concepttekst Onderwijsopbouwwerk - Samenlevingsopbouw

Het onderwijsopbouwwerk:
een partner in het lokaal
onderwijskansenbeleid
Concepttekst
Onderwijsopbouwwerk

Colofon
Deze concepttekst onderwijsopbouwwerk is het resultaat van een intensief en langdurig
denkproces met VIBOSO, VMC en de regionale ondersteuners van het onderwijsopbouwwerk,
die op hun beurt de onderwijsopbouwwerkers consulteerden. De opzet van
deze reectiegroep was het uitklaren van de rol van het onderwijsopbouwwerk, rekening
houdende met diverse recente ontwikkelingen.
Deze concepttekst wordt gedragen door de ondersteuningsinstituten VIBOSO, VMC
en de onderwijsopbouwwerkers. Vanuit deze gedragenheid bracht VIBOSO en VMC
deze concepttekst in op het beleidsoverleg van stedenbeleid, welzijn en onderwijs.
Auteurs: VIBOSO, VMC en de regionale ondersteuners van het onderwijsopbouwwerk
Eindredactie: P. De Rynck en G. Ory
Lay-out: G. Ory
Uitgave: januari 2003
Tweede ongewijzigde herdruk: mei 2008
Besteladres:
Samenlevingsopbouw Vlaanderen
Chantal Van Broeckhoven
Vooruitgangstraat 323 bus 2
1030 Brussel
tel: 02/201.05.65
fax: 02/201.05.14
chantal.van.broeckhoven@samenlevingsopbouw.be
U kan de concepttekst onderwijsopbouwwerk eveneens downloaden van
www.samenlevingsopbouw.be
Overname van de inhoud van deze publicatie is toegelaten mits duidelijke
bronvermelding.
Samenlevingsopbouw Vlaanderen
02/201.05.65
www.samenlevingsopbouw.be
Vlaams Minderhedencentrum
02/205.00.50
www.vmc.be

0. vooraf
Het decreet gelijke onderwijskansen (september 2002)
ondersteunt scholen met minimum 10 % kansarme leer-
lingen en benadrukt sterk de rol van buitenschoolse part-
ners bij de aanpak van onderwijsachterstelling. Eén van
deze buitenschoolse partners is het onderwijsopbouwwerk.
Vanuit zijn opdracht is het onderwijsopbouwwerk een aan-
gewezen partner om kwetsbare groepen sterker bij het
onderwijs te betrekken en om tegelijkertijd schoolteams
dichter bij de leefwereld van deze groepen te brengen. Deze
concepttekst wil professionele medewerkers, beleidsverant-
woordelijken en geïnteresseerden informeren over de bij-
drage van het onderwijsopbouwwerk in het lokaal onderwijs-
kansenbeleid. We hopen dat deze tekst als gemeenschap-
pelijk referentiekader wordt gehanteerd door de betrokke-
nen.
Deze concepttekst is een uitgave van het Vlaams Instituut
voor Samenlevingsopbouw (VIBOSO) en het Vlaams Min-
derhedencentrum (VMC). De inhoud ervan kwam tot stand
in nauwe samenwerking met de onderwijsopbouwwerkers
zelf.
Chris Lardeur, stafmedewerker VIBOSO, januari 2003
concepttekst onderwijsopbouwwerk - VIBOSO en VMC

1. situering
Het onderwijskansenbeleid is een ingewikkelde materie. Zowel
schoolse als buitenschoolse actoren timmeren aan de weg.
Op schoolniveau ijveren inrichtende machten, schoolteams en
leerkrachten ervoor om de inbreng van kwetsbare ouders en
leerlingen te verhogen en aan te wenden bij de verbetering
van het pedagogisch project. Zij kunnen rekenen op de ondersteuning
van de Centra voor Leerlingenbegeleiding.
Buitenschoolse actoren leveren elk vanuit hun positie een eigen
bijdrage aan het lokaal onderwijskansenbeleid. Zo heeft het
onderwijsopbouwwerk een specieke opdracht en neemt het
een bevoorrechte positie in ten aanzien van kwetsbare doelgroepen.
Naast het onderwijsopbouwwerk zijn er nog andere
buitenschoolse partners: de integratiecentra en -diensten, de
Centra voor Basiseducatie, het jeugd(welzijns)werk, Kind &
Gezin, de ouderverenigingen, … .
Achtereenvolgens brengt deze tekst de essentiële elementen
over het onderwijsopbouwwerk in kaart: zijn relevantie in het
licht van de huidige (onderwijs)ontwikkelingen, zijn uitgangspunten
en naliteit en tenslotte de plaats van onderwijsopbouwwerkers
in het lokaal onderwijsnetwerk.
concepttekst onderwijsopbouwwerk - VIBOSO en VMC

In 1997 keurde de Vlaamse regering de eerste concepttekst
rond het schoolopbouwwerk goed: Schoolopbouwwerk: naar
een doelgericht en emancipatorisch concept. Dat was een
mijlpaal. Voor het eerst in zijn prille geschiedenis kreeg
het schoolopbouwwerk een duidelijke beleidslijn op Vlaams
niveau. Aan de diverse initiatieven werd een goed afgebakende
doelstelling gekoppeld. Door een duidelijke taakomschrijving
kregen schoolopbouwwerkers de kans om zich te
proleren.
Ondertussen zijn we vijf jaar verder. Ervaringen op het terrein
verscherpten de geesten en een aantal vragen werden
herdacht. Zo is men gaan spreken over ‘onderwijsopbouwwerk’
i.p.v. ‘schoolopbouwwerk’. Logisch, want ‘onderwijs’
is een ruimer begrip dan ‘school’. Onderwijs-achterstelling
moet immers bekeken worden vanuit de ruimere context van
school, gezin en buurt. Het gelijkekansendecreet ondersteunt
deze visie en wijst op de noodzaak om buitenschoolse actoren
te betrekken bij het aanpakken van achterstelling op vlak
van onderwijs. De oprichting van 70 lokale overlegplatforms
(LOP’s) in Vlaanderen en Brussel op vlak van onderwijs wijst
in die richting. Het onderwijsopbouwwerk is één van die partners
in de overlegplatforms.
concepttekst onderwijsopbouwwerk - VIBOSO en VMC

Opvallend is tevens de toenemende beleidsaandacht voor participatie
van ouders en leerlingen in het onderwijs. Het recente
participatiedecreet bevestigt deze ontwikkeling.
Een laatste ontwikkeling die we als aanzet willen meegeven,
is van bestuurlijke aard. Er is een toenemende tendens tot
decentralisatie en grotere autonomie voor lokaal bestuur en
beleid. Wanneer steden en gemeenten vanaf januari 2003
meer autonomie krijgen, moeten onderwijsopbouwwerkers en
alle andere buitenschoolse actoren weten welke rol ze vervullen
en wat ze van elkaar kunnen verwachten. Op dit domein
hebben de steden en de gemeentes een belangrijke regiefunctie.
Een effectief lokaal onderwijskansenbeleid dringt zich meer
dan ooit op, waarin onderwijs en de buitenschoolse partners
elk hun bijdrage leveren. Dat dit een dwingende noodzaak is,
blijkt overduidelijk uit de recente wetenschappelijke onderzoeken
over sociale ongelijkheid op vlak van onderwijs. Volgend
kader brengt een aantal cijfers bij elkaar.
concepttekst onderwijsopbouwwerk - VIBOSO en VMC

A c h t e r s t a n d i n c i j f e r s
Ondanks talrijke democratiseringsinitiatieven, inspanningen van leerkrachten,
scholen en individuele succesverhalen, wijst recent wetenschappelijk onderzoek
erop dat het onderwijs(systeem) sociale ongelijkheid niet alleen bestendigt, maar
zelfs versterkt. Een achterstand aan het begin van de onderwijsloopbaan wordt
eerder vergroot door allerlei achterstellingsmechanismen.
1. socio-economische achtergrond van een gezin bepaalt deelname en slaagkansen
in het onderwijs.
- Kinderen van wie de moeder het lager onderwijs niet afrondde, hebben 20%
kans om reeds in het eerste leerjaar minstens één jaar leerachterstand op te
lopen. Bij kinderen van lagere of hogere bedienden is dat respectievelijk 1,6 %
en 0%.
- Deze cijfers ‘verbergen’ de kinderen uit kwetsbare gezinnen die naar het buitengewoon
onderwijs worden doorverwezen. Bij de meest kwetsbare gezinnen gaat
het om dertig procent.
- De ongelijkheid zet zich voort in het secundair onderwijs en neemt toe naarmate
de schoolloopbaan vordert. Nauwelijks 50% van arbeiderskinderen verwerft een
diploma dat toegang verschaft tot het hoger onderwijs, tegenover 90% van de
kinderen van hogere bedienden.
2. kansen in het onderwijs verschillen naar etnische herkomst.
- Kinderen met de Belgische nationaliteit hebben in het eerste leerjaar gemiddeld
10% kans op achterstand, voor niet-Belgische kinderen is dat 31%.
- De ongelijkheid die in het lager onderwijs wordt opgebouwd, neemt toe in het
secundair onderwijs. Cijfers over doorverwijzingen naar het buitengewoon onderwijs
tonen een zelfde patroon: in het secundair onderwijs wordt 8,8% van de
kinderen met een niet-Belgische nationaliteit naar het buitengewoon onderwijs
doorverwezen, terwijl dat cijfer voor Belgische kinderen amper 4,3% bedraagt.
- Wat de doorstroming naar het hoger onderwijs betreft, stelden onderzoekers
vast dat amper 1,9% van de studenten in het hogeschoolonderwijs en 3,7%
van de studenten in het universitair onderwijs een niet-Belgische nationaliteit
hebben.
© Douterlugne, Groenez, Nicaise en Van Damme.
concepttekst onderwijsopbouwwerk - VIBOSO en VMC

Ook racisme en andere vormen van achterstelling beïnvloeden heel sterk de on
2. Missie en kerntaken van het
onderwijsopbouwwerk
Om de eigen benadering en naliteit van het onderwijsopbouwwerk
toe te lichten staan we achtereenvolgens stil bij de missie
van het onderwijsopbouwwerk, zijn doelgroep, zijn kerntaken
en zijn basisvoorwaarden.
2.1. Maatschappelijk perspectief
Een missie zit ingebed in een maatschappelijke context en vertrekt
vanuit een welbepaald maatschappelijk perspectief. Zo
vertrekt onderwijsopbouwwerk van een democratische en multiculturele
samenleving, waarbij diversiteit op cultureel, socioeconomisch,
etnisch en seksegebonden vlak wordt gewaardeerd
en nagestreefd. Iedereen moet op een gelijkwaardige
manier kunnen deelnemen aan de samenleving, en in het bijzonder
aan het onderwijs. Het onderwijs moet dualisering
tegengaan en heeft een belangrijke opdracht bij het aanbieden
van volwaardige ontplooiingskansen aan alle kinderen en
jongeren. Samen met andere partners willen onderwijsopbouwwerkers
vanuit hun opdracht en mogelijkheden een bijdrage
leveren om onderwijsachterstand en -achterstelling weg
te werken. Gelijke onderwijsrechten en -kansen moeten voor
kwetsbare doelgroepen op een meer structurele wijze worden
bevorderd.
concepttekst onderwijsopbouwwerk - VIBOSO en VMC

2.2. De missie van het onderwijsopbouwwerk
Onderwijsopbouwwerkers leveren een deskundige bijdrage om
gelijke onderwijskansen en -rechten te helpen realiseren voor
kinderen en jongeren die geconfronteerd worden met achterstand
en achterstelling op het vlak van onderwijs. Onderwijsopbouwwerkers
bewerkstelligen aangepaste initiatieven voor
deze doelgroep en werken naar structurele inbedding. Ze hanteren
een collectieve aanpak waarbij de participatie van ouders
en kinderen/jongeren aan het onderwijs centraal staat.
2.3. Voor welke doelgroep
De doelgroep van het onderwijsopbouwwerk zijn ouders en
kinderen/jongeren die geconfronteerd (dreigen te) worden met
onderwijsachterstand en -achterstelling. Onderzoek leert dat
er een aantal indicatoren zijn die een verhoogd risico op achterstand
met zich meebrengen, zoals de kloof tussen thuisen
schooltaal bij kansarme kinderen, het opleidingsniveau
van de moeder, de tewerkstellingssituatie van de ouders, de
inkomenssituatie…
Belangrijk is dat ook ‘sterkere’ groepen - mondige ouders of
jongeren met een succesvolle schoolloopbaan - door opbouwwerkers
worden gestimuleerd om mee te bouwen aan gelijke
onderwijskansen. Het gaat immers niet om individuele problemen,
maar om knelpunten van collectieve aard in het onderwijssysteem.
Problemen die niet op het niveau van een wijk, buurt of school
kunnen worden aangepakt, vereisen een structureel antwoord
van een hoger niveau.
concepttekst onderwijsopbouwwerk - VIBOSO en VMC

2.4. Met welke kerntaken
Om van onderwijsopbouwwerk te spreken, moeten twee kerntaken
worden opgenomen: in samenwerking met relevante
partners het helpen oplossen van concrete collectieve onderwijsproblemen
en dit met participatie van de doelgroep.
Onderwijsproblemen helpen oplossen …
Langs de ene kant is het de bedoeling een oplossing te bekomen
voor een bepaald probleem, dat door diverse personen
wordt ervaren (collectief probleem). In overleg en samenwerking
met de mensen en organisaties die de gevolgen van een
bepaald probleem ondervinden, zoekt het onderwijsopbouwwerk
naar gepaste antwoorden en oplossingen. Dit kan op
diverse wijzen. Onderwijsopbouwwerkers kunnen met de doelgroep
tekorten, leemtes, blinde vlekken of onaangepaste initiatieven
signaleren. Onderwijsopbouwwerkers kunnen adequate
maatregelen voorstellen aan de bevoegde actoren zoals schoolteams,
inrichtende machten, CLB’s, onderwijsbegeleiders,… .
Maar er kan ook meegewerkt worden aan directe beleidsvoorbereiding
van initiatieven of maatregelen. Een andere bijdrage
is het innovatief werk. In die zin worden oplossingen, innoverende
werkwijzen en maatregelen bedacht en exemplarisch
ontwikkeld ten behoeve van de doelgroep. Indien nodig nemen
onderwijsopbouwwerkers de rol op van gangmaker en tijdelijke
motor van samenwerkingsverbanden en/of netwerken tussen
organisaties. En ten slotte kunnen onderwijsopbouwwerkers
meer duurzame en/of structurele maatregelen bedingen. Op
basis van exemplarische initiatieven streeft het onderwijsopbouwwerk
dan naar overdraagbaarheid en continuïteit van ont-
concepttekst onderwijsopbouwwerk - VIBOSO en VMC

wikkelde werkvormen. Daartoe doet het een beroep op verantwoordelijke
organisaties en beleidsinstanties die zorgen
voor maatschappelijke verankering. Zo brengen zij ervaringen
en kleinschalige experimenten binnen in het pedagogisch
project en/of in het maatschappelijke veld. In het jargon
spreken onderwijsopbouwwerkers over het probleemoplossend
werken.
….. met participatie van de doelgroep
Langs de andere kant staat de bevolkingsgroep waarmee
samen aan een oplossing gewerkt wordt voor een collectief
ervaren onderwijsprobleem. Het onderwijsopbouwwerk heeft in
dat verband vooral een ondersteunende en begeleidende taak.
Onderwijsopbouwwerkers bevorderen de betrokkenheid en
participatie van de kwetsbare doelgroepen aan het onderwijsgebeuren
in functie van die probleemoplossing. De opbouwwerker
mobiliseert en ondersteunt de betrokken groep bij
de analyse van de probleemsituatie en bij het bedenken en
bepleiten van oplossingsmogelijkheden. Hij/zij vertrekt zo veel
mogelijk vanuit de leefsituatie van de kansarme doelgroep.
Hij/zij wil dat de oplossingen zo veel mogelijk aansluiten bij
hun leefwereld. Ouders, kinderen en jongeren zijn immers
ervaringsdeskundigen. Verder staat participatie niet alleen in
functie van de verbetering van het onderwijs zelf. Ouders, kinderen
en jongeren vergroten ook hun eigen mogelijkheden en
verwerven inzicht in de structuur en cultuur van het onderwijs.
Zo beogen onderwijsopbouwwerkers ook leer- en groeiprocessen
bij de doelgroep.
Opbouwwerkers spreken over het participatief werken.
concepttekst onderwijsopbouwwerk - VIBOSO en VMC

K e r n t a k e n g a a n h a n d i n h a n d
Probleemoplossing en participatie zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Alleen het participatiespoor volgen verengt onderwijsopbouwwerkers
tot medewerkers die weliswaar de betrokkenheid en de participatie
van de doelgroep bevorderen, maar die onderliggende structurele
knelpunten op het vlak van onderwijs niet kunnen aanraken.
Alleen het oplossingsspoor volgen negeert dan weer het participatief
en ondersteuningskarakter van het onderwijsopbouwwerk. Hierdoor
sluiten de aangereikte oplossingen onvoldoende aan bij de noden van
de doelgroepen en worden ze door hen onvoldoende ondersteund.
In de dagelijkse praktijk is er een zekere spanning tussen beide polen.
Activiteiten die het leerproces bevorderen en die de nodige tijd vereisen,
durven wel eens in botsing komen met de snelheid waarmee
problemen opgelost moeten worden.
2.5. Basisvoorwaarden voor geslaagd lokaal
onderwijsopbouwwerk
Onderwijsopbouwwerkers vertrekken vanuit de beleving van kwetsbare
ouders, kinderen en jongeren. Vanuit deze positie kunnen ze
slechts werken aan de missie van het onderwijsopbouwwerk, indien
aan volgende minimale voorwaarden is voldaan:
1. Onderwijsopbouwwerkers moeten op één of andere wijze verankerd
zijn in de gemeenschap van de doelgroep. Dan pas kunnen ze de
doelgroep bereiken en activeren.
2. Onderwijsopbouwwerkers moeten erkend worden in hun opdracht
en vanuit een autonome positie kunnen optreden.
3. Onderwijsopbouwwerkers moeten kunnen werken vanuit een open
en pluralistische opstelling. Dan pas kunnen ze samenwerken met alle
mogelijke kwetsbare groepen en scholen in de samenleving.
4. Onderwijsopbouwwerkers hebben nood aan professionele omkadering
op de tweede en derde lijn. Dan pas kunnen ze hun doelstellingen
op een kwalitatieve wijze realiseren.
concepttekst onderwijsopbouwwerk - VIBOSO en VMC

3. Het onderwijsopbouwwerk als
partner in het onderwijskansenbeleid
Om de onderwijsachterstand en de maatschappelijke achterstelling
bij risicodoelgroepen weg te werken moeten verschillende
actoren hun verantwoordelijkheid opnemen. De onderwijswereld,
die verantwoordelijk is voor het aanbieden van
kwaliteitsvol onderwijs aan iedereen, is hierbij de cruciale
actor. De opdrachten van het onderwijs en van een buitenschoolse
partner als het onderwijsopbouwwerk zijn verschillend,
maar complementair. Ze vertrekken van een zelfde nale
bekommernis: gelijke onderwijskansen en naal een succesvolle
schoolcarrière.
Wil men streven naar een doelgericht en efciënt kansenbeleid
dan zal de nadruk liggen op samenwerkingsverbanden tussen
diverse partners en op de coördinatie van de samenwerking.
Het is pas door partners met elkaar in relatie te brengen dat
hun werking wordt versterkt en dat er een meerwaarde wordt
gecreëerd.
Vooreerst veronderstelt dit een meer buurt- en gezinsgerichte
benadering van het onderwijs. Daarnaast moeten onderwijswereld
en buitenschoolse actoren elkaar erkennen als evenwaardige
partners met elk een specieke competentie: individuele
leerlingbegeleiding, spel- en taalactivering, het creëren
van ontmoetingskansen, opvoedingsondersteuning, intercul-
concepttekst onderwijsopbouwwerk - VIBOSO en VMC

turele bemiddeling, groepswerk… De opdracht bestaat er dan
in om zowel voor zichzelf als voor de partners de functies te
benoemen, te erkennen en de werking eventueel duidelijker af
te bakenen.
Dit duidelijk maken voor het onderwijsopbouwwerk was alvast
de inzet van deze concepttekst. Het onderwijsopbouwwerk wil
op grond van zijn aanpak en zijn bevoorrechte positie ten
aanzien van kwetsbare groepen een complementaire bijdrage
leveren om samen met schoolse en buitenschoolse partners te
werken aan een onderwijssysteem met gelijke kansen voor alle
ouders, kinderen en jongeren in de samenleving.
Uit het voorgaande kwam naar voor wat de specieke meerwaarde
of de aanpak van het onderwijsopbouwwerk oplevert.
De vaststelling dat deze aanpak weliswaar vaak in aanraking
komt met andere werkvormen, noopt tot een belangrijke slotbemerking.
Willen we de methodiek van het onderwijsopbouwwerk
ten volle aanwenden, dan kan deze niet in de plaats
treden van andere voorzieningen of werkvormen waar deze
tekortschieten of ontbreken. Het onderwijsopbouwwerk wil wel
een aantal leemtes zonodig opvullen, op voorwaarde dat de
initiatieven die hieruit voortvloeien, tijdelijk blijven en ingebed
zitten in een ruimer perspectief dat naar meer structurele
oplossingen leidt.
concepttekst onderwijsopbouwwerk - VIBOSO en VMC

Geraardpleegde bronnen
DOUTERLUNGNE, M. e.a. (2001). Ongekwaliceerd : zonder paspoort ? Een
onderzoek naar de omvang, karakteristieken en aanpak van de ongekwaliceerde
onderwijsverlaters. HIVA, Leuven.
FESO (2002). Missie en kerntaken van het opbouwwerk. FESO, Brussel.
GROENEZ, S. & NICAISE, I. (2002). Het onderwijs versterkt de sociale ongelijkheid.
Terzake-Cahier. Kansarmoede en interculturaliteit in het onderwijs.
Achtergronden en creatieve voorbeelden uit de lokale praktijk. nr. 3, p. 6 - 9.
L’ENFANT, R. (2001). Basisopleiding onderwijsopbouwwerk. VIBOSO, Brussel
(onuitgegeven).
LUYTEN, D. (1996). Schoolopbouwwerk: een middel in de strijd tegen kansenongelijkheid
in het onderwijs. Gids Sociaal-Cultureel en Educatief Werk.
Kluwer Editorial, Zaventem.
OPBOUWWERK 2001. Krachtlijnen voor de prolering van het opbouwwerk in
Vlaanderen en Brussel. Besluiten Kongres 17 februari 2001. VIBOSO, Brussel.
SAMENLEVINGSOPBOUW-CAHIER (1993). Onderwijs en opbouwwerk. Deel 1.
Visies, onderzoek en maatregelen in verband met kansenongelijkheid in het
onderwijs. Samenlevingsopbouw-Cahier jg. 17, nr. 2, p. 1 - 56.
SAMENLEVINGSOPBOUW-CAHIER (1993). Onderwijs en opbouwwerk. Deel 2.
Oriëntaties voor schoolopbouw. Samenlevingsopbouw-Cahier jg. 17, nr. 3, p.
1 - 58.
SCHOOLOPBOUWWERK. NAAR EEN DOELGERICHT EN EMANCIPATORISCH
CONCEPT. Goedgekeurd door de Vlaamse Regering op 23 juli 1997.
VAN DAMME, J. e.a. (2001). Succesvol doorstromen in de aanvangsjaren van
het secundair onderwijs. Leuven/Amersfoort, ACCO.
VERRETH, B. (2001). Wegwijs in opbouwwerk. Een leespakket voor nieuwe
opbouwwerkers. VIBOSO, Brussel.
concepttekst onderwijsopbouwwerk - VIBOSO en VMC