Educatief dossier - Atlas

VLAMIGRANT
EEN EXPO OVER MIGRATIE VAN
VLAMINGEN VROEGER EN NU
EDUCATIEF DOSSIER
03-04-12 30-09-12 ATLAS - CARNOTSTRAAT 110 - 2000 ANTWERPEN
V.U. Tom Meeuws, Grote Markt 1, 2000 Antwerpen.

VLAMIGRANT
Migratie is een actueel thema, maar ook een fenomeen van alle tijden. Het komt voor in alle
landen en bij alle volkeren. Denkt de Vlaming echter ook aan zichzelf als men het over migranten
heeft?
Volgens een volkswijsheid zijn Vlamingen honkvast en hebben ze een baksteen in de maag. Toch
zijn er de voorbije eeuwen heel wat mensen uit onze contreien weggetrokken. Op zoek naar
veiligere oorden, een beter leven of nieuwe horizonten.
Onze geschiedenis is een aaneenschakeling van emigraties vòòr ze er een werd van immigratie.
• Eind 16de eeuw vluchtte de helft van de Antwerpse bevolking voor het geweld van de
godsdienstoorlogen en trokken er zo’n 150 000 Zuid-Nederlanders naar Noord-Nederland.
• Eind 19de eeuw zochten honderdduizenden economische vluchtelingen een beter bestaan in
Wallonië en Frankrijk als seizoenarbeider.
• Één miljoen Amerikanen en honderdduizend Canadezen zijn van Belgische afkomst.
• In 1914 vluchtten anderhalf miljoen Belgen voor de Eerste Wereldoorlog.
• In 1940 herhaalde die geschiedenis zich en in 1945 eindigden veel collaborateurs als politiek
vluchteling.
• In 1960 woonden er 100.000 Belgen in Belgisch-Congo.
• In 2012 wonen er bij benadering 400.000 Vlamingen tijdelijk of permanent elders in de wereld.
Wie waren - en zijn - die emigranten? Waarom verlieten ze huis en haard? In welke vreemde
streken hebben ze zich gevestigd? Hoe werden ze in het buitenland onthaald? Met welke
vooroordelen en aanpassingsproblemen kregen ze te kampen?
Deze verrassende expositie biedt een onthullende blik op de verborgen geschiedenis van de
Vlaamse emigratie. Als u het verleden kent, begrijpt u pas het heden!
De tentoonstelling laat ons niet alleen kennismaken met een stuk ‘vergeten’ geschiedenis maar
blijkt ook een interessante invalshoek om in te gaan op hedendaagse vooroordelen tegenover
immigranten. Ook de Belgen in het buitenland werden dikwijls op achterdocht en vooroordelen
onthaald. Ook zij werden vaak uitgebuit en vernederd. Ook zij waren niet allemaal engeltjes,
poogden illegaal een land binnen te geraken of namen het niet altijd even nauw met de wet. Ook
zij pasten zich niet steeds aan aan de plaatselijke gewoontes, behielden hun eigen taal en religie
en vormden gesloten gemeenschappen. Ook de Vlamingen zijn ooit economische, religieuze,
politieke of oorlogsvluchteling geweest. Of verhuizen vandaag omwille van carrièrekansen of om
te studeren. Omwille van een droom, de liefde, of omwille van het klimaat.
De tentoonstelling is gratis te bezichtigen op werkdagen van 9 tot 17 uur en dinsdag doorlopend
tot 19.30 uur. Groepsbezoeken met begeleiding zijn mogelijk. Gelieve hiervoor te reserveren via
ahmed.zizaoui@stad.antwerpen.be of op het nummer 03 338 71 15.
Download de educatieve map op www.atlas-antwerpen.be. Gelieve voor elke activiteit te
reserveren want de plaatsen zijn beperkt via www.atlas-antwerpen.be, atlas@stad.antwerpen.be
of 03 338 71 30. Tickets voor betalende activiteiten kunt u aankopen via www.ticketgang.be. U
spaart 10% uit per ticket. Deze tentoonstelling is een realisatie van Atlas in samenwerking met
Linx+.
1

“Vlamigrant” is te bezoeken in Atlas vanaf 3 april 2012 tot en met 16 oktober 2012 (verlengd
wegens succes). De toegang is gratis.
Wij ontwikkelden in het kader van de expo een hele randprogrammatie met lezing en debat, film-
en docuvoorstellingen.Meer hierover op http://www.atlas-antwerpen.be/!
Contactadres inhoudelijke vragen:
Tom Van Mieghem
stafmedewerker publiekswerking Atlas
Stad Antwerpen | Samen Leven | Ontmoeting
Carnotstraat 110 2060 Antwerpen
http://www.atlas-antwerpen.be/
tel + 32 3 338 7113
tom.vanmieghem@stad.antwerpen.be
2

EDUCATIEF DOSSIER
Van plan om met jouw leerlingen of groepen de tentoonstelling te bezoeken? Atlas biedt geleide
bezoeken aan, maar natuurlijk kunt u de tentoonstelling ook zonder Atlas-gids bezoeken. Wij
moedigen dit graag aan en daarom ook werd dit educatief dossier ontwikkeld,om de leerkrachten
of groepsbegeleiders de nodige ondersteuning en opdrachten te bieden.
Het is bedoeld voor leerlingen van de tweede en derde graad als een bundeling van een aantal
taakgerichte activiteiten die hen door de tentoonstelling leiden en als voor- of nabespreking
kunnen dienen. Sommige activiteiten vormen dus aanvullende lesmateriaal waarmee je in de klas
verder ter voorbereiding of nabespreking kunt werken rond het thema van de tentoonstelling.
Dit dossier bestaat uit 3 onderdelen.
1. een inleiding (voorgeschiedenis, doelstelling, concept)
2. vragen en opdrachten voor de leerlingen (voor, tijdens, na)
3. colofon en bibliografie
Aanvullend kan u zowel de hoofdteksten van de tentoonstelling als de bijlagen bij deze educatieve
map apart downloaden op de website www.atlas-antwerpen.be.
De didactische verwerking bij de tentoonstelling kan opgedeeld worden in een fase voor, tijdens
en na een bezoek aan de tentoonstelling. Sommige opdrachten kunnen zowel voor als na het
bezoek gegeven worden. Zelf verkiezen wij een goede voorbereiding vooraf, maar we laten dit
graag over aan de inschatting van de leerkracht. Idealiter neemt het geheel een halve dag in
beslag.
Vooral voor wat de laatste fase betreft, staat het de leerkracht(en) vrij om al dan niet diep(er) in te
gaan op een onderwerp. Het is aan haar/hem om er de dingen en opdrachten uit te selecteren die
het nuttigste en meest werkbaar lijken. Of om er ook in een volgende les nog op terug te komen.
Antwoorden en enige toelichting bij de vragen vindt de leerkracht onmiddellijk na de oefeningen
of in bijlage. Het is aangewezen om uit het educatieve aanbod te selecteren in functie van de
inhoud, de tijd, de leeftijd en het niveau van de leerlingen. De opdrachten zijn of combineren
vragen (naar kennis, inzicht, geheugen attitude) en taken (lees -schrijf-, discussie- en zoektaken).
Sommige onderdelen van dit pakket zijn gebaseerd op de werkmap ontwikkeld door
Integratiecentrum Foyer naar aanleiding van de tentoonstelling “Help The Belgians”.
Aanvullend (te downloaden) is er ook een uitgebreide selectielijst van literatuur, beeldmateriaal
en educatieve pakketten over (Vlaamse) migratie. Beschouw daarom ook dit dossier als een
aanvulling op het reeds beschikbare educatieve materiaal over het thema migratie. Dit is in te
kijken en uit te lenen bij het Provinciaal Documentatiecentrum Atlas (docAtlas; www.docatlas.be),
ook gevestigd in het Atlas-gebouw (Carnotstraat 110, 2060 Antwerpen).
Veel plezier met de expo en de randprogrammatie! En veel succes met dit dossier!
Atlas Publiekswerking
3

INLEIDING
Voorgeschiedenis
‘Vlamigrant’ is een educatieve tentoonstelling. Aan de basis ligt de oorspronkelijke
tentoonstelling “Vlamigrant”, ontwikkeld door Linx+, een Vlaamse socio-culturele organisatie
gelieerd aan het ABVV. Voorzitter Paul Van Hoorick ligt mee aan de basis van deze expo.
Ook inspireerde “Vlamigrant - editie Atlas” zich nog op andere bestaande expo’s over bepaalde
aspecten van Vlaamse emigratie:
• “Help The Belgians, Belgische emigranten van gisteren, een spiegel voor vandaag” -
Integratiecentrum Foyer (Francis Marissens). Deze expo benaderde de geschiedenis van de
Belgische emigratie vanuit het perspectief van vooroordelen.
• “Go west! Vlaamse landverhuizers naar Canada”. Marc Journée
• “Vluchten voor de oorlog” – Het In Flanders Field Museum van Ieper ontwikkeld in 2004
deze tentoonstelling over de oorlogsvluchtelingen van Wereldoorlog I.
Doelstellingen
De belangrijkste doelstellingen van dit project zijn:
• historische besef en kennis bijbrengen met betrekking tot Vlaamse (Belgische) emigratie en
de maatschappelijke context (economisch, sociaal, politiek, juridisch, cultureel)
• inzicht geven in de oorzaken en impact van migratie.
• stimuleren van het besef van de relaties tussen emigratie en immigratie, en tussen de
migratieproblematiek in het verleden en in het heden
• attitude van tolerantie en openheid bijbrengen ten aanzien van migratie en migranten
• Allochtonen/inburgeraars meer verbonden laten voelen met Vlaanderen/Antwerpen via de
geschiedenis van Vlaanderen/Antwerpen als emigratieregio.
• Iedereen erkennen en valoriseren in zijn of haar internationale ervaringen en hun
integratie-, taal- en interculturele problemen als lessen voor de lokale multiculturele
samenleving expliciteren.
• Het registeren van actuele(re) migratieverhalen als soort van oral history/erfgoed project
(via videocollage “Vlamingen in de Wereld” en gastenboek)
• kritisch inzicht bieden in de ontwikkeling, verschijningswijze, functies en effecten van
vooroordelen
Als zodanig sluit dit project aan bij diverse eindtermen geschiedenis, sociale vaardigheden en
burgerzin voor het secundair onderwijs.
Concept
De expo werd opgedeeld volgens 12 thema’s, die enerzijds chronologisch werden geordend,
anderzijds zich meestal ook beperken tot een bepaalde emigratieregio. De thema’s zijn
1. Antwerpen vóór 1585 - Wereldstad in oorlog
2. Antwerpen ná 1585 - De exodus
3. Arm Vlaanderen - Een tijd van schrijnende armoede
4. De Franschman - Vlaamse arbeiders in Frankrijk
5. Wallonië - De industriële revolutie
6. Amerika - The ‘American Dream’ (filmpjes Red Star Line)
4

7. Canada - Vlamingen in Canada
8. Latijn-Amerika – een populair vluchtoord
9. Congo - Vlamingen in de kolonie
10. WOI – een unieke volksverhuizing (filmpje In Flanders Field Museum)
11. WO II – de geschiedenis herhaalt zich
12. Vlamingen in de Wereld Vandaag (De Vlamigrant-krant en cinema met videomontage
getuigenissen “Vlamingen in de Wereld”-vertegenwoordigers)
De hoofdteksten van deze 12 thema’s kunt u apart downloaden op de website. Elk van de 12
thema’s (behalve laatste) werd verder uitgewerkt aan de hand van een grote bache met vooral
historische en soms actuele documenten (foto’s, etsen, kaarten, kranten- en tijdschriftenartikels
…). Daaruit blijkt dat onze landgenoten in het buitenland aanpassingsproblemen en stigmatisering
kenden. De parallellen tussen vroeger en u, daar en hier zijn voldoende duidelijk voor de
bezoekers. Maar om een betuttelende houding te vermijden verwijzen we hierbij nooit expliciet
naar de situatie van immigranten in Vlaanderen. De vooroordelen van toen klinken natuurlijk vaak
bekend in de oren, alsook de typische karakteristieken van migrantengemeenschappen. Precies
deze gelijkenis stimuleert de bezoeker om emigratie en immigratie met elkaar in verband te
brengen, te vergelijken, de context erbij te betrekken. De vraag ‘hoe staan wij tegenover
migranten?’ zal misschien anders beantwoord worden in het besef dat men gisteren zelf een
‘vreemdeling’ was, en het morgen weer kan zijn.
5

VOORBEREIDING 1: WAARHEEN? 8
VOORBEREIDING 2 : BEELD EN REFLECTIE 10
VOORBEREIDING 3: DE MIGRATIEQUIZ 17
INHOUDSTAFEL
EXPO BEZOEK WERKBLAD 1: MIGRATIESTROMEN 19
EXPO BEZOEK WERKBLAD 2: VOOR OORDELEN 21
EXPO BEZOEK WERKBLAD 3: EXPORALLY 22
NABESPREKING 1: WAAROM MIGREREN? 27
NABESPREKING 2: IEDEREEN VLAMIGRANT! 28
NABESPREKING 3: HET GROTE MIGRATIE-INTERVIEW 29
NABESPREKING 4: IEDEREEN PROPAGANDIST! 31
NABESPREKING 5: MIGRATIEVERHALEN 33
NABESPREKING 6: AANPASSEN AAN WAT? 36
NABESPREKING 7: VLAMIGRANT-KRANT 37
NABESPREKING 8: IK BEN WEG! 42
NABESPREKING 9: HEIMWEE 43
COLOFON 44
BIBLIOGRAFIE 45
6

VOORBEREIDING
7

VOORBEREIDING 1: WAARHEEN?
Laat de leerlingen volgende vragen beantwoorden voor, tijdens of na het bezoeken van de
tentoonstelling:
Wat betekent het allemaal om te moeten (e)migreren? Wat zijn de positieve, wat de negatieve
kanten? De voor- en nadelen van migratie?
POSITIEF NEGATIEF
…………………………………………….………………….… ……………………………………………………………………..
…………………………………………….………………….… ……………………………………………………………………..
…………………………………………….………………….… ……………………………………………………………………..
…………………………………………….………………….… ……………………………………………………………………..
Als je vrijwillig migreert, wat zijn dan de positieve en negatieve kanten?
POSITIEF NEGATIEF
…………………………………………….………………….… ……………………………………………………………………..
…………………………………………….………………….… ……………………………………………………………………..
…………………………………………….………………….… ……………………………………………………………………..
Naar welke landen ben je al op reis geweest? Zou je daar definitief willen wonen? Waarom
wel/niet?
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
Heb je al in andere landen gewoond ? Zo ja, welke? Wat waren daar de positieve en negatieve
kanten aan?
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
Zou jij eventueel België definitief verlaten? Naar welk(e) land(en)?
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
Waarom zou jijzelf graag naar dat land/die landen verhuizen?
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
Kan dat zo maar: emigreren? Wanneer wel en wanneer niet, denk je? Hoe moet je uitzoeken of
jij naar het land van je dromen kan?
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………….………………………………………..
Bezoek de expo en maak een ticket aan via de Vlamigrant-computerapplicatie (in het begin van de
expo). Prik je ticket op je land van voorkeur!
8

Kan dat zo maar: emigreren? Wat moet je doen om in een ander land te kunnen verblijven, denk
je?
Kort verblijf (max. 3 maanden)
• Om in een ander Europees land te gaan wonen moet je niets doen. Je identiteitskaart is
geldig in heel de Europese Unie.
• Voor andere landen moet je een paspoort hebben en/of een visum. De geldigheidsduur is
echter beperkt.
Lang verblijf (meer dan 3 maanden)
• Voor een land van de Europese Unie volstaat opnieuw de identiteitskaart, maar moeten de
inwijkelingen ook kunnen bewijzen dat ze een ziekteverzekering hebben en over
voldoende middelen van bestaan beschikken
• Andere vreemdelingen zijn onderworpen aan de visumplicht. Zij moeten een visum van
lange duur hebben. Er bestaan verschillende soorten visa naargelang de situatie (bijv.
studies, werk, een zelfstandige activiteit, gezinshereniging, samenwonen, adoptie of
huwelijk)
• Maar heel vele landen stellen bijkomende voorwaarden aan buitenlanders om zich er te
vestigen. Bijvoorbeeld een arbeidscontract, een bewijs van goed zedelijk gedrag, een
medisch attest… En vele landen aanvaarden alleen mensen die op een of andere wijze
bijdragen aan de economie van het land, bijv. hooggespecialiseerden of werknemers in een
sector waar men in het land zelf niet meer voldoende werknemers voor vindt. Dan neemt
dat landt trouwens zelf initiatieven om die welbepaalde buitenlanders uit te nodigen.
En kun jij naar het land van je dromen? Hoe moet je dat uitzoeken?
De eenvoudigste wijze om dit uit te zoeken is te informeren bij de ambassade of het consulaat van
het land in kwestie. Maar voor wie de taal van het land in kwestie machtig is kan een kijkje op
Internet ook iets opleveren; ga in eerste instantie kijken bij de ministeries Buitenlandse Zaken.
9

VOORBEREIDING 2 : BEELD EN REFLECTIE
Kies een aantal van volgende 8 foto’s. Wat is hier precies aan de hand denk je? Probeer in te
schatten waar en wanneer deze foto genomen is. Aan wat denk je als je deze foto ziet? Is deze
foto mooi, lelijk, stereotyperend, verrassend…?
Doe je ogen dicht en stel je voor dat je mee op de foto staat. Wat voel je, hoor je, zie je, ruik je?
Ga tijdens een bezoek aan de expo op zoek naar het grotere verhaal achter deze foto.
1.
10

2.
11

4.
3.
12

5.
6.
13

8.
7.
14

Oplossing:
1: Belgische seizoenarbeiders overspoelen de Boulevard Denain, vlakbij de Gare du Nord in Parijs (1914).
’s Avonds vertrok de nachtelijke boemeltrein naar Parijs, afgeladen vol met hoofdzakelijk bietenmannen voor de
departementen Seine-et-Oise en Seine-et-Marne, of met mannen die nog dieper in Frankrijk hun geluk gingen
beproeven.
'Velen waren al dronken nog voor ze in Tourcoing op de trein stapten. Tijdens de reis hingen ze uit het raam te braken.
Toen we in Parijs aankwamen, zagen de ramen aan de buitenkant rood van de uitgebraakte wijn: s Ochtends vroeg
braakte die trein in het Gare du Nord in Parijs honderden seizoenarbeiders uit, balluchon over hun schouder, pet op
hun hoofd. De straten rond het Noordstation vulden zich met Vlaamse seizoenarbeiders die toen het geld nog niet
hadden om in die 'gevaarlijke' buurt enige sier te maken. De meesten haastten zich te voet naar het Gare du Lyon,
waar ze de trein namen naar hun uiteindelijke bestemming en die indrukwekkende groep Fransmans langzaam
versnipperde.” Nestor De Troyer(1932) uit Heldergem
2: mei 1914, oorlogsvluchtelingen aan de Antwerpse kaaien.
In de nacht van 24 op 25 augustus 1914 bombardeerde een Duitse zeppelin Antwerpen. De eerste granaten in de
nacht van 7 op 8 oktober veroorzaakten een massale vluchtelingengolf. Tienduizenden burgers vluchtten tussen 7 en
9 oktober voor de oprukkende Duitsers. Links boven steken Belgische soldaten via een pontonbrug de Schelde over.
De mensen vulden de straten en pleinen in de buurt van de Scheldekaaien waar ze hoopten de rivier over te steken, of
eventueel naar Nederland af te reizen. De pontonbrug aan het Steen waarlangs elkaar verdringende vluchtelingen en
soldaten de Schelde wilden oversteken, werd te vroeg opgeblazen: chaos, schietpartijen en verdrinkingen waren het
gevolg.
Een stemmingsbeeld, geschreven direct na de oorlog: "8 oktober: In de stad woeden hevige branden. De burgerlijke
overheden zijn op het stadhuis verzameld en blijven op hun post. In de buitenwijken sluipen schuwe kerels rond, belust
op plundering. Ook stroomopwaarts aan de Schelde houden er zich op, loerend om in de verlaten dorpen hun slag te
slaan. Veel voorraad wordt vernietigd. Men brengt schepen met allerlei levensmiddelen en materiaal tot zinken, stort
auto's in de stroom, vernielt Duitse schepen. De kaden zijn bezaaid met uitrustingsstukken, geweren, ransels, munitie
zelfs. De overtocht aan het Steen is tragisch. Burgers dringen tussen de soldaten door. Op de Schelde verheffen zich
reusachtige vlammen van de petroleum uit de tanks. Van uit Waasland is de aanblik op Antwerpen verschrikkelijk. De
lucht zit vol gloed en zware slagen donderen al maar voort." (De Groote Oorlog, een populaire geschiedenis van de
eerste W.O., wekelijkse afleveringen tegen 35 cent.)
3: Vlaamse seizoensarbeiders in Frankrijk in de cichoreidrogerijen, de “astenpieten”.
De gedroogde, gebrande en gemalen wortel van de cichorei of bitterpee (wilde andijvie) kan worden gebruikt als
surrogaat voor koffie. Een ast of cichoreidrogerij bestond uit drie droogvloeren. De gewassen, rauwe en in stukken
gesneden cichoreiwortels, de bonen, werden tot boven in de ast gebracht, waar ze werden uitgestrooid op metalen
platen die waren geperforeerd zodat de warmte van de cokesovens beneden, makkelijk tot bij de bonen kon. De laag
van ongeveer 45cm moest dag en nacht worden gekeer dom gelijkmatig te drogen. De gedroogde bonen werden door
gaten in de bovenste vloer naar de middelste vloer geharkt en vervolgens naar de onderste en heetste vloer. De kunst
bestond erin de cichoreibonen perfect te drogen, maar ze niet te laten aanbranden.
Cichoreidrogers of “astenpieten” waren de kleinste groep seizoenarbeiders. Ze waren heer en meester in hun ast. In
oktober stapten ze hun ast binnen en met Nieuwjaar gingen ze weer naar huis. Door de hitte en de vochtigheid dragen
de astenmannen meestal enkel een lendendoek en strandsandalen. Het was bijzonder ongezond werk. De astenpieten
werkten voortdurend in een vochtige hitte tot 70 graden, ademden niet alleen cokesdampen in, maar ook de zuren
die vrijkwamen. Velen liepen in de ast stoflong op, of kregen een longontsteking.
4: De familie Brewee uit Haaltert in 1921, steenbakkers in Frankrijk
De steenmakers duwden klei in een houten vorm waarin twee bakstenen tegelijk werden gevormd. Een getalenteerde
“vormer” maakte er zo'n tien- tot twaalfduizend per dag. Afdragers liepen dan met zo’n vorm naar het droogveld,
waar ze de bakstenen uitkapten. Die afdragers waren meestal kinderen, jongens zowel als meisjes. Een paar duizend
keer per dag, soms 16 uur lang, renden die van de vormtafel naar het droogveld, met telkens zo'n vorm met zes kilo
baksteen in hun handen.
Hoewel kinderarbeid in ons land al sinds 1889 verboden was in de nijverheid, en vanaf 1921 in alle sectoren, trokken
weinig seizoenarbeiders zich daar iets van aan. Ze namen hun kinderen mee naar het bietenveld om er de bieten te
ontkoppen of naar de steenbakkerij om de stenen af te voeren.
15

Wanneer de seizoenarbeiders terugkeerden, keerden ook hun meewerkende kinderen terug naar de schoolbanken.
“De eerste weken kon ik met die kinderen niets doen. Ze waren doodop. afgepeigerd van de lange dagen en het vele
werk. Ze waren oververmoeid en ik kon niets anders dan ze in de klas hun slaaptekort laten inhalen. Het duurde enkele
weken voor ze weer op hun positieven waren. Als die kinderen naar de kleine biet waren geweest, lagen hun knieen
helemaal open doordat ze heel die tijd op hun knieen had den gekropen. Kwamen ze terug van de grote biet, dan
stonden hun handen krom. Ze waren niet in staat een griffel of een potlood vast te houden. lk kon niets anders dan die
kinderen langzaam maar zeker laten bekomen”.
Ex-onderwijzer Evrard Mattheus uit Rillaar
5: Gezin verlaat in 1943 Mortsel na het zwaarste bombardement ooit in België
Op 5 april 1943 werd de Antwerpse gemeente Mortsel gebombardeerd door de geallieerden. Doelwitten waren de
Erla-fabrieken, waarin Duitse vliegtuigen werden hersteld. De Erla-fabrieken waren amper beschadigd. Er vielen wel
936 burgerslachtoffers, waaronder 209 kinderen. 1259 huizen werden vernield of zwaar beschadigd.
6. Belgen moeten hals over kop Congo verlaten in 1960.
Dit was de grootste Belgische vluchtelingencrisis sinds de Tweede Wereldoorlog. Ongeveer 20.000 personen keerden
in de loop van 1960, na gesprekken over onafhankelijkheid van de kolonie, georganiseerd naar huis terug. Vanaf 5 juli,
na onlusten, komt de echte uittocht op gang. Via een Sabena-luchtbrug vluchten minstens 30.000 Belgen ongewild en
onvoorzien uit Congo. Vanaf het begin van het fatale jaar 1960 verlaat dus minstens de helft van de ongeveer 100.000
Belgen in (Belgisch-) Congo de (ex-)kolonie. Een officieel rapport spreekt over zeker 100 Belgische vrouwen die
(meermaals) werden verkracht, minstens evenveel mannen mishandeld en zeker vijf blanken vermoord, Vele
vluchtelingen hebben doodsangsten uitgestaan tot de verlossende aankomst op Europese bodem.
7. Belgisch “tropenkind” in Congo met boy
Er woonden in de jaren vijftig enkele tienduizenden Belgische kinderen in de kolonie. Zij gingen naar witte scholen
volgens Belgisch model. Uit een tijd toen ‘kolonie’ en ‘kolonialen’ nog geen besmeurde begrippen waren herinneren
zij zich vooral het overweldigend welkom in de dorpen, de absolute vrijheid, het leven buiten en het respect voor de
zwarten met toch de toen volstrekt evidente apartheid.
Voor heel veel tropenkinderen waren de boys, het huispersoneel, de weinige zwarten met wie ze intens en persoonlijk
in aanraking kwamen. De kinderen van de boys waren de enige zwarte kinderen met wie ze contact hadden. Het
overgrote deel van de 'kinderen in de tropen' waren jonge tieners toen ze definitief naar België terugkeerden. Daar
kregen ze een grote cultuurschok te verwerken.
8. landverhuizers in een New Yorkse woonkazerne
Veel emigranten Iiepen hun eerste uren en dagen op Amerikaanse bodem ontgoochelingen op omdat ze bedrogen
werden door goed georganiseerde 'agenten' die maar een doel hadden: de landverhuizers het geld uit de zakken te
halen. Was dit het land van melk en honing? Eenmaal in New York kwamen veel landverhuizers in gure woonkazernes
terecht waar zich na verloop van tijd migrantenbuurten ontwikkelden: Little Italy. Chinatown, Lower East Side (de
joodse buurt).
16

VOORBEREIDING 3: DE MIGRATIEQUIZ
Test je kennis over emigratie en immigratie. Het juiste antwoord levert 1 punt op. Tel alle punten
op en bekijk de uitslag onderaan de bladzijde. Maak je niet teveel zorgen als je score laag ligt, het
is best wel een moeilijke quiz! Het belangrijkste is dat je iets bijleert!
Bron:Historia, populairwetenschappelijk tijdschrift over geschiedenis
17

EXPO BEZOEK
18

EXPO BEZOEK WERKBLAD 1: MIGRATIESTROMEN
Doorheen de geschiedenis kende Vlaanderen allerlei soorten migratie om allerlei reden:
godsdienstige en politieke vervolging, oorlog, armoede en werkloosheid, investeringskansen,
avontuur, werk en studie, klimaat, liefde en huwelijk, enz
Bekijk de tentoonstelling en maak een lijst van redenen waarom Vlamingen zoal emigreerden.
Koppel dit aan periode, bestemming en aantallen (naar schatting).
REDEN PERIODE BESTEMMING AANTAL
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
…………………………….……..………. ………..……. ………………………………………..….… ……………..…..
19

WERKBLAD 1 MIGRATIESTROMEN: OPLOSSING
REDEN PERIODE BESTEMMING AANTALLEN
Religie, economie 2de helft 16de eeuw UK, Duitsland, Nederland 175.000
Armoede, werkloosheid 19de eeuw Frankrijk 500.000
Landbouwmogelijkheden 19de-20ste eeuw Frankrijk 40.000
Armoede, werkloosheid 19de eeuw Wallonië 1 miljoen (incl. 2 de , 3 de gen.)
Armoede, werkloosheid 19de eeuw (1850-1930) VS 150.000
Armoede, werkloosheid 19de eeuw (1890-1961) Canada 61.000
Politieke vervolging 1945-50 Duitsland, Spanje, Argentinië ?
Armoede, avontuur 19de eeuw (1847-1914) Brazilië 5000
Armoede, avontuur 19de eeuw (1847-1914) Argentinië 23.000
Religie, geld, avontuur 19de-20ste eeuw Congo 100.000
Oorlog (1ste WO) 1914 Nederland, Engeland, Frankrijk 1,5 miljoen
Oorlog (2de WO) 1940 Nederland, Engeland, Frankrijk 1,5 miljoen
Pensioen 1970-… Vooral Europa 40.000
klimaat 1970-… Spanje-Alicante (Benidorm, Calpe) 14.000
studeren 2009-2010 Europa 6347
……………… …………………………. ………………………………………. ………………….
20

EXPO BEZOEK WERKBLAD 2: VOOR OORDELEN
Deze oefening veronderstelt een deskundige begeleiding van de groep.
Zoek in de tentoonstelling voorbeelden van onderstaande vooroordelen over Vlaamse migranten.
Beschrijf op welke manier deze aan bod komen in de expo.
Koppel deze aan bepaalde bevolkingsgroepen in Vlaanderen waarvoor vandaag dit vooroordeel
wordt gebruikt.
VOOROORDEEL THEMA VANDAAG
“Ze verstoren de openbare orde” Wallonië ……………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
“Ze komen hier bedelen” Latijns-Amerika ……………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
“Het zijn allemaal dieven” Wallonië ……………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
“Ze komen ons werk afpakken” Wallonië ……………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
“het zijn profiteurs” WOI ……………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
“Ze behouden hun godsdienst” Antwerpen na 1585 ……………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
“Ze komen hier via netwerken” Frankrijk ……………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
“We hebben er hier al genoeg” Antwerpen na 1585 ……………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
“Ze weigeren onze taal te leren” Latijns-Amerika ……………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
“Ze troepen samen” Congo ……………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
“Ze kleden zich niet zoals wij” Antwerpen na 1585 ……………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
“Ze laten heel hun familie overkomen” Canada ……………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
“Ze nemen het niet nauw met de wet” Amerika ……………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
“Ze versluizen hun geld naar het buitenland” Frankrijk ……………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Ken je nog andere vooroordelen over migranten die vandaag de dag de ronde doen?
…………………………………………………………..…………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………..…………………………………………………………………………………………….
Wat betekent dat eigenlijk: voor-oordelen? Wat is er goed of slecht aan en wat is er aan te doen?
…………………………………………………………..…………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………..…………………………………………………………………………………………….
21

EXPO BEZOEK WERKBLAD 3: EXPORALLY
Zoek in de expo onderstaande afbeeldingen. Bij welk thema vond je het terug? beschrijf wat er op
staat en geef het verband aan met Vlaamse/Belgische emigratie. Verdeel eventueel de 4
fotobladen over verschillende groepjes.
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………………………………………..………………
…………………………..………………………...……………………………………..……………
…………………………..………………………...……………………………………..……………
…………………………..………………………...……………………………………..……………
…………………………..………………………...……………………………………..……………
…………………………..………………………...……………………………………..……………
…………………………..………………………...……………………………………..……………
…………………………..………………………...……………………………………..……………
…………………………..………………………...…………………………………………………
22

…………………………..………………………...…………………………………….
…………………………..………………………...…………………………………….
…………………………..………………………...…………………………………….
…………………………..………………………...…………………………………….
…………………………..………………………...…………………………………….
…………………………..………………………...…………………………………….
…………………………..………………………...…………………………………….
…………………………..………………………...…………………………………….
…………………………..………………………...…………………………………….
…………………………..………………………...…………………………………….
……………………………………………………………..…….…………………
……………………………………………………………..…….…………………
……………………………………………………………..…….…………………
……………………………………………………………..…….…………………
……………………………………………………………..…….…………………
……………………………………………………………..…….…………………
……………………………………………………………..…….…………………
……………………………………………………………..…….…………………
……………………………………………………………..…….…………………
……………………….…………………………………………………………………………
……………………….…………………………………………………………………………
……………………….…………………………………………………………………………
……………………….…………………………………………………………………………
……………………….…………………………………………………………………………
……………………….…………………………………………………………………………
……………………….…………………………………………………………………………
……………………….…………………………………………………………………………
……………………….…………………………………………………………………………
……………………….…………………………………………………………………………
……………………….…………………………………………………………………………
……………………….…………………………………………………………………………
……………………….…………………………………………………………………………
……………………….…………………………………………………………………………
……………………….…………………………………………………………………………
……………………….………………………………………………...…………………………
……………………….……………………………………………………………………………
……………………….……………………………………………………………………………
……………………….……………………………………………………………………………
……………………….……………………………………………………………………………
……………………….……………………………………………………………………………
……………………….……………………………………………………………………………
……………………….……………………………………………………………………………
23

…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
…………………………………………..…….……………………………………
…………………………………………..…….……………………………………
…………………………………………..……….…………………………………
…………………………………………..……….…………………………………
…………………………………………..…….……………………………………
…………………………………………..……………….……..…………………
……………………………………………………………….……..………………
……………………………………………………….…………………..…………
………………………………………….………….………………………...……
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………….……………
……………………………………………………………………….……………
……………………………………………………………………….……………
……………………………………………………………………….……………
……………………………………………………………………….……………
……………………………………………………………………….……………
……………………………………………………………………….……………
……………………………………………………………………….……………
……………………………………………………………………….……………
24

……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………….……………………………………………………………………
…………………………….……………………………………………………………………
…………………………….……………………………………………………………………
…………………………….……………………………………………………………………
…………………………….……………………………………………………………………
…………………………….……………………………………………………………………
…………………………….……………………………………………………………………
…………………………….……………………………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
25

NABESPREKING
26

NABESPREKING 1: WAAROM MIGREREN?
Deze opdracht is bedoeld als nabespreking van een bezoek aan de tentoonstelling, en is in het
bijzonder geschikt na EXPO BEZOEK WERKBLAD 1 “MIGRATIESTROMEN”( blz 17).
Opdracht 1
Vergelijk de migratieredenen in de expo met de redenen waarom de dag van vandaag mensen
naar België komen. Zie hiervoor bijlage 2 “jaarverslag 2010 migratie van het Centrum voor
Gelijkheid van Kansen en Racismebestrijding. We krijgen hier een beeld van de wettelijke
migratiemotieven van de Belgische immigranten. Lees de resultaten en vergelijk dit met de
redenen die bij Vlamingen doorheen de geschiedenis een rol hebben gespeeld om te emigreren.
Bijlage 4 “Ben ik een migrant? De geschiedenis van onze migraties” biedt ook heel wat relevante
achtergrondinformatie.
Opdracht 2
In bijlage 3 vind je een hele reeks korte interviews met Vlamingen in de Wereld (De Standaard
2011-2012).
Ga in deze getuigenissen op zoek naar de verschillende migratieredenen en de grotere culturele
verschillen. Wat zijn de grootste aanpassingproblemen die deze “Vlamingen in de Wereld”
ervaren?
27

NABESPREKING 2: IEDEREEN VLAMIGRANT!
“Nonkel pater in Congo, een neef in Canada, grootvader die moest vluchten bij het begin van de
wereldoorlog, een tante die in het buitenland woont, een zoon die “op Erasmus zit” in Spanje... De
meeste Vlaamse families hebben wel een emigratieverhaal te vertellen.”
Met deze boodschap wordt de tentoonstelling gepromoot.
Opdracht:
Kijk in je eigen familie- en kennissenkring en verzamel een aantal emigratieverhalen. Ga op zoek
naar de grote en kleine verhalen van religieuze, economische of politieke vluchtelingen,
landverhuizers en gelukzoekers, huwelijks- en arbeidsmigranten, oorlogs- en klimaatvluchtelingen.
Bevraag hiervoor eventueel je ouders en grootouders. Noteer hieronder wat je hierover te weten
bent gekomen.
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
28

NABESPREKING 3: HET GROTE MIGRATIE-INTERVIEW
Opdracht:
Laat de leerlingen in groepjes of individueel een interview voorbereiden en afnemen (maximaal 1
uur). Zoek iemand uit de omgeving (familie, vrienden, kennissen…) die in het buitenland wonen en
interview hen over het thema migratie aan de hand van onderstaande richtvragen. Eventueel
kunnen de vragen aangepast worden aan iemand die in het buitenland gewoond heeft, maar
ondertussen (terug) in België woont.
Dit is vooral een interessante oefening voor + 16jarigen. De interviews kunnen best per 2 worden
afgenomen. Het interview mag opgenomen worden met een camera of een geluidsrecorder. Dat is
veel gemakkelijker bij het uitschrijven. Bovendien hoeven de leerlingen dan tijdens het interview
niet te schrijven, waardoor ze zich beter op de vragen kunnen concentreren. Laat de leerlingen het
interview uitschrijven.
Wie meer informatie wenst over interviewtechnieken verwijzen we door naar bijlage 7.
RICHTVRAGEN
Onderstaande vragen geven een idee van het soort informatie dat we graag van u hadden gehad,
geconcentreerd rond 5 thema’s:
Feitelijke informatie
• Wat is uw naam? Wanneer bent u verhuisd naar..? Hoelang woont u daar al? Waarom bent
u gemigreerd/ vertrokken uit België? Is het tijdelijk of definitief? Bent u alleen of met
anderen gegaan?
• Welk werk heeft u? Had België u dezelfde kansen kunnen bieden?
• Waarom naar dat land? Hebt u zich voorbereid door op voorhand vb info te verzamelen, de
taal te leren,…
Cultuurschok
• Wat was uw eerste indruk van uw nieuwe thuis? Wat vind u vooral leuk aan uw nieuwe
land? Wat betekent voor u integratie en beschouwt u zichzelf geïntegreerd, geassimileerd
of gesegregeerd? Vindt u dat u zich moet aanpassen aan de lokale cultuur? Ging de
aanpassing vlot, wat was/is de grootste aanpassing? Had u een cultuurschok? Wat zijn de
grotere culturele verschillen en gelijkenissen met Vlaanderen? Wat maakt u nog tot
Vlaming? Waarom zal u nooit Spanjaard, Amerikaan, Chinees… kunnen worden?
Aanpassing en integratie
• Wat is uw relatie met de plaatselijke bevolking? Hoe bekijken zij u? Hoe staan de
Vlamingen/Belgen bekend? Heeft u soms last van stereotypes of vooroordelen? Voelt u
zich welkom? Wat verwachten zij van u? Kleedt u zich volgens de plaatselijke mode? Eet u
volgens de lokale gewoontes? Neemt u de bepaalde gewoontes en gebruiken of zelfs
religieuze tradities over?
• Is er een soort van Belgische/Europese… club in het buitenland? Hebt u bepaalde hobby’s
meegenomen naar…? Bekijkt u soms Vlaamse websites, kranten, tv? Spreekt u daar nog
29

veel Nederlands? Hebt u kinderen en zullen die nog Vlamingen zijn? Zullen de kinderen nog
Nederlands spreken? Zou u het spijtig vinden mocht het Nederlands verdwijnen?
Identiteit
• Voelt u zich Belg, Vlaming, Europeaan of…?
• Hoe was het om uw familie en vrienden achter te laten? Hebt u heimwee? Wat mist u het
meest? Waar ligt uw hart? Bent u gelukkig?
• Gaat u vaak terug naar België? Zou u ooit willen remigreren naar België? Is België
ondertussen veranderd? Zou u nog kunnen aarden in België? Ooit spijt gehad van uw
beslissing?
Lessen
• Welke lessen hebt u in het buitenland geleerd? Welke lessen zijn relevant zijn voor de
multiculturele samenleving in Vlaanderen? Welke laatste boodschap hebt u nog voor
multicultureel Vlaanderen?
30

NABESPREKING 4: IEDEREEN PROPAGANDIST!
Opdracht 1:
Anno 2012 heeft België nieuwe arbeidsmigranten nodig om een welvarend land te
blijven. Maak een tekst, tekening of collage waarin je België aanprijst om migranten te lokken.
Bepaal vooraf welk type immigrant je probeert te lokken.
Opdracht 2:
Maak een propagandacampagne (tekst, beeld, slagon) voor een land naar keuze!
Laat je eventueel inspireren door 2 onderstaande voorbeelden van overheidspropaganda die
mensen moesten motiveren om de sprong naar een ander land te wagen.
WEES WELKOM IN BELGIË
Je denkt eraan in België te komen werken? Misschien heb je de grote beslissing reeds genomen?
Wij, Belgen zijn gelukkig dat jij ons je krachten en je verstand aanbiedt. Wij wensen dat dit nieuwe leven kan bijdragen
tot jouw geluk. Om dit te bereiken stellen we je voor om langs deze brochure kennis te maken met de
levensomstandigheden en het werk in België. Zo zal je beslissing tot " de grote sprong" kunnen nemen met kennis van
zaken?. Emigreren naar een land dat noodzakelijkerwijze verschillend is van het jouwe, stelt enige
aanpassingsproblemen. Deze aanvangsmoeilijkheden zullen heel wat makkelijker te overwinnen zijn, als je een
normaal leven leidt. Een familiaal leven. België is een land waar de arbeid goed betaald wordt, waar veel comfort te
vinden is. Vooral voor wie met zijn gezin leeft. Je zal in ons land een internationale geest aantreffen. 258
internationale organisaties hebben immers hun zetel in België. En vele politici, technici, zakenmensen en studenten uit
andere landen leven op onze bodem. Er zijn reeds arbeiders uit jouw land bij ons werkzaam. Kom hen vervoegen als je
erin gelooft dat je je situatie kan verbeteren . Maar om meer op de hoogte te zijn, lees volgende bladzijden met
aandacht. Wij herhalen in elk geval voor je: arbeiders uit het gebied rond de Middellandse Zee zijn welkom bij ons in
België.
......................
De Belgen hebben verscheidene kwaliteiten zoals: de goede wil, de moed, ze zijn harde werkers, ze houden van hun
gezin en van hun onafhankelijkheid. Ze zijn gastvrij en ze hebben een ingeboren drang om anderen te helpen. Ze
ontvangen graag vreemdelingen.
......................
In de huizen vind je een zeker comfort. Dit ligt aan de hoge levensstandaard. Binnenshuis vind je, buiten het feit dat
de huizen er kraaknet bij liggen, voorwerpen die het leven aangenamer maken zoals radio, tv, .... of die het leven
gemakkelijker maken zoals elektrische huishoudtoestellen ( wasmachines, ....)
.......................
Als je kinderen hebt, weet dan dat in elke belangrijke gemeente consultaties zijn voor de jonge kinderen, dat er
verpleegsters zijn die bij je op bezoek komen, diensten de je voorzien van de nodige inentingen ..... er is medisch
onderzoek op school. Er zijn ook medische onderzoeken om beroepsziekten op te sporen. Dit alles is gratis.
......................
Vanaf het ogenblik dat het mogelijk is en hij een fatsoenlijke woonst heeft gevonden, zal de gehuwde arbeider zijn
vrouw en kinderen laten overkomen naar België: indien je te lang wegblijft van je familie, zal je kennismaken met de
nefaste gevolgen van eenzaamheid en verveling. Na één maand mag je je familie doen overkomen.
.........................
We raden je aan om alle kleren die je hebt naar België mee te brengen, in het bijzonder het ondergoed, warme kledij (
pulls en mantels) en de regenjassen.
Voor de kinderen breng je hun hele garderobe mee, zelfs de kleren die te klein geworden zijn. Je zal het kunnen
gebruiken als er een kindje geboren wordt. Vergeet vooral het beddegoed niet ( dekens en lakens). Indien je enkele
nuttige maar niet te grote voorwerpen hebt zoals een transistorradio, aarzel dan niet om hem mee te brengen.
Fragment uit Vivre et travailler en Belgique", een brochure uit 1964 om gastarbeiders in Marokko, Tunesië en Algerije
te werven voor België, gemaakt in opdracht van het Ministerie van Tewerkstelling en Arbeid.
31

CANADA
De Canadese autoriteiten ondernamen vanaf 1896 actieve wervingscampagnes. Ze maakten gebruik van de
wereldtentoonstellingen om zich als immigratieland te promoten, betaalden de vakantie van Belgen die zich in Canada
hadden gevestigd en reclame konden maken in hun oorspronkelijke vaderland, en verspreidden gratis
informatiefolders die een zeer geïdealiseerd beeld van het land ophingen. Agenten van scheepvaartmaatschappijen,
die een percent per emigrant kregen, maakten promotie. Deze ronselaars waren niet zelden de kapper of caféhouder
van het dorp. In Antwerpen installeerde Canada zelfs een immigratie-agent, Tréau De Coeli, die over heel Vlaanderen
intensief promotie voerde met advertenties in kranten, lezingen, duizenden folders en brochures, geografische
kaarten voor honderden scholen enz…
Hieronder een uittreksel uit de brochure “Canada – Het land der Toekomst; lnlichtingen en raadgevingen aan de
Vlaamsche kolonisten”. Naast algemene informatie over het land (cultuur, bevolking, geografie, klimaat, politiek
bestel, economie" ..) gaf deze ook concrete informatie aan de kandidaat-landverhuizer. Ook probeert men toch een
genuanceerd beeld op te hangen van de emigratiemogelijkheden naar Canada.
Wie mag men aanmoedigen om naar Canada te gaan? - In princiep moedigt het
Canadeesche Gouvernement op eene klare wijze de landbouwuitwijkelingen, alsmede de
vrouwelijke dienstboden aan.
Wie kan nog uitwijken? - Buiten deze twee soorten van uitwijkelingen, mag men zeggen, dat
aile handwerkers, tot welk ambacht zij ook behooren, mogen vertrekken, vooral zij die met
het bouwvak bekend zijn, zullen zich over 't algemeen spoedig in Canada, op eene voordelige
ja schitterende wijze kunnen plaatsen. Doch zij mogen dan geene verkeerde denkbeelden
koesteren over de moeilijkheden, die zij in het begin zullen ontmoeten. Zij moeten zich bekend maken met een
nieuw gereedschap en een nieuw werk, dat hen - voor een tijdje ten minste - berooft van een deel hunner middelen, en hen
verhindert in 't begin de juiste maat hunner kennissen aan te toonen. (... ) De werkman, die vertrekt, moet dus bezield zijn met moed
en geduld: daarvan hangt zijn welgelukken af.(…)
Wie moet zich onthouden? - Er is maar weinig werk te vinden voor handelsbedienden, klerken, rekenplichtigen, verkoopers enz.
daar deze soort van ambten bediend wordt door de Canadezen zelf, die Fransch en Engelsch kennen.(…) In het algemeen worden de
vrouwen die een klas hoger zijn dan de dienstmeiden, zoals gouvernanten, dactylographes, téléphonisten, verkoopsters,
ziekenverpleegsters enz. moeilijk geplaatst. Van den anderen kant, moeten die personen niet uitwijken, die geen ambacht kennen of
zich niet tot den handenarbeid willen begeven, ten minste zoo zij op voorhand geene bepaalde bediening gevonden hebben of zoo
zij geen geld genoeg bezitten om te leven zonder werken.
Vrijzinnige beroepen: in princiep moeten de lieden welke vrijzinnige beroepen uitoefenen, zooals geneesheren, advokaten,
notarissen, apothekers, aan geene uitwijking denken.
Uitwijkelingen die men moet ontmoedigen. - Het Canadeesch Gouvernement ziet met vreugde een aantal klassen van arbeiders
zich nederzetten op haren grond, soms zijn er nochtans die minder verkieslijk zijn. Wanneer dikwijls door zijne eigene fout, een
jongeling niet gelukt in eigen land, wanneer hij den lust tot werken niet heeft kunnen vinden of niet heeft wet en te houden, en dat
hij zich integendeel gewend heeft aan ledigheid en verkwisting en daarna uitvindt, dat het hem onmogelijk is, zijne vroegere rang in
zijn vaderland te bekomen, dan denkt hij op uitwijking. (…) Hij gelooft dat men zich in den vreemde slechts heeft aan te bieden om
fortuin te maken, dan dat aIle werk aldaar overbodig of ten minste zeer gemakkelijk is. Maar waar zal die jongeling gaan? Waar zal
men hem heenzenden? Waarschijnlijk heeft hij de studie der talen verwaarloosd, gelijk het overige. Het is bijgevolg alzoo dat
Canada, hetwelk eene Fransche kolonie was over lang, en daarbij niet te ver van Europa verwijderd ligt, het meerendeel diegenen
tot zich trekt, welke genegen zijn uit te wijken. Het is insgelijks op zulke wijze, dat een zeker getal, der zoogezegde kolonisten, na
aIle pogingen vruchteloos aangewend te hebben, om de oude gewoonten vaarwel te zeggen, en na al de opofferingen, die voor hen
gedaan werden genoten te hebben, terug hunnen vroegere voetstappen bewandelen, hervaIlen in hunnen gewoonten van luiaardij,
van ledigheid en van zwakheid. Hierdoor worden zij natuurlijk nuttelooze leden der samenleving, wiens verwijdering vroeg of laat
gebeuren moet, zoo zij ten minste den indruk niet ondergaan, van den grooten werklust, die in Canada heerscht, en hen dikwijls
zoover brengt, dat zij den goeden weg hervinden en zich neerstig aan den arbeid zetten. Maar deze gevallen zijn zeldzaam, de
ondervinding heeft zulks aangetoond. Daarom achten wij het noodzakelijk het vertrek af te raden, aan de hooger besproken reeks
uitwijkelingen. (…)
Maakt men fortuin? - Men moet naar Canada niet trekken, met het gedacht er spoedig fortuin te maken, alhoewel het werk, het
vooruitzicht en de uitmuntende gelegenheden er U toe kunnen leiden. Zeker is het dat men er tot eenen goeden welstand geraken
kan.
Het werk beter betaald dan in Europa. - Overal moet men werken, in ons land zoowel als elders; maar in Canada betaalt men veel
hooger loonen dan in het Oude-Europa, daarbij kan men zich veel
gemakkelijker vestigen en inrichten.
Drij eetmalen met vleesch. - Op de hoeven is het vleesch altijd overvloedig en in Canada is het overal de gewoonte van drijmaal
daagsch vleesch te eten.
UIT: MUSSCHOOT Dirk, Wij gaan naar Amerika. Vlaamse landverhuizers naar de nieuwe wereld 1850-1930, Tielt,
Lannoo, 2002
32

NABESPREKING 5: MIGRATIEVERHALEN
Opdracht:
Op de volgende bladzijden vind je korte getuigenissen van Vlamingen uit de expo.
Breng deze getuigenissen in verband met die van bekende en onbekende immigranten in België. Je
vindt deze via onderstaande websites online terug.
Ga op zoek naar gelijkenissen. Mogelijke invalshoeken zijn soort migratie, familie, taal, aanpassing,
leefomstandigheden, en vele andere. Schrijf ze hieronder op.
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
……………………..………………………………………………………………
………………………………………..……………………………………………
………………………………………………….……………………………….…
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………….……..
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………..
1. Getuigenissen onbekend-is-onbeminde migranten:
http://www.rechtopmigratie.be/getuigenis.html
http://www.diversiteit.be/?action=onderdeel&onderdeel=198&titel=2007
2. Getuigenissen bekende Koppen:
http://www.ikgavreemd.org/over-migratie/bekende-koppen
33

(Adamo, Hadise, Wouter Van Bellingen, Zohra, Sandra Kim, Vincent Kompany, Sandrine, Ronny
Mosuse…)
3. Getuigenissen van “Vlamigranten”:
“De foto in het Canadees paviljoen op de wereldtentoonstelling in Antwerpen was me bijgebleven: een kleine houten
hut, een 'shack', met ernaast een magere koe en een kar. Een andere foto met het opschrift '15 jaar later' toonde het
tafereel van een mooie woning met gelukkige mensen die op een zonnige zondagnamiddag in een 'democrat' uitreden
naar een plaatselijke foor. Ik kon niet geloven dat je op zo korte tijd zoveel geld kon vergaren. lk dacht: hier mag je nog
50 jaar hard wroeten, nooit zul je evenaren wat je in 15 jaar in Canada kunt bereiken ...” CANADA
een illegale Vlaming getuigt
Achiel Moerman werd op 7 april 1895 geboren in Kortrijk. Hij werd handelsreiziger, maar de zaken gingen slecht. In
1924 wou hij naar Amerika vertrekken maar ze zaten niet op handelsreizigers te wachten En de quota waren bereikt.
Een kennis zou vertrekken zonder Amerikaans visum. Eerst reisde hij naar Canada om dan, over land, naar de
Verenigde Staten te gaan. Met een beetje geluk kon je ongezien de grens over. Een smokkelaar helpt Achiel aan een
scheepsticket en het adres van een Vlaming in Canada. Hij reisde naar Canada, maar het adres van zijn contactpersoon
bleek niet te kloppen en zijn geld raakte op. Hij slaagde erin in contact te komen met smokkelaars die hem voor dertig
dollar naar Detroit zouden brengen. Hij had geen keuze want zonder hulp raakte hij nooit de grens over. Als hij niet
met deze mensensmokkelaars in zee ging, kon hij zijn Amerikaanse droom voorgoed opbergen. Nog even doorzetten en
dan was hij in Amerika. Hoopte hij. In de nacht van dinsdag 1 juli 1924 had Achiel Moerman een afspraak met zijn
smokkelaars. Ze brachten hem met een auto tot aan de spoorwegtunnel, vlak bij de stad. In de autol zaten ook nog een
'Tchéco-Slovak, een Ierlander en een Engelschman'. “In het struikgewas verborgen hebben wij een goederentrein
afgewacht die daar moest stilhouden. Bij de aankomst van den trein deden wij een wagon open waarin we ons
verborgen hielden en kwamen alzoo te Detroit Central Station aan. Bij het stoppen van den trein sprong dadelijk een
detektief met een revolver in de vuist en voorzien van een elektrisch zoeklicht op den wagen toe, ontdekte ons en riep:
'Hands up ... come on smoklle boys.' Deze vroeg naar onze papieren en we werden in een kelder der gemelde statie
voor een nacht opgesloten.” Hij bleef anderhalve maand in de gevangenis en werd uiteindelijk uitgewezen. Na een
zeereis van 11 dagen kwam hij op 20 september 1924 in Antwerpen aan bijna vijf maanden nadat hij België had
verlaten om in Amerika zijn droom waar te maken.
Uit: “Wij gaan naar Amerika”, Dirk Musschoot AMERIKA
“Wij zijn anders. Wij hebben onze buik vol van die romantiek en die onnozelheid. Ik vind het belachelijk dat ze een
Vlaamse school willen en een Vlaamse gezelschapsleven. We zitten nu eenmaal in Argentinië, we moeten nu maar
Argentijns leven. Wat kan Vlaanderen mij schelen. Zeg maar gerust dat wij, jongeren, in groot getal onverschillig staan
tegenover dit sentimenteel gedoe, dat wij hier ons land hebben gevonden tegen onze wil, maar we hebben ons
aangepast.”
Een jonge Argentijnse Vlaming in 1958
LATIJNS-AMERIKA
Drie, vier weken aan een stuk slaafden ze daar ginder als beesten, dertien en veertien uur per dag, eigenlijk zoo lang er
licht in de lucht was. Het vee was er beter gehuisvest op die Waalsche hoeven. Van den boer kregen ze elken dag een
hoeveelheid aardappelen, anders niets. Alleen den laatsten dag trakteerde de boer, met jenever, en als ze dan half
bedronken waren betaalde hij de loon en, legde voor ieder een stapeltje vijffrankstukken neer, en was weg. Ze wisten
dat ze bestolen werden, dat er altijd een paar dagen te weinig werden gerekend, maar, ongeletterd als ze waren,
durfden ze niet reklameeren. Ze kenden bovendien geen woord Waalsch, en waren gelukkig met het hoopje schoon
zilvergeld.” Ernest Claes uit de roman “Jeugd” WALLONIE
“Toen zijn vader stierf, reed hij naar de begrafenis in Vlaanderen met een blinkende Dodge, die hij voor tweeduizend
frank had gehuurd. Zijn voormalige dorpsgenoten mochten immers niet vermoeden dat hij het moeilijk had in
Wallonië.”
Gaston Durnez (De Standaard) over een boer uit Chimay WALLONIE
“Aan het eind van de jaren '50 kon ik in de bieten 21.000 tot 23.000 frank verdienen, Als ik thuisbleef had ik tussen de
3000 en 4000 frank. Een heel verschil, hé." WALLONIE
34

“Het was geen goede oude tijd. Er was niets leuks aan dat werk. Maar ik wist voor wie ik het deed: mijn vrouw en mijn
kinderen” WALLONIE
'k Verlaat mijn kinderen, vrouw en huis,
Al binden ons zo sterke banden.
Hier is geen werk voor mijne handen.
Ik draag mijn schoofzak als een kruis,
Ach. elk seizoen opnieuw die pijn:
eens werk in eigen streek te vinden.
Dicht bij mijn thuis en mijn beminden.
Dat is mijn droom, zo moet het zijn.
Gust Van Istendaal, liedtekst ‘De seizoenarbeider’ FRANKRIJK
“En hier in Holland hangen de bewoners je als parasieten aan 't lijf. Ze bieden je iets aan, maar vragen u gansch uit.
Alles moet met hun weten gebeuren. Geen brief, geen pak, of het moet hun om zo te zeggen getoond worden. Zooniet,
koelt de vriendschap en de zoogezegde menschenliefde!” WERELDOORLOG I
“Dat gij behoudt uw taal, goede manieren, wijze zeden, kleding en de vormen van huishouding. Dat de liefde en de
goede eendracht die gij tezamen onderhoudt, maakt dat gij uw kinderen onderling ten huwelijk geeft, zonder u veel
met andere natiën te vermengen: Zo wordt gij, uw kinderen en de kindskinderen overal ook voor vreemdelingen en
buiten alle regeringen gehouden, en moet altijd onder vreemde staan.” ANTWERPEN NA 1585
Wie gaat er mee naar Argentina
Door d'Atlantische waters,
Daar jagen wij 't goed leven na
En eten gelijk de paters.
Wie gaat er mee naar Argentina,
Daar hebben wij goed leven,
Naar 't zuiden van Amerika
Zoo richten wij den steven
De landverhuizingsmaatschappij
Belooft ons gouden bergen,
Een paradijs geeft men u vrij,
Wat kan men beter vergen?
Er heerscht niet weinig werkgebrek,
Waar nood is uitgesproten,
En dit bevordert het vertrek
Van vele landgenooten
Wanneer dien breeden watermuur,
U afscheidt onzer wallen;
Dan zult gij hier het armbestuur
Niet komen lastig vallen.
Past op, Werklieden, 't is geen goud,
Wat gij alweer ziet blinken;
Want wie het lokaas niet mistrouwt,
Laat zich aan banden klinken.
Men maakt u gratis passagier,
Half spoor zult g' ook erlangen;
Waarom? .. dat ziet ge wel van hier,
Om u in 't net te vangen.
Gij hebt het recht hier te bestaan,
Strijdt moedig, helpt ons mede;
Waarom naar Argentina gaan?
Hiertoe bestaat geen reden,
Alles is hier in overvloed,
Geen mensch moet honger lijden,
g' Hebt werk en brood, zoo gij met moed
Voor beter loon durft strijden!
(slot refrein)
Wij gaan niet mee naar Argentina,
Wij willen werken, leven;
Vereenigt u, en helpt ons, ja,
Naar Recht en Vrijheid streven.
'Naar Argentina!' is een protestlied van Karel Wairi. Emigratie zou niet nodig zijn indien de burgerlijke en kerkelijke overheden zich
wat meer bekommerden om het lot van de gewone man…LATIJNS-AMERIKA
35

NABESPREKING 6: AANPASSEN AAN WAT?
INTEGRATIE TUSSEN ASSIMILATIE EN SEGREGATIE
Via deze opdracht worden de leerlingen gestimuleerd om ‘grote lijnen’ te trekken in het historische verhaal
van de emigratie. Er zijn in grote lijnen drie mogelijkheden om allochtonen een plaats te geven in de
samenleving: integratie, assimilatie en segregatie:
• Integratie is een tweezijdig proces, waarin verondersteld wordt dat beide partijen zich aan elkaar
aanpassen. Wes preken dus van een gedeeltelijke aanpassing aan de dominante cultuur van een land
met behoud van eigen cultuurkenmerken.
• Bij assimilatie wordt van de allochtonen geëist dat zij hun eigen identiteit en cultuur verwerpen en
zich de heersende cultuur aanmeten. Een bevolkingsgroep kan zich zo volledig aanpassen aan een
andere groep dat de eigen culturele identiteit vrijwel verdwijnt.
• Segregatie houdt in dat een samenleving wordt opgedeeld in gescheiden delen, dat
bevolkingsgroepen zich gescheiden van elkaar ontwikkelen.
behoud van de eigen cultuur?
Ja Nee
ja Integratie assimilatie
contact met de gastsamenleving? nee segregatie marginalisering
Meer theoretische achtergrondinformatie vindt u in bijlage 1 “INTEGRATIE TUSSEN ASSIMILATIE EN
SEGREGATIE”.
Opdracht:
Reflecteer na het bezoeken van de tentoonstelling over de onderscheiden Vlaams emigranten enerzijds en
bepaalde migrantengroepen anderzijds. Overloop bepaalde situaties van Vlamingen in het buitenland en
buitenlanders hier en ga na of je kan spreken van integratie, assimilatie of segregatie. Zet deze hieronder in de
meest geschikte kolom
SEGREGATIE ASSIMILATIE INTEGRATIE
………………………….……………….. ……………………………………… ……………….……………......................
………………………….……………….. ……………………………………… ……………….……………......................
………………………….……………….. ……………………………………… ……………….……………......................
………………………….……………….. ……………………………………… ……………….……………......................
………………………….……………….. ……………………………………… ……………….……………......................
………………………….……………….. ……………………………………… ……………….……………......................
………………………….……………….. ……………………………………… ……………….……………......................
………………………….……………….. ……………………………………… ……………….……………......................
36

NABESPREKING 7: VLAMIGRANT-KRANT
Opdracht:
Lees de volgende krantenartikels over Vlamingen in de Wereld .
Bespreek ze individueel of in groep op basis van volgende vragen:
- Wat is de titel/het onderwerp van het artikel?
- Welke personen komen aan bod in het artikel? Wat is hun verhaal?
- Als je dit leest, wat zijn je eerste indrukken over ?
- Wat heb je bijgeleerd?
- Als “jeugd van tegenwoordig”, wil je zelf later graag de wijde wereld intrekken? Om te reizen, studeren,
werken?
- Wat zou je dan het meeste missen denk je?
- Wat betekent voor jou je aanpassen aan het andere land?
- Denk je dat je na een aantal jaren nog altijd Vlaming (Antwerpenaar, Belg,…) zou voelen?
- Denk je dat je je Nederlands zou afleren?
- Denk je dat je last zou kunnen krijgen van vooroordelen en racisme?
37

NABESPREKING 8: IK BEN WEG!
Opdracht 1:
Eures is het Europees portaal voor beroepsmobiliteit. Ga naar hun website
http://ec.europa.eu/eures, selecteer nl(nederlands), en kies het land naar waar je zou willen
migreren. Verzamel alvast wat belangrijke, verrassende informatie over hoe te verhuizen,
hoe werk te vinden, de levens- en arbeidsomstandigheden. Want hoe beter je voorbereid
bent, hoe gemakkelijker je integratie zal verlopen!
http://ec.europa.eu/eures/main.jsp?acro=lw&lang=nl&catId=490&parentId=0
Opdracht 2:
Ga naar http://vdab.be/internationaal/. Zoek via http://vdab.be/internationaal/jobs.shtml
een nationale of internationale jobdatabank een interessante job in een voor jou interessant
land.
Verzamel alvast wat nuttige en relevante informatie over de plaats van bestemming, de
culturele verschillen, het overwinnen van de cultuurschok
(http://vdab.be/internationaal/aanpassing.shtml), de manier van solliciteren, het regelen
van praktische zaken zoals administratie thuis, de verhuis, het zoeken van een woning
aldaar, verblijfsdocumenten en erkenning en vertaling van je diploma’s in orde krijgen enz.
Lees hiervoor ook de getuigenissen van zij die je zijn voorgegegaan
(http://vdab.be/internationaal/buitenland.shtml).
42

NABESPREKING 9: HEIMWEE
BVN (het Beste van Vlaanderen en Nederland; http://www.bvn.tv/) is de publieke
televisiezender voor Nederlanders en Vlamingen in het buitenland. BVN zendt geen
anderstalige programma's of films uit, enkel Nederlandstalige producties van de Vlaamse en
Nederlandse publieke omroepen. BVN wilde weten welke Belgische zaken men het meest
mist in het buitenland (http://www.degrotemisverkiezing.com/). Dit is het resultaat.
Wat vind je van deze resultaten? Wat zou JIJ het meest missen mocht je
Antwerpen/Vlaanderen/België (moeten)verlaten? Buiten bepaald eten en drinken? Vergelijk
dit met de Nederlandse resultaten. Waar zijn de verschillen en gelijkenissen?
43

COLOFON
MET BIJZONDERE DANK AAN:
Paul Van Hoorick en Linx+; Dirk Musschoot en zijn onmisbare onderzoek en collectie; Francis
Marissens en Integratiecentrum Foyer (tentoonstelling “Help The Belgians”), ADVN - het
Archief- en Documentatiecentrum voor het Vlaams-nationalisme , Peter Verlinden-
Davidsfonds-Inforcongo (Carlo Lamote, Henri Goldstein), Stichting ‘Vlamingen in de Wereld’
(Inge Roggeman), Frank Polet (de Vlaams-Canadese vriendenkring Vlacan), Marc Journée
(tentoonstelling “Go West” 2006), Pieter Serrien (Geheugen Collectief), Kazerne Dossin, In
Flanders Field Museum Ieper (Tentoonstelling “Vluchten voor de oorlog” 2004), George
Blommaert (Dagbladmuseum), Eric Wils (Nunspeet), Anne Morelli (redacteur boek
“Belgische emigranten”, EPO, 1999)
BEHULPZAME ARCHIEVEN EN MUSEA:
Stadsarchief Antwerpen, Erfgoedbibliotheek Hendrick Conscience, MAS, Red Star Line
museum, Rockoxhuis-KBC, Museum Plantin-Moretus, Museum Mayer van den Bergh,
Rubenshuis, KADOC (Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en
Samenleving), SOMA (Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse
Maatschappij), AMSAB-Instituut voor Sociale Geschiedenis, Koninklijk Instituut voor het
Kunstpatrimonium, Imperial War Museum Londen, The Metropolitan Museum of Art,
Kunsthistorisches Museum Wenen, Rijksmuseum Amsterdam, Nationaal Archief Nederland;
Mediargus en krantenachieven van De Morgen, De Standaard, Gazet van Antwerpen, Het
Laatste Nieuws, Het Nieuwsblad, Knack, Trends, De Tijd, Het Belang Van Limburg, Wikipedia
44

BIBLIOGRAFIE
Antwerpen voor 1585
ALLEN Phillip, Atlas der Atlassen, uitgeverij Atrium,1999
BRAUN Georg & HOGENBERG Frans & GOSS John, Stadskaarten van Europa, Rebo uitgeverij,
1991
DALEMANS René, Bruegel en zijn tijd, Artis-Historia, 1996
KUTTNER Erich, Het hongerjaar 1566, Amsterdamsche Boek- en Courant maatschappij, 1949
MURRAY John J., Vlaanderen en Engeland, Antwerpen, Mercatorfonds, 1985
ROCK Paul, Praag-Brussel. Over en weer, Coopérative Ouvrière de Presset d'Edition,
Luxemburg, 1983.
“Waar is de tijd: Antwerpen”, 25-delig, Stadsarchief Antwerpen en Waanders Uitgevers
“de 25 dagen van Antwerpen”, 25-delig, Stadsarchief Antwerpen en Waanders Uitgevers
Het grote geschiedenisboek van Antwerpen, Stadsarchief Antwerpen en Waanders Uitgevers,
2010
Luister van Spanje en de Belgische Steden 1500-1700, Europalia 1985
Antwerpen na 1585
ASAERT Gustaaf, 1585. De val van Antwerpen en de uittocht van Vlamingen en Brabanders,
Lannoo, Tielt, 2004.
BIESBOER P., Vlamingen in Haarlem, Haarlem, De Vrieseborch, 1996
BRIELS J.G.C.A, Zuid-Nederlanders in de Republiek 1572-1630, Sint Niklaas, Dante, 1985
Arm Vlaanderen
CAESTECKER Frank, Arm Vlaanderen: Vlamingen in Wallonië 1850-1960, 1992
REYNEBEAU Marc, De eeuw van België, Lannoo, 1999
SCHROOTEN Leo, Landelijk leven in Vlaanderen (reeks zo was het vroeger), Davidsfonds
Leuven, 2004
VAN DEUREN Karel, Dit Vlaanderen heb ik hartelijk lief!, Lannoo Tielt
WILSSENS Marie-Anne, Bij leven en welzijn – een eeuw dagelijks leven in België, Lannoo
Wallonië
collectie KADOC (Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en
Samenleving), collectie Dirk Musschoot, collecties Heemkundig Museum Hageland Tielt-
Winge, Ecomusee Bois-du-Luc, Musee de la Mine Bois-du-Luc, Paul Berckmans Antwerpen,
MUST-Ronse, ABW-Oost-Vlaanderen, Amsab-ISG Gent, gemeente Courcelles. collectie
MUST-Ronse, Musee de la Photographie Charleroi, Le Centre Musee Royal de Mariemont
FONTEYN Guido, In de Rue des Flamands. Het schamele epos van de Vlaamse migranten in
Wallonie, Scoop, 1997
FONTEYN Guido, Vlaamse boeren in Wallonië, Manteau, 2006
GODDEERIS Idesbald en HERMANS Roeland (red.), Vlaamse migranten in Wallonië 1850-
2000, LannooCampus, 2011.
MAES Jef, Zwarte Boterhammen, documentaire film, productie De Barst, Sint-Niklaas, 2009
45

MUSSCHOOT Dirk, Van Franschmans en Walenmannen. Vlaamse seizoenarbeiders in den
vreemde in de 19de en 20ste eeuw, Lannoo, 2008
QUAIRIAUX Yves, L'image du flamand en Wallonie, Editions Labor, 2006
VAN DEN HERREWEGEN W., De Fostmannen
VANDORMAEL Herman, Wij zijn de fossemannen, anders niks, Uitgever De Mijnwerker vzw
VAN POUCKE Willy, Langs bergen van werk, Roeselare, Roularta, 2008
VERBEKEN Pascal, Arm Wallonië, een reis door het beloofde land, Antwerpen, Meulenhoff-
Manteau, 2007
WOESTENBORGHS B., Vlaamse arbeiders in de vreemde, of hoe in de 19e en 20e eeuw
Vlaamse seizoenarbeiders elders hun brood moesten verdienen. Gent, 1993.
Frankrijk
collectie Dirk Musschoot, collecties Museum van de Fransmans Koekelare, Albert Supeene
Lichtervelde, Stedelijke Bibliotheek Ronse, MUST-Ronse, collecties Nationaal Wielermuseum
Roeselare, MUST-Ronse, Speelgoedmuseum Mechelen. Peyresourde
Wielergedichten W.Verhegghe, collecties Amsab-ISG, CM-Oost- Vlaanderen, Collectie Daniël
Vanlerberghe, collectie Alfons Brewee
MUSSCHOOT, Dirk: (2008): "Van Franschmans en Walenmannen. Vlaamse seizoenarbeiders
in den vreemde in de 19de en 20ste eeuw." Tielt: Lannoo.
Amerika
Film: Red Star Line: People on the Move (Mario De Munck) + Simulatie Red Star Line
Museum
collecties Red Star Line - Stad Antwerpen, MAS – Nationaal Scheepvaartmuseum, Vrienden
van de Red Star Line Antwerpen
GOSSELINK Martine, New York Nieuw-Amsterdam, Uitgeverij Nationaal Archief/Nieuw
Amsterdam, 2009
MUSSCHOOT Dirk, Wij gaan naar Amerika. Vlaamse landverhuizers naar de nieuwe wereld
1850-1930, Tielt, Lannoo, 2002
MUSSCHOOT Dirk, 100 jaar Titanic : het verhaal van de Belgen en de Nederlanders, Tielt,
Lannoo, 2011
SAERENS Lieven, VERVOORT Robert e.a., Landverhuizers. Antwerpen als kruispunt van
komen en gaan, Pandora, 2002
Canada
JOURNEE Marc, Go west! Vlaamse landverhuizers naar Canada, Uitgeverij Snoeck, 2006
Latijns-Amerika
collecties Universteit Gent, Elektrischer Schnellseher – An Van Dienderen.
CHAMOT E.D., Vlamingen in koloniaal Zuid-Amerika. Oorspronkelijke titel: Presencia
Flamenca en la Sudamérica Colonial Vertaling: Igor Antonissen; Universidad de Lima, Juli
2000
VAN DEN BOSSCHE Stefan, Een kortstondige kolonie. Santo-Tomas de Guatemala (1843-
1854), Lannoo, 1997
46

VAN DIENDEREN An & VOLCKAERT Didier: "Tu ne verras pas Verapaz". documentaire film, 56
minuten, Elektrischer Schnellseher
Congo
CEULEMANS Nicole, Per steamer op de de Congostroom-Carl van Overstraeten, Dagboek van
1905, uitgeverij Snoeck, 2010
CEUPPENS Bambi, Congo made in Flanders ? Koloniale Vlaamse visies op 'blank' en 'zwart' in
Belgisch Congo, Gent, Academia Press, 2003
EYNIKEL Hilde, Onze Kongo, Leuven, Davidsfonds, 1997
VERLINDEN Peter, Belgisch Kongo, 50 jaar koloniale herinneringen, Leuven, Davidsfonds,
2010
VERLINDEN Peter, Achterblijven in Congo, een drama voor de Congolezen?, Leuven,
Davidsfonds, 2008
VERLINDEN Peter, Het verloren paradijs, Leuven, Davidsfonds, 2005
VERLINDEN Peter, Weg uit Congo. Het drama van de kolonialen, Leuven, Davidsfonds, 2002
Het geheugen van Congo, de koloniale tijd, KMMA, 2005
WOI
Film getuigenis WOI: In Flanders Fields Museum Ieper; foto’s collectie In Flanders Fields
Museum leper.
AMARA Michaël, CHIELENS Piet e.a., Vluchten voor de oorlog. Belgische vluchtelingen 1914-
1918, Davidsfonds ism In Flanders Fields Museum, Ieper, 2004
DE ROODT Evelyn, Oorlogsgasten-vluchtelingen en krijgsgevangenen in Nederland tijdens de
Eerste Wereldoorlog, Europese Bibliotheek, 2000
KRUISHOOP J.B.C. en BOSSENBROEK M. (red.), Vluchten voor de Groote Oorlog. Belgen in
Nederland 1914-1918, Amsterdam, 1988
OMBLETS Jos, De kleine Belg in de grote oorlog, Helios, 1985
REIJNGOUDT Anton, Gehalveerde mensen-Het Belgenkamp in Harderwijk 1914-1918,
Koninklijke BDU Uitgeverij B.V. Barneveld, 2004
SCHEPENS Luc, Retrospectief 14/18. een oorlog in Vlaanderen, Tielt, Lannoo, 1984
Antwerpen in de 20ste eeuw-Van Belle Epoque tot Golden Sixties, Brasschaat, Petraco-
PANDORA, 2008
Waar is de tijd: Antwerpen, 25-delig, Stadsarchief Antwerpen en Waanders Uitgevers
WOII
BERGEYS Roland, Gaan jullie ons nu doodschieten? Verhalen uit de Tweede Wereldoorlog,
Lannoo, 2010
DE WEVER Bruno, VAN ASCH Martine en VAN DOORSLAER Rudi, Gekleurd verleden. Familie
in oorlog, Lannoo, 2011
DILLEN Jean en VANDEWYNCKEL André, Antwerpen 1940 - De bezetter bespied, uitgeverij De
Krijger, 2006
DILLEN Jean en VANDEWYNCKEL André, Antwerpen 1941-1944 - De Antwerpenaar bespied,
uitgeverij De Krijger, 2007
DILLEN Jean en VANDEWYNCKEL André, Antwerpen 1944 - De bevrijder bespied, uitgeverij
De Krijger, 2008
47

DILLEN Jean en VANDEWYNCKEL André, Antwerpen 1941-1943 - Een bezette stad bespied,
uitgeverij De Krijger, 2008
GANSEMANS Walter, Wij zijn nooit kind geweest. Opgroeien tijdens de Tweede
Wereldoorlog, Davidsfonds, 2006
MARTIN Dirk & SAERENS Lieven, Steden in oorlog. Antwerpen 1940-1945, Antwerpen-
Brussel, Meulenhoff/Manteau-SOMA/CEGES, 2010
MUSSCHOOT Dirk, België bevrijd, Tielt, Lannoo, 2004
PALINCKX Koen, Antwerpen onder de V-bommen, Brasschaat, Petraco-PANDORA, 2004
SEBERECHTS Frank en VERDOODT Frans-Jos, Leven in twee werelden. Belgische
collaborateurs en de diaspora na de Tweede Wereldoorlog, Leuven, Davidsfonds, 2009
SERRIEN Pieter, Tranen over Mortsel. De laatste getuigen over het zwaarste bombardement
ooit in België, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2008
TAGHON Peter, Mei 1940: de 18-daagse veldtocht in woord en beeld, Tielt, Lannoo, 2010
VERLEYEN Misjoe en DE MEYER Marc, Mei 1940: België op de vlucht, Antwerpen, Manteau,
2010
Ik was 20 in 45, Belgie en de 2de wereldoorlog, tentoonstellingscatalogus
Actueel
Film: Stichting Vlamingen in de Wereld (Promofilm + videocollage VIW-vertegenwoordigers)
Mediargus en krantenachieven van De Morgen, De Standaard, Gazet van Antwerpen, Het
Laatste Nieuws, Het Nieuwsblad, Knack, Trends, De Tijd, Het Belang Van Limburg, Wikipedia
De rechten voor de illustraties werden naar best vermogen geregeld. Eventuele
rechthebbenden kunnen zich wenden tot Atlas Publiekswerking.
V.U. Tom Meeuws, Grote Markt 1, 2000 Antwerpen
Een project van Atlas Publiekswerking in samenwerking met Linx+
Vormgeving: exponanza, www.exponanza.be
contactpersoon Tom Van Mieghem
www.atlas-antwerpen.be
03 338 71 30
48