OA DC 26 Didactische werkvormen bij het jonge ... - Profi-leren

DC
26
1 Inleiding
Didactische werkvormen bij
het jonge schoolkind
Dit thema gaat over activiteiten aanbieden aan het jonge schoolkind.
Als onderwijsassistent kun je worden ingezet bij het aanbieden van activiteiten aan jonge
kinderen. Daarbij heb je inzicht nodig in welke didactische werkvormen je bij jonge kinderen
kunt gebruiken, en waarom. Dit thema kan je helpen die kennis op te bouwen.
Hoe geef je les aan jonge kinderen? Hoe leg je iets uit? Welke didactische werkvormen kies
je? Hoe stimuleer je ze om net iets verder te gaan dan ze dachten te kunnen?
1
De inhoud van dit thema:
2 De instructiefase
3 Meer doelen tegelijk
4 Welke didactische werkvorm kies je
5 Aandachtspunten bij de uitvoering
6 Tips voor de praktijk
OA DC 26 Didactische werkvormen bij het jonge schoolkind
1

2
2 De instructiefase
Kleuters hebben een korte spanningsboog en kunnen dus maar kort hun aandacht bij een
uitleg houden. Ze hebben het dus nodig om kort en duidelijk uitleg te krijgen. Je vertelt
iets, dan laat je zien wat ze moeten doen, een paar kinderen herhalen het. Alles bij elkaar
nog geen vijf minuten.
De kleuters maken een eekhoorn van een wc- rol. Op tafel staat een kant en klare eekhoorn als
voorbeeld. Je hebt de stroken papier voor het lijf op maat geknipt. Die moeten ze recht om de
rol heen plakken. De oren zijn op papier getekend, die moeten ze zelf uitknippen en aan de
bovenkant plakken. Oogjes moeten ze zelf tekenen met behulp van een mal, en dan uitknippen
en opplakken. De snorharen knippen ze uit de losse hand: smalle strookjes van een gegeven
strookje papier.
Elk onderdeel wordt dus een beetje moeilijker. De docent, of jij, zorgt dat er een set onderdelen
over is als demonstratiemateriaal en dat er al een eekhoorn af is, zodat de leerlingen zien hoe
het resultaat wordt.
Na de inleiding, een verhaaltje over Zwiepje de Eekhoorn, vertelt onderwijsassistent Gerda dat
een groepje een eekhoorn gaat maken. Ze laat alle onderdelen zien, en vraagt wat het wordt.
‘Waar zou dit voor zijn?’ Gerda legt direct uit hoe het plakwerk gaat. ‘En dit papier, er staat iets
op getekend, wat is dat?’ De kinderen kijken en vertellen wat ze denken. Gerda legt uit hoe de
oortjes moeten. Zo legt ze onderdeel voor onderdeel uit hoe het moet, terwijl ze dit afwisselt
met vragen stellen. Elk onderdeel dat besproken is, legt ze duidelijk zichtbaar op tafel, op de
goede volgorde. Het doel, motorische ontwikkeling, bereikt ze door een opbouw in de moeilijk-
heid van het knipwerk. De ogen en de snor vereisen het fi jnste werk. Die komen dus het laatste
aan de beurt. ‘Konrad, wil jij nog eens vertellen hoe het moet? Let goed op, hoor, of hij het goed
vertelt.’
OA Digitale Content

In dit voorbeeld zie je dat je in je instructiefase verschillende didactische werkvormen
gebruikt. Je ziet tegelijk de samenhang tussen de instructievorm en de keuze van leermiddelen:
• vragen stellen: didactische werkvorm is interactie verzorgen.
• laten zien: didactische werkvorm is instructievorm, namelijk demonstreren; het onderdeel
dat je laat zien is het leermiddel.
• uitleggen hoe ze het doen: didactische werkvorm is instructievorm, namelijk doceren.
Dit patroon herhaalt zich bij elk onderdeel. Intussen liggen de besproken onderdelen
zichtbaar op tafel. Zij vormen samen de leermiddelen. Ook dit is een belangrijk aspect.
Terwijl de kinderen kijken, luisteren en meepraten, zien ze wat er al behandeld is.
• een kind herhaalt de instructie: didactische werkvorm is interactie verzorgen.
OA DC 26 Didactische werkvormen bij het jonge schoolkind
3

4
3 Meer doelen tegelijk
Vanaf groep 3 krijgen de kinderen onderwijs per vak. In de kleutergroepen is de leerstof
anders gegroepeerd. Bij elke activiteit dien je bij de kleuters meer doelen.
Vaak is dat bij de hogere groepen ook zo, maar daar ligt het accent toch op het vak dat aan
de beurt is. Hierna een voorbeeld van meer doelen in een hogere groep.
Olga is onderwijsassistent in groep 4. Het is taalles. In het leesboek staat een tekst over pesten
en discriminatie. Er passeren heel wat akelige opmerkingen de revue. De opdracht na de
leestekst gaat over teksten maken, die op een humoristische manier pestgedrag onschadelijk
maken. De kinderen moeten dus antwoorden verzinnen op pestopmerkingen, die humor heb-
ben, en die het erge van pesten relativeren.
In dit voorbeeld zie je dat de taalles uit het boek meer doelen tegelijk nastreeft. In dit
geval:
• schrijfvaardigheid;
• toegepaste spelling;
• ontwikkeling van humor;
• ontwikkeling sociale weerbaarheid.
Terug naar de kleuters. Bij de kleuters hanteer je altijd meer doelen tegelijk. Het gaat erom
dat je leert je bewust te zijn van de meerdere doelen die je wilt bereiken.
Voorbeeld van meer doelen bij kleuters:
De kleuters krijgen een knip- en plakopdracht. In een groepje van vier moeten ze dingen van
verschillende kleuren uitknippen, kleur bij kleur op een groot vel verdelen en opplakken. Ze
moeten zelf de taken verdelen en zorgen dat iedereen evenveel doet. De opdracht doet een
beroep op de fi jne motoriek (functieontwikkeling), op kleurherkenning (cognitieve ontwikke-
ling) en op samenwerken en taken verdelen (sociale ontwikkeling).
OA Digitale Content

4 De keuze voor een didactische werkvorm
Hoe kies je de juiste didactische werkvorm bij kleuters? Wat wil je dat de kinderen leren?
We bespreken de didactische werkvormen voor ontwikkelingsmateriaal of voor knutselactiviteiten.
Je maakt voortdurend een keuze tussen wel of niet voordoen, demonstreren of
uitleggen, zelfontdekkend laten werken.
4.1 Ontwikkelingsmateriaal
2
Didactische werkvormen bij:
• ontwikkelingsmateriaal
• knutselactiviteiten
Bij ontwikkelingsmateriaal gaat het erom dat een bepaalde functie of een bepaalde vaardigheid
ontwikkeld wordt. Denk bijvoorbeeld aan vormherkenning, kleurherkenning of
logisch denken.
Tijdens je instructie kun je de puzzel beginnen te leggen, terwijl je uitlegt waar het om
gaat. Je demonstreert dus terwijl je vertelt. Daar vraagt de leerstof om. Dan haal je puzzel
weer uit elkaar. Tijdens het werk, als een kind vastloopt, ga je in principe niet meer voordoen.
Je legt wel als dat nodig is nog een keer uit dat het gaat om bijvoorbeeld van groot
naar klein. Of alles wat rood is bij elkaar. Of alles wat rood en van hout is, bij elkaar. (Als
je ontwikkelingsmateriaal wilt gebruiken in je activiteiten, zorg je daarom dat je er zelf mee
gewerkt of gespeeld hebt.)
OA DC 26 Didactische werkvormen bij het jonge schoolkind
5

6
Kinderen ontwikkelen zich door het bezig zijn met ontwikkelingsmateriaal. Dus moet er
een element van zelf ontdekken in hun activiteit zitten. Toch kan het gebeuren dat het
kind niet aan de opdracht kan voldoen. Dan is het materiaal of te hoog gegrepen, of je
uitleg was niet goed. Dan geeft het niet als je een stukje voordoet. Immers, als een kind
hulp vraagt van een ander kind, zal dat andere kind het ook voordoen, dat doen kinderen
altijd. Die kunnen niet didactisch verantwoord uitleggen. En toch leren kinderen veel van
elkaar. Af en toe een stukje voordoen van een activiteit die anders tot een faalervaring leidt,
is dus niet erg.
Even een kritische opmerking tussendoor over het gebruik van ontwikkelingsmaterialen.
Ontwikkelingsmateriaal is ontwikkeld om specifi eke functies te oefenen of vaardigheden
te ontwikkelen. Bijvoorbeeld de motoriek, de mondmotoriek, kleurherkenning, ruimtelijk
inzicht. Het zijn spelletjes met een specifi ek doel. Het zijn vaak puzzels, en daar hoef je
niks aan voor te bereiden. Je hebt een groepje kleuters in de puzzelhoek. Je trekt een stel
puzzels uit de kast en klaar ben je.
Je kunt echter ook meer doen met ontwikkelingsmateriaal. Je kunt ontwikkelingsmateriaal
inpassen in de stof van dat moment. Maar dat lukt alleen als je de doelen van het materiaal
goed kent. We raden je dan ook aan om eens in de kleuterbouw te gaan ‘spelen’ met deze
materialen. Begin gewoon te spelen, en bestudeer daarna de handleiding van het materiaal.
Kijk of jij vindt dat de beschreven doelen ook echt door dit spel geoefend worden. Praat
erover met je leraar, of je het een zinvol materiaal vindt voor het beoogde doel. Want dat is
niet altijd het geval!
OA Digitale Content

4.2 Knutselactiviteiten
Knutselwerkjes hebben als doel:
• het stimuleren van de motorische ontwikkeling en de ontwikkeling van technische
vaardigheden. Denk bijvoorbeeld aan het vasthouden van een penseel, als voorloper van
de pengreep in groep 3 en later. Of aan het hanteren van een hamer, een schaar, naald
en draad.
• een leerdoel zoals getalinzicht, tekenherkenning, begripsontwikkeling en dergelijke.
Tijdens het werk oefenen de leerlingen begrippen, zonder dat ze het in de gaten hebben. ‘Nee,
juf zei dat je eerst de steel moest opplakken en dan pas de blaadjes!’ roept Sheila tegen Steven.
Zo oefenen de twee kinderen allebei de begrippen eerst en dan. Sheila actief en Steven passief.
Scharen in de kleutergroepen zijn uit veiligheidsoverwegingen een beetje bot. Ook hebben
ze ronde uiteinden. Het is lastig knippen met een botte schaar. Toch moeten de kinderen
het hiermee leren. Soms zie je dat het papier tussen de messen meebuigt. Dat kun je alleen
verhelpen door het papier op een plat vlak te laten liggen. Knippen op een tafel dus. Dat
moet je voordoen, anders komen de kinderen er zelf niet achter. Ook de manier van de
schaar vasthouden doe je voor. Pas als de kniphandeling zelf eff ectief is, kan het kind gaan
leren wat jij wilt, bijvoorbeeld netjes langs een lijn knippen. Dat kun je gerust voordoen,
want het is een vaardigheid die de kinderen al doende ontwikkelen.
Met knutselwerkjes kun je ook andere dan alleen technische doelen hebben, bijvoorbeeld
stimuleren van getalinzicht, of het stimuleren van de creativiteit. In dat geval doe je liever
niet voor.
OA DC 26 Didactische werkvormen bij het jonge schoolkind
7

8
5 Aandachtspunten bij de uitvoering
De volgende aandachtspunten zijn van belang bij het plannen en uitvoeren van kleuteractiviteiten.
OA Digitale Content
3
Aandachtspunten bij de uitvoering van
kleuteractiviteiten:
• in hoeverre is er vrije keuze?
• in hoeverre is er sturing?
5.1 In hoeverre is er vrije keuze?
• doelen zijn er niet voor de kinderen
• durf van je planning af te stappen
Als kinderen zelf kunnen kiezen wat ze doen, is er betrokkenheid bij de activiteit. Vrije
keuze betekent niet dat je als leraar of als onderwijsassistent maar afwacht wat de kinderen
willen. Het tegendeel is waar. De volwassene heeft een actieve houding en benut de betrokkenheid
van de kinderen om hun ontwikkeling doelgericht te stimuleren. Dat kan omdat
de volwassene de doelen kent. In de zelfgekozen activiteiten van de kinderen vind jij als
begeleider de aanknopingspunten.
Tijdens het buiten spelen ziet onderwijsassistent Reza dat een kind mooie gangen graaft in de
zandbak. Het zand heeft er ook de perfecte vochtigheidsgraad voor. Hij trekt met zijn werk de
aandacht van andere kinderen. Na een tijdje is een aanzienlijk deel van de hele groep gangen
aan het graven. Reza overlegt met de leraar of dit geen mooi aanknopingspunt is om over mol-
len te gaan werken. Het nut en de schadelijkheid, de reden waarom mollen niet kunnen ruiken
of zien. Reza en de juf spreken af om na school informatie te gaan verzamelen.

5.2 In hoeverre is er sturing?
Daarnaast ben je soms ook sturend. Sturing is belangrijk om de kinderen enige structuur
in de dag te bieden. Zo is de indeling van de dag elke dag hetzelfde. En zo is het de gewoonte
dat de kinderen ‘s morgens bij het binnenkomen, direct in de kring komen zitten
en niet een van de hoeken in duiken.
Een dagelijks terugkerend plechtig moment is het uitdelen van het fruithapje, meestal om tien
uur. De kinderen die klassendienst hebben, mogen uitdelen. Maria is na het opruimen de gang
opgeschoten en heeft zelf haar fruithapje gepakt. Daarmee ontneemt ze de klassendienst dat
eervolle werkje. Een hevig protest maakt onderwijsassistent Jouke attent op wat er gebeurt. Hij
moet bliksemsnel beslissen hoe hij reageert, bijvoorbeeld:
• Maria mag voor straf haar fruithapje niet opeten;
• ze moet het weer in de mand doen;
• ze moet het in de mand doen en zich verontschuldigen;
• Jouke vraagt haar hoe ze dit gaat oplossen.
Jouke twijfelt niet of hij sturing moet geven. Hij twijfelt alleen welke sturing hij zal geven.
Het fruithapje niet laten opeten is geen optie. De kinderen hebben die voeding nodig.
Jouke besluit eerst aan Maria zelf te vragen hoe ze het gaat oplossen. Als ze het niet weet,
draagt hij haar op het fruithapje terug te leggen in de mand. Dat verontschuldigen, daar
kiest hij nu niet voor omdat hij zo’n hekel heeft aan ‘sorry’ als het niet gemeend is. En als
het in opdracht is, heb je kans dat het niet gemeend is.
5.3 Doelen zijn er niet voor de kinderen
Kinderen spelen. Ook als ze een voorbereidende schrijfoefening doen, zijn ze voor hun
eigen gevoel aan het spelen. Zelf noemen ze datgene wat ze doen vaak een ‘werkje’, maar
het zou goed kunnen dat dit woord voor hen ook een spel is. Ernst en spel zijn bij jonge
kinderen nog niet te onderscheiden.
Intussen heb jij doelen voor ogen, je weet waarom de leerlingen dat werkje doen, en je
weet dat het een behoorlijk serieuze zaak is. Ze doorlopen een ontwikkeling naar geletterdheid.
Iedere leerling zit daarin op zijn eigen niveau.
Het is niet nodig dat kinderen weten wat de doelen zijn van hun activiteiten. Een enkeling zal
erom vragen. Zo’n kind wil begrijpen, zonder begrip kan het niet gemotiveerd raken. Uiteraard
geef je zo’n kind dan de uitleg waar het om vraagt. Voor de meeste kinderen is ‘de uil’, ‘Boer
Kobus’, ‘de herfst met die beestjes onder de bladeren’ het enige dat telt.
OA DC 26 Didactische werkvormen bij het jonge schoolkind
9

10
5.4 Durf van je planning af te stappen
De leraar en jij als onderwijsassistent weten welke doelen een bepaalde activiteit heeft. De
kinderen hebben daar niets mee te maken. Als je merkt dat de kinderen spontaan van een
activiteit afstappen bijvoorbeeld, omdat ze een boeiende ontdekking doen, durf daar dan
in mee te gaan. Je hoeft vaak je doelen niet eens los te laten.
Het kan ook gebeuren dat je ziet dat er met de ontdekking van de kinderen veel zinvols te
doen valt, maar dat je doelen van vandaag dan even moeten opschuiven. Maak er een korte
notitie van en beloon de betrokkenheid van de kinderen.
Tijdens werkles loopt er een moeder voorbij de school met een kind dat duidelijk het syndroom
van Down heeft. De kinderen beginnen opgewonden te praten, en sommige opmerkingen zijn
niet zo respectvol. Eén van de kinderen heeft een neefj e met het Downsyndroom. Zij verde-
digt het kind op straat. De werkles wordt vergeten en de voltallige groep staat voor het raam.
Onderwijsassistent Dana kan nu twee dingen doen. Proberen te bereiken dat de kinderen
doorgaan met hun opdracht, of ingaan op het onderwerp, en ze in de kring uitnodigen. Ze kiest
voor het laatste. Er ontwikkelt zich een gesprek over kinderen die ‘anders’ zijn.
OA Digitale Content

6 Tips voor de praktijk
1 Een opdracht met ontwikkelingsmateriaal
Patricia schopt tegen de puzzel aan. ‘Niks aan’, zegt ze. Ze komt er niet uit. Onderwijsassistent
Maya gaat naar haar toe. ‘Laat eens kijken, ja, die is ook wel moeilijk. Zullen we het samen
eens proberen?’ Toevallig heeft Maya gisteren op deze puzzel geoefend en ze weet dat je moet
beginnen met het kleinste stukje. Anders komt hij niet uit. ‘Weet je wat, ik leg dit stukje hier, dat
is goed. Geloof me maar, dat is echt goed’. Patricia grist het stukje terug en legt het zelf opnieuw
neer. Dan gaat ze verder.
Maya doet even een klein stukje voor. Dat vindt ze pedagogisch beter. Verder heeft Patricia
geen uitleg meer nodig.
Bij ontwikkelingsmateriaal zorg je dat je zelf van tevoren met het materiaal hebt geoefend.
Je weet welk doel in het materiaal zit en je weet wat er moeilijk aan is.
Je didactische werkvormen zijn:
• demonstreren en vertellen
• (alleen een stukje) voordoen als dat pedagogisch wenselijk is
2 Een voorbeeld van een knutselopdracht
De kleuters maken een werkje waarbij het over getallen gaat. Ze moeten helemaal zelf een lie-
veheersbeestje op één vleugel vijf stippen geven, en op een vleugel vier stippen. Als de kinderen
de stippen zouden moeten uitknippen, gaat er veel tijd voorbij voordat ze aan het wiskundige
aspect van de activiteit toekomen. Daarom heeft onderwijsassistent Teus kant en klare stip-
pen in een doosje op tafel gezet. De kinderen kunnen direct gaan tellen en plakken. Een van de
leerlingen doet erg haar best om het lieveheersbeestje oogjes en sprieten te geven. Zij voegt een
stukje zelfexpressie aan de uitvoering toe.
In dit voorbeeld zijn de materialen zo voorgestructureerd dat de kinderen direct aan een
leerzame activiteit kunnen beginnen.
OA DC 26 Didactische werkvormen bij het jonge schoolkind
11

12
Als een kind er niet in slaagt het juiste aantal stippen op te plakken, doe je het niet voor. Je
beschouwt je constatering als informatie over het kind. Op grond van deze informatie kun
je op een later moment met dat kind stimulerende activiteiten doen, die het getalinzicht
bevorderen.
Het kind dat met veel moeite sprieten verft, hoeft geen ondersteuning te krijgen, ook niet
als ze het moeilijk vindt. Het gaat om zelfexpressie, een compliment is voldoende.
Je didactische werkvormen zijn:
• doceren wat de volgorde is of hoe je het werkje maakt
• tijdens de activiteit bij vastlopen op technische vaardigheid: voordoen
OA Digitale Content