Workshop Mergelven - ORIO Architecten
Workshop Mergelven - ORIO Architecten
Workshop Mergelven - ORIO Architecten
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Dit boekje geeft een overzicht<br />
van de technieken die bij de<br />
bouw van een strobalenhuis<br />
in Veghel-<strong>Mergelven</strong> (een<br />
Nederlandse nieuwbouwwijk)<br />
gebruikt zijn. Hier en daar<br />
zijn deze vergeleken met<br />
andere strobouw ervaringen.<br />
Met deze publicatie wil<br />
Ecosouvenir bijdragen aan<br />
de verdere ontwikkeling van<br />
strobouw als veelbelovende<br />
methode van duurzaam<br />
bouwen. En niet te vergeten<br />
het in ere herstellen van het<br />
oude ambacht van de<br />
‘leemplekker’.<br />
veel strobouwplezier!<br />
Judith Ernst<br />
Strobalen en leembouw<br />
<strong>Workshop</strong> <strong>Mergelven</strong>
Colofon<br />
Tekst, ontwerp en druk:<br />
© Studio Ecosouvenir<br />
Judith Ernst, versie mei 2011<br />
www.ecosouvenir.nl<br />
Waardeer je deze uitgave?<br />
Verspreid dit boekje dan en<br />
steun dit initiatief door 5 euro<br />
over te maken op giro 4674664,<br />
o.v.v. strobouw workshop en<br />
emailadres. Zo maak je de<br />
uitgave van nieuwe gidsjes mogelijk<br />
en het delen van kennis<br />
en vaardigheden! Bovendien<br />
houden we je op de hoogte<br />
van aanvullingen en nieuwe<br />
uitgaven.<br />
IBAN NL42INGB0004674664<br />
BIC: INGBNL2A<br />
Met dank aan de architect<br />
Michel Post van Orio<br />
<strong>Architecten</strong>, voor het gebruik<br />
van de ontwerp- en detail<br />
tekeningen, Tom Rijven die<br />
zijn kennis op deze wijze<br />
wilde delen, Aydrey en<br />
Piotr van den Heuvel, de<br />
opdrachtgevers die dit alles<br />
mogelijk maakten en hun huis<br />
durfden toe te vertrouwden<br />
aan onbekenden.<br />
En natuurlijk de bouwploeg<br />
zelf, die met vereende<br />
krachten vooral zweet en een<br />
beetje bloed en tranen met<br />
elkaar deelden. Dat leverde<br />
bijzondere ontmoetingen op<br />
en inspirerende uitwisselingen<br />
van ervaringen en kennis.<br />
Inhoud<br />
<strong>Workshop</strong> <strong>Mergelven</strong><br />
Ontwerp met houtskelet<br />
Voorberiding en organisatie<br />
Weerbestendig bouwen<br />
De ideale strobaal<br />
Fundering Hhoutskelet en dak<br />
Bouwen van de stromuur<br />
De leem<br />
Maken van de raap<br />
Opzetten van de raaplaag<br />
Drogen van de raaplaag<br />
De fi nishing touch<br />
Leveranciers en links<br />
5<br />
6<br />
7<br />
9<br />
11<br />
15<br />
19<br />
24<br />
26<br />
28<br />
30<br />
32<br />
37<br />
<strong>Workshop</strong> <strong>Mergelven</strong><br />
In mei en juni 2010 werkte een groep van 10 mensen mee aan de bouw van<br />
een strobalenhuis in Veghel. Tijdens een drie weekse workshop onder leiding<br />
van Tom Rijven maakten deelnemers zich de door hem ontwikkelde zelfdragende<br />
strobalentechniek eigen. Met deze bijzonder ambachtelijke wijze van<br />
lemen, het zelf samenstellen van raaplaag en leemfi nish grijpen we terug op<br />
het beroep van de leemwerker zoals we dat vele eeuwen gekend hebben in<br />
Nederland.<br />
De workshop werd gehost door de opdrachtgevers van het pand. Naast de<br />
bouw verrees voor 3 weken een ‘mini-camping’. Een bijzondere ervaring voor<br />
de meewerkende bouwploeg, die bestond uit een gemengd gezelschap van<br />
architecten, zelfbouwers en strobouwbegeleiders (in spe). Zij konden ervaring<br />
opdoen met het hele zelfbouwproces in de bij tijd en wijle taaie en modderige<br />
praktijk. En natuurlijk lekker de handen in de klei steken.<br />
Ecosouvenir 4 5 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
Ontwerp met houtskelet<br />
De basis voor strobalenbouw vormt in Nederland meestal het houtskelet. Dit in<br />
tegenstelling tot verschillende andere landen zoals Engeland en de VS waar de<br />
baal zelf als drager voor het dak fungeert. Voordat de stromuur opgetrokken<br />
kan worden zal dus de fundering en het skelet in dit geval gereed moeten zijn.<br />
De kozijnen voor ramen en deuren zullen direct in dit houtskelet al geplaatst<br />
en uitgelijnd moeten zijn, voordat je de stromuren gaat plaatsen. In andere<br />
landen worden de ramen ook wel direkt in de stromuur geplaatst tijdens het<br />
bouwproces. Dit boekje richt zich uitsluitend op het stro en leembouw deel van<br />
de bouw en behandelt niet de traditionele aspecten van de bouw.<br />
Uitwerken van details op schaal in gewenste materialen<br />
Met name met betrekking tot details, zoals de aansluiting tussen fundering<br />
en stromuur, het maken van ramen, deuren en plafonds, staat de praktijk van<br />
strobouw nog in de kinderschoenen (hier kom je in het experimentele karakter<br />
terecht). Traditionelere bouwers die betrokken zijn, begrijpen dit vaak niet en<br />
willen het vaak anders doen. Bedenk daarom tijdig hoe de details zoals ramen,<br />
deuren en plafond, uitgevoerd gaan worden en welke materialen hierbij gebruikt<br />
gaan worden, niet alleen in verband met tijdige inkoop, maar ook om<br />
andere werkzaamheden niet te vertragen of een slechte uitvoering te<br />
voorkomen. Zorg ervoor dat je van alles detailtekeningen hebt gemaakt en<br />
deze snapt, als je ze van een architect en/of andere strobouwer krijgt. Als die<br />
er niet zijn, werk het dan bijvoorbeeld voor 1 raam in concept uit, en bouw dit<br />
ontwerp wellicht zelfs op schaal, dat geeft je houvast voor de andere ramen.<br />
Voorbereiding en organisatie<br />
Er zijn een aantal zaken waar voorafgaande<br />
aan de bouw goed rekening mee gehouden<br />
moet worden om het verloop beter en sneller<br />
te laten verlopen.<br />
Net als bij een conventioneel huis, valt of<br />
staat de bouwduur van een strobalen huis met<br />
de planning van materialen en activiteiten.<br />
We gaan hier niet in op materialen en<br />
gereedschappen die zonder meer nodig zijn bij<br />
het conventionele bouwproces.<br />
Bij een dergelijke experimentele bouw<br />
vergt de zorg voor een goede communicatie<br />
doorlopend zowel voor als tijdens de bouw<br />
extra aandacht; tussen de verschillende<br />
partijen als opdrachtgever, architect,<br />
uitvoerders, onderaannemers, meewerkende<br />
vrijwilligers en familieleden.<br />
Opbouwen van de werkplaats<br />
Aandachtspunten voor<br />
strobouw<br />
• Koop je stro een jaar van<br />
te voren in, dan heb je voldoende<br />
keuze in prijs en formaat<br />
en kunnen de verse balen heel<br />
goed drogen. In <strong>Mergelven</strong><br />
werd kostbare tijd van de hele<br />
groep verloren doordat de<br />
balen en het leem niet aanwezig<br />
waren bij de start van<br />
de workshop. Daartegenover<br />
stond wel dat het een hele<br />
ervaring was de balen zelf op<br />
maat te kunnen maken.<br />
• Hetzelfde geldt voor het<br />
leem, door tijdig in te kopen<br />
kan de vorst erover heen gaan<br />
en wordt de leem kruimig<br />
en goed te verwerken (dat<br />
voorkomt het moeten hakken<br />
van de zware leembrokken).<br />
• Vooraf nadenken over de<br />
inrichting van het terrein is<br />
handig; Waar gaat het leem<br />
heen? Waar komt het stro te<br />
liggen? De rekken voor het<br />
drogen van de gedipte balen<br />
en de verschillende voorraadbakken<br />
voor de raaplagen,<br />
zand, gras, stro? Waar komen<br />
de machines te staan, zoals<br />
een hijskraan, hoe moet die<br />
draaien ivm windrichting e.d.<br />
• Welke specifieke gereedschappen<br />
en machines moet<br />
je voor de leembouw inhuren;<br />
denk aan leemverpulveraar,<br />
betonmixer, stuucmixer en<br />
eventuele leemstuucspuit.<br />
Ecosouvenir 6 7 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
• Als er een groot team aan de slag gaat, dan is het belangrijk een ruime werkplaats<br />
met berging op te bouwen en/of een container te huren waar alle gereedschappen<br />
veilig en overzichtelijk weggezet kunnen worden aan het einde van de<br />
dag. Bouw je met een klein ploegje dan is dit wat minder belangrijk omdat het<br />
allemaal wat overzichtelijker is.<br />
• Zorg voor voldoende, badkuipen, emmers en speciekuipen om te mengen en<br />
hoeveelheden af te meten. Om ergonomisch te werken kun je de badkuip verhogen<br />
door deze op pallets te plaatsen. Meerdere badkuipen zijn nodig om zowel<br />
een dunne (t.b.v. dippen) als een dikke leemslib (t.b.v. raaplaag) aan te maken,<br />
daarnaast wil je brokken zware leem een nacht kunnen laten inweken met water<br />
zodat ze uiteenvallen en de volgende ochtend goed te mengen zijn.<br />
rond de steigers.<br />
• Zorg voor voldoende<br />
afdekzijlen voor het<br />
afdekken van muren, balen<br />
en materia<br />
len tijdens de bouw. Met<br />
kleine strippen plastic, kun<br />
je binnen en buiten aan<br />
weerszijden van de staanders<br />
de plastic rond de<br />
balen vastzetten.<br />
• Maak minstens 3 voorraadbakken<br />
(evt. van pallets), waarvan 2 met plastic<br />
bekleed en afdekflap om te voorkomen<br />
dat de raap uitdroogt in de zon en te<br />
dik en taai wordt. In 1 voorraadbak kun<br />
je dan aanmaken (die moet in verband<br />
met het fermenteren 1 nacht blijven<br />
staan) en de ander kun je dan ondertussen<br />
gebruiken). Je kunt meerdere<br />
bakken voor andere voorraden maken<br />
en/of werken met bigbags voor opslag<br />
van zand, strootjes e.d.<br />
• Speciale aandacht hebben ook de<br />
steigers nodig (tegenwoordig verplicht<br />
bij aangenomen werk). Het zorgt voor<br />
sneller en veiliger werken, maar het<br />
biedt je vooral de mogelijkheid het huis<br />
weerbestendig in te pakken met plastic<br />
Weerbestendig bouwen<br />
In Nederland in ons natte klimaat vraagt het bouwen met stro om een eigen<br />
aanpak. Dat begint al bij het ontwerp, met ‘hoge laarzen en een grote hoed’.<br />
Dat betekent dat de stromuur niet te dicht bij het maaiveld, maar minstens<br />
30 cm van de grond begint, om opspattend grondwater te weerstaan, en<br />
daarnaast is een grote dakoverstek nodig (1 meter of meer bij hogere<br />
gebouwen).<br />
Veel strobouwers bouwen hun huis in de<br />
zomer, waarbij ze het houtskelet als drager<br />
voor de stromuren in het voorjaar opzetten.<br />
Dan kun je tijdens de drogere zomermaanden<br />
je balen zetten en zo de kans op problemen<br />
verkleinen. Er zijn wel mensen die in de<br />
wintermaanden bouwen, maar de risico’s op<br />
rottend stro zijn dan vele malen groter.<br />
Aantasting van het stro door nat weer en/of<br />
water betekent dat de baal gaat rotten en<br />
schimmelen en z’n stevigheid als bouwmateriaal<br />
uiteindelijk verliest. Met een thermohygrometer<br />
is goed te meten hoe het binnenin<br />
het stro van muren en daken is gesteld. Een<br />
vochtigheidspercentage hoger dan 25 procent<br />
betekent dat de baal te nat is, kan gaan rotten<br />
en eventueel vervangen moet worden. Dit is<br />
natuurlijk ook afhankelijk van het weersverloop<br />
en de verdere mogelijkheden van droging<br />
van de baal.<br />
Oppervlakkig nat worden aan de buitenkant<br />
van een stromuur is overigens niet zo erg.<br />
Je zou zelfs je balen helemaal niet hoeven af<br />
te stuuken als ze maar goed geperst zijn. Er<br />
zijn historische voorbeelden van ongestuukte<br />
pionierswoningen in de Amerikaanse midwest<br />
waarbij de strobalen in weer en wind een<br />
halve eeuw doorstonden. De dichte strootjes<br />
van de balen werken vergelijkbaar als een<br />
rietdak waar het water vanaf glijdt. Leem<br />
en stro hebben van zichtzelf een natuurlijk<br />
vochtregulerend vermogen. De leem en ook<br />
de buitenste schil van de balen worden vochtig<br />
Ecosouvenir 8 9 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
door condens, nemen het op<br />
en geven dit later bij droog<br />
weer opnieuw af. Condens en<br />
vocht aan de buitenkant zijn<br />
bij stro geen probleem. Wel<br />
vormt (regen)water dat van<br />
bovenaf in de baal loopt een<br />
probleem. Zeker als het hier<br />
langere tijd zit omdat het niet<br />
weg kan, dat kan zijn na het<br />
stuuken, door slechte droging<br />
in de winter of als het langere<br />
tijd heel nat weer is.<br />
Er zijn dan ook een groot aantal maatregelen<br />
die je tijdens de bouw in acht kunt<br />
nemen om het nat worden van de balen te<br />
voorkomen:<br />
• de stromuren in de zomermaanden<br />
neerzetten<br />
• de steiger rond het gebouw aan de<br />
buitenkant in te pakken met plastic<br />
• faseren van de bouw door te starten<br />
met het dak; dit eerst af te dichten voor je<br />
aan de muren begint, daarmee voorkom je<br />
het grootste risico, namelijk regenwater<br />
middenin de balen<br />
• bij strobalen in het dak, moet je ook<br />
dit goed afdekken met plastic op zo’n manier<br />
dat het steeds eraf/open kan gedurende<br />
de dag om te drogen en het condens er<br />
weer uit te laten verdampen<br />
• de balen droog neerzetten onder<br />
plastic op de bouwplaats, of nog liever:<br />
droog in een opslag laten staan totdat je ze<br />
gebruikt<br />
• het dippen van de balen in de leempap<br />
voordat ze in de muur gaan, zodat ze<br />
vooraf al wat beschermd zijn<br />
• dek ‘s nachts en als je stopt bij<br />
regen de geplaatste strobalen af aan de<br />
bovenkant met op maat gemaakte strippen<br />
plastic. Zet deze overlappend aan binnen<br />
en buitenkant rond de staanders vast met<br />
bijvoorbeeld haringen/muurankers.<br />
De ideale strobaal<br />
Stro is een bijproduct van graan dat voor de korrels geoogst wordt. Met<br />
name het stro van tarwe en vooral rogge (steviger) leent zich om te persen<br />
voor strobouw. De stengels zijn hol en hebben daarom een hoge isolerende<br />
waarde. Als je de baal op de zijkant plaatst, heeft deze met 30 centimeter<br />
eenzelfde dikte als een dubbelbladige wand met spouwmuur in de traditionele<br />
bouw, terwijl de isolatiewaarde wel 5 keer zo hoog zou zijn! Let wel: als je de<br />
baal super strak perst druk je de strootjes juist te veel dicht en vermindert<br />
de isolerende waarde juist weer. Met de kruising tot moderne graanrassen<br />
voor kortere stelen (en zo minder schade aan oogst ivm windval) wordt de<br />
isolatiewaarde verlaagd. Er is overigens veel discussie over de isolatiewaarde<br />
van de stromuur bij het plat versus op de kant leggen van de balen.<br />
Ontwerp<br />
Wil de bouw soepel gaan dan is het afstemmen van het ontwerp en de benodigde<br />
strobaal van essentieel belang. Het gaat hierbij om de nodige tussenruimte<br />
tussen de balken van het houtskelet (bijvoorbeeld bij de dakbalken), de<br />
formaten van de raam- en deurkozijnen en de lengte van de buitenmuren (in<br />
een veelvoud van de baallengte). Je kunt dit op 2 manieren doen: je koopt de<br />
baal van te voren en stemt daar vervolgens je hele ontwerp op af, of je ontwerpt<br />
met een vaste afstand en stemt de maat van de baal hierop af.<br />
Met een bouwtekening waarop de maten staan, kun je vooraf makkelijk omrekenen<br />
hoeveel balen je in totaal nodig hebt.<br />
Ecosouvenir 10 11 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
Balen persen<br />
De manier waarop de stro<br />
verpakt wordt is bepalend<br />
voor de strobaal in de bouw.<br />
Tegenwoordig wordt veel<br />
met machines gewerkt die<br />
het stro in grote ronde balen<br />
verpakken en/of big bales. De<br />
grote balen worden ook wel<br />
gebruikt in strobouw. Maar<br />
de 1 meter dikke muren zijn<br />
voor zelfbouw minder interessant<br />
in Nederland met de<br />
hoge grondprijzen. Bovendien<br />
zijn ze slecht handmatig te<br />
verwerken.<br />
Het ideale formaat van de<br />
baal zou ongeveer 70/75/80<br />
cm x 45/50 x 30 cm zijn<br />
(lengte, breedte, hoogte),<br />
met een gewicht tussen 11<br />
en 15 kilo om ze makkelijk<br />
hanteerbaar en draagbaar te<br />
maken. De lengte van de baal<br />
(en daarmee de compactheid<br />
van de persing) is makkelijk<br />
in de machine af te stellen.<br />
De meeste machines hebben<br />
een vaste breedte, dus als<br />
deze niet klopt moet je een<br />
andere machine zoeken.<br />
De ideale strobaal als bouwblok<br />
zou eerder een industrieel<br />
product zijn, gelijkmatig<br />
en strak geperst, met een<br />
constant gewicht en formaat,<br />
en scherpe i.p.v. afgeronde<br />
hoeken. Elke ommekeer van<br />
de machine bij het oogsten<br />
van de banen in het veld<br />
zorgt al voor een ongelijk-<br />
matigheid, daarom zijn balen die op grote velden gemaakt worden beter dan<br />
die van kleinere velden. Het ompersen van grote ronde balen naar kleine balen<br />
(zoals in <strong>Mergelven</strong>) levert ook veel oneffenheden in de balen op. Helaas hebben<br />
we in Nederland weinig grote arealen die nog beplant worden met rogge<br />
en tarwe (m.u.v. Groningen en Friesland). In Belgie is er een producent die<br />
een speciale machine ontwikkeld heeft voor de productie van een bouwbaal die<br />
dicht in de buurt van die ideale bouwbaal komt (zie leveranciers).<br />
In de praktijk werk je echter met veel oneffenheden in de balen. Bij het persen<br />
is er grote variatie in met name de lengte en strakheid van persing. Het bestellen<br />
van strobalen via agrarische leveranciers gaat per gewicht en niet per baal,<br />
wat het omtellen voor bouwblokken niet vergemakkelijkt. Kant en klaar kun<br />
je ze meestal alleen kopen in de lengtemaat 100-125 cm, wat ze nogal zwaar<br />
maakt als bouwblok.<br />
Iemand controleert bij de uitvoer van de<br />
balenmachine of de balen de goede maat zijn. Met<br />
name bij wisselende invoer (stoppen en/of niet goed<br />
erin gooien) wisselt de maat sterk, van 60 tot 80 of<br />
zelfs 90 cm toe.<br />
Door het stro van de ronde<br />
zijkanten naar de hoeken te<br />
persen worden de balen hoekiger<br />
en dus betere bouwblokken.<br />
Ecosouvenir 12 13 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
<strong>Mergelven</strong><br />
Gezien het ontwerp van het huis in <strong>Mergelven</strong><br />
pas in het voorjaar klaar is, levert dit een<br />
krappe voorbereidingstijd op voor de workshop<br />
en kunnen de balen net 3 weken voor de start<br />
besteld worden. Dan blijken er in dit voorjaar<br />
onvoldoende balen op zo’n korte termijn<br />
beschikbaar te zijn in de omgeving. De grote<br />
ronde balen voor <strong>Mergelven</strong> moeten dan ook<br />
uit Frankrijk komen en omgepakt tot balen van<br />
het goede formaat. Gelukkig is er wel een boer<br />
in de omgeving met een balenpersmachine die<br />
de balen kan en wil ompersen.<br />
Het huis in <strong>Mergelven</strong> is ontworpen op een afstand<br />
van 70 cm tussen de staanders, hiervoor<br />
moet de baal rond de 75cm om goed geperst<br />
ertussen te plaatsen. Balen met 5 cm afwijking<br />
van 70 tot 80 cm kunnen nog gebruikt<br />
worden. Bij het persen valt bij ons 10% van<br />
de balen eruit wegens afwijkende maat of te<br />
slechte persing (oneffen, scheef, te los).<br />
De tussenmaat tussen de dakbalken is op 45<br />
cm ontworpen en de breedte van de balen<br />
zouden op 48 cm gemaakt zijn om makkelijk<br />
tussen de dakdragers te laten zakken. In de<br />
praktijk blijken ze net iets te breed te zijn<br />
(50cm) , bovendien worden ze na het dippen<br />
nog breder en moeilijker te persen.<br />
Als je het plafond op de baal zou aflemen dan<br />
is zo’n strakke persing prima, maar als je het<br />
plafond wilt aftimmeren dan vormen de uitpuilende<br />
balen een extra hindernis.<br />
De compactheid/compressie van de balen<br />
kan ingesteld worden; de eerste lichting blijkt<br />
te lost te zijn geperst pas bij de 2de lading zijn<br />
de balen eigenlijk compact genoeg. De boer<br />
heeft er aanvankelijk moeite mee zo strak<br />
te persen, hij is bang dat de draadjes gaan<br />
breken en de machine vastloopt.<br />
In totaal maken we met vereende krachten en<br />
heel veel sjouwwerk 600 balen, er moeten er<br />
zo’n 900 komen voor het hele huis. Een hels<br />
karwij waar de hele ploeg een dag mee bezig<br />
is. De klus levert wel een schat aan ervaring<br />
en feeling met stro op. Omgerekend komen de<br />
balen zo ongeveer uit op 60 cent kostprijs per<br />
baal, in de handel varieert de prijs van 2 tot 5<br />
euro.<br />
Betonplex platen worden met<br />
pluggen op de bakstenen<br />
fundering bevestigd.<br />
Tegen de plafondbalken is een<br />
latten-tengelwerk aangebracht<br />
waarop later de plafondplaten<br />
bevestigd kunnen worden en<br />
tevens dient om de strobalen<br />
op hun plek te houden die van<br />
bovenaf erin geperst worden.<br />
Fundering, houtskelet en dak<br />
Fundering<br />
De meeste strohuizen in Nederland staan zoals gezegd op traditionele funderingen.<br />
Zo is ook in <strong>Mergelven</strong> gewerkt met beton en spouwmuur gevuld met<br />
steenwol. Hier gaan we alleen in op de gewenste overgang van deze muur naar<br />
het strogedeelte. Deze aansluiting heeft veel aandacht nodig.<br />
De spouwmuur wordt met een waterdichte betonplex plaat van 30 cm (de<br />
breedte van de strobaalmuur) afgedekt. Die wordt met schroeven en pluggen<br />
in de bakstenen muur vastgezet. Tussen de muur en het betonplex wordt<br />
nog een waterkerende rubberen laag gezet ter dichting van de aansluiting. De<br />
steenwol komt aan de bovenkant van de muur iets hoger dan het binnen en<br />
buitenblad, omdat deze de neiging heeft iets in te zakken en later dan geen<br />
isolatie meer geeft aan de bovenkant. Aan de buitenkant van de betonplex<br />
komt normaliter een aluminium strip voor de afwatering van de baal. Deze is in<br />
<strong>Mergelven</strong> vervangen door een losse rubberen<br />
strip die op de buitenkant van de betonplex<br />
gespijkerd is. De latere afronding en afwerking<br />
van de stromuur -die iets oversteekt- zorgen<br />
ook voor enige afwatering.<br />
Houtskelet<br />
Na het funderen volgt het plaatsen van het<br />
houtskelet. In Nederland en Belgie is het skelet<br />
veelal de drager van de strobalen, waartussen<br />
de balen geplaatst worden.<br />
In <strong>Mergelven</strong> is het houtskelet door professionals<br />
uit Polen gemaakt en opgezet. Het is gemaakt<br />
van cederhout, dat voor een deel ook<br />
als de betimmering aan de buitenkant komt.<br />
Gezien de omvang van dit huis hebben we met<br />
enorme staanders van 30 bij 30 cm te maken.<br />
De staanders zijn gelamineerd, waardoor het<br />
hout vaak minder werkt, terwijl de dragende<br />
vloerbalken en dakspanten van massief hout zijn<br />
gemaakt. De staanders worden voor het windverband<br />
met ijzeren kruisverbanden verbonden.<br />
Zowel deze stalen kruisverbanden tussen<br />
de muren als de plaatsing van het houtskelet<br />
(niet op de muur, maar binnen de muren -wat<br />
wel mooi is ivm de zichtbaarheid van de houten<br />
palen), leveren extra complicaties op voor de<br />
latere afwerking van de stromuren. Het is lastig<br />
Ecosouvenir 14 15 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
Voor de overgang van fundering<br />
naar de stromuur wordt als<br />
vochtregulering aan de basis een<br />
latten/regelwerk aangebracht dat<br />
15 cm uit elkaar ligt (afgestemd<br />
op de muurstaanders-zie<br />
verderop). Deze basisruimte<br />
wordt opgevuld met fermacoliet<br />
korrels (plantensubstraat).<br />
te lemen achter de ijzers en balken (vooraf<br />
dippen in leem dus). Daarbij komt nog dat er<br />
in dit gecompliceerde ontwerp geen rechte<br />
hoek te vinden is. Dat betekent dat zowel afwerking<br />
als voorbereiding veel extra aandacht<br />
en dus tijd vragen met het afdichten van incourante<br />
gaten en hoeken. Deze hoeken kunnen<br />
met een bekisting en /of aftimmering) afgewerkt<br />
worden (vochtwerend en goed om op<br />
af te stuuken), waardoor je de plaat gewoon in<br />
de raaplaag mee kan stukken en de muur een<br />
geheel lijkt). Fermacel platen (betonslierten<br />
persplaat), maar ook ander plaatmateriaal van<br />
leem (Claytech) of voor leem (Pavatex) zijn in<br />
de handel te krijgen.<br />
Het dak<br />
Het dak is zodanig ontworpen dat de afstand<br />
tussen de houtenspanten precies gelijk of iets<br />
kleiner is dan de breedte van de strobaal. In<br />
<strong>Mergelven</strong> zijn de spanten op 45 cm tussenruimte<br />
gezet en de balen blijken 48 centimeter<br />
te zijn. Dat betekent dat de balen er fl ink<br />
in gemept moeten worden. Bij een ruimere<br />
afstand kun je de balen er zo in laten zakken,<br />
maar dan moet je van te voren wel je plafondplaten<br />
erin hebben om de balen te houden. Zo<br />
kun je ze er snel en makkelijk in laten zakken<br />
en hoef je niet te persen/wringen.<br />
De houten tengels tegen het plafond moeten<br />
ervoor zorgen dat de balen niet erdoorheen<br />
vallen, later blijken de latjes echter niet stevig<br />
genoeg om de gedipte balen te houden, die<br />
zwaar zijn geworden door nat weer. Daarnaast<br />
zouden ze ook moeten dienen ter bevestiging<br />
van de plafondplaten, maar door de strakke<br />
persing steken ze te ver uit om de platen goed<br />
ertegenaan te krijgen. Zo’n strak geperste<br />
baal kan wel rechtstreeks afgestuukt worden<br />
als plafond (maar dat is wel zwaarder werk).<br />
Afdekken met leem-zandmengsel<br />
De dakbalen kun je van te voren aan 1 kant<br />
dippen (makkelijker vanwege het gewicht),<br />
maar je moet op het dak altijd nog de stro<br />
van boven afdichten met een dikke laag leem<br />
(mengsel van 1 leem -1 zand) tegen ongedierte,<br />
brand en vocht in de baal. Vooral aan<br />
de zijkanten, de randen waar stro en hout tegen<br />
elkaar zitten is het goed de strootjes goed<br />
in de leempap te duwen met een kleine spaan.<br />
Houtframe stromuur – CUT-methode<br />
Bij de CUT-methode van Tom Rijven gebruikt<br />
de stromuur niet het houtskelet om<br />
de balen tussen te persen, maar vormen stro<br />
en staande planken een eigen zelfdragende<br />
constructie. Deze ‘loadbearing’ methode die<br />
vooral in Frankrijk is toegepast, en nu voor het<br />
eerst in Nederland, maakt het houtskelet in<br />
principe overbodig. Hiertoe worden stellatten<br />
op de spouwmuur aangebracht met staanders.<br />
Tussen deze staanders worden de balen geperst<br />
en met druklatjes eraan bevestigd.<br />
Tussen 2 kleine latten aan de basis komen 3<br />
meter lange staanders op 70 cm onderlinge<br />
afstand (lengte van de strobaal). De afstand<br />
tussen de stellatten is 15 cm en gelijk aan de<br />
breedte van de staande latten (dit kan varieren<br />
van 10 tot 20 cm).<br />
Het handigste is als de lengte van de staan-<br />
Het persen van de balen in<br />
het dak van de garage. Aan<br />
de onderkant blijken ze later<br />
toch erg ver doorgeduwd<br />
waardoor het bevestigen van<br />
platen op de latjes moeilijk<br />
wordt.<br />
Ecosouvenir 16 17 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
ders de afstand tot het dak kunnen overbruggen.<br />
Aan het dak worden de staanders<br />
namelijk opnieuw met stellatjes vastgemaakt<br />
en waterpas gezet.<br />
Als laatste voorbereiding voordat de balen<br />
erin gaan, worden de houten staanders met<br />
leempap ingesmeerd ter verduurzaming van<br />
het hout.<br />
Lastige hoeken achter het houtskelet.<br />
Op de hoeken van de muren komt een houten<br />
driehoek als bekisting, zodat je ook de balen aan het<br />
einde van de muur nog ertussen kunt klemmen. Die<br />
driehoek kan later opgevuld met stro en afgestuukt<br />
worden (dat kan al dan niet zichtbaar blijven).<br />
De strobalenmuur<br />
De opbouw van de stromuur gebeurt in het<br />
lattenframe. De balen komen ongeveer in het<br />
midden tussen de staanders. Aangezien ze<br />
75cm zijn en de afstand tussen de staanders<br />
ongeveer 70 cm krijgen ze in de lengte al<br />
een zekere mate van persing die de muur<br />
compacter en dus steviger maakt. Daarnaast<br />
worden de balen per opgebouwde rij vertikaal<br />
aangedrukt en vastgezet met lange smalle<br />
druklatten aan de staanders.<br />
Als je de balen slechts aan 1 kant gedipt hebt<br />
(vanwege het gewicht), dan gaan deze er nu<br />
met de gedipte kant naar buiten toe tussen<br />
(beschermende laag buiten). De baal gaat er<br />
schuin in. Door de baal aan de hoge kant naar<br />
beneden te duwen en aan de lage kant met de<br />
oplichter (het rondhout) omhoog te trekken<br />
komt de baal recht tussen de staanders<br />
te zitten, maar wel een stuk hoger dan de<br />
baal eronder. Voordat je de baal naar beneden<br />
aanduwt kun je deze nog richten zodat deze<br />
horizontaal goed in het midden komt (meer<br />
naar buiten of binnen).<br />
Hiertoe heb je bij het bouwen<br />
van je houtframe op de<br />
bodemplaat (betonplex) een<br />
richtlatje voor de binnenmuur<br />
gemaakt, zodat je kunt controleren<br />
of je muur waterpas<br />
blijft. Dan pas duw je de baal<br />
gelijkmatig naar beneden.<br />
Als je een hele rij balen op<br />
dezelfde hoogte geplaatst<br />
hebt, kun je 2 druklatjes<br />
(lange lengte) op de balen<br />
leggen, druk verhogen, deze<br />
waterpassen en vastmaken<br />
aan de staanders.<br />
Door erbovenop te gaan<br />
staan of drukapparaatjes te<br />
gebruiken maak je de balen<br />
opnieuw compacter. De werking<br />
van de mammoet van<br />
Tom Rijven is vergelijkbaar<br />
Ecosouvenir 18 19 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
met het Belgische gebruik van een hydraulisch<br />
pompje dat je onder een grote lat zet, waarbij<br />
de lat met metalen hoekjes tussen het houtskelet<br />
is vastgemaakt. Op de balen gaan staan<br />
om ze naar beneden geperst te krijgen werkt<br />
ook zolang de ruimte tussen stromuur en dak<br />
voldoende is (boven dus niet).<br />
De laatste balen bovenaan de muur, of op<br />
plaatsen waar je geen hele baal kunt plaatsen<br />
zullen de balen op maat gemaakt moeten<br />
worden. Balen zijn gemakkelijk bij de snijden<br />
met een haakse slijper (zaag kan ook wel).<br />
Voor het splitsen kun je grote houtklemmen<br />
gebruiken en ze vervolgens met behulp van<br />
een spanband bij elkaar houden totdat ze in<br />
de muur geperst zitten, waarna je de band<br />
er weer afhaalt. Met lange dunne zichzelf<br />
aantrekkende schroeven (8 cm) trek je de<br />
druklatjes goed in de staanders.<br />
Hulpgereedschap<br />
Een aantal strobouw gereedschapjes<br />
(deze zijn nergens te<br />
koop en moet je zelf maken):<br />
• oplichter; een lange<br />
afgeronde stok om de balen<br />
omhoog te trekken, nadat ze<br />
schuin erin gezet zijn.<br />
• mammoet met drukplaatje;<br />
een metalen apparaat<br />
dat om de staander klemt en<br />
als een hefboom druk uitoefent<br />
via een houte drukplaatje om<br />
de baal naar beneden aan<br />
te kunnen persen. Het drukplaatje<br />
houdt tevens de 2 perslatjes<br />
bijeen om deze tegen<br />
de staanders aan te kunnen<br />
schroeven.<br />
• persuador; een grote<br />
houten hamer om de balen in<br />
het gareel te meppen, zowel<br />
voor het dak geschikt als voor<br />
het uitlijnen in de muur.<br />
Het beste kun je zorgen dat<br />
de baal goed in het midden<br />
zit (binnen en buiten) voordat<br />
je deze aandrukt op de baal<br />
eronder, anders kost het door<br />
de wrijving nog meer moeite.<br />
Inpassen van de ramen<br />
Het plaatsen van de kozijnen vormt een van<br />
de meest kritische en bediscussieerde onderwerpen<br />
van de strobouw. Voor je start met de<br />
bouw van de stromuur is het belangrijk om<br />
te kiezen of je de ramen er gaande de bouw<br />
van de stromuur inzet, het raam draagt hierbij<br />
op het stro, of ze van te voren allemaal (laat)<br />
plaatsen en stellen in een houtframe c.q. het<br />
voor de strobouw opgebouwde lattenframe.<br />
Dit laatste is meer de traditionele methode,<br />
waarbij je de ramen natuurlijk ook traditioneel<br />
inbouwt en afbouwt.<br />
In <strong>Mergelven</strong> werd gekozen voor het inbouwen<br />
in de muur van kant en klaar geleverde<br />
kunststof raamkozijnen uit Polen. Ook de<br />
buitenmaat van deze kozijnen is aangepast<br />
aan de 70cm afstand van de strobaal. Voor de<br />
Raamdoorsneden vertikaal en<br />
horizontaal volgens ontwerp<br />
Ecosouvenir 20 21 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
kleine ramen is hierbij een<br />
nieuwe methode ontwikkeld<br />
die afweek van het ontwerp<br />
(zie tekening).<br />
Ramen met een breedte van<br />
70 cm worden direct tussen<br />
de staanders geplaatst,<br />
waarbij de staanders aan de<br />
buitenkant met een dwarslat<br />
vertikaal verstevigd worden.<br />
Voor ramen die breder zijn<br />
(liggende ramen) worden de<br />
tussenliggende staanders verwijderd<br />
om de raamopening<br />
te maken. Ook hier worden<br />
de staanders aan de<br />
achterkant met een vertikale<br />
dwarslat verstevigd. Een<br />
betonplexplaat, onderdorpel<br />
(geschuind) en waterslag<br />
zorgen voor afwatering. Waterkerende<br />
rubberen slabben<br />
detail kozijn (tekening Lotte Middelkoop)<br />
zorgen voor de afwatering aan alle kanten<br />
van de ramen. Bij de ramen en deuren worden<br />
de balen afgerond met een slijpschijf. Op<br />
die plaatsen worden de perslatjes afgekort en<br />
vastgezet aan de binnenkant van de staanders<br />
(tegen de verstevigende dwarslat) en niet op<br />
de buitenkant, want anders blijven ze later na<br />
het lemen zichtbaar.<br />
Gaandeweg bleek deze methode echter niet te<br />
voldoen voor de grote ramen van het <strong>Mergelven</strong><br />
ontwerp (en dat zijn er nogal wat). De<br />
enorme ramen blijken handmatig vrijwel niet<br />
te hanteren en er moet overgeschakeld worden<br />
op een zwaarder houtframe. Dat eigenlijk<br />
dus conventioneel van te voren geplaatst had<br />
moeten zijn, waardoor de bouw van enkele<br />
muren stokt.<br />
De frames rond de ramen zijn met zachthout<br />
gemaakt en ingeleemd, de vraag is hoe dit houdt op<br />
den duur t.o.v. hardhout.<br />
De typerende rondingen bij de<br />
ramen van de strobalenmuur<br />
vormen een belangrijk onderdeel<br />
van de charme van een strohuis.<br />
Om die rondingen te verstevigen<br />
wordt er in de natte raaplaag<br />
een rietmat aangebracht die<br />
uiteindelijk met de fi nishlaag<br />
afgewerkt kan worden. Jute is<br />
ook als ‘wapening’ te gebruiken.<br />
Op de bodem tussen de<br />
perslatjes waar later het<br />
binnenkozijn komt wordt dezelfde<br />
leempap aangebracht als aan de<br />
bovenkant van de balen in het<br />
dak; 1 leem met 1 zand.<br />
Ecosouvenir 22 23 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
De Leem<br />
Leem is een mengsel van klei, silt en zand (een toenemende korrelgrootte). In<br />
Nederland zijn er slechts enkele regio’s waar leem in de bodem voorkomt, dat<br />
is in Oost-Nederland en Limburg. Hier zijn ook nog oude leemputten te vinden.<br />
Vaak zie je in die regio’s van oudsher vakwerkhuizen die met strolemen muren<br />
zijn gebouwd (zie www.natuurinformatie.nl voor een kaartje waar klei en leem<br />
in de Nederlandse bodem voorkomen).<br />
In de natuur komt leem voor die zo te gebruiken is als raaplaag op je muur,<br />
dat wil zeggen de verhouding tussen klei, silt en zand (de 3 korrelgroottes)<br />
precies goed is. Zo gaat de leem van Belgisch Limburg zo op de muur van de<br />
strobalen huizen die daar tegenwoordig gebouwd worden.<br />
In Nederland ben je in de meeste regio’s aangewezen op het kopen van leem<br />
bij een grondleverancier. Het is dan ook goed van te voren te gaan kijken welke<br />
leem beschikbaar is en te overleggen over de samenstelling van de verschillende<br />
lemen met de leverancier. De leem die je in Nederland koopt, is vaak een<br />
restproduct van de zandwinning, waarbij het zand uit het rivierslib is gehaald.<br />
Dat moet je er dan vervolgens weer aan toevoegen wil je er mee stuuken. Het<br />
is wellicht ook verstandig om een leemmonster vooraf te laten testen/onderzoeken<br />
op de aanwezigheid van zware metalen cq. andere vervuilingen die<br />
veelvuldig in de grote Nederlandse rivieren voorkomen.<br />
Aangezien het hier om een restproduct gaat betaal je er niet veel voor, meestal<br />
een klein bedrag voor met name vervoerskosten. In het <strong>Mergelven</strong>-project is<br />
leem gekocht uit de Maas. Hiervoor werd 300 euro neergeteld voor de aankoop<br />
inclusief transport van 20 m3, wat ruim voldoende voor het huis zou moeten<br />
zijn.<br />
Dergelijke ‘leem’ heeft een te laag zand gehalte<br />
en een hoog kleigehalte (die dikke zware<br />
klonten in je leem vormen). Die moet je van te<br />
voren klein hakken/maken. Gemakkelijker is<br />
het om de leem een jaar te laten liggen, en de<br />
vorst erover heen te laten gaan, dan verpulvert<br />
de leem vanzelf, die wordt mooi kruimig<br />
en makkelijk te verwerken.<br />
De leemdip<br />
Voor de leemdip en de werking van de leem is<br />
het percentage klei in de aarde van het grootste<br />
belang. De klei zorgt voor de benodigde<br />
plakkerigheid. Sommige gronden –met een<br />
hoog silt gehalte- lijken op het eerste gezicht<br />
vrij aardig voor gebruik, ze glimmen en vormen<br />
op klei lijkende brokken. Denk aan de<br />
oude zeebodems in Flevoland en de noordelijke<br />
Waddenzee gebieden. Ze zijn echter<br />
ongeschikt om mee te lemen, silt doet namelijk<br />
niets, bij het dippen merk je dat meteen,<br />
door een te laag klei gehalte kleeft de leempap<br />
niet aan de stro. Silt kleeft niet. Alleen klei<br />
kleeft.<br />
De leembrokken worden met water een nacht<br />
te voren in de badkuipen gedaan, dan kunnen<br />
de kleiklonters inweken en oplossen. De<br />
volgende dag wordt water en leem met een<br />
stuukmixer van verdere klonten ontdaan tot<br />
een dunne kleverige leempap.<br />
Dippen van de balen<br />
De leemdip is aangemaakt in een verhoogd<br />
bad (ergonomisch, je hoeft niet steeds te bukken).<br />
Elke baal krijgt een korte onderdompeling<br />
in de leempap. Met 2 mensen is de zware<br />
baal beter te tillen. De diplaag dringt zo’n 5<br />
cm in de strobaal. Na het dippen, wordt de<br />
baal op de rand van het bad afgestreken van<br />
overtollig leempap, daarna komen ze op pallets<br />
of betonijzers te liggen om te drogen.<br />
Functies van de diplaag<br />
• het condensatiepunt in de<br />
balen wordt wat vloeiender; in<br />
koudere klimaten moet de baal<br />
dieper gedipt, omdat de kou<br />
verder in de baal doordringt;<br />
• voorkomen dat de balen nat<br />
worden tot de tijd dat de raaplaag<br />
erop zit;<br />
• betere brandveiligheid; de<br />
strowand is minder brandbaar<br />
tijdens de bouw tot de muur<br />
afgestuukt is.<br />
Dipgereedschappen<br />
• haakjes om balen te dragen<br />
• schorten tegen spatten<br />
• halve pvc pijpen met handvat<br />
om diplaag af te kunnen<br />
schrapen<br />
• speciemixer met een speciale<br />
drietand- waardoor de<br />
stro niet vastloopt. Er zijn<br />
ook speciale leemmixers op<br />
de markt, maar zodra er stro<br />
bijkomt gaan ze vastdraaien.<br />
• Stroharkje om stro tussentijds<br />
uit de leempap te halen<br />
en de mixer niet te laten vastlopen.<br />
Ecosouvenir 24 25 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
De raaplaag aanmaken<br />
De samenstelling van de raaplaag; 3 leem, 2 zand, 1 1/2 gras, 1 1/2 zaagsel,<br />
1 1/2 kort gemaakte strootjes, water. Deze mengverhouding komt overeen<br />
met het aantal emmertjes in een mengkuip van ongeveer 40 liter. Dit is een<br />
indicatie, de preciese hoeveelheden zul je mee moeten experimenteren. Veel<br />
is afhankelijk van het type leem dat je gebruikt. Zo is de hoeveelheid zand die<br />
je moet toevoegen afhankelijk van de hoeveelheid zand die al aanwezig is in<br />
de leem die je gebruikt. Metselzand levert de goede variatie in korrelgrootte<br />
van het zand. Klein gemaakte strootjes zorgen voor een goede binding in de<br />
raaplaag. Als ze te lang en grof zijn wordt het lastig met reien en egaliseren<br />
van de raaplaag. Met een grasmaaier kun je het stro hakselen. Het houtzaagsel<br />
neemt veel van het water op waardoor de raap dik en stevig wordt.<br />
3 leem 2 zand<br />
Toegevoegd gras of andere kruiden zorgen voor een fermentatieproces in de<br />
raaplaag waardoor er een betere binding zou moeten ontstaan. Tom Rijven<br />
ontdekte dit proces al werkende in Frankrijk. Het gras moet zo vers mogelijk<br />
zijn, in ieder geval niet oud en uitgedroogd, anders fermenteert het niet. Ja, dit<br />
stinkt!<br />
Het aanmaken van de raaplaag<br />
is zwaar werk. De droge taaie<br />
substantie kun je in kleine<br />
hoeveelheden in mengkuipen of<br />
een badkuip aanmaken. Begin<br />
met de natte prut en meng daar<br />
langzaam de droge delen bij (net<br />
als beslag in een kom).<br />
1 1/2 gras 1 1/2 stro 1 1/2 zaagsel<br />
De benodigde buizen en<br />
stuucdozen voor elektra en<br />
verwarming worden meteen<br />
meegenomen bij het opbrengen<br />
van de raaplaag.<br />
Ecosouvenir 26 27 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
Opzetten van de raaplaag<br />
FASERING<br />
I. Voorbewerking<br />
II. Leemslib<br />
III. Raaplaag<br />
Het aanbrengen van de<br />
leem op het stro gaat in 3<br />
etappes. De voorbereiding<br />
bestaat uit het dippen of<br />
aanbrengen van een leem-<br />
spetterlaag (met tyroli-<br />
enne), daarna een kleeflaag<br />
aanbrengen met de hand<br />
en kwast, en vervolgens de<br />
dikke basis raaplaag erop<br />
zetten.<br />
I. Voorbewerkingen<br />
Voordat de muur geleemd kan worden, zijn er<br />
een aantal voorbewerkingen nodig. Voorzover<br />
je de balen niet al direct bij plaatsing mooi<br />
aansluitend op elkaar in de muur geplaatst<br />
hebt, zul je op allerlei plaatsen nog gaten bij<br />
hoeken moeten dichtstoppen met stro. Je pakt<br />
grote plukken die je in elkaar draait en met 2<br />
handen er zo diep mogelijk in het gat klemt.<br />
Gewoon een prop ertussen stoppen helpt niet,<br />
die komt er later weer uitvallen omdat er geen<br />
binding is. Ook plaatsen waar de stro niet<br />
compact genoeg is zullen bij het opzetten van<br />
de raaplaag (de eerste basislaag) problemen<br />
opleveren. In de grote gaten bij de druklatjes<br />
kun je spijkers inslaan, in strogaten kun je<br />
houten pinnen slaan voor betere hechting van<br />
de leemslib.<br />
Bij ramen en deuren of andere plaatsen waar<br />
je afgeronde hoeken wilt, zul je in deze fase<br />
ook het kale en vooral droge stro moeten bijwerken<br />
met een haakse slijper. Ook op plaatsen<br />
waar de balen erg uitsteken kunnen deze<br />
bijgeschoren worden. Een diamantslijpschijf<br />
werkt het beste met stro, die loopt het minste<br />
vast door zijn grote vertanding (ook als je de<br />
veiligheidklep opzij doet, dit maakt het wel<br />
tot een gevaarlijk stuk gereedschap). Andere<br />
strobouwers werken de muren vaak bij met<br />
een elektrische heggenschaar of een krokodillenbekzaag.<br />
Als je dit nog niet hebt gedaan bij het plaatsen<br />
van de balen, moet je in deze fase ook richtlatjes<br />
plaatsen voor het waterpassen van je<br />
muur, bij de vloer, op het plafond en eventueel<br />
op de muur zelf als hulpmiddel waartussen je<br />
de rei kunt bewegen. Later kun je de hulplatjes<br />
weer weghalen en de geulen vullen met<br />
raap.<br />
Let op: Bij elke volgende bewerking is het<br />
belangrijk eerst het stro of de leemmuur te<br />
bevochtigen, met plantenspuit of borstel, voor<br />
betere hechting op de ondergrond.<br />
II. Leemslib<br />
Indien de balen gedipt zijn (in <strong>Mergelven</strong> alleen<br />
aan de buitenzijde van de muur), kan<br />
gestart worden met het handmatig aanbrengen<br />
van de kleefl aag. Deze dient als een extra<br />
verbindende laag tussen het stro en raaplaag.<br />
Hardnekkige uitstekende strobobbels in de<br />
muur kun je er nu met de duimen verder inmasseren<br />
en in de gaten die ontstaan breng je<br />
ook extra kleefpap aan.<br />
III. Raaplaag opzetten<br />
Het opzetten van de muur gebeurt van links<br />
naar rechts en van boven naar beneden. De<br />
raaplaag wordt er met de hand in 1 keer opgezet<br />
in een vloeiende omhooggaande beweging.<br />
Daarbij blijft er druk op je hand terwijl je<br />
de klodder leem uitsmeert en laat aansluiten<br />
op de vorige. Met de hand voel je veel beter<br />
de oneffenheden in je werk dan dat je met het<br />
oog kunt zien. Daarbij breng je zoveel op dat<br />
je in 1 keer de gewenste dikte krijgt. Met de<br />
hand egaliseer je de eerste keer, daarna egaliseer<br />
je met de rei en vervolgens gladmaken<br />
met spanen.<br />
Met diagonale slagen van de rei (vertikaal en<br />
horizontaal) egaliseer je de muur. De rondingen<br />
van de ramen worden vooral naar boven<br />
gevolgd (van binnen naar buiten). De hoek<br />
tussen spatel/rei en wand bepalen hoeveel je<br />
eraf haalt en hoeveel je verdicht (hoe platter<br />
hoe meer verdichting, hoe rechter (grotere<br />
hoek) hoe meer je eraf haalt. Met een lange<br />
rei zie je goed hoe recht de muur is, waar<br />
gaten zitten waar je nog raap moet toevoegen<br />
en waar je hobbels moet wegschrapen.<br />
Raap met de hand opzetten<br />
Nabewerken met de piranha;<br />
de ribbels zorgen voor een<br />
goede hechting van de<br />
afwerklaag - de fi nishlaag.<br />
Ecosouvenir 28 29 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
Drogen van de raaplaag<br />
Raaplagen gaan als het goed is na verloop van tijd scheuren. De mate<br />
van scheuren is afhankelijk van de samenstelling van de leem, en met<br />
name van het percentage klei. Des te meer klei, des te meer krimp.<br />
De eerste krimpscheuren ontstaan al na een paar dagen drogen, deze<br />
kunnen klein zijn, maar ook wel 5 cm groot.<br />
“Scheuren moet, scheuren is goed”.<br />
Bij muren in de volle zon kunnen scheuren al na<br />
een dag ontstaan. Eigenlijk gaat het droogproces<br />
dan te hard, omdat de fermentatie van het<br />
toegevoegde gras na droging stopt, terwijl je<br />
wilt dat dit proces - dat verantwoordelijk is voor<br />
extra verharding van de raaplaag - doorgaat op<br />
de muur. Om dit te voorkomen kun je de muur<br />
afdekken met plastic (net als een pottenbakker<br />
zijn potten afdekt om te snelle droging en daarmee<br />
scheuring van het werkstuk tegen te gaan).<br />
Om het stro, de raaplaag, de muren en het huis<br />
als geheel goed te laten zetten en drogen heb je<br />
daarom tijd nodig. Het beste zou er een zomer<br />
en/of winter overheen gaan voordat je aan de<br />
fi nishlaag begint. Helaas bleek echter in Veghel<br />
de raaplaag na een forse zomerbui van de muur te spoelen en hebben<br />
de eigenaren daarna het zekere voor het onzekere genomen door er<br />
meteen een kalk-fi nishlaag op te zetten ipv te wachten en te werken<br />
met de voorgenomen combinatie van raaplaag met fi nishlaag op leembasis<br />
(zie volgende paragraaf).<br />
Door het toevoegen van gras en kruiden -bedoeld<br />
voor de fermentatie- komen er een hoop zaadjes in<br />
de raaplaag. Die vormen een goede voedingsbodem<br />
voor kiemplantjes. Vooral in stamplemen muren<br />
zie je de muur in eerste instantie begroeid raken<br />
(soms een grasveldje), maar na droging sterven die<br />
gewoon weer af.<br />
Bij een goede fermentatie ontstaan<br />
laagjes schimmel op de muur.<br />
Bijwerken raaplaag<br />
In ieder geval is het verstandig<br />
de grotere krimpscheuren<br />
(meer dan 1 cm)<br />
die ontstaan langs de randen<br />
en in de muur, meteen<br />
op te vullen. Dit opvullen<br />
kan met een mengsel van<br />
1 leem op 2 zand. Eerst<br />
schuur je de oneffenheden<br />
weg (opstaande randen)<br />
en vervolgens bevochtig je<br />
de scheur voor een goede<br />
hechting van de vulleem.<br />
Decoratie<br />
Voor de liefhebbers van<br />
decoratieve effecten: Het<br />
invullen van de scheuren<br />
met een andere kleur klei<br />
of pigment kan mooi zijn,<br />
als de raaplaag je eindlaag<br />
is. Je blijft dan het fraaie<br />
craquellee-patroon van de<br />
scheuren in de muur zien.<br />
Ecosouvenir 30 31 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
De fi nishing touch egaliseren, verdichten en kleuren<br />
Over de raaplaag komt ter afwerking meestal een fi nishlaag oftewel een<br />
stuuklaag van 2mm leem(verf). Het opzetten van een fi nishlaag aan de<br />
buitenkant van het huis is essentieel om deze weersbestendig te maken. In<br />
Nederland gebeurt dit meestal met kalk. De hier beschreven en in Frankrijk<br />
toegepaste methode is dus nog niet in Nederland getest.<br />
Aan de binnenzijde zou de raaplaag zelf als eindafwerking van de muur<br />
kunnen dienen. Sommigen mensen vinden het mooi om juist de ruwe eerlijke<br />
leem met strootjes zichtbaar te laten in hun huis. Toch zijn er een aantal<br />
redenen om een fi nishlaag op te zetten. Allereerst egaliseer je met een<br />
stuuklaag van enkele millimeters de muur. Overgebleven kuilen, bulten en<br />
oneffenheden werk je weg, waardoor deze strakker oogt. Doordat de fi nish<br />
een fi jnere structuur heeft dan de raaplaag vul je de scheuren op van de<br />
raaplaag (klein en groot). Bovendien verdicht je de buitenste laag, waardoor<br />
deze minder kwetsbaar is voor aantastingen en bovendien veel minder stoft.<br />
Basisrecept<br />
leemstuuk<br />
1 deel klei (aangemaakt uit<br />
halfvette klei poeder)<br />
3 tot 4 delen zand<br />
1 speciekuip van 35-40 liter is<br />
genoeg voor 4 m2<br />
Toevoegingen binnen<br />
• kwark (caseine) (250 gr.)<br />
• kleurpigmenten<br />
• kleine strootjes<br />
• parlemoer van schelpen<br />
• grote steentjes<br />
Toevoegingen buiten<br />
• lijnzaadolie (1 liter)<br />
• geklopt eigeel (10 stuks)<br />
of afwasmiddel<br />
Proefjes<br />
Het maken van proefjes voor zowel de samen<br />
stelling als de kleur van je fi nish is aan te<br />
raden. In kleine hoeveelheden aangemaakt<br />
(1 kopje klei op 3 kopjes zand) kun je vooraf<br />
kleur en textuur testen. Het is aan te raden<br />
om hier veel mee te experimenteren om er<br />
gevoel voor te krijgen.<br />
Pigment- en kleipoeders zijn te koop bij de<br />
keramische groothandel. De klei kost ongeveer<br />
1 tot 2 euro per kilo. Let wel op de<br />
kleur, meestal wordt voor keramiek de kleur<br />
na bakken aangegeven (bij roodbakkend is je<br />
basispoeder en dus ook je leemkleur geel!).<br />
De halfvette kleipoeder moet eerst met water<br />
worden aangemaakt. Zand haal je bij de zandhandel<br />
en bouwmarkten.<br />
Samenstelling<br />
De samenstelling van de fi nish wordt bepaald<br />
door de verhouding klei en zand, het type<br />
toegevoegde zand, korrel-grootte en variatie<br />
van die korrelgrootte. Door meer zand toe te<br />
voegen (te verschralen) krimpt de eindlaag<br />
minder, maar zal deze ook meer afzanden bij<br />
aanraken. Gebruik je kleipoeder (puur klei)<br />
dan moet je zand bijmengen in een verhouding<br />
van 1 op 4. Gebruik je de leemslib als<br />
basis (bevat al zand) dan<br />
verlaag je de hoeveelheid<br />
toegevoegd zand naar 1 op 3<br />
of zelfs 1 op 2.<br />
De gewenste klei bestaat<br />
vooral uit kaoliniet-klei, dit<br />
zijn kleiplaatjes die de gaten<br />
tussen de zandkorrels opvullen<br />
en de grote korrels aan<br />
elkaar verkleven. Noch klei<br />
met een hoog montmoriliniet,<br />
noch bentonietklei werken<br />
in leemstuuk. Bentonietklei<br />
zet namelijk uit en drukt zo<br />
juist de zandkorrels uit elkaar,<br />
daarom is het ondermeer<br />
Proefjes op de raaplaag met<br />
witte en gele klei en toegevoegde<br />
pigmenten.<br />
Ecosouvenir 32 33 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
Zeven van het zand.<br />
Grove<br />
Het<br />
korrels<br />
zand voor<br />
boven<br />
de<br />
de 4/5 mm<br />
gaan fi nishlaag eruit. wordt gezeefd.<br />
Grote korrels halen de<br />
stuuk open en worden<br />
Gereedschap; daarom van zwembadspanen te voren<br />
en eruit piranha. gezeefd.<br />
geschikt als dijkdichting.<br />
Voor het vullen van scheuren en het tegengaan<br />
van scheuren voeg je zand toe. Door<br />
zand te gebruiken dat fi jner van samenstelling<br />
is (een korrelgrootte -onder 2mm) verdicht je<br />
tevens de afwerklaag.<br />
Om de goede textuur te krijgen wordt het<br />
gekochte zand gezeefd. Met een zeef van 5<br />
mm worden alle korrels die groter zijn eruit<br />
gehaald. Bij zo’n korrels haal je met de spaan<br />
snel de stuuk weer open bij het opzetten.<br />
Maar dit is een keuze, sommige mensen<br />
vinden juist het grind erg mooi met de zand-<br />
korrels die eruit komen na het wassen van de<br />
muur. Het type zand wat je koopt verschilt<br />
nogal in naamgeving (metselzand, vloerzand,<br />
voegzand, afhankelijk van de toepassing).<br />
Let erop dat de korrelgrootte varieert van 0<br />
tot 4 mm, dat een groot deel hoekig is en<br />
een deel afgerond (gebruik bv. niet alleen het<br />
afgeronde zilverzand). Door een deel te zeven<br />
tot 2 mm krijg je een smeuiigere fi nishlaag. In<br />
de handel wordt de korrelgrootte aangegeven.<br />
Kleuren met pigmenten<br />
Voeg aan proefjes met verschillende kleipoeders<br />
steeds een halve teaspoon extra pigment<br />
toe en breng deze op de muur aan om de<br />
kleuren te zien. Op een gegeven moment zie<br />
je dat toevoegen van meer pigment de kleur<br />
niet meer noemenswaardig verandert. Kies<br />
pigmenten voor de fi nish die niet door UV worden<br />
afgebroken, kijk naar lichtechte pigmenten.<br />
Wees ook zorgvuldig bij het gebruik van<br />
pigmentpoeders waarin chromaten, cobalten<br />
en cadmiums verwerkt zijn (o.a. blauwe). Het<br />
dragen van een fi jnstofmasker voor de gezondheid<br />
is daarbij aan te raden.<br />
Binnenmuren<br />
In de stuuk wordt kwark toegevoegd 1 kg op<br />
10 liter fi nish om gruizen van de muur (zand<br />
dat eraf komt) tegen te gaan (werkzame stof<br />
is caseine, kan ook los als poeder gekocht<br />
worden). De caseine kun je ook opspuiten,<br />
dan krijg je een soort verharding als laatste<br />
coating. In andere landen worden andere middelen<br />
die in de natuur voorradig zijn toegevoegd<br />
als lijmmiddel/verharder; uitgekookt<br />
zeewier, vijgcactussen e.d.<br />
Proefjes met houtlijm en/of behanglijm zouden<br />
nog gedaan kunnen worden om te kijken of<br />
deze ook als verharder in de buitenste laag<br />
kunnen werken (met houtlijm kun je namelijk<br />
ook leem en aarde op board plakken).<br />
Leem kan net als kalkstuuk heel glad (glimmend<br />
gemarmerd) afgewerkt worden door<br />
eindeloos te verdichten en bewerken met een<br />
spatel/steentje net als tadelakt (Marokkaanse<br />
kalkstuuk). Een toevoeging die helpt om te<br />
verdichten en spatwaterdicht te maken is<br />
daarbij wat ze in Frankrijk als zwarte zeep<br />
verkopen (savon noire), vergelijkbaar met de<br />
‘olijfzeep’ waar tadelakt mee behandeld wordt.<br />
Buitenmuren<br />
In het algemeen wordt in Nederland net als in<br />
de rest van Noord Europa bij strobouw kalkstuuk<br />
op de buitenmuren als fi nishlaag gezet.<br />
Dat heeft enerzijds te maken met de gewenning<br />
aan het materiaal in de bouw en anderzijds<br />
met het ontbreken van andere voorbeelden<br />
en experimenten in Nederland.<br />
Bij het werken met kalk voegt men kalk toe<br />
in de laatste laag en zet vervolgens een extra<br />
kalklaag daarop. Wat vooral belangrijk is bij<br />
het opzetten van die kalk op leem, is dat de<br />
overgang geleidelijk gebeurt. Manieren om dit<br />
te doen is bijvoorbeeld al droge kalkpoeder<br />
op de laatste leemlaag te deppen en/of een<br />
tweede laag op te zetten waar een deel kalk<br />
doorgemengd is, waarna de buitenste kalkstuuklaag<br />
erop komt. Over de hoeveelheid<br />
bestaat nog veel discussie.<br />
Benodigd stuucgereedschap<br />
waaronder reien, de piranha<br />
en verschillende maten<br />
zwembadspanen (rond).<br />
Een alternatief voor kalk op<br />
de buitenmuur: voeg aan<br />
de leemfi nish deze geklopte<br />
mayonaise van eigeel en<br />
lijnzaadolie toe. Bewaar ook<br />
het eiwit dat je later hieraan<br />
toevoegt.<br />
Ecosouvenir 34 35 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>
In het <strong>Mergelven</strong> project<br />
zou met 100% leemfi nish<br />
ipv kalk op de buitenmuur<br />
gewerkt worden. Na enkele<br />
regenbuien spoelde de onbedekte<br />
raaplaag echter al<br />
snel van de buitenmuren en<br />
kozen de eigenaren ervoor<br />
meteen de balen te beschermen<br />
met kalkstuuk.<br />
Voor een spatwaterdichte<br />
leemfi nish wordt aan<br />
de leem een mayonaise<br />
van lijnzaadolie en eigeel<br />
toegevoegd. Een methode<br />
waar Tom Rijven vooral in<br />
Frankrijk mee werkt. Hoe<br />
deze zich in ons natte weer<br />
gedraagt is onbekend.<br />
I. Ei en lijnzaadolie<br />
Lijnzaadolie wordt in de fi nish aan de buitenkant<br />
van de muur verwerkt om deze wat<br />
minder gevoelig te maken voor vocht. Lijnzaadolie<br />
stoot vocht af. Het eigeel werkt (net<br />
als overigens de zeepsop) als emulgator, de<br />
vetdeeltjes van de lijnzaadolie en het water<br />
kunnen zo egaal gemengd worden. Tevens<br />
zou het ei ervoor zorgen dat er een coating<br />
rond de lijnzaadolie komt, die voorkomt dat<br />
de lijnzaadolie door UV afgebroken wordt.<br />
Anderen zeggen dat het niet uitmaakt, dat<br />
alleen het buitenste laagje dat blootgesteld is<br />
aan het zonlicht aangetast wordt, maar dat dit<br />
niet geeft omdat de lijnzaadolie door het hele<br />
mengsel zit, waardoor de fi nish toch wel z’n<br />
werking tegen vocht blijft behouden.<br />
II. Afwasmiddel en lijnzaadolie<br />
De zeep verlaagt de<br />
oppervlaktespanning<br />
van het water waardoor<br />
de fi nish veel soepeler<br />
wordt en makkelijker<br />
smeert. Hij trekt minder<br />
gemakkelijk open met<br />
je troffel bij bewerking<br />
(minder plakken aan je<br />
spaan). Wat het effect<br />
is op het verharden<br />
van de lijnzaadolie, op<br />
termijn blijft ook hierbij<br />
de vraag.<br />
Leveranciers en links<br />
Strobalen kunnen via de agrarische groothandel<br />
gevonden worden of als bouwblok in de ge-wenste<br />
persing besteld worden in Belgie bij:<br />
Stroboer Emannuel Stassen (zie Casa Calida)<br />
Tierrafino produceert kant en klare leemfinish,<br />
basisleem, pigmenten en verharders voor leem.<br />
Dit product kan bij verschillende leveranciers in<br />
het land gekocht worden; www.tierrafino.nl<br />
Ecologisch is een Amsterdamse bouwmarkt met<br />
ruim assortiment aan Tierrafino leem en veel<br />
ecologische bouwmaterialen op voorraad;<br />
www.ecologisch.nl<br />
Klei, pigmenten en caseine zijn te koop bij verschillende<br />
keramische en kunstgroothandelaren;<br />
• Peter van Ginkel in Amsterdam, Utrecht,<br />
Arnhem en Maastricht; lichtechte pigmenten en<br />
caseine; www.petervanginkel.nl<br />
• Keramikos-Haarlem; pigment en kleipoeders;<br />
www.keramikos.nl<br />
• de Hazelaar-Soest; kleipoeders en pigmenten,<br />
www.hazelaar.nl<br />
Zand en leem leveranciers (grondhandel)<br />
• Zand- en leemleverancier in Almere; Gebroeders<br />
van der Heiden BV, www.gebr-vdheiden.nl<br />
Plaatmateriaal<br />
De meest gangbare plaatmaterialen in de bouwmarkten<br />
waarop je kunt leemstukken zijn:<br />
• Herakliet (bestaande uit vochtwerende cementvezelplaat)<br />
• Steengaas; ook mooi om vormen mee te maken<br />
• Pavatex is een milieuvriendelijk alternatief.<br />
Minder gangbaar zijn plaatmaterialen die zelf<br />
van leem zijn voor de afbouw/afwerking;<br />
• bv. Claytech (leem met een toevoeging uit de<br />
betonindustrie) of rietplaten met leem (beiden<br />
zijn vrij zwaar).<br />
• zelf je platen maken op de gewenste maat kan<br />
ook, met stro en bentoniet-klei (Filip Bronchart,<br />
strobooghuis Belgie).<br />
Links<br />
www.strobouw.nl<br />
www.casacalida.be<br />
Architect <strong>Mergelven</strong><br />
www.orioarchitecten.nl<br />
Meewerkend architect<br />
www.studiomiddelkoop.nl<br />
(ook workshops stampleem)<br />
Bouwbegeleiding<br />
www.botmobil.org;<br />
(voor begeleiding van bouwprojecten<br />
en het volgen van<br />
workshops bij Tom Rijven)<br />
Leemovens<br />
www.eco-mission.nl<br />
Leemkunst<br />
www.ecosouvenir.nl<br />
(ontwerp, uitvoering en<br />
workshops)<br />
Ecosouvenir 36 37 <strong>Workshop</strong> stro en leembouw <strong>Mergelven</strong>