Zongericht verkavelen is ouderwets verkavelen Peter ... - aardlab

Zongericht verkavelen is ouderwets verkavelen
Peter Mensinga
Model voor wolkenkrabber van Glas 1919, Mies van de Rohe

Dit artikel is een pleidooi voor het verschuiven van de aandacht in de bouw voor zon als
warmtebron naar zon als lichtbron. Het draagt de argumenten aan voor daglichtgericht
ontwerpen en minder zongerichtverkavelen. Het artikel is geschreven voor diegene die
meer wil weten wat het verschil is tussen zon- en daglichtgericht ontwerpen en voor
ontwerpers die willen begrijpen dat daglicht een van de belangrijkste kwaliteiten van een
gebouw is. En het is een artikel voor beleidsmakers, om hen te overtuigen dat ze niet meer
ongenuanceerd in reglementen moeten zetten dat er zongerichtverkaveld moet worden.
Eind 19e eeuw raakten de steden vol. De woningen werden steeds kleiner en bewoond
door steeds meer mensen. Hygiëne en ziektes werden belangrijke items. De stedenbouw
ging zich met dit probleem bemoeien. Invloedrijk waren de plannen van Ebenezer Howard
voor de zogenoemde parksteden. En voorzichtig ontstond hierbij de gedachte van de
heilzame werking van zonlicht. Licht en lucht werden vanaf de jaren 20 geclaimd door
architecten voor het “bevrijde wonen”. Ze werden belangrijke drijfveren voor moderne
architectuur. Tegelijk bleef de fascinatie voor het bouwen in hoge dichtheden en begon de
zoektocht naar optimale verkavelingen die de burger maximaal toegang moest geven tot
daglicht, lucht en ruimte. De honingraatvormige (flat)gebouwen in de jaren 60 waren
voorlopig de laatste in de rij transparante woningbouw. De Bijlmer is een goed voorbeeld
van deze typologie. De oliecrisis in 1973 en 1974, de nucleaire discussie en de zware inzet
op energiebesparing deden de transparante gebouwen de das om. Gebouwen met veel
glas hadden namelijk te maken met grote warmteverliezen. Ramen konden alleen nog
wanneer deze op het zuiden georiënteerd waren. Zongericht verkavelen en gebruikmaken
van passieve zonne-energie werden het credo. Woningen die op het zuiden georiënteerd
waren zouden tot 20% minder energie gebruiken dan wanneer dezelfde woningen op het
oosten of westen georiënteerd zouden zijn. De wijk Overbos 8 in Haarlemmermeer is een
goed voorbeeld van een zongericht plan uit de jaren 80.
Door technologische vernieuwing op het gebied van glas en isolatie is zongericht
verkavelen minder noodzakelijk. De optimale oriëntatiehoek is inmiddels al opgerekt van
zuid naar het gebied tussen zuidoost en zuidwest. De isolatie van de woning is nu echter
zo goed dat woningen op zonnige dagen snel oververhit raken. Vooral wanneer massa uit
woningen is verdwenen en plaats heeft gemaakt voor gipswanden en nog meer glas.
Ramen op het zuiden worden bij het minste of geringste directe zonlicht geblindeerd met
luxaflex als overstekken de zon al niet buiten de woning houden. En op de high-end
huizenmarkt begint koeling zijn intrede te doen. Wat overigens vanuit energieoptiek geen
probleem hoeft te zijn zolang er ook maar aan seizoensopslag van deze zonne-energie
wordt gedaan, hetgeen veelal wordt vergeten of uitbezuinigd.
Uit onderzoek, dat uitgevoerd is ter voorbereiding op de aanscherping van de
Energieprestatienorm (EPN) voor de woningbouw, bleek dat het vergroten van
glasoppervlak op het zuiden niet bijdraagt aan een betere energieprestatie (DHV 2001).
Een rekenexperiment voor dit essay leerde hetzelfde. De berekende energieprestatie van

een woontoren, in dit geval een ontwerp van de Architecten Cie voor Amsterdam Zuid, blijkt
niet afhankelijk te zijn van de oriëntatie van deze woontoren. De invloed op de
energieprestatie van de meest gunstige en meest ongunstige oriëntatie was slechts 0,5%.
In België is eenzelfde analyse gedaan voor twee type woongebouwen. Hun conclusie was
dat de orientatie een invloed heeft van hooguit 2% op de Energieprestatie
(www.energiesparen.be).
Toch vinden we in ‘De wijk ontrafeld’, wat een waarderingsinstrument zou moeten zijn om
de ruimtelijke kwaliteiten van wijken in kaart te brengen, nog altijd de aanbeveling om
zongericht te verkavelen. Ook in recentelijk opgestelde gemeentelijke
energiebeleidsplannen is dit streven terug te vinden. Aangemoedigd door energiescans en
kansenkaarten wordt de doelstelling geformuleerd dat 80% van de woningen op het zuiden
georiënteerd dienen te worden. Het wordt tijd dat een aantal overheidsadviseurs het dogma
van zongericht verkavelen verlaten. In plaats daarvan zouden we het moeten hebben over
optimaal gebruik van daglicht.
Een belangrijke kwaliteit van daglicht is dat het ruimtescheppend werkt. Een rondgang
langs recente compacte nieuwbouwplannen toont ons creatieve oplossingen met patio’s,
daglichtvides, serres en andersoortige daglichtopeningen. Uit onderzoek onder bewoners
van compacte nieuwbouwwijken in Amsterdam blijkt dan ook dat goed gebruik van daglicht
-naast de grootte van de woning- als belangrijkste kwaliteit wordt aangemerkt (Gemeente
Amsterdam 1999). Wanneer daglicht onvoldoende benut wordt, valt dat de bewoners op.
Uit onderzoek naar de waardering van duurzaam bouwen blijkt dat toetreding van dag- en
zonlicht het belangrijkste positieve kenmerk is. Zeer tevreden zijn onder meer de bewoners
van Sporenburg en GWL-terrein over het gebruik van daglicht.
Zongericht verkavelen blijft wel een rol spelen maar dan vooral voor de oriëntatie van
dakterrassen en tuintjes. De Zig-zag-woning op het GWL-terrein van Liesbeth van der Pol
is een goed voorbeeld van het nieuwe zongericht verkavelen. Twee gestapelde woningen
zijn zodanig in elkaar verweven dat elke woning beschikt over een tuintje op het zuiden (en
een dakterras op het noorden) of een dakterras op het zuiden (en een tuintje op het
noorden). Markant detail van het Amsterdams onderzoek is dat huishoudens uit lagere
inkomens meer waarde hechten aan de ochtendzon in hun tuin en huishoudens uit hogere
inkomens meer waarde hechten aan de avondzon. Een interessant gegeven bij het
ontwerpen van plannen waar de sociale sector en de koopsector succesvol gecombineerd
moeten worden.
De vaardigheden in daglicht georienteerd ontwerpen lijken te zijn verwaterd. Echter al een
paar eeuwen geleden werd er op daglicht ontworpen. Het was de normaalste zaak om in
stedelijke omgeving de beneden etages hoger te maken dan de bovenetages. Dit heeft te
maken met het feit dat de belemmeringshoek voor daglicht op de beneden etage groter is
dan op de bovenste etage, waardoor bij dezelfde etagehoogte de indringing van daglicht op

de benedenste etage veel lager is dan op de bovenste. Om dat te compenseren werden de
etagehoogte gedifferenteerd.
Ook nu zou Daglichtbenutting weer een dominant ontwerpcriterium moeten worden, te
beginnen in de opleiding van architecten. Om het daglichtgericht ontwerpen nieuwe
handvaten te geven is op de TUDelft aan de faculteit Bouwkunde een
samenwerkingsproject opgezet tussen stedenbouwers, architecten en bouwtechnologen.
De samenwerking richt zich op het verwerven van kennis over de invloed van
belemmeringshoeken, straatbreedte, bouwdiepte en dergelijke op de efficiency van
bouwplattegronden. Het borduurt voort op analyses zoals die van Farmax en incorporeert
nieuwe stedenbouwkundige en architetonische analysetechnieken met betrekking tot
begrippen als Floor Space Index en Groud Space Index.
Zongericht verkavelen moet door beleidsmakers niet ongenuanceerd in reglementen
worden opgenomen. Het remt daglichtgericht ontwerpen. Voor daglichtgericht ontwerpen in
plaats van zongericht verkavelen zijn voldoende argument aan te dragen. Kennis,
vaardigheden en bewustzijn ontwikkelen zich op terrein van daglichtgericht ontwerpen. Nu
nog de juiste randvoorwaarden en architecten en stedenbouwers kunnen aan de slag.

Overbos 8
Gemeente Haarlemmermeer

GWL-terrein
Kees Christiaanse

Zig Zag woningen (GWL-terrein)
Liesbeth van der Pol

Sporenburg
Neutelings Riedijk

Gebruikte literatuur:
Behling, Solar Power, The evolution of sustainable architecture, 2000
Bouwmeester/Van IJken, Bouwen op de zon, 1999
DHV, op website van Novem.nl “onderzoek aanscherping EPN”, 2001
Gemeente Amsterdam, Compact bouwen, onderzoek naar waardering van grondgebonden
woningen in hoge dichtheid in Amsterdam, 1999
Melet, Duurzame architectuur (hoofdstuk “Compacte Stedenbouw”), 1999
MVRDV, FARMAX Excursions on Density (hoofdstuk “Light”), 1998
Neutelings Riedijk Architecten, Aan het Werk, 2004
SEV, Novem, Rigo, Gebruikerservaringen voorbeeldprojecten duurzaam & energiezuinig
bouwen, deelrapport woningbouw, 2002
VROM/DHV, De wijk ontrafeld, april 2004
VNG/BOOM, Bouwstenen voor een duurzame stedenbouw, 1996
http://www.energiesparen.be/energieprestatie/professioneel/energiebesparendemaatregele
n/zonnewarmtewinst.php
Overige geraadpleegde literatuur:
ISSO, daglichtsystemen + visueel comfort, 2000
Living Day Lights, daglicht reader, 2004
Nationaal pakket duurzaam bouwen 3.0, 1999
Plug, Visser, Stedenbouw en kleur, 1995
Rozis, Guinebault, Solar heating in cold regions, 1996
SEV/Novem, voorbeeldprojecten duurzaam en energiezuinig bouwen, 1997
Van Hal, de Vries, Brouwers, Kiezen voor verandering, 2000