download - Hgk

Herentals, familie Van Aerschot 5 februari 2007 

STAD HERENTALS 

Hekwerken 

Familie Van Aerschot 

FOTOREPORTAGE 

initiatiefnemer: 

Herentalse Geschiedkundige Kring 

Augustijnenlaan 1 

2200 Herentals 

tel : 014 21 28 00 

website: www.hgk.be 

mail : info@hgk.be 

Jan Cools en Tijs Bellemans p.1


INHOUDSTAFEL 

A. Terminologie 

B. Aanvraag tot bescherming van realisaties van de Kempische 

IJzergieterij en Smederij Van Aerschot te Herentals 

C. Voorstelling van de ter bescherming voorgedragen 

constructies en motivatie 



A. Terminologie 

Smeedijzer 

Smeedijzer is qua textuur te herkennen aan het gesmede, gehamerde, niet vlakke en onregelmatige 

oppervlak. De afmetingen van stijlen en regels in hekwerken zijn vaak wat zwaarder dan bij stafijzer. 

Ornamenten kunnen zich van elkaar onderscheiden, afhankelijk van de wijze van smeden. Vrij uit de 

hand gesmeed of via een vorm. 

Bij roestend smeedijzer wordt in een bepaald stadium zichtbaar dat het materiaal laagsgewijs uit 

elkaar wordt gedrukt. Het ijzer zwelt, de afmeting wordt groter. Wanneer herstel plaats moet vinden, is 

het vaak nodig alle onderdelen uit elkaar te nemen en deze te reinigen door stralen. Wanneer delen 

ontbreken, kunnen die opnieuw aangesmeed, geklonken of door middel van bouten bevestigd worden. 

De te hanteren verbindingstechniek wordt in feite door het bestaande werk gedicteerd. Lassen is in 

sommige gevallen mogelijk. Na het constructieve herstel behoren alle delen ontvet te worden en van 

een afwerksysteem te worden voorzien. Door voorafgaand aan het herstel kleuronderzoek te doen, 

kan zorg gedragen worden voor een verantwoorde kleurstelling. 

Gietijzer 

Gietijzer is wat textuur betreft te herkennen aan de egale giethuid en het licht korrelige oppervlak. 

Plastische vormen zijn kenmerkend voor gietijzer, maar ook de grote afmeting van bijvoorbeeld platen 

wijst duidelijk op gietijzer. De aanwezigheid van gietnaden kan ook helpen om de soort ijzer te 

bepalen. Bij balusters in een hekwerk is weer het repeterende effect van de serieproductie goed te 

zien. Gietijzer leent zich goed voor serieproductie. 

Roestend gietijzer laat een in alle richtingen gelijkmatige aantasting zien waarbij een dichtere 

corrosiestructuur waarneembaar is. Gietijzer is beter tegen roest bestand dan smeedijzer. Toch 

ontstaat schade aan gietijzeren hekwerken niet als gevolg van het roestende gietijzer, maar als gevolg 

van de roestende ijzeren hulpconstructie die zich in het hekwerk bevindt. Deze roestende 

hulpconstructie kan door de volumetoename het gietijzer onder zodanige spanning plaatsen dat het 

breekt. In zo’n situatie zal het hekwerk uiteen genomen moeten worden. De hulpconstructie kan 

hersteld worden. Het gebroken gietijzer kan met speciale laselektroden worden gelast. Het gietijzer 

moet echter wel worden voorverwarmd en langzaam worden afgekoeld. Na dat herstel behoort het 

geheel ontvet te worden en van een afwerking te worden voorzien. Analyse van kleuronderzoeken van 

de historische hekwerken kan tot een verantwoorde keuze leiden van de kleur(en) waarin het hekwerk 

afgewerkt kan worden. 

Staaf- of stafijzer 

Daaronder worden lange, klein gedimensioneerde staven verstaan die aan vier zijden zijn gewalst. Tot 

stafijzer worden gerekend: vierkant-, zeskant-, achtkant-, rond-, en halfrondijzer. Het rechthoekige 

stripijzer behoort ook tot het staafijzer. Staafijzer is eigenlijk niet de juiste naam, staafstaal zou gelet 

op de productiewijze een betere naam zijn. Doordat het materiaal werd gewalst, is de textuur strak en 

de vorm kantig. Van deze staalproducten is bij het maken van hekwerken in de 19de en vroeg-20ste 

eeuw op grote schaal gebruikgemaakt. Gietijzeren onderdelen maken vaak deel uit van het hek van 

stafijzer in de vorm van bekroningen op hoofd- en tussenbalusters en ook op hekspijlen van stafwerk. 

Staaf- of stafijzer kent een homogenere corrosiestructuur die meer vergelijkbaar is met gietijzer dan 

met smeedijzer. Van die drie soorten is staaf- of stafijzer echter het meest roestgevoelig. Bij herstel 

van hekwerken is het in tegenstelling tot smeedijzeren hekwerken niet altijd nodig het werk uiteen te 

nemen. Vaak kan volstaan worden met ontroesten en daarna conserverend behandelen. 

Bron: RDMZ,Rijksdienst Voor de Monumentenzorg. Info “restauratie en beheer”, uitgave 19, Zeist, 2000 



B. Aanvraag tot bescherming van realisaties van de Kempische 

IJzergieterij en Smederij Van Aerschot te Herentals 

De Herentalse Geschiedkundige Kring wenst een aanvraag tot bescherming (als monument of als 

stadsgezicht) in te dienen voor enige waardevolle relicten van de productie en van de werkplaatsen 

van de voormalige IJzergieterij en Smederij Van Aerschot te Herentals, wegens hun industrieelarcheologische 

en historische waarde, te weten: 

- het magazijn van de Kempische IJzergieterij en Smederij in de Nonnenstraat nr. 37, ca. 

1875; 

- de villa met park, duiventoren en ijzeren tuinpoort, gebouwd door Joseph Van Aerschot 

als eigen woning in 1891, Peerdsbosstraat nr. 5; 

- het hekwerk van het Sint-Jozefscollege, productie van August of Joseph Van Aerschot, 

1890; 

- de poort met stijlen van de hovenierswoning van het kasteel Le Paige, Nederrij 98, 

productie August Van Aerschot, 1892; 

- de twee hekwerken van het park Van Hilst, Nieuwstraat en Belgiëlaan, productie van 

Leonard Van Aerschot, 1906; 

- het hekwerk van de woning Markgravenstraat nr. 27. 

Historische situering 

August Van Aerschot (1825-1904) begon een smidse in 1845, uitgebreid met een ijzergieterij in 1865. 

Op een tiental jaren tijd slaagde hij erin zijn bedrijf op te werken tot het belangrijkste van de sector in 

de provincie Antwerpen. Hij wist zijn grotere producten, zoals hekwerken, kruisbeelden en calvaries 

voor kerkhoven, straatlantaarns, richtingwijzers, waterpompen en ander straatmeubilair, kiosken, 

serres, stationshallen, bruggen en sluisdeuren, in alle Vlaamse provincies te slijten, vooral dan in de 

provincie Antwerpen en in het Leuvense, maar ook in Nederland (o.a. een spoorwegbrug in 

Rotterdam) en in Noord-Frankrijk. 

Vanaf 1884 nam de oudste zoon Joseph (1851-1930) geleidelijk de leiding van het bedrijf over. Na de 

oprichting van een scheepswerf met constructiewerkplaats in 1885 en de toevoeging van een aparte 

ijzergieterij in 1889, alle gelegen achter het station (‘de Zaat’), ging hij zijn eigen weg. August hernam 

de leiding van het oude bedrijf en gaf het vanaf 1896 over aan de tweede zoon Leonard (‘Max’) Van 

Aerschot (1861-1929). De oude fabriek werkte in dezelfde trant verder tot 1914. Het bedrijf van 

Joseph kende een grotere expansie (stationshallen, hangars, kranen, rivierschepen...) maar hij nam te 

grote risico’s, zodat de fabriek na een zware tegenslag in 1910 verkocht moest worden. Joseph Van 

Aerschot vestigde zich in Antwerpen, waar hij probeerde te leven van de opbrengst van zijn patenten. 

In de jaren 1920 produceerde hij o.a. nog voor rioleringswerken in het Antwerpse, maar zonder over 

een eigen gieterij te beschikken. 

Inventarisering en sensibilisering 

De laatste decennia is er een hernieuwde belangstelling ontstaan voor het werk van deze bekwame 

en kunstzinnige ijzergieters. Zo werd de sprookjesachtige kiosk van Sint-Niklaas uit 1860 beschermd 

in 1993, terwijl ook de drielicht-lantaarns aan de Antwerpse Kruidtuin, daterend van ca. 1890, reeds 

beschermd werden in 1978. Te Herentals werd in september 2001, ter gelegenheid van de Open 

Monumentendag Metaal, in het oude magazijn van de ijzergieterij in de Nonnenstraat een grote Van 

Aerschottentoonstelling georganiseerd. Duizenden bezoekers maakten er kennis met de veelzijdige 

productie van deze Herentalse ijzergieters en smeden. Sindsdien ontving het stadsarchief meerdere 

vragen om inlichtingen betreffende te restaureren of te beschermen werken van Van Aerschot, zo uit 

Damme en Gistel (telkens een richtingwijzer), Stekene en Mol (dorpspomp). Deze belangstelling werd 

geholpen en gestimuleerd door het feit dat Van Aerschot dikwijls een merkplaatje op zijn 

verwezenlijkingen liet aanbrengen. De lijst van bekende werken van deze ijzergieterij in de brochure 

Uit het metaalverleden van Herentals. IJzergieterij en Smederij Van Aerschot door Jan Cools, 

gepubliceerd in 2001 n.a.v. bovengenoemde tentoonstelling, bevatte 99 items, in het supplement van 

2006 werden er nog 42 aan toegevoegd. Daarvan zijn er bij benadering 29 als monument, stads- of 



dorpsgezicht beschermd, al dan niet als onderdeel van een groter geheel. Evenwel is in Herentals zelf 

slechts een kleine minderheid beschermd en zorgvuldig bewaard, nochtans de vestigingsplaats van 

de bedrijven Van Aerschot, waar talrijke bewoners van de stad werkzaam waren. 

Status quaestionis te Herentals 

Wat is nu de toestand in Herentals? Een belangrijk verlies was de afbraak in 1966 van de muziekkiosk 

uit 1912, werk van Leonard Van Aerschot, op de Grote Markt. Enkele werken zijn beschermd en 

gerestaureerd. Het hekwerk van het kerkhof van de begijnhofkerk (1879 en 1886, met naamplaatje 

August Van Aerschot) is met de kerk beschermd als monument (13 augustus 1953) en gerestaureerd 

(2005). Dat van kasteel Le Paige (1892, met naamplaatje August Van Aerschot) is eveneens 

beschermd als monument (11 september 1979) en gerestaureerd (2001). Dat van het huis Van 

Schoubroeck in de Hikstraat 26 (1880, met naamplaatje August Van Aerschot) is beschermd als 

monument (13 april 2004), maar in slechte staat. Binnen de begijnhofkerk bevindt zich ook nog een 

ijzeren hek (1846 en 1879), zoals ook in de Sint-Waldetrudiskerk (1895). Beide zijn beschermd als 

onderdeel van het interieur. 

Buiten de constructies die wij ter bescherming wensen voor te dragen, kunnen we nog vermelden als 

productie van Van Aerschot in Herentals: een gerecupereerde ijzeren poort ter hoogte van de 

Fermerijhoeve, Poederleeseweg (niet gedocumenteerd, maar zelfde gietvorm als het huis Hikstraat), 

en een aantal riooldeksels, gemerkt Joseph Van Aerschot, o.a. in de Collegestraat en de Kerkstraat. 

In de onmiddellijke omgeving van Herentals kunnen we vermelden: kerkhofpoorten aan de kerk van 

Bouwel, 1872, beschermd met de kerk als monument 13 april 2004; een gietijzeren Christus op 

stenen kruis, Herenthoutse steenweg te Bouwel; gietijzeren staken van de zeven vreugden en 

smarten van Sint-Jozef, Boskapelstraat, Lille, vermoedelijk 1875, beschermd als monument 14 

december 2004; een gietijzeren kruisbeeld bij de kruisweg te Lille, Wechelsebaan, 1900. 

Prentkaart met poststempel 1929, kiosk op de Markt van Herentals, 

(prentkaart uit: Souvenir van Herentals, Louiza De Busser, Herentals, 1995, p. 39) 



C. Voorstelling van de ter bescherming voorgedragen constructies 

en motivatie 

Dit dossier bevat een fotoreportage van de giet- en smeedijzeren hekwerken van Van Aerschot te 

Herentals. Deze Herentals ijzergieters, met hun atelier in de Nonnenstraat 37, maakten eind 19 de 

eeuw naam en faam met hun sierlijke hekwerken met hun typische motieven. 

Kenmerkend voor de hekwerken is de rijke ornamentiek met veel aan de oudheid ontleende 

symbolen; zoals de urn (symbool voor rouw/dood) en de dennenappel (symbool voor vruchtbaarheid). 

Lauwerkransen zijn het symbool van onvergankelijkheid en eeuwig leven, overwinning, roem en 

eerbetoon. De gevleugelde zandloper duidt op de kortstondigheid van het leven en het gestadig 

naderen van het stervensuur. 

Deze fotoreportage is gemaakt op basis van plaatsbezoeken d.d. januari 2007 die zijn weergegeven 

op een plattegrond van Herentals. Op deze manier kan men via een uitgestippelde wandelroute 

Herentals en zijn verborgen pareltjes beter leren kennen. Sommige hekwerken zijn beschemd als 

monument en verkeren in goede staat of hebben reeds een nauwgezette restauratie ondergaan, 

andere daarentegen zijn niet beschermd als monument en verkeren in minder goede staat. 



SITUERING 

WANDELROUTE 

1. Atelier, ijzergieterij Van Aerschot, Nonnenstraat 37, Herentals 

2. Hekwerk Begijnhof, Herentals 

3. Hekwerk hovenierswoning Nederrij, Herentals 

4. Hekwerk kasteel Le Paige, Herentals 

5. Hekwerk kasteel Peerdsbosstraat 5, Herentals 

6. Hekwerk Hikstraat 26, Herentals 

7. Hekwerk park Van Hilst – Belgiëlaan / Nieuwstraat, Herentals 

8. Hekwerk Markgravenstraat 27, Herentals 

9. Hekwerk Collegestraat, Herentals 

Peerdsbosstraat 

8. 

5. 

station 

7. 

park 

9. 

Jan Cools en Tijs Bellemans p.7 

4. 

kattenberg 

A.Z. St.- 

Elisabeth 

6. 

Begijnhof 

2. 

HERENTALS 

1. 

3. 

nete


1. Atelier, ijzergieterij Van Aerschot, Nonnenstraat 37, Herentals 

Dit magazijn is het laatste min of meer intacte overblijfsel van het industrieel complex met ijzergieterij 

en smederij, dat destijds het grootste deel van het huizenblok Nonnenstraat-Bovenrij-Lantaarnpad 

omvatte. Het rechthoekige bakstenen gebouw telt drie traveeën en twee bouwlagen onder een met 

kunstleien gedekt zadeldak, haaks op de straat. De verankerde baksteenbouw is gemarkeerd door 

lisenen. De muuropeningen met ijzeren ramen zijn zowel rechthoekig als rondboogvormig. De 

tuitgevel aan de straatzijde heeft verdiepte muurvlakken en een brede aflijnende baksteenfries. 

Binnen omvat het gebouw één grote ruimte. Een ijzeren trap leidt naar de verdieping met houten 

roostering, mede gestut door gietijzeren zuilen. Het gebouw werd opgetrokken rond 1875, toen een 

nieuwe gieterij werd gebouwd en het complex zich oostwaarts tot aan de Nonnenstraat uitbreidde. Het 

gebouw diende tot voor kort als magazijn voor een meubelhandel en wordt thans ingericht voor een 

bakkerszaak. Het leent zich goed voor tentoonstellingen en eventueel andere manifestaties. Hier werd 

in september 2001 de Van Aerschottentoonstelling gehouden. Achterin liggen nog meerdere minder 

goed bewaarde en sterk verbouwde gebouwen van de vroegere ijzergieterij. Het magazijn verdient 

bescherming als beeldbepalend element in de straat, tevens zowat het enige industriegebouw uit de 

negentiende eeuw dat in Herentals bewaard is gebleven. Het vormt een laatste getuigenis van een 

industrieel complex dat gedurende een halve eeuw onze provincies in ruime mate van giet- en 

smeedijzeren constructies, straat-, park- en tuinmeubilair heeft voorzien. 

Zie Bouwen door de eeuwen heen, 16n3, (...) Kanton Herentals, Brussel-Turnhout, 2001, p. 112-113 

en ill. 291-292. 



2. Hekwerk Begijnhof, Herentals 







3. Hekwerk hovenierswoning Nederrij, Herentals 

Poort met stijlen van de hovenierswoning van het kasteel Le Paige, Nederrij 98 

We kunnen geredelijk aannemen dat de poort ongeveer gelijktijdig totstandkwam met het hekwerk aan 

de overkant van de straat, dat gemerkt is August Van Aerschot en moet dateren van de bouw van het 

kasteel Le Paige in 1892. De tuinpoort draagt geen opschrift, maar de stijlen vertonen dezelfde 

gietvormen als de wel gedocumenteerde exemplaren aan de kerk van Bouwel en aan het hekwerk 

van het abdijkerkhof in Averbode uit 1871. Als enig voorbeeld van dit type in Herentals verdienen ze 

bescherming. 

Zie Bouwen door de eeuwen heen, 16n3, (...) Kanton Herentals, Brussel-Turnhout, 2001, p. 103-104. 





4. Hekwerk kasteel Le Paige, Herentals 







5. Hekwerk kasteel Peerdsbosstraat 5, Herentals 

Kasteelvilla, voormalige woning van Joseph Van Aeschot, met ijzeren poort, Peerdsbosstraat 5 

Joseph Van Aerschot bouwde in 1891 achter zijn nieuw bedrijf een kasteelvilla in een grote tuin. 

Architect was de Antwerpse adjunct-stadsbouwmeester F. Truyman. Het gebouw telt drie traveeën en 

twee bouwlagen met een souterrain en een uitspringende, complexe bedaking. De verspringende 

bakstenen lijst- en puntgevels staan op een hoge natuurstenen plint. De ijzeren trap, I-profielen in het 

souterrain, balustrades en sierelementen op de daken zijn ongetwijfeld uit eigen atelier afkomstig. De 

eenvoudig gehouden tuinpoort vertoont de gietijzeren speerpunten die we ook op andere hekken 

aantreffen, zoals het hekwerk van het park Van Hilst aan de Belgiëlaan. Enkele andere poorten 

bestaan gedeeltelijk uit recuperatiemateriaal. Het domein, dat ook nog een opvallend verzorgde 

duiventoren telt, verdient bescherming als exponent van de statusdrang van een dynamische en 

ambitieuze captain of industry in een ontwakend negentiende-eeuws stadje. 

Zie Bouwen door de eeuwen heen, 16n3, (..) Kanton Herentals, Brussel-Turnhout, 2001, p. 113-114 

en fig. 110-111. 











6. Hekwerk Hikstraat 26, Herentals 







7. Hekwerk park Van Hilst, Belgiëlaan / Nieuwstraat, Herentals 

De twee hekwerken van het park Van Hilst, Nieuwstraat-Vaartstraat en Belgiëlaan 

De fabrikant Ferdinand van Hilst introduceerde in Herentals de eerste mechanische schoenmakerij, 

tevens de grootste van de stad. In 1906 bouwde hij een grote villa naar ontwerp van J.B. Van 

Bouchout. Na de rampzalige afbraak van het ‘kasteeltje,’ in 1976 heeft de stad uiteindelijk het domein 

verworven. In het park met vijvertje bleef enkel nog het koetshuis met ijzeren art-nouveauluifel 

bewaard, evenals de twee ijzeren afsluithekken met hun poorten. De twee afsluitingen, die eveneens 

dateren van de bouw van het kasteeltje in 1906, werden geleverd door Leonard Van Aerschot, 

opvolger van zijn vader August Van Aerschot in zijn ijzergieterij aan de Nonnenstraat. Zijn naam staat 

vermeld op een van de gietijzeren palen op de hoek van de Nieuwstraat en de Vaartstraat. (Een 

tweede exemplaar met opschrift is door de technische dienst van de stad gedemonteerd en in het 

stadsmagazijn op Hemeldonk opgeborgen.) Het model dat gebruikt werd aan de kant Nieuwstraat- 

Vaartstraat, een mix van gietijzer en smeedijzer, is voor zover we weten nog niet elders aangetroffen, 

een reden te meer om het behoud ervan voor te staan. Het hek aan de zijde van de Belgiëlaan wordt 

geritmeerd door bakstenen pijlers. De speerpunten ervan zijn een variant van het type dat we ook 

vinden aan de kasteelvilla in de Peerdsbosstraat en in de Markgravenstraat (zie verder). 

De hekwerken werden erg verwaarloosd, op enig plaatselijk herstel en demontage van gebroken 

stukken op de hoek Nieuwstraat-Vaartstraat in 2001 en 2002 na. Toen een omvallende boom op 29 

april 2002 een van de traveeën met bakstenen pijler aan de Belgiëlaan vernielde, gingen er bij het 

stadsbestuur stemmen op om de hele omheining af te breken, maar uiteindelijk werd besloten die ene 

travee met twee stenen pijlers herop te bouwen. Beide hekwerken zien er thans weliswaar wat 

verkommerd uit, maar aangezien praktisch alle onderdelen nog in situ aanwezig zijn of zich in het 

stadsmagazijn bevinden, is restauratie perfect mogelijk. 

Het nieuwe stadsbestuur heeft echter plannen om de twee hekwerken te slopen, de pas heropgerichte 

travee met twee stenen pijlers incluis. We menen dan ook dat een bescherming zich opdringt voor dit 

grootste Van Aerschothek in Herentals, bovendien het enige dat zeker uit het atelier van Leonard Van 

Aerschot afkomstig is. 

















8. Hekwerk Markgravenstraat 27, Herentals 

Hekwerk van de woning Markgravenstraat nr. 27 

Dit deel van de straat werd in het begin van de twintigste eeuw snel volgebouwd met eenvoudige 

arbeiderswoningen zonder verdieping. Enkele huizen vallen op door hun verzorgde afwerking. De 

woning nr. 27 onderscheidt zich door een decoratieve afwerking met gesinterde en gele 

baksteenlagen en een kleine voortuin, die van de straat wordt afgescheiden door een hoog en breed 

uitgewerkt Van Aerschothek. Hoewel verder niet gedocumenteerd, is de oorsprong duidelijk door de 

typische gietijzeren elementen die we ook elders aantreffen. Het verdient samen met het huisje 

bescherming om de sterke beklemtoning van de kenmerken van de Van Aerschotproductie en als 

voorbeeld van de verzorgde afwerking van een eerder bescheiden woning. 

Zie Bouwen door de eeuwen heen, 16n3, (...) Kanton Herentals, Brussel-Turnhout, 2001, p. 100 en ill. 

249. 













9. Hekwerk Collegestraat, Herentals 

Hekwerk van het Sint-Jozefscollege, Collegestraat 46 

Kort na de voltooiing van de collegegebouwen in de latere Collegestraat in 1889 werd bij de stad om 

toelating verzocht om aan de voorgevel een hekwerk aan te brengen. Het schepencollege verleende 

de vergunning op 26 april 1890. Er is geen rekening van bewaard en het hek is ook niet gemerkt, 

maar de speerpunten en andere elementen zijn van dezelfde gietvorm als die van het beschermde 

huis Hikstraat 26, dat wel het naamplaatje van Van Aerschot draagt. Dit hek kan zowel van de oude 

als van de nieuwe gieterij afkomstig zijn, al is het oude bedrijf van August Van Aerschot het meest 

waarschijnlijk. Dit redelijk grote hekwerk verdient, samen met de oude voorbouw van het college, 

bescherming als typisch product van de Kempische IJzergieterij en Smederij, tevens het grootste 

exemplaar van dit model dat in Herentals bewaard bleef. 

Zie Bouwen door de eeuwen heen, 16n3, (...) Kanton Herentals, Brussel-Turnhout, 2001, p. 73-74, fig. 

66 en ill. 147. 









Bijlagen: 

-brochure J. COOLS, Uit het metaalverleden van Herentals. IJzergieterij en smederij 

Van Aerschot, Herentals, 2001, met supplement 2006.

download - Hgk

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?