Musis april 2009 nr. 4 - Gemeente Schiedam

Jeremias van Vliet (1602–1663)
Geld maakt niet gelukkig
Han van der Horst
Toen hij in 1663 overleed, was Jeremias van Vliet een gerespecteerd man en
waarschijnlijk de rijkste burger van Schiedam. Maar geld maakt niet gelukkig. Hij liet
eenmaal te vaak berekening voor liefde gaan en daarom mocht hij zijn drie dochters nooit
meer terugzien. Daar heeft de Thaise koning Prasat-Thong persoonlijk voor gezorgd.
Eeuwout Huybrechtz en Maritge
Cornelisd. maakten zeker geen deel uit
van de smalle gemeente. Toch kon je
niet zeggen, dat hun zoon Jeremias met
een gouden lepel in de mond geboren
was. Jonge mensen van zijn slag bood
het vissersstadje Schiedam redelijke,
maar bescheiden vooruitzichten. Tenzij
ze het zeegat uitvoeren. In de naburige
steden Delft en Rotterdam bevond zich
een kamer (vestiging) van de Vereenigde
Oost-Indische Compagnie (VOC), die
altijd op zoek was naar energieke
mannen. De kamer van Rotterdam
stelde Jeremias aan tot schrijver, een
vooral administratieve functie met
uitzicht op commercieel gerichte
managementbanen, zoals onder- en
zelfs opperkoopman. Hij gaf openlijk toe,
dat rijk worden zijn enige motivatie was.
In 1628 ging hij scheep op het Wapen
van Rotterdam, bestemming Batavia.
Wanneer Jeremias terug zou keren, was
ongewis, maar dat kon in principe vele
jaren duren.
Particuliere handel
In opdracht van de Heren XVII, de Raad
van Bestuur van de VOC, smeekten
alle schepelingen dagelijks bij God
Almachtig de kracht af om zich verre te
houden van de particuliere handel. In het
oprichtingsjaar 1602 had de VOC van de
overheid het monopolie gekregen van
alle handel op Azië. Ze wilden niet dat
het eigen personeel onder haar duiven
schoot. Dat moest zich tevreden stellen
met vaste gages en van bonussen had
nog nooit iemand gehoord. Zo verdiende
een opperkoopman zestig gulden
per maand. Dat was een behoorlijk
inkomen, maar rijk werd je er niet van.
De grote winst zat in die doodzonde, de
particuliere handel.
Vrijwel zonder uitzondering gaf het
commercieel personeel van de VOC
op de schepen goederen mee die
voor eigen rekening werden verkocht.
Daarvoor bestonden uitgebreide
netwerken met “voor wat, hoort wat” als
Jeremias pakte het
drastisch aan. Hij
huurde een echtgenote
met de juiste ingangen.
Dat was de beste en
de snelste manier om
gebruik te kunnen
maken van Thaise
netwerken.
het leidend beginsel. Regelmatig liepen
particuliere handelaars tegen de lamp.
Zij werden dan overladen met smaad
de Compagnie uitgegooid. Dat had niets
met integere collega’s te maken. Daar
zat onveranderlijk een bedrijfsintrige
achter, want binnen het VOC-personeel
waren vele netwerken die elkaar de
lucratiefste posities betwistten. Jeremias
wist dit, toen hij in Rotterdam aan boord
stapte. Hij was lang niet de eerste of de
enige Schiedammer die zijn heil in Indië
zocht. Zo bracht ene Willem Jansz. het
tot kapitein van het Wapen van Delft.
En sinds 1620 maakte het fluitschip
Schiedam (350 ton) deel uit van de VOCvloot.
In 1633 verging het jammerlijk.
Daarna vernoemde het bedrijf nog
tweemaal een schip naar onze stad, die
ook allebei te gronde gingen.
Een reis naar Batavia duurde in
Jeremias’ tijd zes tot acht maanden.
Steevast ontstond tijdens de overtocht
gebrek aan water en vitaminerijk
voedsel, zodat tal van (tropische) ziektes
greep kregen op de bemanning, die bij
vertrek – met passagiers – zo’n twee-
tot driehonderd personen telde en bij
aankomst vaak genoeg was gehalveerd.
Het Wapen van Delft maakte een
standaardovertocht en bereikte de rede
van Batavia in februari 1629.
De VOC was oorspronkelijk gesticht om
uit de Oost-Indische archipel specerijen
te halen. In de praktijk had het zakelijk
model zich verbreed. De Compagnie
bezat factorijen (handelskantoren) van
Perzië tot en met Japan. Ze had zich
met haar efficiënte fluitschepen – een
Zaans ontwerp – een belangrijke positie
verworven binnen de interaziatische
handel. Daarmee werden zelfs de grote
winsten gemaakt die de aandeelhouders
in de Republiek tevreden hielden, veel
meer dan met de import van specerijen.
Jeremias werd onmiddellijk ingezet
voor die handel binnen Azië. Hij moest
doorreizen naar de handelspost Firado
in Japan, waar hij zich binnen vier jaar
opwerkte tot onderkoopman. Dat was
op zo’n buitenplaats een behoorlijk hoge
functie. Jeremias raakte er bovendien
bevriend met Joost Schouten die al
langer voor de VOC werkte en hem
min of meer aan de hand nam. In 1633
werden ze allebei overgeplaatst naar de
factorij bij Ayutthia, de hoofdstad van
Siam, zoals Thailand toen nog heette,
waar Schouten de leiding overnam.
Musis 4 5 Musis
Dat was niet verwonderlijk, want er
bestonden veel handelscontacten tussen
Thailand en Japan. De koning hield
er zelfs een contingent vervaarlijke
samoerai op na, die als lijfwacht
fungeerden.
Huurhuwelijk
De factorij of loge stond vlak buiten
de muren van de Thaise hoofdstad
aan de Chao Phraya-rivier. De VOC
kocht er tal van producten, waaronder
hout, ivoor en buffelhuiden, maar
vooral rijst voor de voedselvoorziening
in Batavia. De almachtige Prasat-
Thong had een feitelijk monopolie
op bijna alle buitenlandse handel,
zodat goede contacten met het hof
een eerste vereiste waren. Jeremias
pakte het drastisch aan. Hij huurde een
echtgenote met de juiste ingangen.
Dat was de beste en de snelste manier
om gebruik te kunnen maken van
Thaise netwerken. Jeremias koos
voor de gewiekste zakenvrouw Osoet
Pegua uit het Burmese Mon-volk, dat
een belangrijke positie innam op de
markten van Ayutthaya. Osoet Pegua
had al enkele relaties achter de rug
met VOC-prominenten uit de factorij,
waaruit verschillende kinderen waren
voortgekomen. Met Jeremias kreeg zij
nog drie dochters, van wie hun vader
hartstochtelijk veel hield. Zijn baas
Schouten ondertussen bleek meer
geïnteresseerd in jonge mannen.
In zo’n huurhuwelijk vond een
ontmoeting plaats tussen de zakelijke
benadering en persoonlijke genegenheid.
De nadruk lag daarbij op het eerste.
Het viel, als het moest, gemakkelijk te
ontbinden. Rechten en plichten van de
echtelieden waren duidelijk evenals de
materiële beloning voor de echtgenote.
Het kon makkelijk worden ontbonden.
Het was, kortom, ideaal voor twee
migranten, die er allebei op uit waren
in den vreemde rijk te worden. Osoet
Perua en Jeremias van Vliet hebben veel
plezier van elkaar gehad. Zij kreeg een
sleutelpositie in de tussenhandel met de
VOC, hij verdiende in zijn Thaise periode
30.000 gulden. In hedendaagse termen:
hij werd multimiljonair.
Osoet Pegua speelde bovendien een
cruciale rol in de gevaarlijkste crisis uit
Jeremias’ loopbaan. In 1636 drongen
twaalf personeelsleden van de VOC
tijdens een uitje een boeddhistisch
klooster binnen, waar ze zich met hun
dronken koppen zo misdroegen, dat
zij opgepakt werden door het gevolg
van een prins. Dit kwam koning Prasat
Thong, één van de krachtfiguren uit
de Thaise geschiedenis, ter ore. Hij
ontstak in toorn en liet de inmiddels
ontnuchterde Hollanders naakt naar
een executieplaats slepen, waar zij in
de brandende zon aan palen werden
geketend. Een eindje verder stonden de
olifanten al klaar om ze dood te trappen.
Schouten was toevallig op dienstreis
naar Batavia, zodat Jeremias van Vliet
als tweede man op de ambassade deze
affaire moest oplossen. Dat is hem
dankzij de bemiddeling van Osoet Pegua
en het geven van geschenken op het
juiste moment aan de juiste personen
ook gebeurd. Prasath-Tong streek zijn
hand over zijn hart en begenadigde
de slachtoffers, maar Jeremias moest
zich wel vernederen. Het hele hof
kwam bijeen in de troonzaal, waar de
koning een speciale audiëntie hield.
Jeremias moest door de hele zaal over
de grond naar de koning toekruipen.
Hij had een schaaltje bij zich met
daarin een mengsel van gebakken
rijst en bloemblaadjes. De koning
sprak hem streng toe en daarop bood
Jeremias nederig zijn excuses aan.
Toen keerde hij de schaal boven zijn
hoofd om. Prasat-Thong sprak nu wat
vriendelijker woorden en daarmee
Jeremias moest door
de hele zaal over de
grond naar de koning
toekruipen. Hij had een
schaaltje bij zich met
daarin een mengsel
van gebakken rijst en
bloemblaadjes. De
koning sprak hem
streng toe en daarop
bood Jeremias nederig
zijn excuses aan. Toen
keerde hij de schaal
boven zijn hoofd om.
had Jeremias zijn positie en het leven
van zijn personeel gered. Hij moest
wel een document ondertekenen van
de volgende inhoud: “Ik beloof voor
zover het in mijn vermogen ligt om
gehoorzaam in overeenstemming
met de wetten de gebruiken van het
koninkrijk op te volgen alle orders
en aanbevelingen met betrekking tot
de Hollanders die in het koninkrijk
verblijven, welke afkomstig zijn van de
berckelang (hoge functionaris HvdH),
de tolk et cetera, en ik stem er mee
in dat ik als opperhoofd persoonlijk
aansprakelijk gehouden word voor alle
overtreders”. Uiteraard bracht Jeremias
over dit alles uitvoerig verslag uit bij de
gouverneur generaal in Batavia Antonio
van Diemen. Die reageerde met een
geweldige schrobbering: Jeremias had de
VOC belachelijk gemaakt met zijn laffe
optreden. Daarop reisde hij naar Batavia
om zich persoonlijk te verdedigen. In
dat kader schreef hij een uitgebreide
studie over de Thaise samenleving voor
de ogen van de gouverneur-generaal,
die – overtuigd door de kracht van het
verhaal – omdraaide als een blad aan
een boom. Van Diemen bevorderde
Jeremias tot opperkoopman en hoofd
van de loge in Ayutthaya, terwijl zijn
vriend Schouten een mooie functie
kreeg in Batavia. Jeremias’ rapport is
later uitgegeven als Beschrijving van
het Koningrijk Siam mitsgaders het
verhael van den oorsprong, onderscheid,
politieke regering, d’ecclésiatique en
costuymelijcke huyshouding van d’
edelen en burgerlijke lieden, alsmede
den loop der negotie en andere
remarquabele saeken des Koningrijks
Siam”. De Engelse vertaling is nog
steeds overal in Thailand te koop.
In 1642 vond Jeremias het tijd voor
een volgende carrièrestap. Hij zette
Osoet Pegua aan de kant door de
huwelijksovereenkomst te verbreken om
vervolgens te trouwen met Catharina
Sweers, zuster van Salomon Sweers,
extra-ordinaris Raad van Indië. Deze
bekleedde een positie direct onder de
gouverneur-generaal. Een en ander
wierp zijn vruchten af, want Jeremias
werd benoemd tot gouverneur van de
stad Malakka, die net op de Portugezen
veroverd was, een veel lucratievere
positie dan die aan het Thaise hof. Osoet
Pegua was woedend. Ze zorgde ervoor,
dat Jeremias zijn drie dochters nooit
meer zag. Ze gebruikte haar contacten
aan het hof om ervoor te zorgen, dat
koning Prasat-Thong aan háár kant
bleef staan. De rest van zijn leven heeft
Jeremias met een stroom brieven en
verzoeken geprobeerd om zijn dochters
naar Schiedam te krijgen, waar hij
inmiddels was teruggekeerd, maar dat
is hem niet gelukt. Osoet Pegua gaf de
gouverneur-generaal in Batavia zelfs