Untitled - Tento.be

...
I
q- In
0
0
N
z
UJ
0::: :
UJ
0
z

Jeugd en opleiding
Omstreeks het midden van de zestiende eeuw waren
de Nederlanden het toneel voor verscheurende
godsdiensttwisten. In 1555 volgde Filips II zijn vader
Karel V op als vorst over de Nederlanden. De nieuwe
koning was zeer verknocht aan het strijdbare
katholicisme. Het roomse geloof was voor hem de enige
godsdienst die in zijn immense rijk mocht beleden
worden. Filips was zeer Spaans georiënteerd en had
weinig voeling met wat in de Nederlanden leefde.
De Vlaamse adel had het dan ook niet echt op hem
begrepen. Hoofdzakelijk om politieke redenen koos zij
de zijde van de Reformatie. In de Nederlanden
verspreidde het protestantisme zich zeer snel en lang
niet alleen bij de adel. Mensen uit alle lagen voelden
zich er toe aangetrokken. Meer en meer werd het
religieuze verzet ook een politiek verzet dat bovendien
steeds militanter werd. In 1566 kwam het tot een
gewelddadige uitbarsting: de beeldenstorm . Kerken en
kloosters werden geplunderd. Ontelbare kunstwerken,
waaronder schitterende altaarstukken en prachtig
beeldhouwwerk, werden vernield. Filips' wraak kon niet
uitblijven. Enkele maanden na de plunderingen zond hij
de hertog van Alva als nieuwe landvoogd naar de
Nederlanden met de uitdrukkelijke opdracht er het
protestantisme te beteugelen. De repressie van Al va was
meedogenloos . Om aan de vreselijke vervolgingen te
ontsnappen, besloten vele hervorm ingsgezinden naar
het buitenland te vluchten. Een van hen was Jan Ru bens,
die later de vader van de schilder Peter Paul zou
worden.
Adam en Eva
vóór 1600
olieverf op paneel,
180,3 x 458,5 cm
Antwerpen, Rubenshuis
3

Jeugd en opleiding
Jan Rubens was rechtsgeleerde en herhaaldelijk
schepen van Antwerpen. Geheel in de geest van de tijd
was hij overgegaan tot het calvinisme. Na de komst van
Alva vluchtte hij samen met zijn echtgenote Maria
Pypelinckx en hun vier kinderen naar Keulen. In 1570
werd hij juridisch raadgever van Anna van Saksen, de
echtgenote van Willem van Oranje. Toen de prinses
zwanger bleek te zijn van Jan Rubens, werd de
Antwerpse rechtsgeleerde gevangengezet. Hoewel
overspel normaal met de doodstraf werd bestraft, kwam
Rubens na twee jaar vrij, vooral dankzij de niet aflatende
tussenkomsten van zijn vrouw. De vrijlating ging
gepaard met een aantal strikte voorwaarden. Zo moest
het gezin zich verplicht in Siegen vestigen. En het is in
dit kleine stadje dat Peter Paul in 1577 werd geboren.
In 1578 werd de verplichting in Siegen te wonen
opgeheven en vestigde het gezin zich in Keulen.
Peter Paul, noch zijn vier jaar oudere broer Filips, zullen
later ooit vermelden dat ze in Siegen het levenslicht
zagen. Het lijkt wel alsof ze deze weinig verkwikkelijke
fase uit de familiegeschiedenis hebben willen
verbannen. Over de jaren in Keulen laat de schilder zich
daarentegen positief uit. Hij vermeldt de stad niet alleen
als zijn geboorteplaats, in een brief uit 1637 schrijft hij:
'lek ben seer geaffectioneerd voor de stadt Ceulen,
omdat ick aldaer ben opgevoed tot het thienste jaer mijns
levens, en hebbe clickwils verlanght naer soo langen tijdt
de selve nogh eens te besightigen'. In 1587 - Peter Paul
was toen inderdaad tien jaar - overleed Jan Rubens. Korte
tijd later vertrok Maria Pypelinckx met haar kinderen
naar Antwerpen en vestigde zich in een groot hu is op de
Meir, een van de belangrijkste straten van de stad.
In Antwerpen volgde Rubens les aan de_
kathedraalschooL Hij zal er zeker Latijn en wat Grieks
geleerd hebben en er voor het eerst met de klassieke
auteurs in contact zijn gekomen. Waarschijnlijk werd
daar de basis gelegd voor zijn gedegen kennis van de
klassieke oudheid en de mythologie. Een van zijn
medeleerlingen was de drie jaar oudere Balthasar
Moretus, de kleinzoon van de beroemde drukker
Christoffel Plantijn, die later trouwens zelf aan het hoofd
van de vermaarde drukkerij zou komen te staan. Ru bens
en Moretus zouden heel hun leven bevriend blijven.
Lang beleef Rubens niet op de kathedraalschooL
In 1580 werd hij page aan het bescheiden hof van
Marguerite de Ligne, weduwe van Philip de Lalaing,
in Oudenaarde. Waarom zijn moeder hem van school
weghaalde, is niet bekend. Mogelijk had ze voor haar
zoon een carrière als hoveling voor ogen. Ru bens'
verblijf aan het Oudenaardse hof was van korte duur,
maar niet zonder betekenis . Hij leerde er de adellijke
omgangsvormen kennen - wat hem later bij contacten
met vooraanstaande opdrachtgevers en tijdens zijn
diplomatieke opdrachten zeker van pas zou komen­
en hij zag er talrijke kunstwerken die hij gretig
kopieerde. Een dergelijke kopieeractiviteit werd door
veel aankomende kunstenaars beoefend. Rubens zou
overigens zijn leven lang kopieën naar het werk van
andere meesters maken.
4
Al snel moet Rubens ervaren hebben dat het bestaan
aan een adellijk hof niet zijn ware roeping was, maar dat
hij kunstenaar wilde worden. Hij keerde terug naar
Antwerpen en ging er in de leer bij de landschapschilder
Tobias Verhaecht, een ver familielid. Verhaecht was als
kunstenaar beslist geen hoogvlieger en Ru bens zal er
waarschijnlijk enkel de basisbeginselen van het
schilderen geleerd hebben. Al snel verruilde hij diens
atelier voor dat van de historieschilder Adam van Noort,
bij wie hij vier jaar in de leer bleef. Alhoewel Ru bens'
latere werk geen invloed van Van Noort verraadt, was
deze mogelijk wel een goed of toch gegeerd pedagoog,
want ook een van de andere van de Antwerpse 'drie
groten van de zeventiende eeuw', Jacob Jordaens, is bij
hem in de leer geweest. Alleen Rubens' derde
leermeester, Otto van Veen, heeft een stempel op zijn
pupil nagelaten. Van Veen was dan ook een echte
pictor-doctus, een 'geleerde schilder'. Hij had veel
gereisd, was in Italië geweest, had er de kunst van de
oudheid en de Renaissance bestudeerd en werkte zelf in
een duidelijk door Rafaël geïnspireerd classicisme.
In 1598 werd Rubens vrijmeester bij het Antwerpse
Sint-Lucasgilde. Vanaf dan kon hij als zelfstandig
kunstenaar werken, een eigen atelier hebben en
leerlingen opleiden. Over Rubens' vroegste activiteit als
volleerd kunstenaar zijn we niet goed ingelicht.
Waarschijnlijk bleef hij nog een tijd met Van Veen
samenwerken. In ieder geval leidde hij ook een eigen
leerling op, Deodatus Delmonte, die overigens samen
met hem naar Italië zou reizen. Uit deze vroege periode
dateert de Adam en Eva uit het Rubenshuis, waarin
Van Veens Rafaëleske classicisme nog zeer duidelijk
aanwezig is. Het algemene compositieschema - het eerste
mensenpaar tegen een boom geleund voor een
landschap - is geïnspireerd op een gravure van
Marcantonio Raimondi naar een werk van Rafaël, terwijl
het schitterende landschap op de achtergrond
onmiskenbaar de invloed van Jan Brueghel vertoont.
Ru bens weet de compositie te dynamiseren en te
dramatiseren. Vergeleken met zijn voorbeeld stelt hij de
mannelijke figuur heroïscher en de vrouwelijke
sensueler voor en heeft hij meer aandacht voor hun
gelaatsexpressie.

Torso Belvedere
1601-02
zwart kriif, 475 x 457 mm
Antwerpen, Rubenshuis
Italië
Op 9 mei 1600 vertrok Rubens vanuit Antwerpen
richting Italië. In juni en juli van datzelfde jaar verbleef
hij in Venetië, waar hij in contact kwam met Vincenzo I
Gonzaga, de hertog van het nabijgelegen Mantua, die
hem al snel in dienst nam als hofschilder. Vincenzo was
een neef van aartshertog Albrecht die in 1599 landvoogd
van de Nederlanden was geworden en bij wie Van Veen
hofschilder was. Het is dus best mogelijk dat Rubens via
Van Veen over een aanbevelingsbrief van de aartshertog
beschikte.
Mantua was een satellietstaat van het Spaans­
Habsburgse rijk. Politiek stelde het staatje weinig voor,
maar het hof van de hertog van Gonzaga was wel een
artistiek centrum van het hoogste niveau. Rubens kon er
kennismaken met de grootmeesters van de Italiaanse
Renaissance - Mantegna, Bellini, Giulio Romano,
Titiaan, Correggio en Tintoretto hadden voor het
Conzaga-hof gewerkt - en hun werk naar believen
kopiëren.
Rubens was dan wel hofschilder van de hertog van
Mantua maar hij verbleef lang niet altijd in de
residentiestad. Vaak reisde hij in het gezelschap van de
hertog, soms werd hij door zijn broodheer op zending
gestuurd of was hij lange tijd van het hof afwezig omdat
hij elders opdrachten kon uitvoeren.
Vrijwel onmiddellijk na zijn aanstelling, nog in 1600,
vergezelde hij de hertog naar Florence waar hij het
huwelijk met de handschoen bijwoonde van Maria de
Medici en Hendrik IV. Twintig jaar later zou hij een
volledige reeks schilderijen wijden aan het leven van
Maria de Medici, met onder meer een voorstelling van
het huwelijk dat hij als jonge kunstenaar bijwoonde.
In Florence bestudeerde hij uiteraard ook de daar zo
talrijk aanwezige werken van renaissancekunstenaars.
Maar van alle steden op het schiereiland was Rome het
kunstencentrum bij uitstek. Eind 1601 stuurde Gonzaga
Rubens naar de Eeuwige Stad om er een aantal
kunstwerken voor hem te kopiëren. Voor Rubens was
. het een gedroom de kans om kennis te maken met de
meesterwerken van de Hoog-Renaissance en hun
inspiratiebron, de kunst van de oudheid. Hij maakte er
talrijke tekeningen naar antieke beelden, zoals de
Laocoöngroep, de Torso Belvedere of de Afrikaanse visser,
die toen beschouwd werd als een stervende Seneca.
Uit de bewaarde bladen kan men afleiden dat hij zowat
alle grote collecties met antiek beeldhouwwerk moet
hebben bezocht. Hij bestudeerde daarnaast ook werken
van kunstenaars als Michelangelo, Rafaël, Tintoretto,
Caravaggio en de Carracci's. Hij moet onder meer
bijzonder getroffen geweest zijn door de Sixtijnse kapel
van Michelangelo, waarnaar hij een hele reeks
studietekeningen maakte. Het kopiëren van werk van
andere kunstenaars gold vanaf de Renaissance als een
vast onderdeel van de kunstenaarsopleiding. Maar
Rubens deed dit met een ongeziene intensiteit.
De ongetwijfeld enorme verzameling tekeningen die hij
op die manier aanlegde, zou hij zijn leven lang blijven
gebruiken. Een van de opvallendste kenmerken van zijn
werkwijze is immers dat hij in zijn eigen werk
veelvuldig gebruik maakte van concepten en details van
anderen die hij soms ongewijzigd overnam maar veelal
naar eigen goeddunken aanpaste. Zo gebruikte hij
tekeningen naar de Torso Belvedere voor de figuur van
Paris in Het oordeel van Paris (Wenen, Kunsthistorisches
Museum) en voor de Christusfiguur in De doornenkroning
(Grasse, kathedraal).
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2004/1 5

Italië
In Rome kreeg hij ook zijn eerste grote opdracht voor
eigen creatief werk. Aartshertog Albrecht bestelde bij
hem - via Jean Richardot, zijn ambassadeur in Rome­
drie schilderijen voor de Santa Croce in Gerusalemme,
een van de belangrijkste bedevaartskerken van de stad.
Vóór zijn huwelijk met de Spaanse infante Isabella,
dochter van Filips II, was Albrecht kardinaal en de
Santa Croce was zijn titelkerk Het ensemble bestond uit
een groot schilderij met De H. Helena en het Ware Kruis en
twee kleinere werken met De doornenkroning en
De kruisoprichting. Stilistisch berusten die werken op een
samengaan van motieven uit de Hoog-Renaissance,
de antieke en de laat zestiende-eeuwse Italiaanse kunst.
Behalve motieven uit de antieke kunst als de al
vermelde Torso Belvedere en de Laocoöngroep vertonen ze
ontleningen aan Rafaël, Titiaan en Caravaggio.
Na het voltooien van die opdracht werd Rubens
door de he rtog naar Mantua teruggeroepen. Het is
waarschijnlijk omstreeks die tijd dat hij het bekende
Zelfportret in gezelschap van vrienden schilderde (Keulen,
Wallraf-Richartz Museum). Het is het oudst bekende
zelfportret van Rubens en het enige waarin hij zich met
een palet in de hand voorstelt. Rubens kijkt de
toeschouwer ostentatief en zelfbewust aan. Wie de
overige figuren zijn, is niet met zekerheid uit te maken.
De man in profiel uiterst rechts is waarschijnlijk
Justus Lipsius terwijl de figuur links op de voorgrond
waarschijnlijk Frans Pourbus is, die eveneens
hofschilder was bij de hertog van Gonzaga. Voor de
andere leden van het gezelschap werden verschillende
identificaties vooropgesteld waaonder die van Rubens'
broer Filips, Caspar Schoppius en Guillaume Richardot
-de broer van de al vermelde Jean Richardot - het
meest waarschijnlijk zijn. Alle drie waren zij immers
leerling van Lipsius ge weest en zij deelden diens
neostoïcijnse opvattingen. Vermoedelijk hebben de
6 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2004/1
verschillende mannen elkaar nooit op he t zelfde
moment ontmoet. Indien de identificaties al juist zijn,
gaat het dus duidelijk om een gefingeerd groepsportre t.
Op de achtergrond is het Lago di Mezzo bij Mantua
voorgesteld, gezien door een raam van het hertogelijk
paleis. Dit motief kwam ook voor op een schilderij van
Mantegna met De dood van de H. Maagd (Madrid, Prado)
dat zich toen in de verzameling van Gonzaga bevond en
dat Rubens uiteraard heeft gekend. Dit illustreert
andermaal met welk gemak hij elementen uit het werk
van anderen overnam en in zijn composities integreerde.
Zelfportret in gézelschap
van vrienden
co. 1602
olieverf op paneel,
77,5 x lOl cm
Keulen, Wallraf·Richartz Museum

Pag. 6 van links naar rechts
Rubens naar Leonardo da
Vinci
De slag van Anghiari
1600-08
zwart kri;t, inkt en bruine was,
gehoogd met wit en gri;s,
452 x 637 mm
Pari;s, Musée du Louvre,
Déportement des Arts Graphiques
Rubens naar Michelangelo
lgnudo
1600-08
rood kri;t, enkele toetsen met
penseel in rood, 389 x 278 mm
Londen, 8ritish Museum,
Deportment of Prints and Drawings
In 1603 gelastte de hertog van Mantua Rubens met
de leiding over een konvooi met geschenken bestemd
voor de Spaanse koning Filips UI. De reis naar Spanje
duurde langer dan voorzien en verliep voor een groot
deel in de gietende regen. De mees te goederen bereikten
veilig de Spaanse stad Valladolid, maar toen de kisten
met schilderijen werden geopend bleken die door de
vochtigheid zwaar beschadigd te zijn. Rubens
res taureerde wat nog te herstellen was en verving de
werken die helemaal verloren waren door eigen
schilderijen. Zijn werk liet aan het Spaanse hof een
bijzonder goede indruk na. In zoverre zelfs dat de
hertog van Lerma, de eerste minister van de zwakke en
losbandige Filips III en de ware machthebber in Spanje,
hem opdracht gaf een ruiterportret van hem te
schilderen. De hertog is weergegeven als hoofd van de
cavalerie - die op de achtergrond een charge uitvoert­
en rijdt blootshoofds de toeschouwer tegemoet. In zwart
en gouden harnas, met rode broek en op een lichte vos,
tekent de figuur zich haarscherp af tegen de blauwe
achtergrond. Dit frontale ru iterportret dat het oudst
bekende is van een reeks gelijkaardige propaganda­
portretten van vorsten en hoogwaardigheidsbekleders,
zoals Giancarlo Doria, aartshertog Albrecht en Maria de
Medici, genoot algemene bijval. De hertog schreef zelfs
naar Vincenzo Gonzaga om hem te vragen of Rubens
niet in dienst van de Spaanse kroon kon komen.
Zoals voor hofschilders gebruikelijk was, schilderde
Ru bens voor Gonzaga heel wat portretten. Daarnaast
vertrouwde de hertog hem ook andere opdrachten toe,
maar toch zou het tot 1604 duren eer hem een echt grote
opdracht te beurt viel. Voor het koor van de
jezuïetenkerk in Mantua schilderde hij toen drie
immense schilderijen met De fa milie Gonzaga in
aanbidding voor de H. Drievuldigheid, Het doopsel van
Christus in de Jordaan en De transfiguratie. De werken
werden door de troepen van Napoleon uit de kerk
weggehaald en zijn thans verdeeld over verschillende
musea. Het Doopsel, met een duidelijke invloed van
Michelangelo, bevindt zich in het Koninklijk Museum in
Antwerpen en De transfiguratie, die uitges proken
Rafaëlesk van inspiratie is, wordt bewaard in het Musée
des Beaux-Arts in Na.ncy. Het centrale tafereel met
De familie Gonzaga in aanbidding werd versneden.
Grote fragmenten ervan bevinden zich in Mantua zelf,
terwijl een aantal schitterend geschilderde koppen van
de verschillende leden van de familie in verschillende
andere verzamelingen bewaard worden.
Ruiterportret van de hertog
van Lerma
1603
doek, 289 x 205 cm
Madrid, Musea del Prado
Portret van Francesco IV
Gonzaga
1604-05
olieverf op doek, 52,8 x 39,5 cm
Curtatone, verzameling Freddi
7

8 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/1
Italië
Tijdens zijn verblijf in Italië bezocht Rubens ook
herhaalde malen Genua. Hij maakte er talrijke
tekeningen naar de vele paleizen, die de basis vormen
voor zijn in 1622 uitgegeven studie over de Palazzi di
Genova. Hij onderhield er goede contacten met de
plaatselijke aristocratie, die resulteerden in een aantal
schitterende opdrachten - hoofdzakelijk portretten, maar
ook altaarstukken en mythologische taferelen - voor de
families Balbi, Pallavicini, Doria, Spinola en Imperiale.
Veel van die portretten, geschilderd in een wat praterige
stijl, zijn geïnspireerd op de zestiende-eeuwse
Venetiaanse portrettraditie en vooral dan op het werk
van Titiaan, en Tintoretto. Behalve van de
geportretteerden zelf bieden ze ook een beeld van het
karakter van de Genuese samenleving van de vroege
zeventiende eeuw.
Portret van Maria Serra­
Pallavicini (?)
ca. 1606
olieverf op doek,
233,5 x 145 cm
Kingston Locy, The Notionol Trust

Portret van een dame met
haar dwerg
ca. 1606
olieverf op doek, 24 I x 140 cm
Kingston Lacy, The Nafional Trust
9

Italië
In 1605 trok Rubens voor een tweede keer naar
Rome waar hij samen met zijn broer Filips een huis
betrok nabij de Piazza di Spagna. Filips had contacten in
de belangrijkste humanistische kringen en ongetwijfeld
heeft hij zijn broer in zijn kennissenkring geïntroduceerd.
Beide broers waren gepassioneerd door de oudheid.
Hun studie van de overblijfselen van het antieke Rome
resu lteerde in een boek over zeden en gebruiken van de
Romeinen dat in 1608 door de Plantijnse drukkerij werd
uitgegeven onder de titel Electorum libri IJ. De tekst was
van Filips, de illustraties van Peter Paul.
In 1606 bestelden de oratorianen - een nieuwe en
sterk op de Contrareformatie gerichte kloosterorde­
voor hun kerk in Rome een altaarstuk bij Rubens. Dit was
een wel heel prestigieuze opdracht. De Santa Maria di
Vallicella was de drukst bezochte kerk van Rome en ze
was gedecoreerd met kunstwerken van de meest
vooraanstaande Italiaanse kunstenaars van het moment.
Op het altaarstuk moest de H. Gregorius voorgesteld
worden samen met een aantal martelaren uit de
vroeg-Christelijke tijd, van wie de relieken in de kerk
bewaard werden, in verering voor de miracu leuze icoon
van de Sta Maria di Vallicella. Rubens heeft het tafereel
uitgewerkt als een sacra conversazione - een groep
heiligen in gesprek - voor een Romeinse triomfboog
(thans in Grenoble, Musée des Beaux Arts). Voor het
algemene compositieschema is hij duidelijk te rade
gegaan bij Rafaël en Titiaan. De hou ding van de twee
links geplaatste figuren ontleende hij (weer maar eens)
aan de klassieke ou dheid en wel aan het bekende
klassieke beeld Mars Ultor. Rubens' schilderij genoot
algemene bijval maar toen het op het altaar werd
geplaatst was de voorstelling door de lichtreflectie
nauwelijks herkenbaar. Rubens besloot het sc hilderij terug
te nemen en te vervangen door een nieuw werk . In de
nieuwe versie werkte hij de voorstelling uit over drie
verschillende schilderijen, uitgevoerd op leisteen, die
thans nog altijd in de kerk bewaard zijn. Op het centrale
schilderij is de Madonna di Vallicella vereerd door
engelen voorgesteld en op twee andere - die links en
rechts tegen de koorwanden waren opgesteld - zijn de
in de kerk vereerde heiligen en martelaren weergegeven.
De kunstenaar had gehoopt het oorspronkelijke
schilderij aan de hertog van Mantua te kunnen verkopen,
maar kwam van een kale reis terug. De relaties tussen de
hertog en zijn hofschilder waren overigens al een tijdje
bekoeld. Grote opdrachten van de hertog bleven uit en
het lijkt er op dat Ru bens niet steeds op de uitgesproken
waardering van zijn broodheer kon rekenen, wat in
schril contrast stond met de lofprijzingen die hem elders
in Italië te beurt vielen. Bovendien moest hij steeds
langer wachten op het maandgeld dat de hertog hem
verschuldigd was.
Toen Rubens in het najaar 1608 van zijn broer Filips,
die inmiddels naar Antwerpen was teruggekeerd, het
bericht kreeg dat zijn moeder stervende was, keerde hij,
zonder afscheid te nemen van de hertog van Mantua,
naar Antwerpen terug.
Gregorius de Grote
omringd door andere
heiligen
1607-08
olieverf op doek, 477 x 288 cm
Grenoble, Musée des Beoux·Arts

Vrede in :zicht
Toen Rubens begin december in Antwerpen
toekwam, was zijn moeder al overleden. Het schilderij
met De H. Gregorius de Grote omringd door andere heiligen,
oorspronkelijk geschilderd voor de Sta Maria di
Vallicella, plaatste hij boven haar graf in de Antwerpse
Sint-Michielsabdij.
Alhoewel Rubens in het voorjaar 1609 nog schreef:
'Ik heb nog niet besloten of ik in mijn eigen land zal
blijven of voorgoed naar Rome te rug zal keren waar
men mij op uiterst gunstige voorwaarden heeft
uitgenodigd', moet hij vrij snel beslist he bben zich in
Antwerpen te vestigen. De tijden waren dan ook
bepaald gunstig. In 1609 werd het Twaalfjarig Bestand
gesloten tussen Spanje en de Noordelijke Nederlanden.
Gedurende twaalf jaar zouden de oorlogshandelingen
tussen Spanje en het Noorden stopgezet worden, wat
meteen ook voor de Zuidelijke Nederlanden een periode
van vrede garandeerde. De economische heropleving die
het Bestand onvermijdelijk met zich meebracht, zou ook
voor kunst en cultuur bijzonder positieve gevolgen
hebben. De oorlog behoorde dan wel tot het verleden,
maar de propagandamachine bleef draaien, en wel op
volle toeren.
We inig vorsten hebben de idealen van de
Contrareformatie zo sterk belichaamd en in de praktijk
gebracht als de aartshertogen Albrecht en Isabella.
Ze begunstigden kerken en kloosters, lieten nieuwe
bedehuizen optrekken en voorzagen bestaande van
nieuwe kunstwerken. Toen Antwerpen in 1585 als laatste
stad in de Zuidelijke Nederlanden door Spanje op de
protestanten werd heroverd, we rd bepaald dat altaren
en kunstwerken in kerken en kloosters hersteld of
vernieuwd moesten worden. Geldgebrek verhinderde
de uitvoering van die bepaling meer dan eens. Door de
gunstigere economische omstandigheden tijdens het
Twaalfjarig Bestand konden nu wel nieuwe
kunstwerken besteld worden.
Er was dus werk aan de winkel voor kunstenaars.
Dat zal zeker meegespeeld hebben in Ru bens'
overwegingen om zich blijvend in Antwerpen te
vestigen. Daarnaast kreeg hij al kort na zijn teru gkeer
van de Aartshertogen het lucratieve voorstel om hun
hofschilder te worden, zonder dat hij daarbij verplicht
werd zich aan het hof te vestigen. Een derde re den die
Rubens in Antwerpen hield was van een heel andere
aard. Kort na zijn terugkeer moet hij zich verloofd
hebben met lsabella Brant, de dochter van stadssecretaris
Jan Brant. In oktober 1609 trad hij met haar in het
huwelijk. Het jonge paar vestigde zich in het ouderlijke
huis van de bruid in de Kloosterstraat, waar voldoende
plaats beschikbaar was voor de uitbouw van een
schildersatelier.
In 1610-11 kocht Rubens een groot zestiende-eeuws
woonhuis met een grote tuin aan de Wapper. Hij breidde
het bestaande gebouw uit met een atelier opgetrokken in
Genuese stijl, een imposant trappenhuis en een
schitterende portiek die beide vleugels met elkaar
Anlv#erpen
Studie van een naakte
man, een zware last
neerzettend
1608-09
zwart kriil, wil gehoogd,
432 x 548 mm
Poriis, Musée du Louvre,
Déporlemenl des Arts Grophiques
De aanbidding der
koningen
1608-09
olieverf op paneel,
54,5 x 76,5 cm
Groningen, Groninger Museum
verbonden en een binnenplein omsloten. De bouw- en
verbouwactiviteiten waren blijkbaar best tijd- en
geldverslindend wat pas in 1616 kon het gezin Rubens
he t pand aan de Wapper betrekken.
Reeds vrij kort na zijn te rugkeer vielen Rubens in
Antwerpen grote opdrachten te beurt. Toen duidelijk
werd dat de afsluitende onderhandelingen voor het
Twaalfjarig Bestand in Antwerpen zouden plaatsvinden,
besloot het stadsbestuur de Statenkamer van het
stadhuis daartoe te laten heraankleden. Er werden onder
meer twee grote schilderijen in opdracht gegeven.
Abraham Janssens, toen algemeen beschouwd als
Antwerpens beste historieschilder, maakte het
allegorische Scaldis et Antverpia, dat moest aantonen hoe
sterk de welvaart van Antwerpen met de Schelde
verbonden is. Bij Rubens werd een Aanbidding der
koningen besteld. Het kan vreemd lijken dat het
stadsbestuur precies voor een dergelijk religieus thema
koos. Maar er is een direct verband tussen het thema
van he t schilderij en de vredesonderhandelingen.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/1 11

Antwerpen
Zoals de koningen en hun gevolg hulde komen brengen
aan Christus die de vredesvorst is, zo komen ook de
onderhandelaars voor het Twaalfjarig Bestand, die
zichzelf of hun opdrachtgevers met de koningen kunnen
identificeren, naar Antwerpen om de zaak van de vrede
te dienen. De prominent aanwezige zware pakken,
koffers en balen die de koningen als geschenk door
lastdragers laten meevoeren, verwijzen bovendien naar
de handelsfunctie van Antwerpen en vooral naar de rol
die de haven in de economie zou kunnen spelen.
Voor dit grote schilderij, dat zich thans in het Prado
in Madrid bevindt, bleef heel wat voorbereidend
materiaal bewaard onder meer een olieverfschets die de
compositie vrij gedetailleerd uitgewerkt op klein
formaat weergeeft en enkele voorbereidende tekeningen
voor de gespierde naakte lastdragers.
12 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/1
Een schitterende start
In het eerste decennium na zijn terugkeer uit Italië
schilderde Rubens ontzettend veel altaarstukken. Tot de
bekendste ervan behoren ongetwijfeld De kruisopichting
en De kruisafneming die nu allebei in de kathedraal in
Antwerpen bewaard zijn. De kruisoprichting werd
geschilderd voor de Sint-Walburgis- of Burch tkerk, die
onder het Franse Bewind werd afgebroken. Het tafereel
toont een atletische Christusfiguur aan een diagonaal
geplaatst kruis dat wordt rechtgetrokken door gespierde
beulsknechten die zo uit een tafereel van Michelangelo
weggestapt lijken. De diagonale verkorting van de
Christusfiguur herinnert aan Tintoretto terwijl het
realisme bij de weergave van de figuren en de heftige
belichting caravaggesk van inspiratie zijn. Tegenover de
barokke bravoure van De kruisoprichting staat de veel
ingetogenere, ritmisch beheerste Kruisafneming die
Rubens enkele jaren later schilderde voor het gildealtaar
van de Kolveniers in de Antwerpse kathedraal.
Het warme koloriet heeft plaatsgemaakt voor een veel
koeler kleurgebruik dat geh eel in eenklank is met de
sculpturale weergave van de figuren. De Michelangeleske
dynamiek is als het ware vervangen door een op Rafaël
geïnspireerde klassieke monumentaliteit. Beide werken
zijn dan ook uitingen van twee verschillende fases in
Rubens' stijlontwikkeling. De kruisoprichting belichaamt
de Sturm- und Drangperiode terwijl De kruisafneming
staat voor de klassieke periode.
Beide grote triptieken waren bestemd voor kerken,
maar burgers speelden een belangrijke rol bij de
financiering ervan: Cornelis van der Geest bij
De kruisoprichting en Nicolaas Rockox bij
De kruisafneming. En dat was lang niet de enige keer dat
zij een bijdrage leverden voor de financiering van
religieuze kunstwerken.
De kruisoprichting
1610-11
olieverf op paneel,
middenponeel, 462 x 34 I cm;
luiken, 462 x 150 cm elk
Antwerpen, Onze-Lieve-Vrouwekathedraal
De kruisafneming
co. 1611-14
olieverf op paneel,
middenponeel, 420 x 310 cm;
luiken, 420 x 150 cm elk
Antwerpen, Onze-Lieve-Vrouwekothedrool

Antwerpen
Het ongeloof van de
H. Thomas
ca. 1613-15
olieverF op paneel,
middenpaneel, 143 x 123 cm,
luiken, 145 x 56 cm (elk)
Antwerpen, Koninkli;k Museum
voor Schone Kunsten
14
Rockox was .burgemeester van Antwerpen en
hoofdman van de Kolveniers . Hij was een van de
grootste begunstigers van Rubens. Voor het
grafmonument van hemzelf en zijn echtgenote bestelde
hij bij Rubens Het ongeloof van de H. Thomas (Antwerpen,
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten). Voor de
Antwerpse jezuïetenkerk bekostigde hij het Sint­
Jozefsaltaar met inbegrip van het schilderij met
De terugkeer van de H. Familie uit Egypte en voor de
Antwerpse minderbroederkerk liet hij De Lanssteek
(Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Ku nsten)
schilderen. Daarnaast bezat hij nog een indrukwekkende
kunstverzameling in zijn huis aan de Antwerpse
Keizerstraat waaronder een schouwstuk met de
voorstelling van Samson en Dalila (Londen, National
Gallery) van de hand van Ru bens. Rockox'
belangstelling voor de kunst ging hand in hand met die
voor de oudheidkunde. Zijn verzameling omvatte naast
schilderijen dan ook antieke of antiek gewaande·
beelden, munten en gemmen. Hij werd beschouwd als
een autoriteit terzake en het is best mogelijk dat hij
Rubens' belangstelling voor de oudheid nog heeft
aangewakkerd. Vermoedelijk is het ook via Rockox dat
Rubens in contact kwam met Nicolas-Claude Fabri de
Peiresc, de bekende Franse humanist, met wie hij een
jarenlange correspondentie onderhield.
De schatrijke koopman Cornelis van der Geest bezat
een schitterende verzameling schilderijen en
beeldhouwwerken, ongetwijfeld de mooiste in het
toenmalige Antwerpen. Bij Rubens bestelde hij onder
meer De amazonenslag (München, Alte Pinakothek),
één van de pronkstukken van diens collectie. Maar net
zoals Rockox trad Van der Geest ook op als financier
voor andere opdrachten. Hij betaalde niet alleen een
aanzienlijke som voor De kruisoprichting maar bekostigde
voor de broederschap van de Zoete Naam Jezus in de
Antwerpse predikherenkerk ook een deel van het
altaarstuk met De realiteit van het Heilig Sacrament
(Antwerpen, Sint-Pauluskerk).

Samson en Dalila
ca. 1609
olieverf op paneel, 185 x 205 cm
Landen, Natianal Gallery.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2004/1 15

Caritas Romana
ca. 1612
olieverf op doek,
140, 5 x 180,3 cm
Sint-Petersburg, Hermitage
16 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/1
Antwerpen
Actief in alle genres
Uiteraard maakte Rubens ook nog andere werken
dan altaarstukken. In zijn productie nemen
mythologische, historische en allegorische taferelen een
belangrijke plaats in. Al dan niet aan de hand van
antieke goden worden in deze werken morele principes
in beeld gebracht die tegemoet komen aan de
humanistische ingesteldheid en christelijke principes
van hun veelal bu rgerlijke of aristocratische
opdrachtgevers. De Caritas Romana (Sint-Petersburg,
Hermitage) en de samen met Frans Snijders uitgevoerde
Straf van Prometheus (Philadelphia Museum of Art), die
res pectievelijk de naastenliefde en de gevolgen van de
hoogmoed in beeld brengen, vormen hiervan sprekende
voorbeelden. Veelal werden deze werken besteld door
rijke burgers en aristocraten die er hun schitterende
verblijven mee sierden. Ook de hoge hofkringen hadden
een uitgesproken belangstelling voor mythologische en
historische thema's.

Rubens en Frans Snijders
De straf van Prometheus
ca. 16 12
olieverf op doek, 243 x 209 cm
Philadelphia, Philadelphia Museum
of Art
Jachttaferelen behoorden eveneens tot hun geprefereerde
onderwerpen. Kunstenaars van de vorige ge ne raties
stelden jachten vooral voor op wandtapijten en
muurschilderingen. Rubens was de eerste die deze
dynamische en be wogen taferelen tot onderwerp van
zijn schilderijen maakte . De jacht was van oudsher een
adellijk tijdverdrijf en schilderijen met dit onderwerp
waren dan ook in eerste instantie bestemd voor adellijke
en vorstelijke residenties.
De jacht op het everzwijn
1616-17
olieverf op doek, 250 x 320 cm
Marseille, Musée des Beoux-Arts
17

Antwerpen
Landschappen schilderde Rubens slechts sporadisch,
behalve dan in de laatste jaren van zijn leven.
Uiteraard gebruikte hij wel landschapselementen als
achtergrondtafereel in zijn historiestukken. Uit een
aantal van die werken blijkt een duidelijke interesse
voor het landleven. Voorstellingen van de aanbidding
der herders of de aanbidding der koningen zijn vaak in
een stal gesitueerd waar allerlei landbouwalaam
opgeslagen is. Maar in geen enkel werk komt zijn
interesse voor de boerenstiel zo duidelijk tot uiting als in
De verloren zoon. Het bijbelse gegeven is uiterst rechts op
de voorgrond weergegeven, als een bescheiden detail.
Bovendien is gekozen voor een ongebruikelijke scène uit
het verhaal. Veelal is ofwel de terugkeer van de verloren
zoon en de hereniging met de vader - het thema van de
vergiffenis dus - ofwel het losbandige leven van de
verloren zoon in beeld gebracht. Rubens stelde de
verloren zoon voor als varkenshoeder omdat hij op die
manier een stal en een erf kon weergeven. Het tafereel is
zowat een geschilderde inventaris van alle activiteiten,
dieren en voorwerpen die met een stal in verband te
brengen zijn.
Rubens was tevens een begenadigd portretschilder.
Als hofschilder van Albrecht en Isabella moest hij vaak
portretten van het aartshertogelijke paar schilderen.
In de praktijk werden dergelijke opdrachten door het
atelier uitgevoerd. De medewerkers baseerden zich
daarbij op een door Ru bens zelf uitgewerkt prototype.
Spaanse politieke en militaire prominenten die het
Brusselse hof bezochten lieten zich graag door Rubens
portretteren. Ook tijdens zijn vele reizen schilderde
Rubens talrijke portretten. Tot zijn cliënteel behoorden
buitenlandse vorsten en hoogwaardigheidsbekleders.
Maar ook veel burgers schoven aan om zich door hem te
laten schilderen. Hij wist zijn modellen steeds trefzeker
18
te vatten en creëerde als het ware een kader waarin de
geportretteerde zich thuis voelt: kracht en bravoure voor
militaire bevelhebbers, zelfbewustheid en allure voor
vorsten en hovelingen, deugdelijkheid en degelijkheid
- vaak met uitgesproken referenties aan de
huwelijkstrouw - voor burgers.
De verloren zoon
ca. 1617-19
olieverf op poneel, 145 x 225 cm
Antwerpen, Koninkliik Museum
voor Schone Kunsten
Portret van lsabella Brant
ca. 16 13
olieverf op poneel, 82 x 62 cm
Florence, Galleria degli Uffizi

Portret van Ambrogio
Spinola
1625
olieverf op poneel, 1 17,5 x 85 cm
Brounschweig, Herzog Anton­
Uirich Museum
19

Portret van Gaspar
Gevartius
ca. 1627
olieverf op paneel, I 20 x 99 cm
Antwerpen, Koninklijk Museum
vaar Schone Kunsten
Portret van een man
(Pieter van Hecke)
ca. 1630
olieverf op paneel,
1 14,5 x 90,5 cm
Den Haag, Mouritshuis
Antwerpen
Portret van een vrouw
(Ciara Fourment)
ca. 1630
olieverf op paneel,
1 14,5 x 90,5 cm
Den Haag, Mauritshuis
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/1 21

Meer dan een schilder alleen
Nog tijdens zijn schooljaren had Rubens
vriendschappelijke contacten aangeknoopt met Balthasar
Moretus. Eens Moretus aan het hoofd stond van de
Plantijnse drukkerij deed hij regelmatig een beroep op
de medewerking van Rubens voor het ontwerpen van
titelpagina's en boekillustraties. Ru bens ging hier graag
op in en beschouwde dit - naar eigen zeggen - eerder
als tijdverdrijf dan als werken. De ontwerpen boden
hem de mogelijkheid om zijn kennis van de allegorie en
de symboliek in de praktijk te brengen. Onder Moretus
gaf de Officina Plantiniana zowel religieuze boeken uit,
als wetenschappelijke traktaten en humanistische,
filologische en historische publicaties. Een van de
hoogtepunten was ongetwijfeld de door Justus Lipsius
bezorgde uitgave van de Opera Omnia van Seneca
waarvoor Rubens de titelpagina en diverse illustraties
ontwierp. Een veel gro tere verspreiding hadden de
Breviaria en de Missalen. De officina Plantiniana had
immers het alleenrecht voor de verspreiding van deze
gebedenboeken voor het hele Spaanse rijk . Zowel voor
het Breviarium als het Missale maakte Rubens ontwerpen
voor titelbladen en illustraties.
Titelblad voor het
Breviarium Ramanum
16 14
pen in bruin over zwart krijt,
gehoogd met wil, sporen von
doordrukken, 344 x 223 mm
Londen, British Museum,
Deportment of Prints ond Drowings
22
Ru bens was in de eerste plaats schilder, maar ook op
andere domeinen van het artistieke bedrijf liet hij zich
niet onbetuigd. Zo maakte hij de ontwerpen voor niet
minder dan vier tapijtreeksen. Voor de utvoering van de
eerste reeks werd in 1617 en contract gesloten tussen de
Brusselse wever Jan Raes en de Genuese koopman
Franco Cattaneo. In het contract wordt uitdrukkelijk
vermeld dat de tapijten geweven moesten worden naar
ontwerpen van Rubens. De cyclus was gewijd aan de
geschiedenis van Decius Mus, een Romeinse consul die
door zijn zelfgekozen dood zijn troepen de overwinning
wist te bezorgen.
De geschiedenis van Constantijn waarvoor Rubens
opdracht kreeg in 1622 is de enige van de vier reeksen
die niet in de Zuidelijke Nederlanden maar wel in Parijs
geweven is. Van wie de opdracht uitging is niet geheel
duidelijk . In ieder geval was, voorzover bekend, de
Franse koning Lodewijk XIII al heel vroeg in het bezit
van een reeks. Of die effec tief speciaal voor hem werd
uitgevoerd, is niet bekend. Het onderwerp is in ieder
geval prima geschikt voor een vorstelijke opdracht.
Constantijn was een van de grote keizers van Rome en
de eerste die zich bekeerde tot het christendom. Vorsten
grepen roemrijke voorbeelden uit het verleden maar al
te graag aan als voorafspiegeling van hun eigen
historische ro l.
Portret van Justus Lipsius
ca. 16 15
pen in zwarte en bruine inkt,
over zwart krijt, sporen von
doordrukken, 232 x 185 cm.
Londen, Brilish Museum,
Deportment of Prints ond Drowings

Tapijt naar ontwerp van
P.P. Rubens
Het huwelijk van Constantijn
wol en zijde, 455 x 555 cm
Parijs, Mobilier notionol
Antwerpen
Tapijt naar ontwerp van
P.P. Rubens
Decius Mus raadpleegt het
orakel
Wol en zijde, 294 x 412,3 cm
Antwerpen, Rubenshuis
(Kolveniershof}
Tu ssen 1625 en 1627 maakte Ru bens in opdracht van
de infante Isabella de ontwerpen voor De triomf van de
Eucharistie. De tapijten waren bestemd voor de kerk van
het klooster van de Descalzas Reales, waar Isabella in
haar jeugd had verbleven. De reeks bestaat uit elf grote
en negen kleine tapijten. De elf grote tapijten tonen elk
een eucharistisch tafereel: prefiguraties uit het Oude
Testament, allegorisch opgevatte overwinningen van de
Eucharistie op het heidendom en de ketterij,
voorstellingen van profeten en verdedigers van de
eucharistie. Deze grote tapijten werden tegen de meer
dan tien meter hoge zijwanden van de kerk naast en
boven elkaar opgehangen. De traditionele decoratieve
boorden zijn vervangen door een geweven arc hitecturale
ornraming waaraan het tapijt opgehangen lijkt. Rubens
toont aldus een tapijt in het tapijt. De kleinere tapijten,
met onder meer de musicerende en de zingende engelen
en de wereldlijke en de kerkelijke hiërarchie in
aanbidding voor het heilig sacrament, dienden voor de
versiering van de altaarzijde van de kerk.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/1 23

Tapijt naar ontwerp van
P.P. Rubens
Het offer van het Oude
Verbond
wol en ziide, 490 x 650 cm
Madrid, Descalzas Reales
De triomf van het geloof
Ontvverp voor een wandtapiil
ca. 1626
olieverf op paneel, 63,5 x 89,5 cm
Brussel, Koninkliike Musea voor
Schone Kunsten von België
24 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/1

Antwerpen
De dood van Hector
Ontwerp voor een wandtapiit
1630
olieverf op paneel, 44 x 51,5 cm
Rotterdam, Museum Bo;;mans Van
Beuningen
De vierde reeks, De geschiedenis van Achilles werd
omstreeks 1630 bij Ru bens besteld door Daniël
Fou rm ent, de vader van Rubens' tweede echtgenote.
Voor deze uit acht taferelen bestaande reeks, werd veel
voorbereidend materiaal bewaard. Dit illustreert
duidelijk dat in de ontwerpfase drie verschillende
stappen te onderscheiden zijn. Eerst maakte Ru bens een
snelle schets op paneel waarin de compositie in grote
lijnen werd vastgelegd. Deze bozzetti - zo worden deze
kleine schetsen genoemd - zijn veelal uitgevoerd in
grisaille, maar steeds opgefleurd met enkele
kleuraccenten. Vervolgens werd van elke voorstelling
een modello gem aakt, eveneens een olieverfschets op
paneel, maar op groter formaat, veel gedetailleerder
uitgewerkt dan in de voorgaande fase en in kleur.
Meestal werden deze modelli aan de opdrachtgever ter
goedkeuring voorgelegd. De volgende fase bestond uit
de aanmaak van een patroon of karton dat gebruikt werd
als leidraad bij het weven van het tapijt. Deze kartons
hadden dezelfde grootte van het tapijt. Traditioneel
werden ze door gespecialiseerde kartonsc hilders
uitgevoerd in waterverf op papier. Ru bens liet ze
evenwel in zijn eigen atelier door zijn medewerkers
uitvoeren in olieverf op doek . Voor de Achillesreeks
bleven de bozetti en de modelli bewaard, de kartons zijn
verloren gegaan.
In tegenstelling tot een schilderij dat altijd iets
unieks heeft, konden wandtapijten op grotere schaal
worden vervaardigd. De kartons waren in het bezit van
de weefateliers en aan de hand daarvan konden nieuwe
reeksen worden geweven. Van de meeste door Rubens
ontworpen cycli zijn dan ook verschillende reeksen
bekend. Tapijten naar Rubens' ontwerpen waren
populair en tot diep in de zeventiende eeu w werden
steeds nieuwe reeksen geweven. Vaak werd het
Ru bensiaanse ontwerp lichtjes veranderd om het aan de
gewijzigde smaak van de tijd aan te passen.
Tapijt naar ontwerp van
P.P. Rubens
Achilles ondergedompeld
in de Styx
wol en zi;de, 423 x 362 cm
Brussel, Kaninkli;ke Musea voor
Kunst en Geschiedenis
25

Antwerpen
Grote opdrachten
In 1621 huldigden de jezuïeten in Antwerpen hun
nieuwe kloosterkerk in. Rubens heeft voor vele
Antwerpse kerk en en kloosters gewerkt, maar op geen
enkele heeft hij een zo duidelijk stempel gedrukt als op
de jezuïetenkerk. Voor het hoogaltaar schilderde hij twee
altaarstukken: De wonderen van de H. Ignatius van Loyola
en De wonderen van de H. Franciscus-Xaverius. Voor de
vlakke zolderingen van de zijbeuken maakte hij
negenendertig plafondstukken met taferelen uit het
Ou de en het Nieuwe Testament en voorstellingen van de
heiligen. Deze schitterende plafondstukken, uitgevoerd
in samenwerking met Antoon van Dyck, gingen
verloren in de verwoestende brand die de 'marmeren
tempel' in 1Z18 teisterde. Gelukkig bleef een groot aantal
van de voorbereidende schetsen - snel uitgevoerde
bozzetti en meer gedetailleerde modelli - bewaard.
De onderwerpen van de plafondstukken waren zowel
ontleend aan het Oude en het Nieuwe Tes tament als aan
de heiligenlevens. Stilistisch zoekt Rubens in zijn
plafondstukken aansluiting bij de Venetiaanse soffitti,
en meer bepaald bij het werk van Veronese en Tintoretto.
De zeer ges laagde verk ortingen en het ingenieuze
onderaanzicht waardoor vaak een uitgesproken
ru imtelijk effect ontstaat, waren tot dan ongezien in de
kunst van de Nederlanden.
Daarnaast had Rubens ook een hand in de
sculpturale en architecturale decoratie van het
kerkgebouw. Hij maakte tekeningen voor de
architecturale omraming en de sculpturale decoratie van
de altaren, voor decoratieve elementen in de voorgevel,
zoals het medaillon en de bazuinblazende engelen
boven de centrale toegangsdeur en voor het plafond van
een van de zijkapellen.
26 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/1
Sint-Gregorius van
Nazionze
Ontwerp voor een van de
plafondstukken in de
Antwerpse jezuïetenkerk
1620
olieverf op paneel,
49,4 x 64, 8 cm
Buffalo, Allbright-Knox Art Gallery.
Ru bens kon zijn enorme creatieve activiteit slechts
ontwikkelen dankzij de medewerking van een goed
georganiseerd atelier. Globaal genomen kan worden
ges teld dat alle composities die Rubens' werkplaats
verlieten, door hem ontworpen werden. Eventueel moet
hierop een uitzondering gemaakt worden voor een
aantal werken die mogelijk bedacht zijn door Van Dyck,
de meest begaafde van alle medewerkers van Ru bens .
In de eigenlijke uitvoering van de werken had het atelier
vaak een groot aandeel, maar veelal nam Rubens
bepaalde partijen zoals gezichten en handen helemaal
voor zijn rekening en hertoetste hij andere delen. In het
atelier werden ook heel wat replieken naar bestaande
composities gemaakt (tweede en derde versies dus) en
dat was een taak die Rubens vrijwel volledig aan zijn
medewerkers overliet. Naarmate zijn naam en faam
toenamen, groeide ook de vraag naar replieken. H ij
werkte dat overigens zelf in de hand doordat hij van zijn
beste werken gravures liet maken die bijdroegen tot de
verspreiding van zijn composities.
Ru bens voerde talrijke opdrachten uit voor Albrecht
en Isabella. De aartshertogen brachten hem bovendien in
contact met andere hoven wat heel vaak leidde tot
nieuwe opdrachten. Zo werd hij in 1622 door Maria de
Medici, de Franse koningin-moeder, naar Parijs
ontboden. Zij had het plan opgevat om twee galerijen in
haar residentie, het Palais de Luxembourg, te laten
decoreren met twee schilderijenreeksen. De ene moest
gewijd zijn aan haar eigen leven, de andere aan dat van
Hendrik IV, haar overleden echtgenoot. Beide reeksen
dienden samen achtenveertig doeken te omvatten.

Rubens en de koningin kwamen tot een akkoord en er
werd bepaald dat de eerste reeks 'gewijd aan het zeer
roemrijke leven en de heroïsche daden van de koningin'
bilmen de twee jaar moest klaar zijn. Makkelijk was de
opdracht niet want het leven van Maria de Medici was
eerder een aaneenrijging van mislukkingen dan van
heldendaden. To ch wist Rubens dankzij een handig
gebruik van symboliek en allegorie haar leven als een
schitterend beeldverhaal voor te stellen. De reeks bleef
volledig bewaard en bevindt zich thans in het Louvre.
Deze op barokke leest geschoeide persoo nsverheerlijking
is in wezen een grote propaganda voor de op het go ddelijk
re cht steunende monarchie. De tweede reeks die gewijd
zou zijn aan de krijgsdaden en overwinningen van
Hendrik IV, werd nooit uitgevoerd. Er bleven wel enkele
schetsen en (half)afgewerkte doeken bewaard.
De voorgevel van de
Sint-Carolus Borromeus·
kerk in Antwerpen,
vroeger de jezuïetenkerk
De gelukzaligheid van het
regentschap
tafereel uit de Medici-reeks
ca. 1625
olieverf op doek, 394 x 295 cm
Parijs, Musée du Louvre
Ontwerp voor het medaillon
in de voorgevel van de
Antwerpse jezuïetenkerk
ca. 1617- 20
pen en penseel in bruine inkt over
zwart krijt, gehoogd met wit,
370 x 267 mm
Londen, British Museum,
Department of Prints and Drawings
27

Allegorie van oorlog en
vrede
1626-30
olieverf op doek, 198 x 297 cm
Londen, National Ga/lery
Rubens diplomaat
Antwerpen
In 1626 overleed Isabella Brant, drie jaar nadat Clara
Sere na, Rubens' enige dochter was overleden. In de
jaren die daarop volgen gaat Rubens zich intens met
diplomatieke opdrachten inlaten en zal daardoor vaak
lange tijd uit Antwerpen afwezig zijn. De opvoeding van
zijn twee zonen, Albert en Nicolaas, vertrouwde hij toe
aan zijn vrie nd Gaspar Gevartius. In opdracht van de
infante voerde Rubens verkennende gesprekken om een
vrede tot stand te brengen tussen Engeland en Spanje,
die ook zou moeten leiden tot een vrede tussen de
Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden. Hij verbleef
daartoe lange tijd aan het hof van Filips IV van Spanje
en van Karel I van Engeland. Hij slaagde erin de
grondslagen te leggen van een Spaans-Engels
vredesverdrag dat in november 1630 in Madrid zou
ondertekend worden. Beide vorsten waren zeer te vreden
over Rubens' optreden en sloegen hem uit dankbaarheid
tot ri dder.
Een schilderij als de Allegorie van oorlog en vrede
illustreert duidelijk Rubens' vredesverlangen en ook hoe
kunst en politiek perfect samengaan. Rubens maakte het
schilderij tijdens zijn verblijf aan het Engelse hof en
schonk het nadien aan de Engelse koning. Op allegorische
wijze toont hij de we ldaden die Engeland zouden te
beurt vallen na het sluiten van een solide vrede.
28
Centraal staat een naakte vrouw die met melk uit haar
borsten een staand jongetje voedt. Deze twee fi guren
kunnen zowe l Pax en haar zoontje Plautos zijn,
die re spectievelijk de vrede en de rijkdom voorstellen,
als Ve nus en Cupido die de liefde en de vruchtbaarheid
symboliseren. De idee van vruchtbaarheid en rijkdom
wordt verder ge visualiseerd door een sater met een
hoorn des overvloeds en de fi guur van Abundantia die
kostbaar vaatwerk aanbrengt. Een van de drie meisjes
aan wie de sater de hoorn aanbiedt wordt gekroond
door Hymen, de god van het huwelijk. Op de
achtergrond verschijnen Mars en de furie Alecto die dit
vredevolle tafereel brutaal willen verstoren. Zij worden
evenwel kordaat verdreven door Minerva, de godin van
de wijsheid.
Tijdens zijn verblijf in Engeland schilderde Rube ns
ook een aantal portrette n van vooraanstaande politici,
militaire strategen en hovelingen, zoals de hertog van
Arundel, de familie van Balthasar Gerbier en de
koninklijke lijfarts Turquet de Mayerne.

Rubens' verblijf in Spanje en Engeland betekende
voor hem een hernieuwde kennismaking met de
Venetiaanse schilderkunst en meer in het bijzonder met
het werk van Titiaan dat hij in de koninklijke
verzameling kon bewonderen. Dit bleef niet zonder
gevolg voor zijn eigen composities. Hij maakte in Spanje
versc hillende kopieën naar het werk van Titiaan, maar
gaat zelf ook meer en meer Titianesk schilderen waarbij
hij zijn voorstellingen opbouwt aan de hand van licht en
kleur. Deze evolutie was al een hele tijd in zijn werk
merkbaar maar vindt nu haar bekroning. Rubens
ontwikkelde een uitgesproken voorkeur voor zachte
tussentonen als roze, zachtgeel en lila. De contourlijnen
gaan meer en meer vervagen, schaduwen worden
minder benadrukt en de verschillende kleurpartijen
vloeien als het ware in elkaar over. Werken als
Het mystiek huwelijk van de H. Catharina, geschilderd voor
de Sint-Augustinuskerk in Antwerpen en De aanbidding
der koningen, het altaarstuk voor de Antwerpse
Sint-Michielsabdij, beide in 1628 ontstaan, tonen aan dat
Rubens de Venetiaanse werkwijze waarbij een
compositie door een spel van kleurschakeringen wordt
bepaald, al wel degelijk onder de knie had voor hij naar
Spanje vertrok. In de werken geschilderd vanaf 1630
wordt dit principe nog opgedreven.
Rubens naar Titiaan
De ontvoering van Europa
1628-29
olieverf op doek, 18 I x 200 cm
Madrid, Musea del Prodo
Portret van Thomas Howard,
graaf van Arundel
1629-30
olieverf op doek, 66,5 x 52 cm
Londen, Notionol Portrail Gollery
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/1 29

Antwerpen
Tronende Madonna
aanbeden door heiligen
1628
olieverf op doek, 564 x 40 1 cm
Antwerpen, Sint-Augustinuskerk
(Koninklijk Museum voor Schone
Kunsten)
30 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/1
De aanbidding der koningen
1625
olieverf op poneel, 447 x 336 cm
Antwerpen, Koninklijk Museum voor
Schone Kunsten

Terug naar huis
De Spaanse koning stelde hem enkele nieuwe
diplomatieke opdrachten in het vooruitzicht. Nadat hij
twee jaar lang nagenoeg ononderbroken op re is was
geweest, besloot Rubens evenwel naar Antwerpen te rug
te keren en zich opnieuw helemaal aan zijn kunst te
wijden. Op 6 december 1630 trad hij er bovendien in het
huwelijk met de zestienjarige Helene Fourment, de
dochter van de tapijthandelaar Daniël Fourment met wie
hij bevriend was .
Een indirect gevolg van zijn verblijf als diplomaat
aan het Engelse hof was de opdracht voor de decoratie
van het plafond van de banke tzaal in het koninklijk
paleis Whitehall in Londe n. Het plafond bestaat uit
negen afwisselend ovale en rechthoekige caissons, die
van elkaar gescheiden worden door zware, rijkversierde
lijsten. Het was van in het begin de bedoeling om in die
caissons, naar goede Venetiaanse traditie, schilderijen te
plaatsen. Reeds in 1621 werd Rubens hiervoor benaderd,
maar het projec t kreeg pas concreet vorm tijdens zijn
verblijf aan het hof in 1629-30. De decoratie is opgevat
als een allegorisch uitgewerkt huldebetoon aan Jacob I
die verheerlijkt wordt als koning, rechte r en
beschermheer van kunsten, wete nschap en godsdienst.
De zeer grote doeken - het centrale tafereel met
De apotheose van Jacob I meet 760 bij 500 cm - waren klaar
in 1634 en werden in 1636 in het plafond gemonteerd.
Ze vormen de enige monumentale decoratieve cyclus
van Rubens die nog op zijn oorspronkelijke plaats
bewaard is .
In december 1633 overleed de infante Isabella.
Haar man, aartshertog Albrecht was twaalf jaar eerder
gestorven. In 1634 we rd kardinaal-infant Fe rdinand,
de broer van de Spaanse koning Filips IV, benoemd tot
nieuwe landvoogd van de Nederlanden. In 1636 nam hij,
net zoals Atbrecht en Isabella, Rubens in dienst als
hofschilder. Het hof van Ferdinand had niet de
schittering van dat van de aartshertogen en dat
vertaalde zich in een geringer aantal opdrachten.
Een van Rube ns' grootste opdrachten hield
anderzijds wel direct verband met de nieuwe
landvoogd. Nadat Ferdinand met veel luister was
ingehaald in Brussel, vond de stad Antwerpen dat zij bij
zoveel eerbetoon niet kon achterblijven. Zij besloot ook
een Blijde Intrede te organiseren en liet daartoe de meest
prestigieuze stadsdecoraties in haar geschiedenis
uitvoeren. De leiding van het veelomvattende project lag
in handen van Nicolaas Rockox, Jan Caspar Gevartius
en Pe te r Paul Rubens, waarbij de eerste twee vooral
voor de inhoudelijke kant instonden en de laatste voor
de artistieke uitwerking ervan. Rubens maakte de
ontwerpen voor de decoraties - een hele reeks
schittere nde olieverfschetsen hiervoor bleef bewaard -,
en deed voor de uitvoering ervan een beroep op een
schare medewerkers . Het project was zo omvangrijk dat
nagenoeg iedereen met naam en faam op de Antwerpse
artistieke scène erbij betrokken was.
De apotheose van Jacob I
1632-33
olieverf op doek, 89,7 x 55,3 cm.
Sint·Petersburg, Hermitage,
89,7 x 55,3 cm
31

Antwerpen
De achterzijde van de boog
van Ferdinand
1635
olieverf op doek, 104 x 72,5 cm
Sint-Petersburg, Hermitage
De stadsdecoraties bestonden uit een reeks podia en
triomfbogen opgericht langs de route die Ferdinand en
zijn gevolg tijdens hun triomfantelijke intocht volgden.
In de bogen en portieken kon Rubens zijn talent als
architect ontplooien, terwijl hij in de plastische decoratie
ervan, zowel beeldhouwwerk als schilderijen, zijn talent
als portretschilder, zijn kennis van de mythologie,
van de recente geschiedenis en van de allegorie kon
demonstreren. Het inhoudelijke programma bestond
enerzijds uit een verheerlijking van Ferdinand en zijn
voorouders en anderzijds uit een boodschap van de stad
aan de nieuwe landvoogd. De Antwerpse economie had
erg te lijden onder de sluiting van de Schelde en het
stadsbestuur hoopte dat de nieuwe landvoogd de
sluiting ongedaan zou kmmen maken.
32 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/1
De Blijde Intrede van Ferdinand greep plaats op
17 april 1635. Hij legde een twee uur durende tocht te
paard door de stad af om alle decoraties aandachtig te
bekijken. Hij verklaarde erg onder de indruk te zijn en
drukte de wens uit dat een deel van de tijdelijke
decoratie zou gerecupereerd worden voor zijn eigen
verzameling en voor die van zijn broer, de Spaanse
koning. Heel wat van de geschilderde taferelen die in de
in timmerhout opgetrokken bogen en portieken waren
ingewerkt, bleven aldus bewaard. In deze enorme
opdracht toont Rubens andermaal zijn talent als
regisseur, als organisator, als coördinator.
Om de herinnering aan deze gebeurtenis levendig te
houden, besloot het Antwerpse stadsbestuur een
gedenkboek uit te geven waarin alle stadsdecoraties
waren afgebeeld. Deze taak werd toevertrouwd aan
Gaspar Gevartius, die instond voor de tekst en aan
Theodoor van Thulden die de door Rubens ontworpen
stadsversieringen in prent bracht.
Drie jaar later zou Rubens, weerom in opdracht van
het stadsbestuur, meewerken aan een nieuw
huldebetoon voor kardinaal-infant Ferdinand. In het
conflict tussen enerzijds Spanje en anderzijds de
Noordelijke Nederlanden en Frankrijk had Ferdinand
twee belangrijke militaire overwinningen geboekt:
in Kallo op de Hollanders en in Sint-Omer op de
Fransen. Om de overwinning op de Hollanders te
gedenken, besloot het stadsbestuur aan de jaarlijkse
ommegang een praalwagen toe te voegen, de
Zegewagen van Kallo. Andermaal werd een beroep
gedaan op Rubens om het ontwerp voor deze decoratie
te leveren. Zijn ideeën hieromtrent werkte hij uit in een
schitterende olieverfschets.
Een van de vurigste bewonderaars van Rubens was
ongetwijfeld de Spaanse koning Filips IV. Tussen 1636 en
1640 bestelde hij meer dan tachtig schilderijen bij
Rubens. Zijn broer, kardinaal-infant Ferdinand,
fungeerde daarbij doorgaans als tussenpersoon. Veruit
de belangrijkste opdracht betrof de werken voor de
decoratie van de Torre de la Parada, een jachtslot dat de
koning even buiten Madrid had laten bouwen. In 1636
bestelde hij voor de aankleding ervan een aantal
mythologische taferelen bij Velazquez, een zestigtal
dierstukken bij de schilder 'Esneyere' in Antwerpen
(Frans Snyders) en nog net iets meer schilderijen met
mythologische thema's, hoofdzakelijk ontleend aan de
Metamorfosen van Ovidius, bij Rubens. Zo'n grote
opdracht kon onmogelijk door Rubens alleen worden
uitgevoerd. Alhoewel dit in documenten uit die tijd
nergens expliciet is gezegd, is men er ongetwijfeld van
uitgegaan dat - precies zoals voor de decoraties bij de
Blijde Intrede van Ferdinand in 1635 - Rubens de
ontwerpen zou leveren maar dat hij voor de uitvoering
ervan een beroep zou doen op een hele schare
medewerkers. En zo gebeurde het ook. Enkele van de
bewaarde schilderijen, zoals De schepping van de melkweg,
zijn van Rubens' hand, maar andere werden uitgevoerd
door collega-kunstenaars als Jacob Jordaens, Cornelis de
Vos, Brasmus Quellinus, Jean-Baptiste Borrekens.

De schepping van de
melkweg
co. 1636-37
olieverf op doek, 18 I x 244 cm
Madrid, Musea del Prodo
Vele van deze werken van 'vreemde hand' vertonen een
eerder povere, wat droge indruk. Ze kunnen in geen
geval wedijveren met de schetsen waarin Rubens snel en
trefzeker zijn onderwerpen heeft neergezet. Vergeten we
bovendien niet dat Rubens de meer dan zestig
olieverfschetsen in ongeveer twee maanden heeft
uitgevoerd. Een ware krachttoer, zelfs voor iemand die
zeer goed vertrouwd was met de antieke mythologie en
gewoon was ontzettend snel te werken. Behalve voor
het mythologische tafereel als zodanig had Rubens in de
werken voor de Torre de la Parada ook aandacht voor
algemeen menselijke gevoelens als trots, verdriet,
jaloezie, angst, woede en vooral de liefde in al haar
aspecten.
Ontwerpschets vaar de
:zegewagen van Kallo
1638
olieverf op paneel, I 05,5 x 73 cm
Antwerpen, Koninklqk Museum
voor Schone Kunsten
33

Landschap met Het Steen
ca. 1635 -38
olieverf op paneel,
131,5 x 229,5 cm
Landen, National Gallery
34
Antwerpen
De laatste levensjaren
Op 4 september 1636 schreef Rubens aan zijn vriend
Peiresc: 'Om de waarheid te zeggen verblijf ik sinds
enige maanden min of meer in afzondering in mijn
buitenhuis dat nogal ver af ligt van de stad Antwerpen
en ver van de grote wegen'. In 1635 had Rubens
inderdaad in Elewijt, tussen Antwerpen en Mechelen,
het kasteel 'Het Steen' verworven, samen met een reeks
landerijen en bossen in de omliggende dorpen. Hij bracht
de zomermaanden door in dit feodale kasteel,
opgetrokken in Vlaamse Renaissance, en noemde zich
vanaf dan ook bij voorkeur 'Heer van Steen' .
Het verblijf op het platteland moet hoe dan ook voor
Rubens een nieuwe levenswijze met zich hebben
meegebracht, maar de verandering vertaalde zich ook in
zijn beeldtaal en onderwerpenkeuze. Nooit voorheen
heeft Rubens zoveel landschappen geschilderd als
tussen 1635 en 1640. In de vorige periodes kwamen
landschappen veelvuldig voor als achtergrondtafereel,
maar slechts zelden vormden ze het ware onderwerp
van zijn schilderijen. In zijn late landschappen toont hij
de natuur in haar grote verscheidenheid van
stemmingen en seizoenen, veelal overgoten door
zonlicht, soms ook beschenen door het maanlicht of
onder een dreigende onweershemeL Antwerpen kende
in die tijd heel wat gespecialiseerde landschapschilders,
maar hun landschappen verschillen grondig van die van
Rubens. De barokke bewogenheid en de dynamische
werkwijze die zo kenmerkend zijn voor Rubens' kunst,
zijn ook in zijn landschappen terug te vinden. Anders
dan zijn collega's bouwt Rubens zijn landschappen niet
op volgens drie duidelijk onderscheiden ruimtelijke
plans, maar hij creëert een landschappelijke ruimte die
door het gebruik van dynamische tot aan de horizon
doorlopende lijnen, van lichtaccenten en een subtiel
kleurgebruik als het ware continu doorloopt van de
voorgrond tot aan de einder.
Rubens moet bijzonder van deze werken gehouden
hebben en ze waarschijnlijk voor eigen gebruik
geschilderd hebben. In de inventaris van zijn bezittingen
die na zijn dood werd opgemaakt, worden immers niet
minder dan negentien landschappen van zijn hand
vermeld, die veelal gezichten geïnspireerd op de
omgeving van Het Steen weergeven.

De drie Gratiën
ca. 1635
olieverf op paneel, 22 1 x 181 cm
Madrid, Musea del Prada.
Diezelfde inventaris vermeldt ook een aantal
stukken met het vrouwelijk naakt als hoofdmotief
- zoals De drie Gratiën uit het Prado - en heel wat
familieportretten. Sommige schilderijen uit die
inventaris had Rubens bewust voor zichzelf
gereserveerd - de landschappen en de familieportretten
bijvoorbeeld - sommige waren onafgewerkt en nog
andere - vooral portretten van beroemde personen -
konden van pas komen als model bij latere opdrachten.
De drie Gratiën komen in Rubens' werk
herhaaldelijk voor, soms als hoofdthema, soms als
bijkomstig motief, zoals in De opvoeding van Maria de
Medici, een van de werken uit de Medici-cyclus, of in
De gruwelen van de oorlog, waar ze al het mooie,
liefde- en vredevolle symboliseren, dat door Mars
brutaal wordt vertrapt. In het schilderij uit het Prado is
de schikking van de figuren afgeleid van een bekend
Hellenistisch beeld, waarop onder meer ook Rafaël zich
inspireerde. Behalve de plaatsing van de personages
herinnert niets in Rubens' werk aan het beeld.
De zelfgenoegzame Hellenistische figuren zijn
vervangen door vrouwen van vlees en bloed die elkaar
liefdevol aankijken. Door de vloeiende lijnen van hun
lichamen en ledematen vormen ze een als het ware
onverbrekelijke groep, geplaatst voor een Titianesk
landschap gedomineerd door warme kleuren.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2004/1 35

36
Helene Fourment met twee
van haar kinderen
co. 1636
olieverf op paneel, 113 x 82 cm
Poriis, Musée du Louvre

Antwerpen
Uit Rubens' huwelijk met Helene Fourment werden
vijf kinderen geboren: Clara Johanna (1632), Frans
(1633), Isabella Helena (1635), Pieter Pa ui (1637) en
Constantina Albertina die acht maanden na de dood van
haar vader het levenslicht zag. In zijn late werk duiken
zijn gezinsleden regelmatig op. Een mooi voorbeeld
hiervan vormt het onafgewerkte Portret van Helene
Fourment met twee van haar kinderen uit het Louvre in
Parijs, dat een fraai huiselijk tafereeltje in beeld brengt.
Helene Fourment zit op een stoel waaronder een hondje
ligt te slapen en omarmt liefdevol haar oudste zoon
Frans. Het jongetje, dat de toeschouwer recht in de ogen
kijkt, houdt een draad in de hand waaraan een
opfladderende vogel is vastgemaakt. Links staat Clara
Johanna die haar moeders aandacht probeert te trekken,
maar daar niet in slaagt en wel heel ongelukkig kijkt.
Ze houdt een tip van haar witte schort in de hand en
graait met de andere hand in de aldus ontstane zak.
Rubens werkt hier met een beperkt palet met daarbinnen
talrijke kleurvariaties. Uiteraard is dat gedeeltelijk het
gevolg van het feit dat het tafereel onafgewerkt is, maar
in heel wat late werken, onder meer in zijn landschappen,
toont hij zich een meester in het eindeloos variëren en
moduleren met een beperkt aantal verwante kleuren.
Zelfportret
co. 1639
olieverf op doek, 109 x 83 cm
Wenen, Kunsthistorisches Museum
37

De ontvoering van de
Sabijnse Maagden
1639
olieverf op paneel, 56 x 87 cm
Brussel, verzameling Dexio bonk
38
De verzoening van Romeinen
en Sabijnen
1639
olieverf op paneel, 55 x 86,5 cm
Brussel, verzameling Dexio bonk
Antwerpen
Rubens heeft in zijn laatste levensjaren talrijke
landschappen en familieportretten voor 'privé-gebruik'
geschilderd, maar dat betekent niet dat de stroom aan
opdrachten ophield. De honger van Filips IV naar
schilderijen van Rubens leek wel onstilbaar. De werken
voor de Torre de la Parada waren nog maar voltooid of
hij bestelde nieuwe schilderijen bij hem, vooral jachten
en mythologische taferelen. Rubens' gezondheid, vooral
de felle jichtaanvallen die elkaar met een steeds grotere
regelmaat opvolgden, liet hem evenwel niet meer toe
aan hetzelfde helse tempo te werken als voorheen en de
voltooüng van de werken liet dan ook steeds langer op
zich wachten, duidelijk tot ongenoegen van de koning
en de landvoogd Ferdinand die als een trouwe dienaar
de belangen van zijn broer bleef behartigen. Niet alles
wat de koning in opdracht had gegeven werd afgewerkt.
Zo maakte Rubens wel twee schitterende olieverfschetsen
met De roof van de Sa.bijnse Maagden en De verzoening van
Latijnen en Sabijnen, maar de eigenlijke schilderijen,
bestemd voor het Salon Nuevo in het Alcazar, heeft hij
niet meer kunnen uitvoeren. Bij zijn dood was
De verzoening van Romeinen en Sa.bijnen nagenoeg
voltooid. Zijn pendant echter bleek alleen nog maar
aangezet te zijn, zodat een andere kunstenaar moest
gevonden worden om het schilderij verder uit te voeren.
Hierbij viel de keuze op Gaspar de Crayer, de Brusselse
hofschilder van kardinaal-infant Ferdinand.
Op 30 mei 1640 overleed Rubens in zijn huis aan de
Wapper. In afwachting dat zijn eigen grafkapel klaar
was, werd zijn lichaam bijgezet in het familiegraf van de
Fourments. In 1641 werd begonnen met de bouw van
een grafkapel achter het koor van de Sint-Jacobskerk.
Op het altaar werd een schilderij van Rubens geplaatst
met De H. Maagd omringd door heiligen. In de
altaarbekroning stond een beeld van de Mater Dolorosa
uitgevoerd door Lucas Faydherbe die tijdens Rubens'
laatste levensjaren zijn favoriete leerling en medewerker
was.
Met de dood van Rubens was de Antwerpse, ja de
Vlaamse artistieke scène onthoofd. Jordaens en
Van Dyck voelden zich geroepen om Rubens' plaats in te
nemen. Jordaens voerde meteen na Rubens' dood een
algemene prijsverhoging voor zijn werken door en
Van Dyck keerde uit Engeland naar Vlaanderen terug
om er zijn plaats op te eisen.
Kapitaalkrachtige verzamelaars zagen uit naar de
verkoop van Rubens' fabelachtige kunstcollectie.
De Engelse gezant Balthasar Gerbier en kardinaal-infant
Ferdinand wezen hun vorsten op de nakende verkoop.
In 1641 kwam het grootste deel van Rubens'
verzameling onder de hamer. Een aantal schilderijen,
vooral portretten, had hij bij testament aan zijn vrouw
en kinderen toegewezen; andere hadden zij al op
voorhand uit de erfenis gekocht. Filips IV verwierf nog
voor de veiling tweeëndertig schilderijen, waaronder
veertien van Rubens. De met zoveel zorg en ijver
bijeengebrachte collectie en de vele werken die in het
atelier bewaard werden, werden aldus over heel Europa
verspreid.
De Rubenskapel in de
Sint-Jacobskerk, Antwerpen

Rubens leeft
In 2004 wordt het werk van Rubens internationaal in
de kijker geplaatst met tentoonstellingen in onder meer
Rijsel, Antwerpen, Genua, Braunschweig, Madrid en
Rotterdam. In het verleden zijn herdenkingen van
Rubens' geboorte- of overlijdensjaar vaak aanleiding
geweest om allerlei manifestaties rond de kunstenaar
op te zetten.
In de tweede helft van de zeventiende en in de
achttiende eeuw werden herhaaldelijk lofdichten op
Rubens gepubliceerd en werden de eerste pogingen
ondernomen om zijn werk te inventariseren, via de
gravures die ernaar werden gemaakt. Tevens verschenen
de eerste publicaties waarin werken van Rubens
besproken werden. In deze publicaties wordt een sterk
uiteenlopend Rubensbeeld opgehangen, van beate
verheerlijking tot miskenning van zijn artistiek talent.
De Franse Revolutie heeft - onbedoeld - bijgedragen
tot de vorming van een uitgesproken positief
Rubensbeeld. In 1794 worden de Zuidelijke Nederlanden
bij Frankrijk aangehecht. De Franse autoriteiten
plunderen het land. Ontelbare kunstschatten uit kerken
en kloosters, uit gildenhuizen en openbare gebouwen,
waaronder nagenoeg alle werken van Rubens,
verdwenen richting Parijs. De bevolking liet begaan.
In Parijs behoorden verschillende Rubensen tot de
topwerken van het Musée Centra!. Wanneer in 1801
besloten werd om met werken uit de reserves van het
Musée Central veertien regionale depots in te richten
viel Antwerpen buiten de prijzen. Brussel kreeg wel een
museum. Daarna vroeg Antwerpen herhaaldelijk
toestemming om een museum te mogen inrichten en
werden lijsten ingediend met de schilderijen die men
daarvoor wenste te bekomen. In 1802 keerden daartoe
twee schilderijen van Rubens terug naar Antwerpen:
De H. Maagd met de papegaai, uit het bezit van het
Sint-Lucasgilde, en De H. Maagd omringd door heiligen uit
Rubens' grafkapel. Andere werken waarvan de teruggave
in het vooruitzicht werd gesteld, bleven evenwel in Parijs.
Met de overtuiging dat de weggevoerde schilderijen
aan Antwerpen toebehoorden groeide ook de
bewondering voor Rubens' werk. Maar ook in Frankrijk
was de waardering voor Rubens en de Vlaamse kunst
gegroeid. Toen na de nederlaag van Napoleon een
delegatie uit de Nederlanden de schilderijen in Parijs ging
ophalen, verzetten de museumdirectie en de Parijse
bevolking zich tegen de teruggave. Militaire hulp moest
worden ingeroepen om de schilderijen te kunnen inpakken.
Na een oponthoud in Brussel - het stadsbestuur wilde
alle werken, ook die uit Antwerpen, voorbestemmen
voor het museum aldaar - arriveerden vier met
schilderijen volgestouwde wagens op 5 december 1815 in
Antwerpen. De schilderijen en de delegatie werden
triomfantelijk onthaald met bals, vuurwerk en
toneelvoorstellingen. Sindsdien maakt Rubens deel uit
van het collectieve geheugen van Antwerpen en werden
met de regelmaat van een klok Rubensvieringen
georganiseerd. Taferelen uit het leven van Rubens
- echte en gefingeerde - werden op schilderijen uitgebeeld
en er werd opnieuw geschilderd in de stijl van Rubens.
40
Affiche van de
Rubensfeesten van 1877 r
Stad Antwerpen
GEIEENTEFEHTEN
TIR nltc.UII[IlYU I[
:mo-• VEIIJAiliNtL DEJI GEOOOliTE
,
Prrn P !UWEL RUBENS
1577 - 1877
G .lL.l VERTOOiliG El
OI' LAST \'AN liET STI\OSUESTUUil (;to;tii':VEN :
Zondag 19 i\ up;uslus
In 1840 werd naar aanleiding van de tweehonderdste
verjaardag van Rubens' overlijden een standbeeld
opgericht. De verheerlijking van Rubens past in het
zoeken naar een legitimatie van een jonge staat.
Het jonge België wilde door de recuperatie van de
groten uit het verleden bewijzen dat zijn geschiedenis
veel verder teruggaat dan tot 1830. De oprichting van
het beeld kaderde in een Rubensherdenking met een
tentoonstelling, opvoering van speciaal geschreven
muziekstukken en toneelvoorstellingen, bals,
volksvermaak, vuurwerk ... De officiële taal van het
jonge België was het Frans en dat was ook de taal van
het officiële feestprogramma. Nadat daar van Vlaamse
zijde protest was tegen gerezen, werden ook enkele
activiteiten in het 'Vlaams' georganiseerd en
aangekondigd.
la dell 8CBOVWBURQ
- .... rD'S.'f'CI\.al llOUfG,- loot ---. .... . ---"...... .. ..,
---
RUBBNS
Dinsdag 21 Augustus
- -- WJIIWUWW
- loot o,... .- -. -- - .,_ MQ'faa.
• ZJJ!Jt/I'I'B 1/U/'1'/JIN
1..ondag 26 Auguslus
.. -----
- 0111 Ln'TU· IDI T'DIOJI'ED.IUUWO
.... .. .. . - ---- - ..__
--
OIIJNTE8 .IJI'SI!i
J Al STill UI! VIIJIJ

De Rubensfeesten van 1877 - geschoeid op het
klassieke stramien met tentoonstellingen, muziek- en
toneelopvoeringen, stoeten en optochten, bals voor het
volk en de burgerij ... -zouden nog meer gepolitiseerd
zijn. De Antwerpse politieke scène werd beheerst door
heftige tegenstellingen tussen katholieken en liberalen.
De feesten werden gepatroneerd door het liberale
gemeentebestuur onder leiding van Leopold de Wael.
De stadsadministratie was ondertussen vernederlandst,
maar toch hadden de feesten nog steeds een overwegend
Franstalig karakter. De Wael zelf had een uitgesproken
voorkeur voor het Frans - als liberaal was hij een politiek
tegenstrever van de Meetingpartij die de vernederlandsing
van de administratie had doorgevoerd - en talrijke
activiteiten werden georganiseerd door de leden van de
overwegend Franstalige burgerlijke verenigingen.
De Vlaamse inbreng was evenwel niet meer weg te denken.
Naar aanleiding van de feesten van 1877 componeerde
Peter Benoit de Rubenscantate waarmee Rubens die in
1840 als een Belg werd opgevoerd nu in romantisch­
flamingantisch vaarwater kwam. Sommige liberalen
waren het er dan weer niet mee eens dat zoveel aandacht
en vooral zoveel geld besteed werd aan een katholiek.
Om aan de kritiek tegemoet te komen richtte Ladewijk
de Wael een fonds op voor de oprichting van een
standbeeld voor de protestantse Jacob Jordaens te Putte.
Eveneens in 1877 werd het Museum Plantin-Moretus
geopend. De verwerving van het zestiende-eeuwse
patriciërshuis annex drukkerij is zonder meer een
mijlpaal in de Antwerpse museumgeschiedenis.
In het laatste kwart van de negentiende eeuw kwam
in Antwerpen, met de medewerking van het stadsbestuur,
de wetenschappelijke Rubensstudie op gang. Max Rooses,
de eerste conservator van het Museum Plantin-Moretus
zou daar een belangrijke rol in spelen. Hij schreef een
geschiedenis van de Antwerpse schilderschool,
als antwoord op een prijsvraag van het Antwerpse
stadsbestuur waarvoor ook F. Jos van den Branden een
manuscript instuurde, hij publiceerde de eerste volledige
oeuvrecatalogus van het werk van Rubens, bezorgde
samen met Charles Ruelens een uitvoerige publicatie
van de briefwisseling van Rubens en was samen met
De triomfantelijke terugkeer
van de schilderijen in 181 S
Ruelens een van de drijvende krachten achter de
publicatie van het Rubens Bulletijn. Antwerpen ontpopte
zich hiermee als een centrum van de wetenschappelijke
Rubensstudie en riep daarmee een traditie in het leven
die tot op vandaag voortduurt met de publicatie van het
Corpus Rubenianum Ludwig Burchard en de activiteiten
van het Rubenianum.
In 1927 werden opnieuw Rubensfeesten georganiseerd,
geschoeid op hetzelfde stramien als in 1877, maar toch
wat bescheidener van omvang. Bovendien was de
organisatie nu volledig in handen van het stadsbestuur
en niet meer van de overwegend Franstalige burgerij.
Het spectaculaire verdween meer en meer naar het
achterplan en het geheel kende een stijlvoller verloop.
In 1937 wist de stad Antwerpen het Rubenshuis te
verwerven. Door eeuwen bewoning en verbouwing was
het pand zwaar verminkt. De eigenlijke woonruimte
was ingrijpend verbouwd, het halfrond museum was
afgebroken, de indeling van het atelier was veranderd,
de portiek was dichtgemetseld, op het binnenplein
waren andere gebouwen opgetrokken. Men beschikte
wel over wat beeldmateriaal: schilderijen van Rubens
en Van Dyck en twee prenten met een gezicht op het
Rubenshuis die evenwel veertig jaar na de dood van
Rubens werden gemaakt. Over de binnenindeling was
niets bekend. Opgravingen brachten wel wat gegevens
aan het licht. Het eindresultaat van de reconstructie en
restauratie wordt als zeer bevredigend ervaren. Het in
1947 geopende Rubenshuis is inmiddels uitgegroeid tot
een druk bezocht museum.
Toen het stadsbestuur het Rubenshuis verwierf, was
het de bedoeling dat de restauratie klaar zou zijn tegen
de Rubensviering van 1940. De werken waren evenwel
omvangrijker dan voorzien en bovendien gooide de
Tweede Wereldoorlog roet in het eten. De plannen voor
de Rubensviering van 1940 werden na de Duitse invasie
opgeborgen. In het kader van zijn cultuurpolitiek zag de
bezetter wel wat in een Rubensviering ... en was de
schilder niet in Duitsland geboren? De viering bleef
beperkt tot een hulde aan het graf van Rubens, een
uitvoering van de Rubenscantate, een tentoonstelling en
een academische zitting.
Heel anders was de Rubensherdenking van 1977.
Er werden talrijke tentoonstellingen georganiseerd.
Een schitterende retrospectieve haalde meer dan
600.000 bezoekers. Een voor Vlaanderen toen ongezien
en sindsdien niet meer geëvenaard aantal. Andere
tentoonstellingen belichtten bepaalde aspecten van zijn
werk of van de kunst en de samenleving in de
zeventiende eeuw. Bij geen enkele herdenking was
zoveel aandacht opgebracht voor de wetenschappelijke
studie van het werk van Rubens en van het historische
tijdskader waarin het was ontstaan. Anderzijds is de
figuur van Rubens nooit zo gecommercialiseerd geworden
als in 1977. Waar Rubens bij de vorige herdenking vaak
voor politieke doeleinden werd ingezet leek hij nu wel
de speelbal van de commercie. Maar hoe dan ook heeft
de mega-manifestatie van 1977 geleid tot een toegenomen
belangstelling voor de kunstenaar en zijn werk.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/1 41

Rubens' agenda
Tentoonstellingen
Antwerpen
Een huis vol kunst. Rubens als verzamelaar
Rubenshuis, Wapper 9-11
6 maart - 13 juni 2004
Open: dinsdag-zondag van 10.00 tot 17.00 uur
Gesloten: maandag
Een hart voor boeken. Rubens en zijn bibliotheek
Museum Plantin-Moretus, Vrijdagmarkt 22
6 maart - 13 juni 2004
Open: dinsdag-zondag van 10.00 tot 17.00 uur
Gesloten: maandag
Rubens en de boekillustratie
Museum Plantin-Moretus, Vrijdagmarkt 22
12 juni - 12 september 2004
Open: dinsdag-zondag van 10.00 tot 17.00 uur
Gesloten: maandag
Va n Delacroix tot Courbet. Rubens ter discussie
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen,
L. De Waelplaats
6 maart - 13 juni 2004
Open: dinsdag-zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur, zondag
van 10.00 tot 18.00 uur
Gesloten: maandag
De uitvinding van het landschap.
Va n Patinir tot Rubens 1520 - 1650
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen,
L. De Waelplaats
8 mei - 1 augustus 2004
Open: dinsdag-zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur, zondag
van 10.00 tot 18.00 uur
Gesloten: maandag
Copyright Rubens. Rubens en de grafiek
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen,
L. De Waelplaats
12 juni - 12 september 2004
Open: dinsdag-zaterdag van 10.00 tot 1-7.00 uur,
zondag van 10.00 tot 18.00 uur
Gesloten: maandag
Rubens in zwart en wit. Reproductiegrafiek 1650 - 1800
Rockoxhuis, Keizerstraat 12
12 juni - 12 september 2004
Open: dinsdag-zondag van 10.00 tot 17.00 uur
Gesloten: maandag
Tentoonstellingen
Europa
Rubens (1577 - 1640)
Rijsel, Palais des Beaux-Arts
6 maart - 14 juni
Open: maandag-zondag van 10.00 tot 19.00 uur,
vrijdag van 10.00 tot 21 .00 uur
Gesloten: dinsdag
33 (0)3 20 06 78 00
www.ExpoRubens.com
42 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/1
Rubens contre Paussin
Arras, Musée des Beaux-Arts
6 maart - 13 juni 2004
De eeuw van Rubens: Genuese huizen, patronen en
verzamelaars
Genua, Palazzo Ducale
20 maart - 11 juli 2004
Peter Paul Rubens. Barocke Leidenschaften
Braunschweig, Herzog Anton Ulrich-Museum
8 augustus - 31 oktober 2004
Permanent aanbod
Antwerpen
De kruisoprichting, De kruisafneming,
De tenhemelopneming van Maria
Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, Handschoenmarkt
Open: maandag-vrijdag van 10.00 tot 17.30 uur,
zaterdag 10.00 tot 15.00 uur,
zondag van 13.00 tot 16.00 uur
De verheerlijking van de eucharistie,
De geseling van Christus
Sint-Pauluskerk, Veemarkt 14
Open: maandag-zondag van 13.00 tot 17.30 uur
Maria omringd door heiligen
Sint-Jacobskerk, Lange Nieuwstraat 73-75
Open: maandag-zondag van 13.30 tot 17.30 uur
Bazuin blazende engelen, baroktoren, hoogaltaar
Sint-Carolus Borromeuskerk, Hendrik Conscienceplein
Open : maandag-zondag van 10.00 tot 12.30
en van 13.30 tot 17.30 uur
Adam en Eva, Annunciatie, Zelfportret
Rubenshuis, Wa pper 9-11
Open: dinsdag-zondag van 10.00 tot 17.00 uur
Gesloten: maandag
Titelpagina 'Opera Omnia I', reeks 'Opticarum libri sex'
Museum Plantin-Moretus, Vrijdagmark 22
Open: dinsdag-zondag van 10.00 tot 17.00 uur
Gesloten: maandag
Maria en kind, Christus aan het kruis
Rockoxhuis, Keizerstraat 12
Open: dinsdag-zondag van 10.00 tot 17.00 uur
Gesloten: maandag
De aanbidding van de koningen, De laatste communie van
Franciscus van Assisi, Venus Frigida, Minerva overwint de
tweedracht, Verloren zoon, Het doopsel van Christus
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen,
L. De Waelplaats
Open: dinsdag-zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur,
zondag van 10.00 tot 18.00 uur
Gesloten: maandag
Standbeeld Rubens
Groenplaats

Werken van Rubens in de
Onze-Lieve-Vrouwekathedraal,
Antwerpen
Speciale projecten
Sint-Carolus Borromeuskerk,
Hendrik Conscienceplein
Rubens-Metamorfoses
Videoproject: Ingrid von Wantoch Rekowski
& Theatergroep Lucilia Caesar
12 juni - 12 september 2004
Il1ssen twee zuilen in - Salvation punclting bags
Installatie: Kathelijne Adriaensen
6 maart - 12 september 2004
De 39 verloren plafondschilderijen
Projecties
12 juni - 12 september -
Info en reserveringen:
tel. 070 233 799
www.rubens2004.be
Auteursidentificatie
Hans Devisscher promoveerde tot doctor in de kunstgeschiedenis met een
proefschrift over de Aanbidding der Herders en de Aanbidding der
Koningen in het oeuvre van P.P. Rubens. Hij werkte aanvonkelijk als
wetenschappelijk medewerker voor interuniversitaire onderzoeksprojecten
over de Vlaamse kunst van de zestiende en de zeventiende eeuw.
Thans werkt hij als zelfstandig kunsthistoricus en legt hij zich voorol toe
op redactie en eindredactie van kunsthistorische publicaties. Hij is tevens
wetenschappelijk commissaris voor de Rubenstentoonstelling die in 2004
wordt georganiseerd door het Polais des Beaux-Arts in Rijsel.
Herkomst van de illustraties
Antwerpen, AMVC-leHerenhuis: 40
Antwerpen, Koninklijk Museum
voor Schone Kunsten: 14, 18
boven, 20, 30 links en rechts, 33
onder
Antwerpen, Museum Vleeshuis: 41
(uit: P. Génord, Anvers à travers
les óges, 1886, dl. 1, blz. 393)
Antwerpen, Provinciebestuur
Antwerpen: 13 boven I© Hugo
Moertens). 1 3 onder
Antwerpen, Rubenshuis: 3, 5, 23
boven
Brounschweig, Herzog Anion·
Ulrich Museum-Kunstmuseum des
Londes Niedersochsen: 19
I© Bernd·Peter Keiser)
Brussel, Dexio Bonk: 38 onder en
boven I© Hugo Moertens)
Brussel, Koninklijke Musea voor
Schone Kunsten van België: 24
onder (© Speltdoorn), 25 onder
Buffolo, Albright-Knox Art Gollery,
© Albright·Knox Art Gollery
Buffolo, New Yo rk: 26
Curtotone, Romono Freddi: 7
onder
Den Hoog, Mouritshuis, cobinet
royol des Peintures, photo Royol
Cobinet of Pointings Mouritshuis
The Hogue: 21 links en rechts
Florence, Gollerio degli Uffizi:
18 onder
Grenoble, Musée des Beaux-Arts:
10
Groningen, Groninger Museum:
1 1 boven I© john Stoel)
Keulen, Wollrof·Richortz Museum
Fandotion Corboud: 6 onder
Kingston Locy, The Notienol Trust
© Notienol Trust Photogrophic
Library / Derrick E. Witty: 8 en 9
Londer Loeckx: 39, 43
Londen, British Museum: 6 boven
rechts, 22 links en rechts, 27
onder rechts
Londen, Notienol Gollery: cover,
15, 28, 34
Londen, Notienol Portrail Gollery:
29 onder
Modrid, Musea Nocionol del
Prodo: 7 boven, 29 boven, 33
boven, 35
Modrid, Patrimonia Nocionol
Monasteria de los Descolzes
Reales, photo Patrimonia
Nocionol, Modrid: 24 boven
Marseille, Musée des Beoux-Arts:
17 onder I© Jean Bernord)
Parijs, Mobilier notionol: 23 onder
Parijs, Réunion des Musées notio
noux: 6 boven links en 1 1 onder
I© Michéle Bellot). 27 onder links,
36 I© H. Lewondowski)
Philodelphio, The Philadelphio
Museum of Art: 17 boven
(Philodelphio Museum of Art, purchosed
with the W.P. Wilstoch
Fund, 1950)
RoHerdom, Museum Boijmons van
Beuningen: 25 boven
Sint·Petersburg, Hermitage: 16,
31, 32
Wenen, Kunsthistorisches Museum:
37
43

B. Bickle I Cidadao (detail) B. Piret I Ta ureau (detail)
./
vou

.
"
c
.
.
0
0
N
0
..
z
>
"
0
2
P.P. Rubens
Hetvolgend nummervan Openbaar
Kunstbezit in Vlaanderen, dat verschijnt
in de tweede helft van maart 2004, laat
Peter Paul Rubens herontdekken. Auteur
is Hans Devisscher, curatorvan de grote
overzichtstentoonstelling Rubens
(1577·1640) in het Palais des Beau x·
Arts te Rijsel (zie reportage op
bladzijde 20 in deze Tento).
Het Rubensnummer is inbegrepen in
het abonnement van Openbaar
Kunstbezit in Vlaanderen (zie
bladzijden 16·17 in deze Tento).
Losse nummers kosten € 6,20
(België) of€ 6,70 (Nederland).
Bestellen kan door storting op
rekening 448-ooo7361-87 (België)
of 135.20 (Nederland) van Openbaar
Kunstbezit in Vlaanderen vzw, met
vermelding 'P.P. Rubens'.
P.P. Rubens, Adam en Eva ©Antwerpen,
Rubenshuis - Fotodienst Stedelijke Musea
BANK
EXT RA
Winnaars wedstrijd
Boekenbeurs
Tijdens de Boekenbeurs konden bezoekers in
de OKV-sta nd deelnemen aan een wedstrijd,
die ook liep op de OKV-website
www.tento.be. Ze dienden het jongetje te
herkennen op de foto bij de Ijsbeervan
F. Pompon. Het juiste antwoord is Miehiel
Hendryckx. Winnen een exemplaarvan het
OKV-geschenboek Herinneringen ... Veertig
Vlamingen en hun geliefkoosd kunstwerk:
)os Berben uit Hasselt, Geert De Roo uit
Hofstade, Geeraard De Vogelaer, Hei di
Lagneaux uit Steenokkerzeel en Freddy Voet
uitTielt.
Winnaars le nto 2003.4
• De coverillustratie van Tento 2003.4 is van
Miehiel Hendryckx. Wint een gesigneerde en
ingekaderde foto: Christine Dieleman uit
Beveren.
• "De dichter is een beeldhouwer die muziek
schildert", citaatvan Clem Schouwenaars.
Winnaar van de citytrip Leuven voor twee
personen: Marleen De Baets uit Zelzate.
OKV
Foto van Miehiel Hendryckx op de covervan
het OKV-boek Herinneringen ... Veertig
Vlamingen en hun geliefkoosd kunstwerk
PI01'111CIC
AJITWI!RPI!M
"
Provincie
OostNiaanderen
EXT RA
Maak een vriend(in), fa milielid, buur,
collega ... abonnee van OKV en win een
prachtige
houtsnede
van DirkVander
Eecken.
Zie bladzijde
16.
Openbaar Kunstbezit
in Vlaanderen
zoekt vrijwilligers om een
dynamisch team een handje toe te steken.
Bent u gebeten door kunst en heeft u een
beetje ervaring met computers dan kunnen wij
u misschien een boeiende tijdsbesteding
bezorgen. U werkt in hartje Antwerpen voor het
oudste en grootste kunst- en museum­
tijdschrift van Vlaanderen.
Schrijf of bel (03 224 15 30) naar
Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen,
Hofstraat 15,
2000 Antwerpen.
Museumkaart 2004
Samen met deze OKVTento ontvangt u de
Museumkaart 2004 en de lijst met musea waar
de OKV-abonnee genietvan bijzondere
toegangsvoorwaarden.
Een geactualiseerd
overzicht is te vinden
op www.tento.be .
I Met de steun van de
Vlaamse regering

Edito
In de ogen van Rubens
Vorig jaar, tijdens de Antwerpse Cultuurmarkt, heeft een duizendtal
bezoekers op een metershoge stelling naast het standbeeld in de
ogen van Rubens gekeken. Het is altijd even schrikken als je zo'n
gigantisch beeld van dichtbij bekijkt. Meestal zitten er wat haveloze
figuren op de sokkel, maar het beeid op de Antwerpse Groen plaats,
vlakbij de kathedraal, kreeg een opknapbeurt naar aanleidingvan
de festiviteiten dit jaar.
Op diezelfde Cultuurmarkt vroegen de organisatoren van Rubens
2004 aan het publiek wat hun lievelingsschilderij van Rubens is.
Op nummer één staat De kruisafneming uit de kathedraal. Op de
tweede plaats volgt Madonna met Kind uit het Rockoxhuis, een werk
dat de mensen niet kenden of waarvan ze het bestaan vergeten
waren. Dezelfde enquête werd eveneens uitgevoerd op de Uitmarkt
in Amsterdam. Het resultaat was verrassend: de Nederlandse
cultuurliefhebberverkoos Rubens' Madonna met Kind boven alle
andere en hier stond De kruisafneming pas op de vierde plaats.
Rubens 'her'ontdekken gebeurde voortdurend in de geschiedenis.
In zijn eigen tijd werd hij de 'beste verteller' genoemd. In de
achttiende eeuw bewonderden vooral de Franse schilders hem,
zoals Boucher en Fragonard. Onder Jozef II van Oostenrijk en keizer
Napoleon verdwenen er tonnen kunstwerken uit Vlaanderen,
waaronder een aantal schilderijen van Rubens waar later de Fra nse
schilder Delacroix zich aan vergaapte. In de negentiende eeuw was
het de schilder Matttijs van Bree die een reeks schilderijen van
Rubens terug naar Antwerpen haalde. Nadien schilderde hij het
Doodsbed van Rubens. Een sentimentele compositie met Rubens
op het sterfbed, omringd door zijn vrienden en zijn vrouw die in
bezwijming valt. KoningWiltem I kocht het aan voor het Antwerpse
Museum voor Schone Kunsten.
Bij de vierhonderdste en de vijfhonderdste verjaardag van Rubens'
geboorte, respectievelijk in 1877 en 1977. trokken de Antwerpenaars
alle registers open met Rubensfeesten, optochten, Rubensbieren en
een eindeloze reeks uitgaven van kalenders, affiches, bierviltjes
enz.
Maar wie herinnert zich 1977 nog? Elke generatie heeft recht op zijn
Rubensevent, maar de 'her'ontdekking zal niet vanzelf gaan. De
specifieke barokstijl van Rubens staat mijlenvervan de beeldcultuur
van vandaag en dat wordtvoor de organisatoren dit jaar de grote
uitdaging. In dit nummer onder andere een interview met de
samensteller van de tentoonstelling in Rijsel en ons volgend
themanummer is volledig gewijd aan de 'her' ontdekkingvan
Rubens.
Foto: Lander Loeckx
4
6
10
12
18
20
24
27
28
30
32
34
Inhoud
I I
. .
OPEN NIEUW
FotoMuseum Provincie Antwerpen
MUSEA APART
Een nieuw tehuis voor het werk van luc Peire
JONGTALENT
Dirk Va nder Eecken: het schone beeld overstijgen
P.P. RUBENS
Rubens als verzamelaar
Rubens herleiden tot zijn essentie
IN BEELD
lderkunst en fotografie: wederzijdse invloed
. . .
• 11 . . . . . I .. •
ZWART OP WIT
KUNSTTOER
Limburgse mijnsteek
I '
KEUZEVAN DE REPACTIE
WEBSTEK
UIT DE BOEKEN
AGENDA
: .
huis 'den Rhyn'
Hofstraat 15
2000 Antwerpen
TEL 03 / 224 15 30
FAX 03 / 224 15 31
info@okv.be
BANKRELATIES
448·000]361-87
385-0590844·80
000-0099920-10
135.20 (Nl)
BTW 427 190 176
: . .
AO.>ER1'EER!DEIIS IN DIT NUMMER
UITGEVER
Peter Wouters
peter.wouters@okv.be
HOOFDREDACTEUR
MarkVanvaeck
mark.vanvaeck@okv.be
REDACTIE
Florent Minne, Oaan Ra u, RikSauwen,
Lea Van de Wijngaert
VORMGEVING
DRUK
Geert Verstaen
Drukkerij L Vanmelle n.v., Gent
PRE·PRE$5
Grafisch Buro Geert lefevre
PUBLICITEIT
03/231 28 oo (B·promotion)
ABONNEMENTENDIENST EN WEBSITE
Gerrie Caomans
gerrie.coomans@okv.be
VRIJWILLIGERS
Gudrun Heymans
leen Van Wassenhoven
Aboriginal Art Gallery (blz. 9), Amarant vzw (blz. 9), Art Brussels (blz. 37), Caermersklooster
(blz. 23), CC de Warande (blz. 39), Dexia Bank (blz. 40), Galerie Johanna De Poorter (blz. 15),
Galerie PatrickDerom (blz. 25), Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis. Brussel
(blz. 39), Museum Dhondt-Dhaenens (blz. 15), Stedelijk Museum Harelbeke (blz. 23)
.
.
E
•
0
0
N
0
.
=
>
K
0
3

KUNST IN
OPENBARE RUIMTE
Jahan Ta hon: Natal in Menen
Een groot beeld in een kleine stad
Het is niet gewoon. Een kleine stad die gedu­
rende enkele jaren een budget van € 7s.ooo
bijeenspaart om een groot bronzen beeld
van een hedendaagse kunstenaar aan het
publiek te kunnen geven. Het stadsbestuur
van Menen heeft dat gepresteerd.
De schepen van cultuur, Christine
Depoortere, nam het initiatiefvoor een
Werkgroep Beeldende Kunst. Ze verzamelt
Menen se kunstspecialisten die een tweele­
dige opdracht kregen. De werkgroep diende
de beelden in de stad door te lichten en
suggesties voor verbeteringen te formu­
leren. Dat had als resultaat dat een aantal
beelden een nieuwe sokkel kreeg en dat de
onmiddellijke omgevingvan de werken werd
aangepakt, wat zorgde voor beelden die
beter in de stad passen. Daarnaast advi­
seerde de werkgroep het schepencollege
voor de aankoop van een nieuwe sculptuur
van oud-Menenaar Johan Ta hon, die zijn
opleiding beeldende kunst begon aan de
plaatselijke academie. Op 6 februari werd
Natal plechtig ingehuld igd en heeft het een
plaats op de Waalvest, tussen het cultuur­
centrum 't Ghelandt en het stadsmuseum 't
Schippershof.
Johan Ta hon is heel tevreden over de samen­
werking met het stadsbestuur. "Bij een
opdracht mag ik niet de beperkingvoelen
van 'vul deze plaats in'. Dan blijf ik liever bij
Foto: jan Yp erman
Johan Tahon,
ontwertekening
voor 'Natal'
mijn dromen. Maar hier kreeg ik de ruimte.
Mijn eerste stap was uitzoeken of er al iets
in mijn werk is dat bij deze locatie past.
Want ik denk dat ik altijd hetzelfde maak,
ondanks de vele vormen die mijn beelden
krijgen."
Complexer en mooier
Na tal is een vijf meter hoog bronzen beeld.
Het is een stappende figuur met twee benen
en twee hoofden. Er is een derde hoofd dat
aan de heup uitsteekt. De sculptuur is
donker gepatineerd, de hoofden blinken als
goud. Met Natal verwijst Johan Ta hon, die in
Oostende woont, naar zijn geboorteplaats.
"Maar ik wil met mijn persoonlijke gevoe­
lens die in het beeld zitten een universeel
verhaal vertellen," zegt de kunstenaar. Wat
kunnen we dan in Natal lezen? "Sommige
dingen zijn niet licht te vatten. Zoals tijdens
mijn kinderjaren in Menen, toen er nog
zoveel was dat ik niet begreep en waar ik
dan bang voor was. Allicht verklaart dat 'niet
begrijpen' het surrealistisch karakter van
mijn sculpturen. Toch hoop ik dat mijn
beelden aantrekken - aantrekkelijk zijn -en
mensen de inspanning doen om verder te
lezen en de kern van mijn verhaal vinden:
dat het onbewuste een heel belangrijke rol
speelt, dat wat we met ons verstand niet
verstaan we in onze dromen, bijvoorbeeld,
toch kunnen begrijpen. Is onze realiteit niet
kunstmatig tot stand gekomen door

Boetseren in
hetatelier te
Oudenaarde
Foto: Nico
Himpe
afspraken en ingebouwde zekerheden die
moeten toelaten om met onze twijfels en
angsten te kunnen leven? Alles is veel
complexer, chaotischer en mooier dan we
denken.
Ik wil tijdens de creatie die stromen van het
vreemde, mooie, onbewuste toelaten.
Ik koester de idee dat mijn werk deel
uitmaakt van de 'traditionele' beeldhouw­
kunst. Een lijn die loopt van Egypte, over
Michelangelo, Rodin ... en Afrika. Afrikaanse
beelden stellen niet een man of een vrouw
voor, een jongere of een oudere figuur, een
mooie of een lelijke. Ze zijn dit alles in één.
Ze verbeelden de ziel."
Het derde hoofd
"De beelden van Ta hon hebben de gave ons
te verrassen," schrijft jan Van Hove: "Het zijn
geen ongeschonden figuren, want op vele
manieren doet hij de menselijke anatomie
geweld aan door onnatuurlijke verlen­
gingen, uitstulpingen en zwellingen, door
lichaamsdelen weg te laten of toe te voegen,
door vreemde elementen met het lichaam te
versmelten alsof hem bij het vormgeven een
wezen van een andere planeet voor ogen
stond."
Johan Tahon maakt een litho
bij de inhuldiging van Nota/
Foto: Erik Desambere
Johan Tahon: "Ik ben gefascineerd door de
manier waarop de mens zichzelf uitbeeldt.
Daarbij is het voor mij niet belangrijk dat het
beeld anatomisch correct is, maar wel dat
het psychologisch juist zit. Je voelt dan een
goede aansluiting."
Het derde hoofd op de heup van Nota/is?
"Ja," antwoordt Johan Tahon. "Bij de creatie
voelde ik dat de compositie niet klopte. Om
het beeld in evenwicht te krijgen heb ik
mezelftoegelaten de symboliek los te laten,
om achteraf vast te stellen dat het er toch in
past. Dat gebeurt me vaak."
Of, zoals te lezen is over SelfSe/f, zijn
recente tentoonstelling in het SMAK: "Vanuit
zijn verbeelding en emotionele ervaring
creëert Tahon een beeld dat hij noodge­
dwongen moet maken."
.::.
.
0
0
N
0
...
"
::
>
0
5

OPEN NIEUW FotoMuseum Provincie Antw
Christoph Ruys ziet er goed uit wanneer hij
het café, waar we hebben afgesproken,
binnenkomt. Nochtans leidt hij de jongste
maanden een hectisch bestaan. Hij is directeur-conservator
van het FotoMuseum
Provincie Antwerpen. Het is niet zomaar een
titel, die titel betekent ook wat. Hij leidt
momenteel een provinciaal bedrijf als een
manager en een museum als een conservator.
De keuze van de provincie om van het
museum een zelfstandig bedrijf te maken
blijkt nu al een heilzame werking te hebben.
Ze laat het museum toe om zelf beslissingen
en fi nanciële verantwoordelijkheid te
nemen. Ruys heeft daardoor meer ademruimte
en kan inkomsten binnen het
museum houden zodat er op een langere
termijn kan gedacht worden en dat reserves
voor initiatieven allerhande kunnen opgebouwd
worden. Dit is stimulerend en moti·
verend voor alle betrokkenen.
Gevoelige plaats
Het FotoMuseum gaat de laatste fase in van
de uitgebreide verbouwingswerken. Achter
het bestaande pakhuis op het Zuid waar het
museum sedert 1986 is in ondergebracht,
werd een prestigieuze maar sobere nieuw·
bouw opgetrokken. De bouw is klaar en
toont nu al haar kwaliteiten. Het is ook niet
voor niets dat de provincie een beroep heeft
gedaan op architect Georges Ba i nes, een
van onze beste Vlaamse bouwmeesters. Hij
tekende al verantwoordelijk voor de inmiddels
opgeheven Galerie RonnyVan de Ve lde
in dezelfde buurt, een galerie met museumallures.
Ba i nes blinkt uit door zijn gevoelige
maar efficiënte architectuur, wars van
pronkzucht en gekunstelde
vondstjes. Het totale
museumoppervlak is van de
oorspronkelijke s.ooo m2
zowat verdubbeld
en bevat heel wat
accommodatie
die van het
museum een
levende instelling
moet
maken.
Dat is trouwens
ook de visie van
Christoph Ruys
zelf: het museum is
niet alleen een wetenschappelijke
instelling die kunst bewaart en
toont, het is een plaats waar heel wat
mensen hun natuurlijke biotoop
moeten vinden.
Christoph Ruys, directeur-conservatorvan het
FotoMuseum Provincie Antwerpen (fo to: Jacques Sonck)
Meer ruimte voor een grootse collectie
Het museum bevat een verzamelingvan
wereldniveau: zomaar eventjes tienduizend
camera's en ruim vijftigduizend foto's,
regelmatig aangevuld met nieuwe aanwinsten
en giften. Om die collectie aan het
publiek te presenteren zal, naast een kleinere
vaste opstelling voor wat de fototechnische
aspecten betreft, om de vier maand
een nieuwe museumopstelling worden
verzorgd. Hier opteert men voor een thematische
benadering. Op die manier kan het
publiek kennismaken met nieuwe schatten
uit de rijke verzameling en die situeren in
een ruimere dan historische context.
Zo ontstaat een erg levend museum waar
steeds iets te beleven valt.
Foto: Jacques Sonck
Het toont de fotografie in zijn meest uitgebreide
betekenis, namelijk als een medium
in een brede sociale en culturele omgeving.
Naast artistieke foto's is er ook plaats voor
journalistieke, wetenschappelijke, documentaire
fotografie, voor modefoto's, collecties
va n verenigingen, familiefoto's, prentbriefkaarten
en reclamefoto's.
Het museum beschikt op de twee bovenverdiepingen
van de nieuwbouw over grote,
nieuwe ruimten die ideaal zijn voor tentoonstellingen
van hedendaags werk. Hier
vinden afwisselend thematische en monografische
tentoonstellingen plaats die een
internationaal niveau halen en ook op
tournee gaan door Europa en de Verenigde
Staten. Een van de eerste fotografen die
daarbij aan bod komen is de in Parijs
levende Amerikaan William Klein. Deze fotograaf
heeft ook een dertigtal films gerealiseerd
die eveneens aan het publiekzullen
worden getoond. Nog in de running is een
tentoonstelling van Finse fotografen die
momenteel zowat het nee plus ultra in de
actuele fotografie blijken te betekenen.
De aanpalende zalen in het oude pakhuis
zijn dan weer heel erg geschikt voor histori·
sche presentaties. We mogen immers niet
vergeten dat het museum over ware
schatten beschikt.
Wie de tentoonstelling Rond hetsymbolisme
in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel
gaat bekijken (zie bladzijden 24-26 in dit
nummer), zal trouwens opvallend veel
geconfronteerd worden met foto's uit de
Antwerpse collectie. Dus ook hier zal regelmatig
veel moois te zien zijn.
Op de benedenverdieping kan de bezoeker
binnenlopen in een fotogalerie waar vooral
jong talent aan bod zal komen. Er wordt een
programma opgezet met duo's van wie
minstens één een fotograaf is, de andere
kan een cineast of een schrijver zijn of welke
discipline dan ook beoefenen. Belangrijk is
dat het museum de kans biedt op boeiende
en verrassende confrontaties.
Veel zorg voor conservering
Het museum is er niet alleen om dingen te
tonen, één van haar taken is ook in te staan
voor de bewaring. Hier is in het gebouw
speciale aandacht aan besteed. Er zijn geklimatiseerde
ruimtes waar het erfgoed in
ideale omstandigheden kan worden
bewaard. En daar waar het museum vroeger
nogal eens tekort schoot in een adequate
conservering is daar nu werk van gemaakt
door een specialist restauratie en conserveringvoltijds
in dienst te nemen.
A. Van Besten, Schip, autochroom, ca. 1910
Ook de wetenschappelijke studie is een
onvervreemdbare taak van elk museum en
hiervoor is een bibliotheek een noodzakelijk
instrument. Die bibliotheek zal toegankelijk
zijn voor het publiek en trouwens in haar
schoot de "natuurlijke biotoop van de fotografie"
- zoals Christoph Ruys het uitdrukt ­
bewaren en naarvoor brengen. Tenslotte
zijn boeken, tijdschriften en kranten de voor
de hand liggende media waarlangs de fotografie
wordt verspreid. Al bij de opening
wijdt het FotoMuseum een tentoonstelling
aan tijdschriftencovers. Ze zijn zowat de
kroongetuigen van de maatschappelijke
fenomenen van de afgelopen eeuw. Het
waren soms politieke pamfletten, dan weer
tekenden ze stereotiepe beelden van een
ideale wereld en op andere momenten
provoceerden ze de gevestigde waarden.
De tentoonstelling zal het fenomeen 'cover'
belichten vanuit zes verschillende invalshoeken.
Ruim tweehonderd covers uit de
periode 1840 tot vandaag tonen de relatie
tussen woord en beeld in een wereld in
beweging.
Het museum neemt haar wetenschappelijke
taak ernstig. Het heeft akkoorden afgesloten
met de grote Vlaamse universiteiten in
verband met gezamenlijk onderzoek en
publicaties.
.
,
.0
.
.
0
0
N
>
"
0
7

.::
..
0
0
N
0
..
z
:::
>
"
0
8
Georges H. Seeley,
Autumn, 1928
Foto: Jacques Sonck
Ontmoetingsruimte
Het museum wil ook een ontmoetingsruimte
zijn voor fotografen, fotoliefhebbers,
studenten, verzamelaars, geïnteresseerden
allerhande. Een uitgebouwde museumshop,
een museumcafé en niet te vergeten twee
filmzalen maken van het museum een
levend centrum.
Ook het Filmmuseum/Centrum voor
Beeldcultuur vindt immers haar vaste stek in
het complex. Een filmzaal met 85 zetels is
uitermate geschikt voor de vertoning van
films voor een beperkt publiek, een tweede
zaal, een auditorium met 150 plaatsen, laat
al wat meer volk toe voor zowel films,
lezingen en debatten.

Anoniem, Siamese tweeling, ca. 1870
Het museum programmeert daarnaast nog
cursussen en introducties tot de fotografie
waar zowel kinderen als volwassenen
kunnen aan participeren. Een bijzonder fris
en sympathiek initiatiefvind ik de maandelijkse
portfolio-kijkdagen. Fotografen
krijgen hierbij de gelegenheid hun portfolio
te komen tonen aan deskundigen. Die
bekijken ze met zorg en de deelnemers
krijgen feedback. De directeur-conservator
is hierover bijzonder opgetogen want
telkens komen uit zo'n kijkdag ook interessante
contacten, komt jong talent over de
vloer en ontstaat er een fijne relatie met
mensen die van fotografie bezeten zijn.
Als ik Christoph Ruys zo hoor vertellen ben
ik ietwat ontroerd, het doet altijd zo'n
deugd om mensen te horen en bezig te
zien, die geloven in hun zaak. Ik kijk nu al
uit naar dat nieuwe FotoMuseum en wat
voor moois, verrassends en indringends er
ons daar allemaal te wachten staat.
Vergeet het niet: open vanaf 21 maart!
Maak er samen met die 32 man en vrouw
sterke ploeg een denderend feest van.
fOTOMUSEUM PROVI NCIE ANTWERPEN
Waalse Kaai 47
2000 Antwerpen
Open van 1o.oo tot 18.oo uur
Tel. 03 242 93 oo
www.fotomuseum.be
ABORIGINAL ART GALLERY
Investeer in een 40.000 jaar oude,
nog steeds levende cultuur.
Authentieke Aboriginal kwaliteitsktmstiVerken
Aboriginal Art Gallery - Australian Shop
Magdeinstraat 48, 9000 Gent
Een eeuwenoude cultuur, in een eeuwenoud huisje!
donderdag, vrijdag, zaterdag: 11.30 u tot 18.00 u
nu ook: woensdag: 13.00 u tot 18.00 u
056/61.70.47- 0475/70.85.99
fax: 056/61.70.48
www.australianshop.com
Ontvang onze gratis catalogus
(op te sturen naar B&F lnvest, Kapellestraat 90,
9870 Zulte, offax : 056/61.70.48)
Naam ................................. Tel. ......... . . .
Adres ........................................................ .
>
0
9

oeuvre aan een ru
nleuwbouw d
MUSEUM
APART
Vlaamse patrimonium en
zopas werd bekroond met de
vierjaarlijkse Architectuurprijs
van de Provincie West­
Vlaanderen.
Een nieuw tehuis voor het reuvre van Luc Peire
Zuivere beetding
Na zijn kunstopleiding in verschillende
Vlaamse steden, was het door zijn contact
met Constant Permeke dat Luc Peire (1916-
1994) vrij vlug zijn academische schilder­
wijze verliet om te evolueren naar een
expressionistische, vrije manier van schil­
deren. Zijn 'vrijheid' heeft Luc Peire door­
heen zijn hele oeuvre verworven door de
persoonlijke verwerkingvan talloze artis­
tieke ervaringen en contacten, die in hun
verloop kunnen samengevat worden als een
steeds verder stileren en schematiseren van
de menselijke figuur. Dit zal uitlopen op een
zuivere beetding die van elke anekdotiek is
ontdaan.
Enkele markante momenten uit zijn evolutie.
Een studiereis naar Italië, waar hij gefasci­
neerd wordt door het oeuvre van Giotto en
Piero delta Francesca, reveleert hem de
structurele opbouw van het beeldvlak en de
ruimteweergave op basis van kleurdifferen­
tiaties. Na een reis naar Belgisch Kongo
(1952) reduceert Peire de individuele mense­
lijke figuur geleidelijk aan tot essentiële
wezenskenmerken. De ruimtewerking wordt
gesuggereerd door brede, naast elkaar
geplaatste, coulissevormige kleurvlakken.
Het abstraheringsproces gaat door en zal na
een lange evolutie en een integratie van
talrijke invloeden, opgedaan tijdens zijn
talloze reizen, leiden naar een rad i kale
abstrahering. In dit stadium blijven de line­
aire, vertikale ritmiek en de luminositeits­
wisselingen van de kleur de essentiële
bestandeten die de beeldvormingvan de
schilderijen uitmaken.
Dit moment van vertikale abstractie behoort
tot het beste van wat de abstracte schilder­
kunst in Vlaanderen heeft gerealiseerd. Het
betekent bovendien een biezonder moment
in de geometrische abstractie in de alge­
meen.
Luc Peire's werken zijn nooit een koude
structurering van platte velden. Zijn abstract
vertikalisme staat steeds in relatie tot zijn
ervaringswereld. Hij weet stemmingen,
gevoelens en indrukken over te brengen.
Zijn doeken zijn lyrische verwoordingen
tegenover de buitenwereld. Deze verwoor·
dingen steunen enerzijds op de animatie en
de poëzie van de gekozen lineaire ritmiek
waardoor stabiliteit en energie worden
vertaald, anderzijds op het spel van de
onderliggende tonaliteiten van kleur
waarmee ruimte en gevoelswerelden
worden gesuggereerd.
Het bewegend opdelen van het beeldvlak
heeft geleid tot wat de kunstenaar 'graphies'
heeft genoemd. Dit zijn zwart-witte composi­
ties, waarbij formica als drager werd aange­
wend. Luc Peire bracht daar scherpe, insnij­
dende, harmonisch evoluerende lijnen op
aan. Door de tegenstelling met de witte
oplichtende achtergrond, die de illusie van
diepte suggereert, krijgen deze lijnen een
vibrerende, optische werking. Het hoogte­
punt van het oeuvre van Luc Peire zijn de
Environments. De toeschouwer treedt
binnen in een gesloten ruimte die volledig
met spiegels is afgezet. De vertikaal aange­
brachte ritmiek wordt gereflecteerd tot in
het oneindige waardoor een wonderbaar­
lijke grenzeloze ruimte ontstaat.
Dynamische ruimte en oase van rust
In samenspraak met de Stichting jenny en
Luc Peire werd aan de jonge architecten
Peter De Bruycker en In ge De Broek een
architecturaal concept uitgewerkt waar­
binnen zowel het atelier van de kunstenaar
als een productie van ongeveer tweehon­
derd schilderijen en graphies konden
EXT A
Gratis
Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen orga­
niseert voor 10 abonnees en hun partner
een geleid bezoek aan het Atelier­
museum Luc Peire in Knokke.
Gids is conservator Marc Peire.
Het vindt plaats op zaterdag 24 april om
14.30 uur.
Deelname Is gratis.
De eerste 10 intekenaars ontvangen een
uitnodiging voor 2 personen.
Inschrijven: via brief of kaartje naar
Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen,
Hofstraat 15, 2000 Antwerpen,
of via mail info@okv.be.
bewaard en gepresenteerd worden. Het
project legt een band tussen het atelier van
de kunstenaar en een nieuwbouw die de
infrastructuur aanbiedt waarbinnen het
publiek kennis kan nemen met het oeuvre
van de kunstenaar.
De nieuwbouw opent met een inkomsthal
die door zijn sterke vertikaliteit, zijn licht­
bundeling en zijn dynamische ruimtewer­
king het centrale tema van het oeuvre van
luc Peire evoceert. Daarachter opent een
expositieruimte die over zijn volledige
breedte een zicht toont op de binnentuin.
Op de drie gesloten wanden kunnen in
wisselende tentoonstellingen werken van
luc Peire worden getoond.
Deze werken worden bewaard op de eerste
verdieping. Ze zijn gestapeld in uitschuif­
bare coulissen en kunnen tegen de overlig­
gende wand worden opgehangen. De tuin
bereikt men langs een smalle gang. Deze
loopt over de volledige diepte van de nieuw­
bouw en kan als bijkomende expositie­
ruimte worden aangewend om
raai of grafisch werk van de K ......... ..
tonen. Een smal kronkelend pad
heen de tuin. In een oase van
denneboom, terwijl een
;neflèc:tiE zom. Zo komt men
rheid van de uitgewerkte ruimten, het
k van zenitaal licht oat gemengd
rdt met kunstlicht, het gevoel van rust dat
uitgaat van de integrale witte ruimtebehan­
deling, de afwezigheid van elke anekdotiek ,
de verfijningvan alle details en de rijkdom
van de aangewen d e materialen, het zijn
!OZIOvete analogiei!n met het

JONG TALENT D irk Va nder Eecken : het schone beeld overstijgen
Versmelten en vernieuwen
Dirk Vander Eecken is van oorsprong
graficus en ik heb hem dan ook op het einde
van de jaren tachtig binnen die context leren
kennen en waarderen. Zijn werken vielen op
door hun grote, vertikale formaten, door hun
krachtige compositie en monumentaliteit.
Toch bleven het gevoelige werken, getuigend
van een zeldzame intensiteit.
In de catalogus van zijn solotentoonstelling
in de Gele Zaal te Gent in september 1990
schreef ikzelf nog: "Het is duidelijk dat de
houtsnede het favoriete uitdrukkingsmiddel
is van Vander Eecken. Het is zowel in zijn
ouder als zijn jonger werk te bemerken. Het
métier blijft ondergeschikt aan het idee
maar het is métier, het wordt met zichtbaar
genot beoefend en beheerst."
Deze kunstenaar is van niet te onderschatten
belang geweest voor de vernieuwing
binnen de Vlaamse grafiek en hij ligt
mee aan de basis van de versmeltingvan de
diverse disciplines. Het is nogal evident dat
niet de discipline het uitgangspunt vormt
maar wel het resultaat dat men wil bereiken.
Het is een eenvoudig principe waar toch
nogal wat mensen het moeilijk mee schijnen
te hebben.
Dirk VanderEecken, Watervliet, 2000, 130X120
{fo to: W. Wouters)
Dirk gebruikt in zijn werk meerdere disciplines
en dit kwam al heel duidelijk tot
uiting in de tentoonstelling die hij hield bij
Geo Gyselinck in Kortrijk in het voorjaar
1990. Hier werden vooral doeken getoond,
hij noemt ze "schilderijen" en zegt er ter
verduidelijking bij dat dit staat voor "houtsneden
op doek in samengaan met schilderen
tekengestes". Deze combinatie tussen
grafiek en schilderkunst is erg boeiend en
opent nieuwe perspectieven voor de kunstenaar.
1
l
Op de doeken gebruikt hij traditionele houtblokken
die nogal eens in repetitie worden
afgedrukt, in superpositie of in antipode
geplaatst. Het zijn eenvoudige en wat naïeve
sjablonen voor herkenbare vormen en
dingen. Ze worden gereduceerd tot geometrische
gegevens of organische vormen en er
ontwikkelt zich een interessante dialoog
tussen de vezelstructuur van het houtblok
en de rasterstructuur van het doek.
"Stilaan hebben de vormen en de disciplines
en technieken zich vermengd in een
plastisch geheel dat een imponerende
eenheid vormt. Het is pas op het tweede
gezicht dat de beschouwer zich buigt over
de diverse elementen die voor het tot stand
komen van het werk hebben gezorgd.
Wellicht is het omdat het werk op een enigszins
impulsieve maar daarom niet minder
doordachte manier van werken is ontstaan."
(cat. 1993)
Het land van Watervliet
Op een bepaald moment huurde Dirk Vander
Eecken een huisje in Watervliet, helemaal
weg van de stadsdrukte in Borgerhout waar
hij toen woonde. Vanuit zijn nieuwe atelier
heeft hij een overweldigend zicht op het
vlakke landschap met de kreken en polders.
Anderzijds is er ook de eenzaamheid, weg
van vrienden en familie, met slechts zeldzaam
bezoek. Twee keer stelt hij het werk
dat hij daar maakt tentoon in de Galerie
William Wauters, een galerie die hem zowat
om de twee jaar aan het publiek presenteert.
XT
Maak een vriend(in), familielid, buur,
collega ... abonnee van OKV
en win een prachtige houtsnede
van Dirk Vander Eecken.
Zie bladzijde 16.
Ateliervan Dirk Vander Eecken {foto: Johan Luyckx)
Watervliet laat zijn sporen na. Hij vertrekt
van grote gedigitaliseerde foto's vanuit zijn
atelier gemaakt, hij verkent in zijn werk
weerom nieuwe mogelijkheden en wordt
gefascineerd door het beeld van het omgeploegde
land. Hij drukt en hij schildert, hij
reflecteert en tracht de complexe werkelijkheid
in één beeld te vatten. Het abstracte en
het figuratieve overlappen mekaar zoals dat
al eerder het geval was. Sommige beelden
zijn duidelijk herkenbaar, andere geven
slechts een raster weer, het raster zoals van
de geploegde voren in het hem omringende
land.
Graham Sulherland en rasters
De tentoonstelling in Centrum Elzenveld
toont werk dat voornamelijk in zijn atelier in
Antwerpen is ontstaan. Kenmerkend is ook
hier het rasterpatroon. Op mijn vraag waar
dat raster eigenlijk vandaan komt, vertelt
Dirk Vander Eecken over zijn periode in het
Hoger Instituut (1982-1983). Hij kwam toen
nogal onder de indruk van tekeningen en
-
.
0
0
..
0
..
"
w
..
>
"
0
13

Dirk Vander Eecken, VoorN.& V., 2003, gemengde
techniek op doek, 150x12o (fo to. W. Wouters)
De meest recente werken zijn gemaakt voor
de tentoonstellingsruimte, ze waren
oorspronkelijk bedoeld om rechtstreeks op
de muur te worden aangebracht maar er was
hier enigverzet van de handerklui van het
centrum die het niet zagen zitten om de
muur nadien opnieuw te moeten herschilderen.
Er is nu op grote bladen tekenpapier
gewerkt, waarop kleurenvlakken zijn aangebracht,
netjes binnen het raster maar met
enkele uitschieters op de wand. Die
uitschieters en de meeste vlakken op het
papier zijn aangebracht met verwijderbare
tape in felgroen en zwart. Het is op het
eerste gezicht verrassend dat Dirk hier van
dit soort materiaal gebruik maakt, iets zo
on persoonlijks, zo triviaals als plakband.
Op het tweede gezicht is het dat natuurlijk
helemaal niet, het is een middel als een
ander om datgene te vertellen dat je te
vertellen hebt. "Ik wil het schone beeld overstijgen,"
zei hij me ooit tijdens een atelierbezoek
in 1993. Hij is daar nog steeds mee
bezig, wat niet betekent dat de beelden die
hij schept, hoe abstract ze ook mogen zijn,
niet schoon kunnen zijn.
-XTRA
Gratis
Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen
organiseert voor 10 abonnees en hun
partner een geleid bezoekaan het atelier
van DirkVander Eecken in Antwerpen.
Hetvindt plaats op zaterdag 27 maart 2004
om 14 uur.
Deelname is gratis.
Dus: snel intekenen!
Inschrijven vóór 15 maart 2004:
via brief of kaartje,
of via mail naar info@okv.be.
Nadien ontvangen de eerste tien
intekenaars een uitnodiging.
Exclusief
Kunstenaar Dirk Vander Eecken
stelt 10 unieke, genummerde houtsneden
ter beschikkingvan de OKV-abonnees.
Slechts € 250 per exemplaar.
Bestellen bij Openbaar Kunstbezit
in Vlaanderen
Hofstraat 15, 2000 Antwerpen
of via mail: info@okv.be
MOO
Voorjaarstentoonstelling
Heidi Adcock,
églomisé
Jean-Pierre Guerrier,
schilderijen
Noël Van Cauwenbergh,
bronzen
Freddy Van Cotthem,
assemblages
Renée Van Hekken,
textielkunst
Museumlaan 14, B-9831 Deurle, België
tel. +32-9-282 51 23 - fax +32-9-281 08 53
info@museurndd.be - http:/ /www.museurnddbe
JAARPROGRAMMA 2004
18.01 - 29.02.2004 Richard Venlet 'MDDGRID'
+ 'Deurle 11/7/73'
14.03- 25.04.2004 Karel van de Woestijne
09.05 - 27.06.2004 Over de grens
11.07 -19.09.2004 IJs /lee
The lcelandic Love Corporation, Gudny Rosa
Ingimarsdottir, Gabriela Fridriksdottir, Libia Pérez
de Siles de Castra & Ólafur Ámi Ólafsson, Hrafnkell
Sigurdsson, Ausmundur Ausmundson, Harldur
Jónsson.
03. 10 -12.12.2004 Santiago Sierra
openingsuren: di-vr 13-17u
za, w- en feestdagen ll-l7u I ma gesbten
structllrel.e sponsors: Bank Degrocf I C&A I F.urqlabank I Hulp der
Patroons /UA. &anla - met steun V8.l'l Vlaamse Cerneenschap I
Provincie Oost-Vlaancleren I Gemeentebestuur Sint-Mart.em-Latem
m
m
E
.0
.
..
0
0
N
0
.
=
>
0
15

.
0
0
N
>
"
0
16
.. ..
. .. . . . . . . .. "'
Uniekaanbod
Abonnement 2004 € 24,00
België Nederland
Abonnement 2004 + opbergcassette
€ 34,00 € 37.98
Abonnement 2004 + VeertigVlamingen en hun
geliefkoosd kunstwerk (inclusiefverzendkosten)
€ 39,00 € 43.50
Abonnement 2004 + VeertigVlamingen en hun
geliefkoosd kunstwerk + opbergcassette
€ 49,00 € 55.98
EXT RA
Maak een vriend(in), familielid, buur,
collega ... abonnee van OKV en win een
prachtige originele houtsnede van Dirk
Vander Eecken. Over de kunstenaar en zijn
werk vindt u een artikel op bladzijde 12 van
dit nummer.
Wat moet u doen? Meldt vóór 30 apri1 2004
uw naam en adres én de naam en adres van
de persoon die OKV-abonnee wordt. Stuur
een kaart of brief naar
Openbaar Kunstbezit in
Vlaanderen, Hofstraat
15, 2000 Antwerpen.
Of mail naar
info@okv.be.
Hoe abonneren?
België
Door storting op rekeningnummer
448-0007361-87 van vzw Openbaar
Kunstbezit in Vlaanderen .
Nederland
Door storting op gironummer 135.20
van vzw Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen,
Antwerpen.

Herinneringen ...
VeertigVlamingen
en hun geliefkoosd kunstwerk
"Schitterend boek"
" Het tijdschrift Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen bestaat veertig jaar. Naar
aanleidingvan die verjaardag vroeg OKVaan veertig Vlamingen wat hun lievelingskunstwerk
is en waarom. Dat leverde een mooi feestboek op. tt KNACK
" Het leverde een bonte verscheidenheid van kunstwerken en commentaren
op. Erg mooi is het verhaal van de zangeres Sarah Bettens, die al vroeg werd
geraakt door het Treurend ouderpaarvan Käthe Koltwitz op het soldatenkerkhof
van Vladslo. Bettens' observatie is tekenend voor het boek dat kunst nu eens
niet vanuit de eruditie van de kenner benadert, maar vanuit het enthousiasme
van de liefhebber. Daarbij kom je soms voor verrassingen te staan. "
DE STANDAARD
" OKV ging op zoek naar mensen van verschillende leeftijden en met uiteenlopende achtergronden. Vele verhalen gaan terug naar de kinderjaren,
vandaar de titel Herinneringen. " DE TIJD
" Het lees· en kijkboek Herinneringen, knap geïllustreerd door de fotografen Elisabeth Broekaert, Miehiel Hendryckx, Jacques Sonck en Maarten
Vanden Abeele, maakt duidelijk dat je kunst niet noodzakelijk hoeft te bezitten om er veel deugd aan te beleven. " DE STANDAARD
" Zoveel Herinneringen geven de lezer veel zin om de beschreven werken zelf te gaan bekijken, en dat is natuurlijk de bedoeling van Openbaar
Kunstbezit in Vlaanderen. Op de laatste pagina's van het mooi vermgegeven boek staat dan ook een lijst met de praktische informatie (i nclusief
openingstijden van de musea) over de kunstwerken. " DE MoRGEN
Eric Antonis
Herman Balthazar
Sarah Bettens
Paul Breyne
Rob Buytaert
Stef Kamil Carlens
)anine Claessens
Hilde Daem
Godfried Danneels
Anne Teresa De Keersmaeker
Wim Delvoye
Gerda Dendooven
Marcia De Wachter
Lodewijk De Witte
Bernard Dewulf
Mark a::ys,ker•s
kr4a la4nrn
hrtiM•t •,.nr4t -
--=:::=!_US!:Yandamme
=.::=-.:! !n de Velde
if@:J![tmberghen
::a:.:.":..lfëiiöif{van lnnis)
"'•ll hM ..L.. _ 0
U U
"' "'
l•hu!=ill lt\l.e5Juml-.....
---- .. -
..... ___ ....
----- ---· ..... - ---- _,. ..
----.... -...... --... ____ Jo_ .... _
------··-- ______ "_
-==-$;.:;_ -;=-= =E.:§.!==
... , .... -----·- --·---...... -....
--·---.--·- ... _ .. _ ... " __ _
=.-.. -·-- .. -.... -
.. __ .... _ .. __ -.-.. ,_--·---
..... _ .. ___ ,. ... __ ·-·---......... _ ..
--.... ·-·---- ---·-----.... -
_,._" ____ ,... ____ ... _ .. __ .... __
___ .. _____ ... _ .... --.... ... ---·--
-
=-:::·'"'---.. ,......... :.= :::::: :-.. --..
je kan je voorstellen
dat ze elkaar
OKV-abonnee: € 17,50 (inclusief verzendingskosten)
Als promotieboek bij het OKV-abonnement: € 15,00
(zie abonnementsformules blz. 16 in dit nummer)
I
1
Snel en handig bestellen
VOORNAAM
NAAM
STRAAT, NR
POSTCODE PLAATS
OKV-ABONNEENUMMER
KREDIETKAARTNUMMER
VISA I I I I
MASTERCARD I I I I
VERVALDATUM KAART
I I I I
I I I I
•Is OKV-abonnee en bestelt ...... exemplaren
van Herinneringen tegen € 17,50 per exemplaar
(inclusief verzendingskosten).
•Is geen OKV-abonnee en bestelt ...... exemplaren
van Herinneringen tegen € 20,00 per exemplaar
(inclusief verzendingskosten).
Handtekening kaarthouder
Stuur deze bon naar:
Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, Hofstraat 15
2000 Antwerpen
.
0
0
N
>
0
17

P. P. RUBENS
HERONTDEKT
Een huis vol kunst. Rubens als verzamelaar
Om het jaar 2004 te markeren brengt het
Paleis voor Schone Kunsten in Rijsel hulde
aan Pieter Pa ul Rubens. Rubens, 'uomo
universale', genie van de Westerse schilderkunst
brengt Rijsel in de schijnwerpers van
het culturele landschap. Maar de titel 'stad
van Rubens' komt rechtmatig toe aan
Antwerpen. Hier heeft de schilder immers
het grootste deel van zijn leven doorgebracht
In deze context organiseert
Antwerpen - elf jaar na haar benoeming tot
Culturele Hoofdstad van Europa - meerdere
tentoonstellingen en presentaties. De rol die
de meester van de Vlaamse Barok speelde
als schilder en diplomaat, graficus,
ontwerper, leermeester en inspirator maakt
dat Antwerpen nog steeds baadt in het licht
van zijn genie. Het Antwerpse luik opent
echter in de eigen woning aan de Wapper
met een tentoonstelling die ons Rubens
leert kennen als verwoed verzamelaar.
A. Van Dyck, Portretvan /sabel/a Brant, 1621
© Washington, National Gal/ery
P.P. Rubens (naar Titiaan), Diana en Callisto, 1628-1629
© Merseyside, The Right Hon. Earl of Derby
Reeds vanaf de 16de eeuw legden meerdere
humanisten, kunstenaars en vooraanstaande
staatslieden uit onze gewesten
verzamelingen van antieke oudheden en
eigentijdse meesters aan. Goltzius somt er
in 1610 alleen al voor het huidige grondgebied
België honderdveertien op, onder
meer: Abraham Ortelius, Nicolaas Rockox,
Lambert Lombard, Charles de Croy, Cornelis
Van der Geest en Rubens. Deze kabinetten,
opgesteld in 'Constkamers' getuigden van
geletterdheid en geleerdheid in perfecte
symbiose met kunstlievendheid en pracht
Rubens wist een van de omvangrijkste en
fraaiste verzamelingen in Antwerpen uit te
bouwen. De verscheidenheid aan genres in
zijn collectie Vlaamse en Italiaanse meesters
in de schilderkunst was haast onvergelijkbaar
en de waaier van objecten uit de
antieke oudheid en de Italiaanse
Renaissance adembenemend.
Tijdens zijn jeugd verbleef Rubens acht jaar
in Italië, tussen 16oo en 1608. Hij kopieerde
er verschillende Renaissancewerken naast
tal van antieke beelden, sarcofagen, kleine
bronzen beeldjes, gesneden munten en
cameeën. Rubens had een gedegen klassiek
onderwijs genoten en werkte nauw samen
met zijn broer Philip, erudiet en filoloog,
leerling van de vermaarde Justus Lipsius.
Deze laatste werd gedreven door een grote
verantwoordelijkheidszin ten opzichte van
de samenleving en baseerde zijn neo-stoïcijnse
filosofie op een grondige studie van
de oudheid. Zijn werk oefende een beslissende
invloed uit op Rubens. Albert, de
oudste zoon van Rubens, zal later een
kennervan antieke gemmen en munten
worden en als antiquarius een studie van de
'gemmae Augustea' publiceren, geïllustreerd
door Rubens zelf. Via zijn zoon verzamelde
ook Rubens een belangrijke collectie
antieke cameeën die later als inspiratiebron
dienden voor bepaalde compositieschema's
en iconografische thema's in zijn schilderkunst
Tijdens zijn verblijf aan de hertoglijke hoven
van Mantua en Genua wordt de schilderkunst
van Rubens gevormd en geschoold
door de grote Italiaanse voorbeelden. En dit
naar vorm, factuur en geest Van Titiaan erft
hij de vernieuwende creatieve gelaagdheid
van betekenissen in een leesbare compositie
en de zin voor psychologische beredenering
van profane en mythologische voorstellingen
zoals het zelfportret van Titiaan in
zijn eigen collectie getuigt. Bij Tintoretto
bewondert Rubens de gedrevenheid en de
dynamiek, de dramatiek van zijn schilderkunst;
bij Caravaggio de zintuiglijkheid en
de doorgedreven licht-donker schakeringen
en bij Veronese de rijke wisselingvan kleurschakeringen,
de kracht van de speling van
het licht in de verftextuur en de tactiele
pracht in het afbeelden van stoffen (zijde,
damast, fluweel en brokaat) en velerlei
materialen (koper, zilver, goud en brons).
A. Elsheimer,
De bespotting van Ceres
© Madrid, Musea Nacional del Prado
Triomfvan Constantijn (camee)
© Utrecht, Geld- en Bankmuseum
Het spreekt dan ook vanzelf dat deze
Italiaanse meesters niet ontbraken in zijn
collectie. Maar ook zijn voorgangers die de
Vlaamse school bekendheid gaven zoals
Quinten Mets ijs, Antoniszoon Mor, en tijdgenoten
zoals Jan Breughel en Adam
Elsheimer of door hem gevormde leerlingen
(Snyders, Van Dyck) ontbreken niet binnen
de muren van zijn herenhuis aan de Wapper.
Deze verzameling was een onmiddellijk
beschikbare catalogus aan ideeën en
motieven voor Rubens én zijn medewerkers.
En ze had bovendien een economisch nut:
hij kocht en verkocht
R
20 abonnees kunnen deelnemen aan
Rubens in hogere sferen, een geleide
wandeling langsheen de 'Rubens'kerken en
een verkenningvan de zeventiende-eeuwse
samenleving: oorlog en vrede, spiritualiteit
en mythologie, humanisme en zeden,
getuigenissen uit Rubens' leven ...
Aansluitend exclusief bezoek aan het
prachtige asterriethuis en een afsluitende
drink aangeboden door Dexia Bank.
Dit Rubensprogramma vindt plaats op
donderdag 6 mei om 14 uur. Deelnameprijs:
€ 10.00 per persoon.
Inschrijven vóór 20 maart 2004 via een brief
of kaartje aan Openbaar Kunstbezit in
Vlaanderen, Hofstraat 15, 2000 Antwerpen
of via mail info@okv.be.
De eerste twintig intekenaars worden
persoonlijk verwittigd.
Hecate Triformis
©Leiden, Rijksmuseum voor
Oudheden
Rubens' collectie, de concrete uitingvan zijn
prachtlievendheid en geletterdheid, is niet
meer volledig te reconstrueren. Het was
immers een verzameling in beweging.
Publicaties, zoals het testament en de
inboedelinventaris opgemaakt bij zijn dood
in 1640 alsook zijn correspondentie met de
Franse geleerde en antiquair Nicholas Fabri
de Peiresc getuigen van zijn kennis van
archeologiae en zijn appreciatie voor tijdgenoten
en geestesgenoten in de kunst en
wetenschap. Het Rubenshuis brengt zowat
negentig werken tesamen die voor de eerste
keer uit buitenlandse verzamelingen eindelijk-
zij het tijdelijk-terug naar huis keren.
Een mooier hulde aan deze grootmeester
kunnen wij ons niet indenken. En dat de
geest van Rubens als een verfrissende wind
weer door de vertrekken van het Rubenshuis
mag waaien ...
e_IIAK_]' I S C H
Zie Rubensagenda
bladzijde 38.
"
..
..
N
>
0
19

RUBENS Rubens herleiden tot zijn essentie
Na Antwerpen 93, toen de metropool aan de
Schelde Culturele Hoofdstad van Europa
was, groeide het idee bij het stadsbestuur
om regelmatig uit te pakken met grote retrospectieven
rond belangrijke Antwerpse
schilders. Zo ontstond een zesjarige cyclus
met Jacob jordaens in 1993, Antoon Van
Dijck in 1999 en voorzagen de citymarketeers
een grandioze Rubenstentoonstelling
in 2005. De plannen van Rijsel om tijdens
hun Cultureel Hoofdstadjaar uit te pakken
met een grote Rubensretrospectieve doorkruisten
dit schema. Eén van de grote
Rubenskenners achter de schermen is de
kunsthistoricus Hans Devisscher. Trouwe
lezers herkennen ongetwijfeld zijn 1 naam
omdat hij sinds vele
jaren de corrector is
van tientallen OKV-afleveringen.Aan
de voo
avond van Rubens
2004 hadden wij een
gesprek met de samenstellervan
de
Rubenstentoonstelling
in Rijsel en auteurvan
de volgende OKV-afle-
Een unieke opdracht
Hoe ben je bij het Rubensproject betrokken
geraakt?
Ik werkte zo'n acht jaar in het Rubenianum
(het Antwerpse studiecentrum rond Rubens,
pw) op een onderzoeksproject van het Fonds
voor Wetenschappelijk Onderzoek.Tijdens
die periode doctoreerde ik op het thema 'De
Aanbiddingvan de herders en de koningen
bij Rubens'. Dat was nog niet behandeld in
het grote Corpus Rubenianum. Maar na acht
jaar hielden de beurzen op en diende ik
ander werk te zoeken. Zo begon ik als zelfstandig
eindredacteur bij Antwerpen 93
waar ik meewerkte aan de catalogi van de
kunsthistorische tentoonstellingen. Van de
ene opdracht kwam de andere en nu werk ik
al méér dan tien jaar als zelfstandig redacteur.
Hoe kwam het museum van Rijsel dan bij jou
terecht?
Je laat je onderwerp natuurlijk nooit los. Van
in het begin planden de organisatoren van
Rijsel Culturele Hoofdstad een grote
Rubensretrospectieve. Omdat ze zelf
niemand in huis hadden om dit te organiseren,
kwamen ze raad vragen in het
Rubenianum en het Koninklijk Museum in
Antwerpen. Zo kwamen ze uiteindelijk bij
mij terecht.
P.P. Rubens, De annunciatie, voor1628
Geselecteerd voor de Rubenstentoonstelling in Rijsel
©Antwerpen, Rubenshuis - Fotodienst Stedelijke Musea
Bij iemand die hiermee eigenlijk geen grote
ervaring had. Wat was je eerste reactie?
Wow, zo'n kans krijg je natuurlijk maar één
keer in je leven. Tegelijkertijd rijst er ook
twijfel. Zal het wel lukken? Kan je vandaag
nog wel een belangrijk ensemble Rubenswerken
samen krijgen? Uiteindelijk maak ik
de tentoonstelling samen met Hans Vlieghe,
die ook voor het Rubenianum werkt.
Italië en terug naar Antwerpen
Wa t is het opzet, het concept van deze
tentoonstelling?
Rijsel wou een tentoonstelling maken met
als titel Rubens Universel. Een grote klassieke
overzichtstentoonstelling waarbij het
volledige kunstenaarschap van de
Antwerpse schilder aan bod komt, dus ook
zijn tekeningen en zijn architecturale
ontwerpen. De tentoonstelling bevat vijf
delen. Het eerste deel toont zijn jeugdwerk
vóór 16oo en zijn Italiaanse periode tot
1608. Rubens als jong talent met vroege
tekeningen naar de antieken, zoals de torso
uit het Belvedère en het schilderij Adam en
Eva .
Wanneer Rubens in Italië kwam, kon hij
vrijwel onmiddellijk beginnen werken aan
het hof van de hertog van Mantua, wat
bewijst hoe de Italianen al snel Rubens'
kwaliteiten waardeerden en ongetwijfeld
ook hoe al heel vroeg zijn 'public relations'
verzorgde. Uit die periode zien we fragmenten
van de schilderijen voor het hoogkoorvan
de jezuïetenkerk in Mantua. Maar
Rubens reisde ook rond en belandde zo in
Spanje waar hij het machtige ruiterportret
van de hertog van Lerma schilderde. In Italië
verbleef Rubens lange tijd in Rome waar hij
bij zijn oudere broer Filips woonde, een
geliefd leerling van Justus Lipsius en bibliothecaris
van kardinaal Ascanio Colon na.
Samen bestudeerden ze de Romeinse
Oudheden en mogelijk mede dankzij de
contacten van zijn broerverkreeg hij in
Rome in 1606 één van zijn belangrijkste
opdrachten: het schilderen van het hoofdaltaar
van de kerk Santa Maria in Vallicella.
"De schoonste en prachtigste gelegenheid
in Rome die mij ooit te beurt viel," schreef
Rubens hierover zelf.
Is de tentoonstelling chronologisch opgebouwd?
Niet volledig, het tweede deel toont de
werken van Rubens wanneer hij terug in
Antwerpen is en zijn relaties met de burgerij.
Waarom keerde Rubens terug?
Er is natuurlijk het verhaal van zijn moeder
die op sterven lag, maar bovendien waren
Rubens' relaties met de hertog wat verzuurd,
onder meer omdat betaling van zijn
maandgeld steeds langer uitbleef.
P.P. Rubens,
Ontwerp voor de
bekroning van
het hoofdaltaar
van de jezuïeten­
kerk in
Antwerpen
©Antwerpen,
Rubenshuis ­
Fotodienst
Stedelijke Musea
P.P. Rubens,
De kruisoprichting
©Provinciebestuur
Antwerpen
P.P. Rubens,
De kruisafneming
©Provinciebestuur
Antwerpen
Bovendien was het politieke en artistieke
klimaat in de Nederlanden en vooral dan in
Antwerpen duidelijk verbeterd. Het
Twaalfjarig Bestand bracht een periode van
rust en economische welstand. En na de
Beeldenstorm en de heroveringvan
Antwerpen door Farnese ontsond een
behoefte aan nieuwe bestellingen voor de
kerken. Het is juist dankzij de burgerij en de
vele relaties van Rubens dat hij bij zijn terug- E
keer onmiddellijk een reeks prestigieuze
opdrachten kreeg, waaronder één van de -;:
stad zelf: Oe Aanbidding der Wijzen, geschilderd
voor het stadhuis en nu te bewonderen
c
in het Prado in Madrid. De opdracht voor de
beroemde Kruisoprichting kreeg hij via
Cornelius Van der Gheest, geschilderd voor :
het hoogaltaar van de Sint-Walburgiskerk en :
de Kruisafneming voor de Kolveniersgilde ;
via Nicolaas Rockox, burgemeestervan
Antwerpen.
>
0
21

0
0
N
>
0
22
P.P. Rubens, Oe aanbidding van de herders
©Antwerpen, Sint-Jacabskerk -Fotodienst
Stedelijke Musea
Gra{P. P. Rubens in Sint-Jacabskerk
Rubens en de vorstelijke opdrachten
Terug in Antwerpen trad Rubens rond 1609
in dienst van de Aartshertog Albert en de
Infante /sa belle, maar hij hoefde niet bij hen
te resideren en mocht ook voor andere
vorsten werken?
Het was inderdaad uitermate uitzonderlijk
en het bewijst nog eens de status die
Rubens genoot en de vele privileges die hij
her en der kon afdwingen. Hij werd belast
metverschillende politieke missies na het
verstrijken van het Twaalfjarig Bestand,
waardoor hij bij andere koningen kwam en
daar hun uitzonderlijke kunstverzamelingen
ontdekte. Bij Filips IV in Spanje bijvoorbeeld
bewonderde hij het oeuvre van Titiaan wat
ongetwijfeld een belangrijke invloed op zijn
eigen werk had. De kleurenpracht van
Titiaan en de vlotte borstelstreken vinden
we nadien terug in zijn schilderijen.
Ook voor het Franse Hof gaat hij werken.
Voor Maria De Medici maakt hij niet minder
dan vijfentwintig doeken waarin hij het
leven van de opdrachtgeefster, de konigingmoeder
van Frankrijk laat begeleiden door
allegorische godenfiguren en helden. Op de
tentoonstelling zien we enkele schetsen ter
voorbereiding van deze schilderijen. Zijn
diplomatieke missies resulteerden uiteindelijk
in een poging om vrede te brengen
tussen Engeland en Spanje. Voor Karel i van
Engeland schilderde hij Oorlog en Vrede
waarin de weldaden van de vrede allegorisch
worden uitgebeeld en maakt een
Foto Lander Loeckx
duidelijke zinspeling op de vrede die
Rubens mee bewerkstelligd had. Dezelfde
koning Karel was zo tevreden dat hij Rubens
een enorme decoratie-opdracht meegaf, de
grote plafondschilderingen op doek voor de
Banqueting Hous in het Paleis Whitehall in
Londen. Maar hij werkte ook voor de
Spaanse koning, zoals de reeks van zestig
mythologische taferelen die hij diende te
maken voor het jachtslot van Torre de la
Parade van de Spaanse koning. Het was de
grootste opdracht die hij ooit kreeg en hiervoor
schakelde hij zijn atelier in.
Komen de religieuze werken ook aan bod op
deze tentoonstelling?
Absoluut, het is het vierde deel van de expositie.
We tonen niet alleen de werken die
werkelijk besteld waren door kerken, kloosters
en religieuze orden, maar we illustreren
ook dat Rubens soms daadwerkelijk mee
ornamenten en de architectuurvan kerken
hielp ontwerpen. Voor de nieuwe jezuïetenkerk
in Antwerpen maakte hij negenendertig
plafondstukken maar tekende hij ook ornamenten
van de gevel. We leggen ook een
verband met de vele religieuze opdrachten
die hij uitvoerde in het huidige Noord­
Frankrijk: altaarstukken voor de kerken en
kathedralen van Arras, Cambrai en van Rijsel
zelf.
Herontdekken of nooit weggeweest?
Die werken waren vermoedelijk makkelijker
te krijgen dan sommige anderen? Hoe begin
je eigelijk aan zo'n tentoonstelling?
je volgt de structuur van de tentoonstelling
en je zoekt telkens één of meerdere schilderijen
die de een of andere periode illustreren.
je krijgt dan een lange verlanglijst
met werken waarvan je hoopt dat je ze zult
krijgen. De musea in Frankrijk waren natuurlijk
wat toeschietelijker dan die aan de
andere kant van de wereld, maar toch
hebben alle grote musea of alle musea met
een belangrijk Rubensensemble werken in
bruikleen gegeven.
Welke werken konden onverwachttoch naar
Rijsel komen?
Ongetwijfeld het schilderij Oorlog en Vrede
uit Londen, maar ook twee schitterende
portretten uit een Engelse privé-verzameling.
Rubens schilderde die in Genua en ze
hadden evengoed in bruikleen gegeven
kunnen worden aan Genua, dat in 2004 de
titel Culturele Hoofdstad van Europa deelt
met Rijsel en trouwens ook Rubens in de
schijnwerpers plaatst. UitThe Philadelphia
Museum of Art komt dan weer de Strafvan
Prometheus, een schilderij dat hij samen
schilderde met Frans Snyders. In het laatste
deel van de tentoonstelling hangen er niet
minder dan negen wandtapijten, vaak
samen met hun respectievelijke ontwerpschetsen.

In welke mate verschilt deze tentoonstelling
van die van 1977?
Die was volledig chronologisch opgevat,
terwijl wij ook verschillende clusters hebben
rond thema's en genres. Er was toen ook
meer mogelijk. Het was de vierhonderdste
verjaardagvan Rubens geboorte in
Antwerpen. Heel wat musea hebben toen
uitzonderlijk werken uitgeleend.
Maar men moet al een stukje in de veertig
zijn om je er nog veel van te herinneren. Vele
jongeren hebben het nooit meegemaakt?
)a, elke generatie heeft natuurlijk recht op
een Rubenstentoonstelling. Maar de aanpak
en de kunstgeschiedenis evolueert ook.
Aanvankelijk was kunstgeschiedenis vooral
onderzoek van de bronnen, van archiefstukken
om zo te proberen een verband te
leggen tussen kunstwerken en kunstenaars.
Nadien evolueerde de kunstgeschiedenis
naar een geschiedenis van stijlen. Wie heeft
wie beïnvloed, wat is waaruit voortgekomen
enz. Nu proberen we de werken van Rubens
meer in een context te zien: zijn tijd, zijn
relatie met de opdrachtgevers, de typische
beeldtaal van de Contrareformatie. We
stellen ons onder meer de vraag hoe is kunst
de vertalingvan de opvattingvan zijn tijd?
EXT RA
Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen nodigt
20 abonnees uit op een bezoek aan de
tentoonstelling 'Rubens 1577-1640', onder de
exclusieve begeleidingvan de samensteller
Hans Devisscher.
Afspraak op zaterdag 15 mei 2004
om u.oo uur aan het Rijselse Paleis voor
Schone Kunsten.
Voor de liefhebbers lunchen we 's middags in
het beroemde visrestaurant L'Huitrière.
Dit meer dan honderd jaar oude restaurant in
pure art-decastijl ligt in één van de meest
pittoreske straatjes van Rijsel en behoort tot
de absolute top van de Noord-Franse
gastronomie. In de namiddag maken we nog
een begeleide stadswandeling in de culturele
hoofdstad van Europa.
Deelnameprijs: slechts 15 € per persoon, de
lunch in L'Huitrière kost 66 € (excl. wijnen).
Stuur vóór 15 maart 2004 een brief of kaartje
naar Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen,
Hofstraat 15, 2ooo Antwerpen of mail naar
info@okv.be. Vermeld met hoeveel personen
u wenst deel te nemen en of u de lunch neemt
in L' Huitrière. lndien u bij de gelukkigen
hoort ontvangt u nadien een bevestiging.
Ook het technisch wetenschappelijk
onderzoek krijgt meer en meer zijn plaats
in de kunstgeschiedenis en ook in de
Rubensvorsing.
Moeten we Rubens herontdekken?
Ja en neen. Om het even welk museum met
werken van Rubens beschouwt die als
behorend tot zijn topstukken. Hij wordt
overal gewaardeerd als een van de
grootste schilders ooit. Maar anderzijds
klopt het natuurlijk wel dat er kunstwerken
permanent aanwezig zijn in Antwerpen
waar wij allang niet meer bij stilstaan.
Dergelijke evenementen zijn een goede
aanleiding om dat extra in de verf te zetten.
Maar Rubens blijft een moeilijk kunstenaar.
Zijn werken zijn niet alleen fa ntastisch
geschilderd maar ze zitten ook intellectueel
goed in elkaar.
Is ergeen teloorgang van die parate iconografische
kennis? Wie kent nog al die
mythologische figuren en begrijpt de vele
toespelingen en allegorieën?
In 1977 zullen er ongetwijfeld meer mensen
de werken hebben kunnen 'lezen', maar er
is ook het esthetische aspect waarvoor je
niet noodzakelijk alles tot in de puntjes
moet begrijpen.
Wat bewondert u het meest in de figuur van
Rubens?
Vooreerst is hij natuurlijk een fa ntastisch
kunstenaar die een perfecte synthese
heeft kunnen maken tussen de Vlaamse
traditie, de invloed uit Italië en de erfenis
van de Antieken. Verder moet het iemand
geweest zijn met een enorm netwerk aan
relaties die hij voortdurend voor zich
inschakelde. Daarnaast was hij uiterst
erudiet en diplomatisch. Zijn korte opleiding
tot page zal hier ook wel voor iets
tussen gezeten hebben.
Weten we iets over zijn karakter?
Er zijn weinig zeer persoonlijke brieven
bewaard. Vorsers in de negentiende eeuw
durfden enorm veel romantiseren alsof
Rubens een soort bovenaards genie was.
Er bestaan toch getuigenissen dat hij én
een briefdicteerde en schetste en tegelijkertijd
een gesprek voerde met zijn gasten.
Dat klopt, maar wat is daar van waar en wat
niet? Het grote verschil met vroeger is dat
we nu die hele periode en de kunstenaar
Rubens veel nuchterder bekijken. We
proberen Rubens te herleiden tot zijn
essentie, zonder al teveel ballast.
Caermersklooster
Provinciaal Centrum voor Kunst en Cultuur
Vrouwebroersstraat 6 - 9000 Gent
tel. 09 269 29 10 - fax 09 269 29 11
e-mail caermersklooster@oost-vlaanderen.be
website www. caermersklooster.be
tentoonstelling
Rood veld
Ann Huybens en Patriek T'Hooft
The Flemish Primitives
van 13 februari t.e.m. 18 april
Graag onze e-nieuwsbrief?
mail naar: caermersklooster@oost-vlaanderen.be
"
Provincie
Oost-Vlaanderen
MUSEUM
Peter Benoit
Volledi g vernieuwd i nterieur
Op een interactieve manier bekijkt u
Peter Benoit vanuit een heel andere hoek.
Vijf vrouwen vertellen het verhaal
van deze grootse componist,
zijn leven, zijn werk, zijn betekenis.
Muziekdouches brengen zijn en andere muziek
uit de 19e eeuw.
Marktstraat 55-57, 8530 Harelbeke
056 733 470 museaharelbeke@yucom.be
Open op woensdag, donderdag
en tijdens het weekend.
-
.
.
E
.
,
"
.
.
0
0
..
23

IN BEELD Hoe schi lde rkunst en fotografie elkaar hebben beïnvloed
Geheugenmomenten op papier
Het is reeds uitvoerig getoond en
beschreven hoe Fernand Khnopff (1858-
1921) voor het realiseren van enkele van zijn
merkwaardige symbolistische schilderijen
een beroep deed op fotografisch materiaal.
Memoiries van 1889 is wellicht het werk
waarin de inspirerende waarde die door de
kunstenaar aan de fotografie werd toegekend
het sterkst naar voren komt. Op basis
van een zevental poses die Khnopffvan zijn
zuster Marguerite ensceneerde en op de
gevoelige plaat vastlegde, konstrueerde hij
een totaalbeeld, waarin de verschillende
houdingen van het model door de geschakeerde
lichtinvallen tot een grote compositie
werden verenigd.
Louis lgout,
Attitudenplank:
vrouwen, 1880,
205X135,
Bib/iothèque
nationale de
France
De kleurwisselingen van wit, geel, bruin over
groen en zwart bonden de momentopnamen
tot een nieuw picturaal geheel.
De foto was voor Khnopff en voorveel van
zijn tijdgenoten schilders een geheugen moment,
dat op papier werd vastgelegd. Het
urenlange poseren werd vervangen door
fotografische opnamen. Deze basisdocumenten
ondergingen vervolgens veranderingen
zoals herinneringen pas levend
worden wanneer ze terug in het geheugen
hun plaats krijgen en geconfronteerd
worden met de verbeelding van de kunstenaar.
De fotografie was dus de sluis tussen
model en uiteindelijk kunstwerk.
De relatie schilderkunst - fotografie was niet
nieuw. De fotograaf ]acques-Antoine Moulin
maakte fotografische naaktstudies van vrouwelijke
modellen. Deze 'studies naar natuur'
die de leerlingen van de academie gebruikten,
werden in 1851 door het assisenhofvan
de Seine als pornografisch bestempeld. De
auteur werd veroordeeld. Het jaar daarop
schonk hij deze foto's aan de keizerlijke
bibliotheek onder de vermeldingvan 'Etudes
photographiques'. Ook Eugène Delacroix
realiseerde in 1855 naaktstudies op basis
van foto's van Eugène Durieu. In zijn
dagboek schrijft hij: "Ik bekijk met passie en
zonder vermoeienis die foto's die gemaakt
werden van naakte mannen, dit bewonderenswaardige
gedicht, dit menselijk
lichaam, dat ik leer lezen ... "
Fernand Khnop{f,
Memoires, 1889,
Koninklijke Musea
voorSchone
Kunsten van België
Foto: Speltdoorn
"
0
0
N
0
...
a
>
.
0
25

"
.
E
.
,
.
.
c
.
-
.
0
0
N
>
0
RECHTS
EdgarDegas, Danseuse Ie bras
tendu, 1895·1896, 18ox130,
Bib/iothèque nationale de
France
UITERST RECHTS
Fernand Khnopff, De argwaan,
1893, 255 x 17a, privéca/leetie
ONDER
OscarGustavRejlander, The
Two Ways o{Life, 1857. 421x
810, Musée Nicéphore Niépce,
Chalon-sur-Saome
Er ontstaat een verbluffende binding
tussen schilderkunst en fotografie met het
gebruik van het glascliché. Fotografen
hadden het procédé uitgewerkt waarbij ze
het gevoelige papier in contact brachten
met een ingestreken glazen plaat waar ze
met een droge naald een tekening hadden
op aangebracht. De schilder Co rot zal dit
procédé van glascliché aanwenden om er
gravures mee te maken. Ook Courbet was
gevoeligvoor de fotografie. Zo schilderde
hij in 1874, naar een foto van Adolphe
Braun, het kasteel van Chillon in Zwitserland.
Zelfs de preraffaellist Rosssetti
nodigde in zijn Londense residentie de
fotograaf Parsons uit om zijn geliefkoosd
model, Jane Burden Morris, te fotograferen.
Later baseerde Rossetti zich op deze
foto's voor tal van bekende werken als
Droom (1868) en Pandora (1869).
Fotografie wordt kunst
De schilders gebruikten het nieuwe
medium fotografie als een schetsboek voor
hun doeken. Maar de fotografie op haar
beurt kwam in de ban van de schilderkunst
en wilde haar imiteren. Zo ziet met portretfoto's
die in een studio werden gerealiseerd
en de klassieke thema's als marines,
landschappen en stillevens op een geschilderde
achtergrond aanwenden. Een ware
revolutie zal ingezet worden wanneer,
onder invloed van het symbolisme, de foto·
grafie op haar beurt picturale effecten zal
gebruiken. Omstreeks 1890 ontstaat de
eerste internationale bewegingvan de
geschiedenis van de fotografie: het 'pictorialisme'.
Wereldwijd onstaan organisaties,
er wordt geëxposeerd en vergeleken. Prijzen
worden uitgereikt en jury's worden samengesteld
waaraan schilders zoals F. Khnopff,
beeldhouwers en kunstcritici deelnemen.
De fotografie had zich ontwikkeld tot een
ware kunst. Door het gebruik van allerhande
ontwikkelingstechnieken bereikte de fotograaf
een resultaat dat ver afstond van het
oorspronkelijke negatief. Picturale effecten
werden bekomen op basis van een spel van
grijswaarden, schaduw- en lichtmodulaties
en in enkele gevallen zelfs ophogingen met
pastel en olieverf. Wazig-scherp, afgezwakte
vormen en het gebruik van een raster dat de
fotografen bij de impressionisten hadden
gezien om de werkelijkheid te bekijken,
waren de fotografie binnengedrongen. Het
onderwerp deed niets ter zake. Het weze
architectuur, portretten, stillevens of
naakten, de estetiek van de schilderkundige
effecten had de fotografie omgevormd tot
een kunstvorm die zich met de schilderkunst
kon meten. De fotografie was een kunst
geworden, op dezelfde lijn als de Schone
Kunsten.
Maar de Schone Kunsten op hun beurt
beleefden een avant-garde. De droomwereld
van het symbolisme en de poëtische
aanbrengvan het impressionisme werden
geleidelijk aan verdrongen door de werke·
lijkheid van het modernisme. De schilderkunst
ging een nieuwe weg. Matisse, Braque
en Picasso waren de nieuwe tenoren.
De schilderkunst had nu niet meer de werkelijkheid
weer te geven. De weg was geopend
voor het expressionisme, het kubisme en de
abstrakte kunst.
De tentoonstelling legt het accent op de
kunst van de symbolisten en in het bijzonder
van Khnopff en belicht de wonderjaren van
de fotografie op een andere manier.
'ROND HET SYM BOLISME. fOTOGRAFIE EN
SCHILDERKUNST IN DE NEGENTIENDE EEUW'
Van 27 februari tot 16 mei 2004
Paleis voor Schone Kunsten
Ravensteinstraat 23
1000 BRUSSEL
Open: van dinsdag tot zondagvan 10 tot 18 uur,
op donderdagvan 10 tot 21 uur
lnfo o2 507 84 44
www. bozar.be

Archeologisch Museum Brugge
Brugge heeft haar musea onder één koepel
ondergebracht en onder één algemene
naam: Brugge Museum. De objecten zullen
in de toekomst logischerverdeeld worden
over de verschillende gebouwen en de
musea zullen ook samen één tijdsband
vormen. Zij vertellen het verhaal vanaf de
prehistorie tot vandaag.
Op 21 februari wordt een eerste afdeling
geopend die afgestemd is op dat grote
Brugge Museum-verhaal. Het gaat om een
afdeling uit het Archeologisch Museum met
als thema: het Brugge van vóór de middeleeuwen.
Zaterdag 21 februari wordt u al vroeg in het
nieuwe museale gedeelte rondgeleid vanuit
uw zetel in uw huiskamer of terwijl u nog in
bed ligt. De volgende dag, zondag 22
februari, gaat Herwig Verhovert dieper in op
de rest van de collectie.
Uitzending :
zaterdag 21 en zondag 22 februari 2004.
Archeologisch Museum
Brugge
FotoMuseum Antwerpen
Op zaterdag 20 maart vindt de langverwachte
heropening plaats van het Foto­
Museum Provincie Antwerpen. Het is sinds
1986 ondergebracht in een oud pakhuis aan
de Waalse Kaai. Het museum is twee jaar
gesloten geweest, maar eind maart zal het
de bezoekers opnieuw verwelkomen met
een nieuwe museumopstelling en een
nieuwe vleugel, een ontwerp van de
Belgische architect Georges Ba i nes.
De collectie van het Antwerps Fotomuseum
is één van de belangrijkste van Europa,
zowel wat foto's als wat foto-apparatuur
betreft.
Uitzending :
zaterdag 20 maart.
Uit de collectie van het FotoMuseum Provincie
Antwerpen: Edward Weston, Cabbage Leaf
"
.0
.
..
..
..
N
>
..
27

.
0
0
N
0
.
=
>
"
0
28
REPORTAG E
Te r gelegenheid van de
veertigste verjaardag van
Openbaar Kunstbezit in
Vlaanderen vierden vele
honderden abonnees feest op 15
november 2003 in het Brusselse
Jubelpark.
De abonneedag begon met een
Klara ontbijtuitzending, gevolgd
door rondleidingen in het
Legermuseum, rond het
jubelpark en op de
tentoonstellingen 'Vietnam' en
'Da Pompei a Roma'.
Tijdens de abonneedag
organiseerde OKV een
academische zitting en een
museumdebat.
Kunstbezit openbaren
Terugblikken en vooruitkijken
jean-Pierre Van der Mei ren, voorzitter van de
Raad van Beheervan Openbaar Kunstbezit
in Vlaanderen, opende de academische
zitting met een korte historiek en concludeerde:
"Architectuur, het kunstambacht,
kleinere en vergeten musea: alles kreeg en
krijgt op een kwaliteitsvol! manier
aandacht van Openbaar Kunstbezit in
Vlaanderen, dat een erfgoedtijdschrift is
nog voor de term ingeburgerd geraakte. Wie
de grote diversiteit van veertig jaar OKV
bekijkt, kan alleen maar vaststellen dat de
impact van de honderden afleveringen die
generaties Vlamingen hebben gelezen
onmeetbaar is."
Paul Van Grembergen, Vlaams minister van
Binnenlandse Aangelegenheden, Cultuur,
jeugd en Ambtenarenzaken, hield een opgemerkte
feestrede. Hij feliciteerde OKV, "een
erfgoedpartner met een lange staat van
dienst die een schitterende opdracht heeft
vervuld." De minister benadrukte dat er de
voorbije veertig jaar in het Vlaamse erfgoedlandschap
heel wat ten goede is veranderd:
beeldende kunsten zijn niet meer het privilege
van een elite, musea zijn niet langer
verlaten tempels, de overheid verfijnde de
regelgeving en verhoogde de subsidies, er
kwamen nieuwe organisaties die mee zorg
dragen voor en nadenken over ons erfgoed,
die het publiek er laten mee kennismaken.
"Tussen al dat jong geweld heeft Openbaar
Kunstbezit in Vlaanderen een eigen plaats,"
zei Paul Van Grembergen. Hij nodigde OKV
uit de discussie over die specifieke positie
niet uit de weg te gaan: "Kiest het tijdschrift
het standpunt van bevoorrechte getuige en
kritische stem in een veranderende wereld?
Blijft de optie behouden een mooi uitgegeven
publicatie aan te bieden temidden
van de vluchtige kunst- en cultuurbijlagen
van kranten? Dient Openbaar Kunstbezit in
Vlaanderen zich te concentreren op musea
en tentoonstellingen of de focus te
verruimen tot het brede erfgoed?"
Kunst is er voor iedereen
Op de academische zitting stelde professor
Willem Eli as, hoogleraar aan de VUB en
voorzitter van de Va kgroep Sociale en
Culturele Agogiek, dat OKV de voorbije
veertig jaar de boodschap heeft uitgedragen
dat kunst begrijpbaar is, dat kunst ervoor
iedereen is. "Deze vanzelfsprekendheid
heeft zijn gevaren," aldus Willem Eli as.
"OKV had een soort educatief middel
kunnen zijn dat, zoals zo vaak gebeurt, het
omgekeerde bewerkstelligt van wat het
beoogt. Ik meen dat dit gevaar op pedanterie
veertig jaar lang omzeild is geworden.
Het 'openbare' van OKV is niet zozeer dat ze
kunstwerken effectieftoegankelijk maakt,
maarvooral dat ze de boodschap uitzendt
dat elk kunstwerk openbaar kan gemaakt
worden.
Men moet inderdaad deze boodschap van
de museumdaken schreeuwen. Men kan in
een gemeenschap nooit genoeg het belang
van kunsteducatie benadrukken. Een kunstwerk
is maar kunstwerk in de mate dat het
begrijpend of aanvoelend geïnterpreteerd
wordt. Hoe meer interpretatie, hoe meer
Foto's: Lander Loeckx
kunst. De reconstructie, re-creatie van het
kunstwerk in de hoofden van de toeschouwers
is even belangrijk als de creatie door
de kunstenaar.
Een educatie is een 'inter-esse', ertussen
zijn, er iets mee te maken hebben, participeren.
Het educatieve is niet gelegen in de
kennisvergaring over objecten, al dan niet
met het oog op het zich toe-eigenen van een
cultuur die nodig is om bij een sociale groep
te horen. Maar het zit wel in het overwinnen
van de moeilijkheidsgraad om zicht het
vreemde eigen te maken. Het openbare mag
zich dan ook niet beperken tot het ontsluiten
van verborgen kunstwerken, het moet ook
het werk openen in de geest van de
toeschouwer. Het kunstbezit moet niet
alleen openbaar gemaakt worden, het moet
geopenbaard worden."
Musea morgen
Nog op de abonneedag organiseerde
Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen een
debat over de toekomst van onze musea.
Panelgasten waren: Sylvie Dhaene, directeurvan
het Gentse Huis van Alijn; Paul
Huvenne, directeur van het Koninklijk
Museum voor Schone Kunsten
Antwerpen; Patrik Lefevre, conservatordirecteur
van het Koninklijk Legermuseum,
en PeterVan Mensch, docent
Theoretische Museologie aan de
Reinwardtacademie in Amsterdam.
Joris Capenberghs, kunstwetenschapper,
antropoloog en docent aan de Opleiding
Cultuurmanagementvan de Universiteit
Antwerpen, lanceerde het debat met stellingen
zoals: musea zijn niet langer de
stoffige, statische encyclopedieën die ze
vroeger wel waren; de meeste traditionele
musea bezitten heel veel objectgerichte
maar weinig publiekgerichte
kennis; musea zijn oorden van herinnering
en verbeeldingspaleizen; objecten,
relicten en kunstwerken spreken niet
voor zich maar behoren interpretatie.
Dat musea oorden van herinnering zijn,
daar was iedereen rond de tafel het over
eens. "Musea hebben als essentiële
opdracht het erfgoed te bewaren voor het
collectief geheugen," benadrukte Paul
Huvenne. Maar focussen ze niet te veel
op mediagenieke tijdelijke tentoonstellingen?
Patrik Lefevre verklaarde ze
vanuit de noodzaak extra middelen en
aandacht te genereren. Sylvie Dhaene
was duidelijk: " Musea zijn geen decors
waar mensen moeten doorlopen om een
tentoonstelling te bezoeken. Het is de
hoogste tijd dat we daar tegen ingaan."
"Het zal niet gemakkelijk zijn," sloot Paul
Huvenne daar bij aan, "maar laat ons
tentoonstellingen maken over onze
permanente collecties, even mooi en fris
als de tijdelijke evenementen."
PeterVan Mensch kwam cru uit de hoek
met de stelling dat een museum met
tijdelijke tentoonstellingen een 'mislukt'
museum is. "En dat geldt ook voor een
museum met een educatieve dienst,"
voegde hij er aan toe. "Educatie moet
geïntegreerd zijn in alle museumactiviteiten."
Dit ontlokte bij de Vlaamse
panelleden de bemerking dat wetenschappelijk
onderzoek over publiekswerking
en communicatiespecialisten meer
dan welkom zijn. "Geef ons de ruimte en
de middelen," klonk het in koor.
Zwart op wit
"Hierbij willen we u bedanken voor de mooie
citytrip naar Oudenaarde die we aangeboden
kregen als winnaars van de wed strijdvraag.
We genoten van de musea en enkele streekcafés
onder andere in Ename, Mater en
Oudenaarde zelf. Echte aanraders! De enorme
culturele rijkdom die ons landje te bieden
heeft, oversteeg het miezerige, druilerige en
killige Belgische weer en deed ons desalniettemin
in een vakantiestemming wanen."
Lydia Pa u lissen, OKV-abonnee uit Overijse
"Naar aanleiding van de veertigste verjaardag
van OKV hebben we deelgenomen aan de abonneedag,
waarvoor hartelijke dank. Ik denk te
mogen stellen dat het een geslaagde dag was,
zowel voor de organisatie als voor de leden. In
eerste instantie viel het me wat tegen dat mijn
eerste keuze, de tentoonstelling 'Van Pompei
tot Rome ', niet op mijn programma stond,
maar bij nader inzien bleek uw keuze voor mijn
tweede optie een schitterend idee. We hebben
een zeer mooie, leerzame dag gehad in de
Europawijk en de jubelparksite. Hartelijk
dank."
Erik Lambert
"Niettegenstaande een chaotisch begin van de
rondleiding over Pompei en ook, maar toch in
mindere mate, bij de rondleiding in de tentoonstelling
over Vietnam hebben we genoten van
een prachtige dag. Twee fa ntastische gidsen
hebben ons daarbij begeleid. Echt bedankt
voor dit prachtig initiatief."
Antoon Verdu en Miet Vanbelle
"Mijn vrouw en ikzelf mochten twee rondleidingen
meemaken. Beide waren een succes
met goede gekwalificeerde gidsen. Tevens
bedacht u ons op een afgewerkt onthaal. Voor
dit alles oprechte dank. Van harte wensen we
OKV nog minstens tien jaar erbij."
}os Berben en Magda Koninckx
"Een echt gemeende dankmail vanwege de
gelukkige winnares van de citytrip naar Praag.
De abonneedag was prachtig. Het legermuseum
is echt indrukwekkend, groots, zalig
ouderwets (niet pejoratief bedoeld). Hopelijk
gaat met het moderniseren dat aspect niet
verloren.
Het begon al met het ontbijt van Klara. Herwig
Verhovert is elk weekeinde al een disgenoot.
Een leuke wandeling in het jubelpark en een
stuk van de enorme verjaardagstaart.
Ondertussen werd er stevig gezocht... met
resultaat. Een portie geluk niet te vergeten.
Kortom, een dag om la ng te onthouden."
Frieda Vandenbussche, OKV-abonnee uit
Steendorp
.
0
0
N
0
.
:::
>
"
0
29

KUNSTrOER Onderdompelen in het Zwarte Goud
De steenkoolontginning in Limburg heeft
grotendeels het gezicht van de provincie
bepaald. Patrimonium, landschap, samenleving
en cultuur: stuk voor stuk dragen ze
onmiskenbaar de stempel van de mijn, ook
nu nog, twaalf jaar na de sluiting van de
laatste 'put'. De vroegere mijnstreek leeft
nog volop. De dramatiek, mystiek en cultu·
rele rijkdom van dit uniek stuk Vlaams
erfgoed spreken tot de verbeelding. Wie wil,
kan zich helemaal onderdompelen in "het
Zwarte Goud".
De imposante erfenis van de mijnwerker
Met dit boeiend arrangement beleeft u volop
het rijke mijnverleden van Limburg.
'Charbonnages de Beeringen' is immers de
meest uitgebreide en authentieke mijnsite.
In het Vlaams Mijnmuseum of via het Pad
van de Mijnwerker ervaart u het harde
'labeur' van weleer. Ex-mijnwerkers
zijn uw gidsen en
vertellen uit eigen ervaring.
Tijdens uw zwerftocht
door het mijnverleden
puzzelt u alle facetten
van het leven in en
rond de mijn bij
elkaar. U bezoekt de
immense industriële
mijngebouwen, wandelt
door de mijncité, beklimt de
panoramische mijnterril en u
heeft verrassende ontmoetingen
in de kleurrijke smeltkroes van
culturen. U proeft hun typisch 'vreemde'
keuken en geniet van de prachtige moskee.
In het spoorvan de mijnwerker
Er zijn nog meer belevenisvolle arrangementen
die u van dichtbij laten kennismaken
met de boeiende mijnerfenis en de
multiculturele leefgemeenschap van de
mijncités. U kan bijvoorbeeld logeren in een
voormalig logementshuis voor mijnwerkers
in het hart van de cité Winters lag. Kiest u
voor het Zebra-arrangement, dan gaat u per
fiets ofte voet op cultuurpad door Heusden­
Zolder. Zo springt u ook even een allochtoon
verenigingslokaal of etnische handelszaak
binnen voor een proevertje of een praatje ..
Bovengrondse juweeltjes
De mijnen leven voort in de specifieke
mijnarchitectuur, multiculturele samenleving
en gastronomie. Ook het landschap
geeft u dat unieke 'wauw'-gevoel. Nergens
anders spelen industrieel erfgoed en natuur
zo mooi op elkaar in. Ranke schachtbokken
torenen als industriêle
piramiden uit boven
een woud van groen.
U ontdekt ook een
grote rijkdom aan
religieuze
gebouwen, die
de 'gastarbeiders'
via hun
cultuur mee·
brachten: Turkse en
Marokkaanse moskeeën,
de Mijnkathedraal
vol flonkerende kristallen
in Zwartberg, de Oekraïens-Katholieke
kerk met een prachtige iconostase, de
koepels van de Oekraïens-Orthodoxe kerk ...
Enkele kan u met een gids bezoeken op 14
maart.
Vergeet ook niet binnen te lopen in het
Museum van de Mijnwerkerswoning in de
groene tuinwijk van de cité Eisden
(Maasmechelen). Hier ziet u hoe de mijnwerkers
leefden buiten de mijn. Alsof u opnieuw
naar de jaren '30 terugkeert.
onuitputtelijk
rg
Lus van het Zwarte Goud
Fietsers verkennen de Limburgse mijnstreek
best via de Lus van het Zwarte Goud. Deze
themaroute op het geroemde fietsroutenetwerk
van Fietsparadijs Limburg leidt u langs
alle bezienswaardigheden van de Limburgse
mijnstreek. Goed voor dagenlang fietsple-
zier! Op 20 juni zet Limburg er zelfs een heel
fietsevenement rond op. En op 12 september
(Open Monumentendag) barst er de jaarlijkse
Mijnhappening los. Stuk voor stuk
ideale gelegenheden om de Mijnstreek
enkele dagen te ontdekken.
Info en brochures:
Toerisme Limburg
Willekensmolenstraat 140,
3500 Hasselt
tel. 011 23 74 50
fax 011 23 74 66
info@toerismelimburg.be
www.toerismelimburg.be
©Foto's
Toerisme Limburg,
EddyDanië/s
XTR
Gratis mijnarrangement,
geldig voor twee personen
Win het mijnarrangement ter waarde van
346 euro: 2 overnachtingen (voor 2
personen) met streekontbijt, 3 maaltijden,
bezoekaan 2 mijnlocaties, huurfiets en
fietskaart of golf-, zeil- of surfinitiatie.
Wat moet u hiervoor doen?
Zoek hetjuiste antwoord op de vraag:
van wie is het citaat "Goede schilderijen,
ook al noemt men ze landschap of
stilleven, zijn immer zelfportretten"?
Stuur vóór 31 maart 2004 een kaartje met
uw antwoord naar Openbaar Kunstbezit in
Vlaanderen, Hofstraat 15,
2000 Antwerpen
of mail naar info@okv.be.
.
0
0
N
0
..
z
..
>
0
31

E
•
0
0
N
0
..
.
..
>
.
0
32
Actuele architectuur in West-Vlaanderen
De tentoonstelling is het resultaat van de vierjaarlijkse wedstrijd
voor architectuurvan de provincie West-Vlaanderen en toont aan
de hand van grote kleurenfoto's, plannen en maquettes hoe in
de provincie hedendaagse architectuur wordt bedreven. Het is
een erg boeiende tentoonstelling die ook door niet-architecten
kan worden geproefd en gesmaakt. Er wordt aandacht besteed
aan zowel woningen als bedrijfsgebouwen. Buitenbeentje en exaequo-laureaat
is de Kluis Peire in Knokke. Dit gebouw, een huis
in de rij, en één van de geliefkoosde verblijfplaatsen van wijlen
schilder Luc Peire, herbergt nu de stichting met zijn naam. Met
veel respect voor bestaande elementen, als de wandelweg van
het huis naar het atelier, is toch een zeer oorspronkelijke, architecturale
realisatie tot stand gekomen die niet enkel de jury kon
bekoren maar zeker uitnodigt tot een plaatsbezoek.
Nog een huis in de rij in Assebroek (Brugge) is de andere
laureaat. Een compacte woning met een erg eenvoudig plan dat
het resultaat is van een intelligente en originele aanpak. De
woning schrijft zich in het straatbeeld maar straalt toch een
eigen identiteit uit, een beter visitekaartje konden de bewonersarchitecten
zich moeilijk wensen.
Wie geïnteresseerd is in architectuur of wie wil gaan
(ver) bouwen doet er goed aan om die tentoonstelling eens
grondig te gaan bekijken. (DR)
Venetiaanse Gaanderijen te Oostende, tot 29 februari.
Broelmuseum, Kortrijk van 7 maart tot 2 mei.
Keuze van de redactie
Khnopff-retropsectieve in de Koninklijke Musea voor Schone
Kunsten van België
Va nmorgen in de trein zag ik een Khnoppf-schilderij. Het was
mistig en nog wat schemerig buiten en de lampen op straat
wierpen een spookachtig schijnsel op de gebouwen. Als je door
het raam naar buiten keek, zag je net een schilderij van Fernand
Khnopff. Zijn kunstwerken blijven nog lang op je netvlies natrillen,
zoveel is duidelijk. De KMSK die de grootste verzameling van
werken van deze Brusselse schilder in huis hebben, maakten een
schitterende retrospectieve met veel zorg en toewijding. De
tentoonstelling is thematisch opgebouwd en hier en daar smokkelden
de makers er subtiel een schilderij in van een tijdgenoot
van de symbolistische schilder. Het zijn bij wijze van spreken de
schilderijen zelf die je erop wijzen want de naamplaatjes zijn
overal bescheiden en uniform wat de bezoeker tot aandachtig
kijken dwingt. Ook aan de inrichting is veel zorg besteed. De
tentoonstellingsmakers inspireerden zich op de inrichting van zijn
eigen huis, op het decor en de motieven tijdens de tentoonstelling
van de Wiener Secession waar Khnopffveel exposeerde.
Niet minder dan 280 werken illustreren het kunstenaarschap van
Fernand Khnopff. Schitterende pastels, tekeningen en zelfs beeldhouwwerken
bewijzen zijn veelzijdig talent. Zowat alle topwerken
zijn aanwezig en de weelderige expositie eindigt met het enigmatische
schilderij Liefkozingen. Spijtig dat de uitleg zo beperkt is.
Sinds enige jaren verbieden de Koninklijke Musea geleide
bezoeken in hun grote retrospectieven zodat ervoor de geïnteresseerde
leek niet anders opzit dan een audio-guide te huren. De
tentoonstelling reist nadien naar het buitenland waar men er nu
reeds reikhalzend naar zit uit te kijken. Zoveel is zeker. (PW)
Fernand Khnopff 1858-1921
Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België,
RegentschapsstraatJ, 1000 Brussel
Nog tot 9 mei 2004
Van dinsdag tot en met zondag van 10 tot 17 uur, donderdag tot 21
uur; gesloten op maandag
Info: 02 soB 32 11 en www.fine-arts-museum.be.
Fernand Khnopff
Herinnering aan Brugge. De ingang van het begijnhof (1904)
Pastel op papier, 17 x 43.5
Fernand Khnopff
Portretvan Morguerite Khnop{f(1BB7)
Olieverfop doek, gemarou{leerd op paneel, 96x 74,5
Brussel, Koning Boudewijnstichting

Neanderthalers in Europa
Nog tot 19 september 2004
kan je in het Provinciaal
Gallo-Romeins Museum in
To ngeren wandelen tussen
verrassend realistische
Neanderthalers. Knappe
visuele scènes verbeelden
hun dagelijks leven.
Bewegende beelden en
geluiden versterken deze
beleving.
We maken kennis met het neanderthaler-kind Orf. Hij neemt de kinderen
mee op zijn avontuur doorheen de ijstijd.
"Ik vind het spijtig dat dat kindje doodgaat." (On a 6j)
"Ik vind het heel leerrijk. Het is wel raar dat ze uitgestorven zijn."Oules
8j)
Deze tentoonstelling deed ons de tijd vergeten. We werden volledig
opgeslorpt door het gegeven. (LVDW)
Neanderthalers in Europa
Nog tot 19 september 2004
Provinciaal Ga ilo-Romeins Museum, Kielenstraat 15,
3700 To ngeren
Maandag van 12 tot 17 uur, dinsdag tot vrijdag van 9 tot 17 uur, zaterdag,
zon- en feestdagen van 10 tot 18 uur.
Te l. 012 67 03 30
en www.neanderthalers.be.
Luc Vincent, Square
Moon voor Modulor,
2998
Cloire Botai/Ie en Poullbens, H20-to{e/ voor Bu/o, 2994
Iconen van design in Vlaanderen
De tentoonstelling Iconen van design in Vlaanderen is de
eerste in een reeks die het Vlaams Parlement in De
Loketten wil organiseren. Deze schitterende expositieruimte
is de vroegere lokettenzaal van de Postcheque en
maakt deel uit van het Huis van de Vlaamse Volksvertegenwoordigers.
Naast tentoonstellingszaal herbergt De
Loketten een bezoekerscentrum met informatiepunt,
cafetaria en winkel.
Bij iconen van design in Vlaanderen denkt men onmiddellijk
aan onze modeontwerpers uit Antwerpen of aan het
werk van Maarten Va n Severen. Deze tentoonstelling laat
zien dat ook andere Vlaamse vormgevers die status
verdienen. Vele objecten zijn bekend en onbekend tegelijkertijd.
We herkennen ze maar weten niet dat ze door
Vlamingen vormgegeven zijn. Zoals de H20-tafel, het
'archetype' van de kantoorbureau, door Claire Bataille en
Paul lbens gecreëerd voor Bulo. Of de hightech Namadlamp
van Jean Meyfroid die nog steeds gloeiend actueel
is. En wie weet dat zowel een Bentley als een Skoda
Octavia werden ontworpen door Dirk Van Braeckel? Of dat
de Citadis Tram van Philippe Neerman rondrijdt in Dublin,
Porto, Stockholm en Nantes? We komen ze allemaal
tegen: de Fundamental in de Basiccollectie van Kipling
(Tin a Debo), trendsettende balkbrillen van Patriek Hoet,
de Samsonite-aktentas van Erik Sijmons, de betaalterminal
van Verhaert, de stoffen van Katrien Rondelez voor
Toyota, de Oyster Family van Tu pperware ontworpen door
Victor Cautereels ...
De tentoonstelling geeft een prachtig beeld van wat er de
laatste tien, vijftien jaar in Vlaanderen op het gebied van
design gebeurde. Ze behandelt meubelen, verlichting,
mobiliteit, bagage, zilver, accessoires, elektronica,
textiel, glas, keramiek, consumptiegoederen en grafische
vormgeving.
Enig minpunt is dat de grafische vormgevers, waaronder
Rob Buytaert die de OKV-afleveringen en het OKV-feestboek
Herinneringen vormgeeft, ietwat in een hoekje zijn
weggestopt. Ze verdienen beter. (MV)
Dirk Van Broeckel, Fobio voor Skodo, 2999
Iconen van design in
Vlaanderen
De Loketten, Ijzerenkruisstraat
99, 1000 Brussel
Nog tot 10 maart 2004
Va n maandag tot en met
zaterdag van 10 tot 17 uur,
gesloten op zondag
.
0
0
N
0
.
::
>
"
0
33

WEBSTEK De comeback van P. P.
---- ---- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --- -- -- - -.-
::
ft
•
0
0
N
0
..
.
::
>
.
0
34
Men zal er niet aan kunnen
ontsnappen: Peter Paul Rubens
is helemaal terugvan
weggeweest!
De laatste belangrijke
Rubenstentoonstelling dateert
al van 1977, maar als het aan
Antwerpen ligt, wordt 2004 hét
comebackjaarvan Rubens.
Wie Rubens tot nog toe enkel associeerde
met volslanke dames, krijgt de komende
maanden voldoende kansen om het oeuvre
van deze meester in al zijn facetten te
(her)ontdekken. Tussen 6 maart en 12
september lopen er in de Rubensstad maar
liefst zeven tentoonstellingen die Rubens
als een veelzijdig en invloedrijk man portretteren.
Een compleet overzicht van deze en
heel wat andere activiteiten vindt u op de
informatieve en amusante RubenS2004·
webstek van de vzw Antwerpen Open.
I!Mtlnd a.Mcl t:Xtrt
.. _ . .. J.il !:! a.- .iJ"_ tt- -· J
Aau Jilt1

Dan maar de verschillende Antwerpse
Rubenslocaties te voet verkennen?! Met
behulp van het Rubenswandelboekje en vier
wandelroutes kan men gaan speuren naar
sporen van Rubens in het stadsbeeld.
Behalve wandelingen worden er ook allerlei
workshops, lezingen, cursussen enzovoort
georganiseerd. Dit aanbod · voor volwassenen
en kinderen - vindt u terug in de
rubriek 'Rubens in de rand'. Hier kan de
regelmatige bezoekervan deze website zich
via persknipsels tevens op de hoogte
houden van de laatste nieuwtjes rond
Rubens in binnen- en buitenland. Spijtig
genoeg zijn sommige links verouderd, maar
eens het Rubensjaar van start gaat, zal hier
ongetwijfeld een overvloed aan nieuws te
rapen zijn.
8l:ttft:l """"*' a.ld P'M'Cirilten fxbt ..
..,,_ - .... · .:l!l s a- .iJ'- q- .o1 -6- .J
_,tl .... ·l--·-·""'
.__ P.P.
RUBENS
.... ..
ProQrammt
T1okttf
e-,hop
Prektlsc:n. lnfo
....
... pennanen1 In AntwerpH,
-teni:OCII'\QMtt!ldln2114,
... Rubant In de rutf,
Rubenll .oor tor .... sMfrMks.
... Ru be nt junlor
r.r-
--1 ::ll /I W'XJ.I \,10
Resuaten enqu6to populairste Rubonaachlldertj
Zijn o"dtrs zijn belden .tkomstiQ utt Antweroen, mur vluchten ne.tr
Dultsltnd wear hij o•bo,.n wordt.
ZOn veder over1i)dt: waMeer hiJ 10 JNr is, waarop ZIJn moedor met
drie vtn hur ldndertn n.or Antweroen taNQkeon.
Z1Jn eerrte kunrtulbno 11 een rt;ekt kopikerunoen n.o,. de orote
must.r Holbeif'l: hiJ is nauw.kjks l-3 )eer oud.
ZQn kunstunrunurn wordt: uitQediept bJd.fls een edlt."o• vr•!'ld
tour door Jt.Ji6, met eon intermn:o '" Sp.nJO
Zijn liefde voor het ""oord evenurt zijn schildtrtpenltl hij schrijft
durzenden bOnen en nobtie1.
Zijn op dre chtQ ners bitWieenden net ZOYHI .-15 &ill Gates, l"r.r\ÇO!t
Mitterend of Koli Annan vend1.t9, m .. r Nj voelt zltfl niet te min om
ook voor .tndertn • een kll)tl ln Mtdrid, een ebdl.l ln AIJUI, ttn
h.ndelur uit Genue, ''" vriend in AntWtrpen • opdrachttn te
Vlrvulltn .
Zijn sntüt n.'letn dOtt heerstN vrtz:tn VO(If' brtlndn1Jn; els
bevGOrrectlt mM\ moet hij dan ook nauwelijks noo belastno beulen.
ZIJn stijl is btrokt ntelbCJt;nt1 comrn.x, boeiend en verrassend.
Zl)ft pltt\lrtle t,.l .nsolreatt kuns:ten,.,., totver .n 6e ttde eel.Hif,
Zijn .... .- s.ltft oloneutt z:et.n lf'l LDnden, Mlldnd, Mûnc::hen, Perijf, St.
Pet:ao. W&JilJnQton, Wenen en Ant•erpen.
Zijn c•uvre is ilit W.ttrnetion•le «udleobjec:t oeworden, •-" •n
Antw•rp•n zijn r\l•r.l•v krij;t in h.t Corpus Rubenienum L.ud\'IÎ!J
&l.lrdllnl .
Zijn num lt verbonden .." zijn rud tlt die van warttol "" Ne"
'l'orlc.
Zijn JQd utt hem 1n 1917 mtt ••n meoa-up,oJrtle, maer ook mtt
noetan, m11rlden, b1ertn, worsteq an broden.
ZIJn hwt tn orafmonument stetn in Antwtrpen.
ZIJn st.n

E
-
.
0
0
N
0
..
.
::
Gids voor Architectuur in Gent
De auteurs van deze architectuurgids hebben gedurende maanden
zowat alle straten van de Gentse binnenstad afgestruind en ook nog
eens een gebied daarrond binnen ongeveer één kilometer van de
laat-zestiende-eeuwse stadsomwalling zodat ze ook de twintigsteeeuwse
stadsuitbreiding in het bestand konden opnemen. De gids is
immers bedoeld om daadwerkelijk als wandelgids te worden
gebruikt door zowel toeristen en bezoekers als inwoners met een
boontje voor architectuur. Het stevig uitgevoerde boekwerk bevat
een vijfhonderdtal gebouwen en geeft op die wijze een overzicht van
zo'n duizend jaar bouwgeschiedenis. Uiteraard hebben de auteurs
zich moeten beperken zowel in hun keuze als in hun beschrijvingen
en commentaren. De gebouwen die opgenomen werden zijn vanaf de
straat duidelijk waar te nemen en over het algemeen goed bereikbaar
voor wandelaar en fietser.
Dirk laporte verzorgde een situerende inleiding die een beknopt en
vooral helder overzicht geeft van de bouwgeschiedenis zoals die zich
in Gent heeft gemanifesteerd. Voor wie onbekend is met de Gentse
ontstaansgeschiedenis en niet geneigd is om een dikke turf hieromtrent
te doorworstelen is dit meteen meegenomen. In kort bestek
kan hier veel worden geleerd.
Hierna worden de gebouwen zelf behandeld. Ze zijn gerangschikt
per straat in alfabetische volgorde en met de meest recente huisnummers.
Voor de commentaar is beroep gedaan op bestaande
publicaties of licentiaatsverhandelingen.
Deze gids is een goede aanwinst en aanvulling op reeds bestaande
publicaties, spijtig dat er geen plaats is voorzien voor een eenvoudig
plattegrond per gebouw, een gegeven dat mij onontbeerlijk lijkt in
een architectuurgids.
Anderzijds is de aandacht voor eigentijdse architectuur in de gids
eerder beperkt, dit is begrijpelijk omwille van de omvattende bedoeling
ervan en de veelheid van interessante gebouwen uit het
verleden. Misschien moet de uitgever maar eens denken aan een
reeks architectuurgidsen die zich concentreren op de gebouwen van
de 2oste en de 21'1" eeuw. Er is een
publiek dat daar bijzonder veel
belangstelling voor heeft en dat
wordt bewezen door de gidsen
voor moderne en hedendaagse
architectuur die in vele buitenlandse
steden voorhanden zijn.
(DR)
Gids voor Architectuur in Gent
Dirk Laporte en Livia Snauwaert
ISBN 90 209 5212 9
Prijs € 25,00
Uitgave van Lannoo
Uit de boeken
GIDS voor
ARCHITECTUUR
in GENT
Olrk Laporte en Uvlo Snouwoert
Monografie Théo Van Rysselberghe
Al enkele jaren wacht de kunstwereld op de beredeneerde catalogus
van Ronald Feitkamp over Théo Van Rysselberghe. Nu verscheen bij
lannoo een monografie over de kunstenaar. Zoals Ronald Feitkamp
in de inleiding schrijft, concentreert het boek zich op het leven en op
de kunstwerken van Van Rysselberghe, want hij wil zich niet
verliezen in het 'bijkomstige': het persoonlijke leven, de context
waarin de kunstenaar geleefd heeft, zijn entourage ... De schrijver
gelooft dat "echte kunstenaars boven hun context uitstijgen en zich
al snel ontdoen van de invloed die hun milieu uitoefent". Wie het
niet eens is met deze stelling begint beter niet aan dit boek dat
inderdaad zeer braaf het oeuvre en het leven van Van Rysselberghe
benadert.
In ongeveer honderd bladzijden schetst de auteur de picturale
evolutie van Théo Van Russelberghe: zijn beginperiode, de
ontplooiing, het divisionisme, enz. Nadien volgen vijftig bladzijden
gewijd aan de "specialiteiten van Van Rysselberghe" met aandacht
voor het naakt, het portret, de grote doeken, de tekeningen en de
aquarellen. De auteur bekijkt ook het andere en minder bekende
werk van Van Rysselberghe zoals etsen en affiches, beeldhouwwerken
en boekillustraties. Uiteindelijk staat hij gelukkig toch ook
stil bij de persoon van Van Rijselberghe zelf, zijn vrienden en hoe de
anderen hem zagen. Uit het boek blijkt hoe nauw Van Rysselberghe
betrokken was bij de kunststroming les Vingt (XX) en hoe hij zelfs
secretaris was van l'Art Moderne. Zo had Van Rysselberghe een
grote invloed op de keuze van de uitgenodigde artiesten. Hij ligt
bijvoorbeeld aan de basis van de eerste tentoonstelling van
To ulouse-lautrec in Brussel.
Met het Symbolisme, dat nu dankzij de grote Khnopff-retrospectieve
in Brussel in de kijker staat, had hij weinig te maken en het is ook
niet zo duidelijk hoe hij hier tegenover stond. Théo Van
Rysselberghe blijft in de eerste plaats een begenadigd schilder die
zich beperkte tot wat hij zag en die probeerde het licht op zijn onderwerpen
zo goed mogelijk vast te leggen, maar grote inhoudelijke
discours waren aan hem niet besteed.
"later zullen de woorden vervagen en enkel de werken, als ze sterk
zijn, zullen overblijven. Impressionisten, symbolisten, kubisten ... ,
het zijn allemaal etiketten. Uiteindelijk zullen enkel de persoonlijke
gevoeligheid, verbeelding
en expressieve
krachtvan belang
zijn," schreef de
schilder aan een
vriend. (PW)
Théo Van
Rysselberghe
Ronald Feitkamp
239 blz.
ISBN 90 209 5347 8
Prijs: € 59,95
Uitgave van Lannoo
>
.
0--- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --'

:
E
:
c
0
0
N
0
.
>
0
38
Herontdek P. P. Rubens
Antwerpen
Tentoonstellingen
EEN HUIS VOL KUNST. RUBENS ALS
VERZAMELAAR
Rubenshuis, Wapper 9·11
6 maart - 13 juni 2004
Open: dinsdag-zondagvan 10.00 tot 17.00 uur
Gesloten: maandag
EEN HARTVOOR BOEKEN. RUBENS EN ZIJN
BIBLIOTHEEK
Museum Plantin·Moretus, Vrijdagmarkt 22
6 maart - 13 juni 2004
Open: dinsdag-zondagvan 10.00 tot 17. 00 uur
Gesloten: maandag
RUBENS EN DE BOEKILLUSTRATIE
Museum Plantin·Moretus, Vrijdagmarkt 22
12 juni - 12 september 2004
Open: dinsdag-zondag van 10.00 tot 17.00 uur
Gesloten: maandag
VAN DELACROIXTOT COURBET. RUBENS TER
DISCUSSIE
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten
Antwerpen, L. De Waelplaats
6 maart -13 juni 2004
Open: dinsdag-zaterdagvan 1o.oo tot 17.00
uur, zondagvan 10.00 tot 18.oo uur
Gesloten: maandag
Erfgoeddag
Agenda • zie ook www. tento.be
DE UITVINDING VAN HET LANDSCHAP. VAN
PATI NIR TOT RUBENS 1520 - 1650
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten
Antwerpen, L. De Waelplaats
8 mei - 1 augustus 2004
Open: dinsdag-zaterdagvan 10.00 tot 17.00
uur, zondag van 1o.oo tot 18.oo uur
Gesloten: maandag
COPYRIGHT RUBENS. RUBENS EN DE
GRAFIEK
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten
Antwerpen, L. De Waelplaats
12 juni -12 september 2004
Open: dinsdag-zaterdag van 10.00 tot 17.00
uur, zondagvan 10.oo tot 18.oo uur
Gesloten: maandag
RUBENS IN ZWART EN WIT.
REPRODUCTIEGRAFIEK 1650 - 18oo
Rockoxhuis, Keizerstraat 12
12 juni -12 september 2004
Open: dinsdag-zondag van 10.00 tot 17.00 uur
Gesloten: maandag
Antwerpen
Rubens in kerken
DE VERHEERLIJKING VAN DE EUCHARISTIE,
DE GESELING VAN CHRISTUS
Sint·Pauluskerk, Veemarkt 14
Open: maandag-zondagvan 13.00 tot 17.30
uur
MARIA OMRINGD DOOR HEILIGEN
Sint·)acobskerk, Lange Nieuwstraat 73·75
Open: maandag-zondagvan 13.30 tot 17.30 uur
BAZUIN, BLAZENDE ENGELEN, BAROKTOREN,
HOOGALTAAR
Sint-Carolus Borromeuskerk, Hendrik
Conscienceplein
Open : maandag-zondagvan 10.00 tot 12.30
en van 13.30 tot 17.30 uur
Mechelen
Rubens in kerken
TRIPTIEKVAN DE VISVERKOPERS
Onze·Lieve·Vrouw·Over·De·Dijlekerk, Onze·
Lieve-Vrouwstraat
Open 1 november-31 maart: dinsdag-zondag
van 13.30 tot 16.30 uur
Open 1 april-31 oktober: dinsdag-zondagvan
13.30 tot 17.30 uur
DE KRUISOPRICHTING, DE KRUISAFNEMING, DE AAN BIDDING VAN DE WIJZEN
DE TENHEMELOPNEMING VAN MARIA
Onze·Lieve·Vrouwekathedraal,
Handschoenmarkt
Open: maandag-vrijdag van 10.00 tot 17.30
uur, zaterdag 10.00 tot 15.00 uur, zondagvan
13.00 tot 16.oo uur
NATIONAALJENEVERMUSEUM,
Agenda
Zondag 18 april 2004 met als thema
HASSELT
'tZitindefamilie.
Zoals Open Monumentendag
Familiegebruiken en -recepten met
alcohol
Antwerpen
Zie overzicht Rubens
Sint·Janskerk, Sint-Jansstraat
Open 1 november·31 maart: dinsdag-zondag
van 13.30 tot 16.30 uur
Open 1 april·31 oktober: dinsdag-zondagvan
13.30 tot 17.30 uur
Brussel
Frankrijken Italië
RUBENS (1577 -1640)
Rijsel, Palais des Beaux·Arts
6maart-14juni
Open: maandag-zondagvan 10.00 tot 19.00
uur, vrijdagvan 1o.oo tot 21.00 uur
Gesloten: dinsdag
33 (o)3 20 o6 78 oo
www.ExpoRubens.com
RUBENS CONTRE POUSSIN
Arras, Musée des Beaux·Arts
6 maart - 13 juni 2004
DE EEUWVAN RUBENS: GENUESE HUIZEN,
PATRONEN EN VERZAMELAARS
Genua, Palazzo Ducale
20 maart- 11 juli 2004
Herontdek P.P. Rubens
Info en reserveringen:
tel. 070 233 799
www.rubens2004.be
Drogenbos
MUSEUM FELIX DE BOECK
KONINKLIJKE MUSEA VOOR KUNST De Genesisperiode van Felix De
EN GESCHIEDENIS Boeck
Vlaanderen elke tweede zondag van Verhalen vastleggen op band Kunst van de Islam Nogtot 21/04/2004 (t. 02 377 57 22
september het onroerend erfgoed MUSEUM HEDENDAAGSE KUNST
Nogtot 25/04/2004 (t.o2 741 72 11 ofwww.museumfelixdeboeck.be)
(monumenten, waardevolle
KONINKLIJK MUSEUM VOOR
(MUHKA)
ofwww.kmkg·mrah.be)
gebouwen en landschappen) belicht,
zo besteedt de Erfgoeddag in de
lente aandacht aan het roerend en
SCHONE KUNSTEN, GENT
Maak je eigen familieportret
Workshops
Alles ander hemel: overzichtvan
recente kunst in China
Nogtot 30/5/2004 (t. 03 238 59 6o
MUSEUM VAN ELSENE
Edvard Munch, tekeningen
Gent
DESIGNMUSEUM
Tea & Co {fee To wers
immaterieel erfgoed. Op 18 april ofwww.muhka.be)
Nogtot 15/5/2004 (t.o2 515 64 22) Nog tot 6!6/2004 (t.o9 267 99 99
zetten erfgoedorganisaties zoals
MUSEA MECHELEN ofwww.design.museum.gent.be)
musea, archieven, heem· en
fa miliekringen, cultuurdienten en
kerkfabrieken, hun deuren open.
Een greep uit de vele activiteiten:
Een dag uit het leven van de fa milie
Faydherbe
Tentoonstellingen, poppenspel,
wandelingen
ZILVERMUSEUM STERCKSHOF -
PROVINCIE ANTWERPEN
Duitszilver na Bauhaus: de
verzameling Viefonssens
BRUSSELS EXPO
ArtBrussels
Van 1 tot en met 5 april
(t. oBoo 30 007 ofwww.artexis.com)
MUSEUM DR. GUISLAIN
Menselijk, al te menselijk; fo tografie
& psychiatrie 1870·1940
KANT- EN LINNENMUSEUM,
STEDELIJK MUSEUM VANDER
Nogtot 13/6/2004 (t.o3 360 52 50
ofwww.zilvermuseum.be)
Deurle
Nogtot 30/5/2004 (t. 09 216 35 95
ofwww.museumdrguislain.be)
KORTRIJK
KELEN-MERTENS, LEUVEN MUSEUM DHONDT-DHAENENS
Drie generaties aan de Kant
Familieportretten
Brugge
Karel van de Woestijne Leuven
Demonstraties kantklossen
Te ntoonstelling
ARENTSHUIS
Nog tot 25/4/2004 (t. 09 282 51 23 STEDELIJK MUSEUM VANDER
Tentoonstelling Brugge Getekend.
ofwww.museumdd.be) KELEN-MERlENS
MUZIEKINSTRUMENTENMUSEUM,
BRUSSEL
De muziekinstrumentenfamilies
Gratis programmabrochure bij
Vlaamse Infolijn oBoo 302 01
Info: www.erfgoeddag.be
65 tekeningen uit het Brugs
Prentenkabinet
Nogtot 25/04/04 (t.o5o 44 87 12)
Dendermonde
ZWIJVEKEMUSEUM
Collectie in de Steigers- Eerste
Beweging. HetMuseale bezit tot
1600.
Rondleidingen
Geschiedenis onder de markt Nogtot 31/5/2004 (t. 016 22 69 o6
Nog tot 30/5/2004 (t.052 21 30 18) ofwww.leuven.be)