemanalyse van het voortijdig schoolverlaten in het LBO, MA-
VO, HAVO en VWO. Nijmegen: ITS.
83

Mulder, L. (1991). De overgang van basis- naar voortgezet onderwijs van de OVBdoelgroepen.
Advies, schoolkeuze en rapportcijfers in het eerste leerjaar. Nijmegen:
ITS.
Mulder, L. & B. Pijl (1992). De onderwijspositie van leerlingen uit de OVB-doelgroepen
na twee jaar voortgezet onderwijs. Nijmegen: ITS.
Riemersma, F.S.J. & A.C.C. den Oever (1994). De school voor de leerling. Over voortijdig
schoolverlaten: onderzoeksbevindingen, adviezen en maatregelen.
Tesser, P & J. Veenman (1997). Rapportage minderheden 1997. Van school naar
werk; de arbeidskansen van jongeren uit de minderheden in verband met het door
hen gevolgde onderwijs. Rijswijk: Den Haag.
Voncken, E. (1994). Over de grenzen van de school. Een onderzoek naar ontwikkelingen
in het voortijdig schoolverlaten in het Rijnmondgebied, 1982-1991. Amsterdam:
SCO.
Vries, G. de (1993a). Schoolverzuim en schooluitval in het voortgezet onderwijs. Een
literatuurstudie. Amsterdam/Lisse: Swets & Zeitlinger.
Vries, G. de (1993b). Het pedagogisch regime. Groei en grenzen van de geschoolde
samenleving. Amsterdam: Meulenhoff.
Wit, W. de & H. Dekkers (1994). Schoolverlaten in de eerste vier jaar voortgezet
onderwijs. Omvang en achtergronden van voortijdig schoolverlaten van autochtone
en alochtonen leerlingen. Nijmegen: ITS.
Wit, W. de & H. Dekkers (1996). Geen goed voorbereide start? Voortijdig schoolverlaten
in het voortgezet onderwijs. Nijmegen: ITS.
Wit, W. de, C. Suhre & L. Mulder (1993). De onderwijspositie van de OVBdoelgroepleerlingen
na drie jaar voortgezet onderwijs. Nijmegen: ITS.
84

Bijlage I
Arbeids- en onderwijsloopbanen sinds het schoolverlaten.
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997
1 feb93 weg
3 mnd MTS
5 mnd LLW
2 juni91
weg
5 mnd N
2 mnd P
10 mnd N
3 mrt92 weg
3 mnd J
5 mnd MAVO
4 dec91
weg
7 mnd KMBO
5 mnd MAVO
LLW 7 mnd LLW
5 mnd W
W W
W W W W 6 mnd N
1 mnd W
1 mnd N
7 mnd MAVO
5 mnd N
7 mnd N
5 mnd W
7 mnd N
1 mnd
O&S
4 mnd N
3 mnd W
6 mnd N
3 mnd W
4 mnd N
2 mnd W
1 mnd N
5 mnd W
W W W W
5 dec92 weg O N 4 mnd JWG
8 mnd N
6 okt91
weg
3 mnd N
7 juli91
weg
5 mnd N
8 mrt92 weg
3 mnd N
6 mnd W
N 3 mnd N
9 mnd W
N 3 mnd N
9 mnd LLW
9 juli93 weg
2 mnd O
3 mnd N
10 mrt93 weg
2 mnd W
1 mnd O
6 mnd N
11 okt92 weg
2 mnd N
9 mnd W
3 mnd N
LLW 6 mnd LLW
6 mnd W
N N
W W W
W W
W W W W W
1 mnd N
9 mnd LLW
2 mnd W
7 mnd
JWG
1 mnd O
4 mnd N
JWG N N
2 mnd W
6 mnd N
N N N 4 mnd N
4 mnd W
W 8 mnd D
4 mnd W
1 mnd N
11 mnd W
W
85

Arbeids- en onderwijsloopbanen sinds het schoolverlaten.
86
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997
12 juli92 weg
5 mnd O
13 juli92 weg
5 mnd W
14 juli92 weg
5 mnd W
15 juli92 weg
2 mnd N
3 mnd W
16 juli91
weg
5 mnd
W
17 juli92 weg
5 mnd KMBO
18 juli91
weg
5 mnd N
O 7 mnd O
5 mnd
LLW
W 8 mnd D
4 mnd W
LLW 7 mnd LLW
5 mnd W
W
W W W
W W W W W
W W W W W
W W 7 mnd W
5 mnd N
10 mnd LLW
2 mnd N
19 okt92 weg
2 mnd MAVO
20 feb92 weg
5 mnd N
5 mnd LLW
21 juli92 weg
5 mnd O
22 dec91
weg
23 dec91
weg
11 mnd P
1 mnd N
KMBO KMBO 8 mnd D
4 mnd N
3 mnd N
9 mnd W
N
5 mnd LLW
3 mnd N
2 mnd W
6 mnd N
1 mnd W
2 mnd MBO
10 mnd W
6 mnd N
6 mnd W
N 6 mnd N
6 mnd J
8 mnd W
4 mnd N
7 mnd
LLW
5 mnd W
N 6 mnd N
6 mnd W
7 mnd N
4 mnd LLW
1 mnd N
11 mnd W
N
W
LLW 7 mnd
LLW
1 mnd N
W W W
W N W N
8 mnd W
4 mnd N
3 mnd W
6 mnd
LLW
3 mnd N
6 mnd N
6 mnd JWG
1 mnd W
11 mnd N
6 mnd JWG
6 mnd W
W
N N
O N N 1 mnd N
5 mnd J
2 mnd N

Arbeids- en onderwijsloopbanen sinds het schoolverlaten.
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997
24 mrt93 weg
9 mnd N
25 okt91
weg
2 mnd
W
8 mnd N
4 mnd D
4 mnd D
8 mnd N
3 mnd LLW
9 mnd W
W W W W W W
26 mrt93 weg
2 mnd N
7 mnd W
27 feb92 weg
5 mnd N
5 mnd O
7 mnd O
5 mnd KMBO
28 juli93 weg
5 mnd CIOS
29 okt92 weg
2 mnd N
30 juli91
weg
5 mnd N
31 nov91
weg
1 mnd N
7 mnd N
5 mnd KMBO
KMBO KMBO
6 mnd W
5 mnd N
7 mnd W
32 dec92 weg 3 mnd P
5 mnd W
4 mnd N
33 juli92 weg
2 mnd N
3 mnd W
34 juli92 weg
5 mnd HAVO
W W W W
KMBO 4 mnd
KMBO
8 mnd N
CIOS 6 mnd CIOS
6 mnd W
7 mnd
KMBO
5 mnd N
1 mnd N
6 mnd JWG
5 mnd
KMBO
W 1 mnd O
11 mnd N
1 mnd N
6 mnd W
5 mnd LLW
6 mnd W
2 mnd N
4 mnd W
N
LLW
W
KMBO 7 mnd
KMBO
1 mnd
MBO
10 mnd N
2 mnd M
W W W W W
N N N 2 mnd N
6 mnd
JWG
W W W 7 mnd W
5 mnd N
2 mnd HAVO
5 mnd N
5 mnd LLW
7 mnd
LLW
5 mnd N
N 7 mnd N
5 mnd W
M
5 mnd N
3 mnd W
W
87

Arbeids- en onderwijsloopbanen sinds het schoolverlaten.
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997
35 juli91
weg
5 mnd
VSO
7 mnd VSO
5 mnd LLW
36 juli92 weg
5 mnd KMBO
37 nov91
weg
1 mnd P
6 mnd P
6 mnd O
38 juli92 weg
5 mnd N
39 sept92 weg
3 mnd N
LLW 3 mnd
LLW
9 mnd
JWG
KMBO 7 mnd
KMBO
5 mnd
MBO
O 1 mnd O
5 mnd N
6 mnd
LLW
2 mnd N
10 mnd JWG
5 mnd N
2 mnd W
5 mnd N
2 mnd
JWG
6 mnd W
4 mnd N
JWG JWG JWG
MBO 7 mnd MBO
5 mnd N
5 mnd N
3 mnd W
LLW LLW LLW
5 mnd N
2 mnd W
5 mnd N
5 mnd N
2 mnd W
5 mnd N
N N N N
Verklaring der afkortingen:
O = Opleiding
LLW = Leerlingwezen
N = Niks
W = Werk
JWG = JWG
M = Melkertbaan
D = Dienst
J = Justitie
O&S = Oriëntatie en Schakelen
P = Project
Een grijs gearceerde cel duidt op de periode, dat de leerling in het voortgezet onderwijs zat.
2 mnd N
6 mnd W