Musis april 2009 nr. 4 - Gemeente Schiedam

kende en Roëde als directeur van het Stedelijk Museum
Schiedam een grote tentoonstelling geboden had.
In een op 29 mei 1969 gedateerde brief van één van de
architecten van het ziekenhuis E. Smid schrijft deze aan
de voorzitter van de bouwcommissie J.Jansen: ‘Zoals wij U
reeds eerder mededeelden hebben wij contact gehad met de
kunstenaar de heer J. Roëde te ’s-Gravenhage op 15 en 16
april 1969 voor het maken van een ontwerp voor de ramen
van de Aula van het Mortuarium. Het advies hiertoe was van
Hans Paalman die de architecten op 27 mei 1969 trouwens een
opsomming deed toekomen voor de – per ruimte – benodigde
kunstwerken zoals, onder andere, een wandkleed plus
schilderij plus sculptuur voor de bibliotheek, een wandkleed
of schilderij voor de directiekamer, grafische werken voor een
aantal dagverblijven en zusterstations, een schilderij voor
de kantine en een wandkleed voor de wachtruimte van het
mortuarium.
Zoals uit de verschillende correspondenties blijkt, stond de
opdracht aan Jan Roëde al vanaf de allereerste aanbeveling
door Hans Paalman vast en waren de briefwisselingen feitelijk
formaliteiten evenals het honorarium waarvoor een bedrag
Maar, die commissie was helemaal
niet bezig. Integendeel, de zaak
was zo goed als beklonken. Op 2
mei 1969 hadden Paalman en de
architecten reeds een rondgang door
het gebouw gemaakt en besproken
waar welke kunstwerken zouden
moeten komen.
tussen 17.500,- (door Jan Roëde gevraagd) en 20.000,- gulden
(door Paalman en de architecten geschat) werd gereserveerd.
Behoefte aan rituelen
Ondertussen lag er op 2 juni 1969 wederom een brief van C.
Etman aan de Edelachtbare Mijnheer de burgemeester waarin
hij zich afvraagt: ‘Moet ik op het uitblijven van het antwoord
concluderen dat de burger laag geschat wordt en dat hij maar
liever z’n neus niet moet steken in zaken die men liever
verborgen houdt’. Natuurlijk was dit niet het geval, bezwoer
burgemeester Roelfsema in een op 6 juni 1969 gedateerd
briefje, alleen was de commissie nog steeds bezig zich te
beraden over Etmans allereerste brief, die van 21 februari.
Maar, die commissie was helemaal niet bezig. Integendeel,
de zaak was zo goed als beklonken. Op 2 mei 1969 hadden
Paalman en de architecten reeds een rondgang door het
gebouw gemaakt en besproken waar welke kunstwerken
zouden moeten komen. Op 27 mei 1969 stuurde Paalman
hierover een advies aan de architecten, die op 29 mei aan
de bouwcommissie lieten weten volledig achter het voorstel
van Hans Paalman te staan. Bovendien was Jan Roëde bijna
klaar met zijn ontwerp. Op 11 juni presenteerde de laatste
het ontwerp van een glasapplicatie voor het mortuarium aan
de leden van de museumcommissie alsmede de directeur,
de architecten en de bouwcommissie. De dag daarna zond
hij een schriftelijke toelichting op het ontwerp, bestemd voor
burgemeester en wethouders.
Jan Roëde merkte daarin op geen onbekende te zijn
in Schiedam. Enkele jaren daarvoor had hij een grote
tentoonstelling in het Stedelijk Museum gehad en nog
recent had hij geëxposeerd in Galerie Punt 4. Het museum
had bovendien enkele schilderijen van hem gekocht en
ook in de collecties van Schiedamse verzamelaars was hij
vertegenwoordigd.
Roëdes toelichting zaagde overigens van dik hout planken.
Beginnend met de opmerking dat hij een opdracht als deze
alleen aanvaardde wanneer het werk zou worden geplaatst in
een bouwwerk van zeer goede architectuur(!) sprak hij van een
zeer lange en diepgaande mentale voorbereiding en van zijn
opvatting dat ‘het phenomeen dood is de voornaamste drijfveer
voor het scheppen van religies geweest, meer nog dan voor
het scheppen van filosofische systemen’. En als het college
van deze eenvoudige stad door dit argument nog niet was
overtuigd had Roëde nog het volgende: ‘Om velerlei redenen
waaronder respekt voor datgene wat de overledene was en
waaronder zeker ook zelfrespekt omdat we zelf vallen in deze
categorie, begeleiden we de dood met ceremonie. Ceremonie
is ook een psychologische methode voor het scheppen van of
herstellen van zekerheid. In de grote open ruimte waarmee de
dood ons confronteert, voor zover we niet onvoorwaardelijk
geloven in een vast patroon van wat er na de dood met
ons gebeurt, hebben we behoefte aan rituelen waarmee we
afgeleid worden van onze angst. We hechten aan duidelijke
vormen waarmee we aan onze geruststellende abstracties
tegen de dood meer waarde verlenen’. Geen wonder dus dat
het gemeentebestuur meteen overstag ging bij het begeleidend
verzoek van de architecten aan Jan Roëde de opdracht te
willen verstrekken voor het maken van zes glasappliques. En
passant vroegen ze ook nog even een aanvullend krediet van
80.000 gulden te verlenen voor kunstaankopen voor de rest
van het gebouw.
In de opdracht aan Roëde was de voorwaarde opgenomen
dat hij de Schiedamse glazeniers André en Frits Henderickx
in de uitvoering zou betrekken. Hans Paalman zag daar niets
in, maar een uitgangspunt was toch dat bij de versiering van
het nieuwe ziekenhuis ook Schiedamse kunstenaars zouden
worden betrokken. Inderdaad legde Jan Roëde contact met
de beide broers, maar zonder succes. Jan Roëde in een
brief aan de architecten van 30 juni 1969; ‘Ik kreeg sterk de
indruk dat zelfs als ik erin zou slagen hen over te halen om
in de uitvoering te participeren, de samenwerking, gezien de
autoritaire plaats van iedere ontwerper, niet ideaal zou zijn en
niet in het belang van het resultaat waar ik verantwoordelijk
voor ben’. Een begrijpelijke conclusie na een al even
begrijpelijk de boot afhouden door André en Frits Henderickx.
Kunstenaarsprotest
Met het verkrijgen en verlenen van de opdracht voor het
maken van de aard- en nagelvaste glasappliques van Jan
Roëde die nu voorzichtig moeten worden uitgenomen waren
slechts een dikke drie maanden gemoeid.
Het kon niet uitblijven dat de Schiedamse kunstenaars
protesteerden tegen de snelheid waarmee de opdracht aan Jan
Roëde erdoorheen werd gejast, terwijl naar de Schiedammers
niet werd omgekeken. In maart noemde Paalman in een brief
weliswaar de namen van Diet Wiegman, Cees Bouw en Piet
van Stuijvenberg als Schiedamse kunstenaars waarvan werk
kon worden aangekocht. In de afrekening van het Stedelijk
Museum aan de administrateur van het Gemeenteziekenhuis
Musis 8 9 Musis
over het jaar 1969 blijkt het gegaan te zijn om een compositie
van Cees Bouw. Hiervoor had Paalman duizend gulden
neergeteld, naast een wandkleed voor 2.500,- gulden en een
schilderij voor 1.500,- gulden. Dat was alles.
Paalman, die er overigens nooit een geheim van maakte dat
hij de Schiedamse kunstscene eigenlijk maar niks vond, kwam
door zijn optreden uiteindelijk onder vuur te liggen. Ook in de
Schiedamse gemeenteraad werd de vraag gesteld: ‘Worden
kunstenaars uit deze gemeente uitgenodigd mede te werken
aan de artistieke verfraaiing van het Gemeente-Ziekenhuis? Zo
ja, welke opdrachten zijn dan terzake reeds verstrekt en welke
opdrachten kunnen er nog volgen?
Paalman moest het antwoord hierop schuldig blijven. Buiten
de opdracht aan Jan Roëde was er geen enkel ander initiatief
geweest, al komt hij in een brief van 23 september plots op
de proppen met een - nergens in de briefwisselingen met de
architecten terug te vinden - advies om prijsopgave te vragen
bij Frits Henderickx en Cees Bouw. Met gespeelde onschuld
berichtte hij in deze brief aan burgemeester en wethouders:
‘Aangezien ik heb vernomen dat door uw College een bedrag
van f. 100.000,- op de begroting hiervoor is opgenomen,
Het stadsbestuur nam het enige
besluit dat gezien de situatie
wenselijk en zelfs mogelijk was.
Het stelde een ‘Adviescommissie
voor stadsverfraaiing in- en aan
gebouwen’ in onder voorzitterschap
van de door iedereen gerespecteerde
en deskundige Goos Verweij.
hetgeen 1% van de ruwe bouwsom is, zou ik het op prijs
stellen indien voor de verdere besteding van deze gelden
adviezen gevraagd zouden worden aan een breder gevormd
advieslichaam. Mede gelet op de grieven van beeldende
kunstenaars dat in deze zaken één persoon een bindend
advies geeft zou ik u willen verzoeken het in die banen te
leiden dat een zo breed mogelijk gevormde commissie zich
verder over deze aangelegenheid buigt’.
Het stadsbestuur nam het enige besluit dat gezien de
situatie wenselijk en zelfs mogelijk was. Het stelde een
‘Adviescommissie voor stadsverfraaiing in- en aan gebouwen’ in
onder voorzitterschap van de door iedereen gerespecteerde en
deskundige Goos Verweij. Diens sturende hand is onmiddellijk
zichtbaar. In de uitwerking van de éénprocentsregeling wordt
verder een duidelijke lijn gevolgd. Naast Jan Roëde die tevens
werd gevraagd de ramen te ontwerpen die de polikliniek
moesten sieren, werden kunstenaars als onder andere
Bouke Ylstra, Hannie Bal (vanwege de prettige ervaringen
die de geneesheer-directeur met deze kunstenaar heeft,
zoals het advies aan B. en W trouwhartig meldt) en Cees
Bouw uitgenodigd. De laatste nu voor het maken van een
driedimensionaal werk, bestemd voor de koffiekamer.
Met zijn brief van 23 september sloop Hans Paalman stilletjes
weg van de brandhaard die hijzelf had aangestoken.
Hij wist immers donders goed dat een bedrag van
honderdduizend gulden voor kunstaankopen en opdrachten
ter beschikking stond. In vrijwel elke brief tussen
museumdirecteur, architecten en stadsbestuur wordt dit bedrag
expliciet genoemd. Terugkijkend lijkt hem in de kunstaankopen
voor het Schiedamse ziekenhuis slechts één onderdeel echt te
hebben geïnteresseerd: de glasappliques van Jan Roëde. Dat
had hij de kunstenaar en de architecten beloofd, zo spreekt uit
alle brieven. De rest mocht door anderen worden uitgezocht.