Printversie - Museum van de Nationale Bank van België

Bepaalde lokale betaalmiddelen zoals de
Katangakruisen trokken de aandacht van
buitenlanders, zowel kolonisten als handelaars.
Ze wilden vaak het lokale geld controleren en
probeerden het te gebruiken tot hun eigen voordeel.
In de 19de eeuw werden de kruisen bijvoorbeeld
gebruikt door de grote Arabische koopmannen op
hun handelsroutes naar Kenia aan de oostkust van
Afrika.
LAURA PLEUGER,
MUSEUMGIDS
Bibliografi e :
COQUET M., 1995. De l’anthropologie de l’art. Journal des africanistes, tome 65, fascicule 2 : p. 229.
KUHN G. en RABUS B., 2009. Geld ist, was gilt, München, Staatliche Münzsammlung München : p. 38.
LEKIME F., 1966. Katanga pays du cuivre, Verviers, Gérard : 208 p.
RIVALLAIN J., 1985. Paléomonnaies africaines : formes et fonctions. Actualité scientifi que. Bulletin de la
Société préhistorique française, tome 82, n° 9 : pp. 265-269.
RIVALLAIN J., 2001. Monnaies d’Afrique : visions africaines et visions européennes. Revue numismatique,
6e série, tome 157 : pp. 121-130.
Geïnteresseerd om ook de volgende afl everingen van het « object van de maand »
te ontvangen ? Verwittig ons via mail op museum@nbb.be
museum
van de
Nationale Bank van België
G E L D, E E N V E R H A A L
Wildewoudstraat 10 te 1000 Brussel.
Elke dag open van 10 tot 18 uur. Gesloten op maandag.
Voor meer informatie, bel naar + 32 2 221 22 06 of per e-mail museum@nbb.be
www.nbbmuseum.be
Vlag van de onafhankelijke staat Katanga
de de kijker
kijker
In In
Juli 2010
De Katangakruisen
Katangakruisen
Onlangs vierde de Democratische Republiek Congo de vijftigste verjaardag van haar
onafhankelijkheid. Van deze gelegenheid maken we gebruik om een specifi ek object
te bespreken uit Katanga, de meest zuidelijk gelegen provincie van de Republiek :
het koperen kruis.
Sinds jaar en dag heeft Katanga kunnen profi teren van een speciaal prestige dankzij
zijn rijkdom aan ertsen. Vooral zijn kopermijnen zijn steeds erg gerenommeerd
geweest. Deze worden al lang geëxploiteerd. Vanaf de 16de eeuw bijvoorbeeld
werd er koper uitgevoerd naar de kust van Angola en vandaar zelfs tot in Europa.
Vroeger was het delven en het smelten van koper het voorrecht van het besloten
gilde van « de kopervreters », dat deel uitmaakte van een geheim genootschap of
bwanga. Zijn leden waren de enigen die kopererts mochten delven en bewerken. De
productie van het kostbare metaal werd omgeven door rituelen, beroepsgeheimen,
tradities en magie. Het beroep van smelter droeg een stempel van prestige en
sacraliteit. Vooraleer men mocht werken met koper, moest men eerst toegelaten en
daarna geïnitieerd worden in het gilde.

5°
0°
10°
15°
DEMOCRATIC
Yaoundé
REPUBLIC OF THE
C O N G O
International boundary
District boundary
National capital
Libreville District capital
Town, village
Main road
Secondary road
Railroad
CENTRAL AFRICAN REPUBLIC 25° 30°
Bangassou
SUDAN 5°
Bangui
Juba
Zongo
Gbadolite
Bondo
Faradje
Libenge Businga
Gemena
Aketi Buta
Isiro Watsa
Lisala Bumba
Mungbere
Gulu
P R O V I N C E
O R I E N T A L E
UGANDA
Basoko
Bunia Lake
Ouesso
Lake
Albert
Basankusu
Bafwasende
Kyoga
Kisangani
E Q U A T E U R Yangambi
Kampala Jinja
Butembo Kasese
CONGO Mbandaka
Boende
Ubundu
N O R D -
0°
Lake
Lubutu
Edward
K I V U
Lake
Ikela
Punia
Victoria
Goma
Airport
Inongo
Lake RWANDA
Kivu
Bolobo
Kigali
0 100 200 300 km
Lac
Kutu
Bukavu Butare
Mai-Ndombe
0 100 200 mi
K A S A I
Kindu S U D -
Bandundu
Lodja
Kampene Uvira
Bujumbura
O R I E N T A L Kibombo K I V U BURUNDI
Brazzaville
Kinshasa
Ilebo
K A S A I
M A N I E M A
Kenge Bulungu
Mweka Lusambo
Kasongo
Pointe-Noire
Kigoma
5°
B A S - C O N G O Tabora
Kikwit O C C I D E N T A L
5°
Cabinda
Mbanza-
Lubao
Kongolo
(ANGOLA) Boma Matadi
Ngungu B A N D U N D U
Kananga Mbuji-Mayi Kabalo
Lake
UNITED
Tshikapa
Kalemie
REPUBLIC
ATLANTIC
Kabinda
OF
OCEAN N'zeto
Mwene-Ditu
S H A B A
Manono
Moba
TANZANIA
Sumbawanga
Kapanga
(KATANGA)
Pweto
Luanda
Kamina
Mbeya
10°
DEMOCRATIC
REPUBLIC OF THE
CONGO
ANGOLA
Saurimo
Dilolo
Katanga
Plateau
Lake
Mweru
Kasenga ZAMBIA
10°
Kolwezi
Likasi
Lubumbashi
Lake
Bangweulu
Lobito
Luena
The boundaries and names shown and the designations used on
this map do not imply official endorsement or acceptance by the
Solwezi Kipushi
Sakania
United Nations.
Ndola
10°
15° 20° 25° 30°
Map No. 4007 Rev. 6 UNITED NATIONS
Department of Public Information
April 2000
Cartographic Section
KINSHASA
Kwango
Oubangui
Kwilu
Congo
Lulonga
Kasai
Ubangi
L ukenie
Mongala
Lopori
Luilaka
Kasai
De ontginning van het kopererts gebeurde tijdens het droge seizoen, rond midden
mei. De Ouderen, de verantwoordelijken van de groep, kondigden het begin van
de oogst aan met de woorden « laten we koper vreten ». Zij waren het ook die
de controle hadden over de productie en de verdeling van de kruisen. Vrouwen
en kinderen verwijderden het malachiet (basisch kopercarbonaat, donkergroen
gekleurd, verweerd kopererts van bladerige of dichte structuur) uit de bodem,
terwijl de mannen met een houweel diepe putten, soms zelfs tot 35 meter diep,
groeven om het kostbare erts te ontginnen. De ontginning duurde drie maanden.
Het erts werd daarop verhit en gereduceerd in tijdelijke of permanente hoogovens
gemaakt uit klei van de talrijke Katangese termietenheuvels. In de hoogovens werd
gestookt met houtskool of brandhout en voor ventilatie werden blaasbalgen van
antilopenhuid gebruikt. De raffi nage en het smelten van koper gebeurde in een
andere oven. Gesmolten koper werd via een greppel naar een gietvorm geleid die
met de vingers in het zand waren getrokken. De baren hadden de vorm van het
Andreaskruis en dat verklaart meteen ook hun populaire naam « Katangakruisen ».
De ontginning van koper door « de kopervreters » zette zich door tot in 1903. Daarna
kwam de koperontginning in handen van de Union Minière du Haut-Katanga – later
Tshuapa
Lomela
Lulua
Sankuru
Zambeze
Uele
Lomami
Aruwimi
Lualaba
(Congo)
Ulindi
Lualaba
Lukuga
Luvua
M I T U M B A M O U N T A I N S
Bron : Réseau Documentaire International sur la Région des Grands Lacs africains, http ://www.grandslacs.net/
Kibali
Tanganyika
M A L A W I
Lake Malawi
herdoopt tot Gécamines, de Générale des Carrières et des Mines. Toch zijn er ook
vandaag de dag nog een paar traditionele « creuseurs » of ontginners.
Eeuwenlang hebben de kruisen in verschillende Centraal-Afrikaanse gemeenschappen
gediend als betaalmiddel en als wisselgeld. Ze waren bijna evenveel waard als ivoor.
Toch hebben de kruisen altijd meerdere functies en symbolische betekenissen
gehad. Ze deden niet alleen dienst als geld maar ook als grondstofreserve. Ze waren
daarnaast ook een teken van waardigheid en macht. Hun vorm en stijl varieerde
naargelang de zone, het koninkrijk of het gezagsgebied waar ze gemaakt waren. Zo
kon men aan de verspreiding van de kruistypes zien tot waar het machtsgebied van
de verschillende koninkrijken zich uitstrekte. De eerste koperen kruisen verschenen
rond de 13de eeuw in graven in het zuiden van het huidige Katanga, tegelijkertijd
met kauris en glazen parels die ook als betaalmiddel werden gebruikt. Een groot kruis
werd op de borst van de overledene gelegd. Vanaf de 14de eeuw, zien we dat de
kruisen in de tombes nog maar enkele centimeters groot zijn en vanaf de 18de eeuw
verdwijnen ze helemaal. Ze worden dan vervangen door de kauris en de parels in
glaspasta. In de loop van de 18de en de 19de eeuw gebruikten de koperproducerende
regio’s de kruisen voor het betalen van hun belasting aan het Koninkrijk Lunda. Dit
Afrikaanse rijk besloeg een groot gebied bestaande uit het huidige Katanga, het
noorden van Zambia en het oosten van Angola. Vanaf het einde van de 19de eeuw en
het begin van de 20ste eeuw werden de kruisen ook voor het dagelijkse betaalverkeer
gebruikt, evenals voor bruidsschatten. In feite betekende het huwelijk van een
dochter een verlies van arbeid voor de familie van de vrouw. In ruil werden daarom
kruisen aangeboden. Een vrouw was een groot kruis waard, eventueel aangevuld
met een of meerdere kleine kruisjes als zij opmerkelijke kwaliteiten had ! In de
loop van de 20ste eeuw kregen ze ook nog
medische kracht toegedicht en werden ze
gebruikt als geneesmiddel of als teken van
waardigheid. Net na de onafhankelijkheid
van Congo (30 juni 1960) wilde ook Katanga
meer autonomie. De provincie scheurde zich
na een staatsgreep af van de rest van het land. De
Katangakruisen werden tijdens de korte periode
van onafhankelijkheid (1960-1963) van de
regio gebruikt als offi cieel embleem. De
Nationale Bank van Katanga gaf ook
muntstukken uit met de kruisen als
beeldenaar.