Maarkebeek - Vlaamse Milieumaatschappij

Computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
Ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap
afdeling Water

De Maarkebeek
Computermodellering
als methode,
hoogwaterbeheer
als doel

Samenstelling en eindredactie
Haecon nv
Deinsesteenweg 110
9031 Drongen
Tel: 09-216 63 63 • Fax: 09-227 61 05
E-mail: haecon@haecon.be
Redactieadvies
Willy Van Hecke, Ivo Terrens (AMINAL - afdeling Water)
Fotografie
Haecon
Regionaal Landschap Vlaamse Ardennen
Gemeentebestuur Maarkedal
Vormgeving
www.tabeoka.be
Cover naar een idee van Lieven Jacobs
Stijl naar een idee van Luk Guillaume
Depotnummer
D/2003/3241/074
Verantwoordelijke uitgever
Paul Thomas, afdelingshoofd
AMINAL - afdeling Water
Alhambragebouw
Emile Jacqmainlaan 20, bus 5
1000 Brussel
Tel: 02-553 21 11 • Fax: 02-553 21 05
E-mail: water@lin.vlaanderen.be
Het volledig rapport alsook de overzichtskaarten zijn in te kijken bij de
afdeling Water.
Bij de afdeling Water kunnen ook publicaties bekomen worden die
handelen over modelleringstechnieken en hedendaags hoogwaterbeheer.
Of bel ons voor een mondelinge toelichting over de problematiek
van de Maarkebeek.
Lijst van alle stroomgebieden:
Deze brochure over het stroomgebied van de Maarkebeek behoort tot
een reeks van 22 brochures die vanaf 2002 gemaakt werden of worden.
Ze behandelen de modelleringsstudies van de stroomgebieden die deel
uitmaken van het meerjarenprogramma van de afdeling Water, fase 3
(bestek 1999). Deze stroomgebieden zijn:
het stroomgebied van de Poperingevaart, de Handzamevaart, de
Kerkebeek, de Mandel, de Molenbeek te Wetteren, de Ledebeek afwaterend
naar Lokeren, de Maarkebeek, de Wallebeek, de Kalkenvaart, de
Benedenvliet, de Benedenschijn, de Mark, de Bollaak, de Kleine Nete
en Aa, de Wimp, de Zuunbeek, de Winge, de Begijnebeek, de Gete en
Melsterbeek, de Herk, de Voer en de Grote Laakbeek.
Inhoud
Colofon / Lijst van alle stroomgebieden 2
Voorwoord 4
De afdeling Water 7
1. Het stroomgebied van de Maarkebeek 8
2. De ecologische waarde van de Maarkebeek 14
3. Wateroverlast in het bekken van de Maarkebeek 17
4. De kracht van modelleringen 20
5. Welke maatregelen hebben effect? 32
6. Wat brengt de toekomst? 38
Achterflap: overzichtskaart van het stroomgebied

Foto’s links:
Idyllische plaatjes
van het landschap.
Het stroomgebied
van de
Maarkebeek
maakt deel uit van
de befaamde
Vlaamse
Ardennen.
Voorwoord
De afdeling Water van de Administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer
(AMINAL) die deel uitmaakt van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap is
samen met andere instanties verantwoordelijk voor het waterbeheer in Vlaanderen.
Zij beheert zelf de grotere onbevaarbare waterlopen. Deze waterlopen zorgen gere-
geld voor overstromingen, waarvan augustus 1996, september 1998 en december 1999
het meest bekend zijn. Het jaar 2002 spande niettemin de kroon met drie kritieke perio-
den, namelijk januari-februari 2002, augustus 2002, en zopas de jaarovergang 2002-2003.
Het bedwingen van waterlopen is een oud streven
van de mens. Maatregelen die in het verleden
genomen werden om wateroverlast te vermijden,
hadden vaak heel wat negatieve effecten.
Ze gaven aanleiding tot een versnelde
afvoer van de neerslag naar stroomafwaarts gelegen
gebieden. Het overstromingsgevaar werd
alleen maar verplaatst, niet opgelost.
Vandaag de dag wordt echter gestreefd naar
integraal waterbeheer: het duurzaam beheren
van het aanwezige water rekening houdend met
de huidige en toekomstige noden van mens en
natuur. Een onderdeel van integraal waterbeheer
is de waterhuishouding, die zich vooral op de
kwantitatieve aspecten van het waterbeheer
richt. Integraal waterbeheer impliceert ook een
andere visie op hoogwater. Het uitgangspunt
daarbij is dat overstromingen een natuurlijk verschijnsel
zijn die altijd zullen blijven voorkomen.
Door het bouwen in overstromingsgebieden
ontstaat er schade. De betrachting van de
waterbeheerder was en is nog altijd om deze
schade te beperken. Het verleden heeft geleerd
dat de natuur nooit helemaal door de mens kan
bedwongen worden.
4 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
Ongewenste overstromingen
We moeten dus respect opbrengen voor het
gedrag van het natuurlijk systeem. Meer zelfs,
het kan ons de middelen aanreiken om onze
huidige problemen aan te pakken.
Overstromingen zijn maar al te vaak een gevolg
van het in een eng keurslijf dwingen van de
waterloop. Door de natuurlijke functie van de
valleigebieden als overstromingsgebied in ere te
herstellen of te vrijwaren op plaatsen waar dit
nog kan, kunnen we overstromingen op ongewenste
plaatsen aanpakken. Alleen daar waar dit
niet volstaat, moeten aanvullende infrastructuurwerken
voorzien worden.
Dit principe is in verstedelijkt Vlaanderen niet
altijd evident, maar het kan. Het herwaarderen
van natuurlijke overstromingsgebieden heeft
consequenties op de ruimtelijke bestemming en
het huidige landgebruik. Ook de bevolking moet
hierin haar verantwoordelijkheid opnemen.
Het binnen dit kader nemen van maatregelen,
vergt een zorgvuldig handelen. Er is een grondig
inzicht nodig in de af te voeren waterhoeveelheden,
de stromingen van water binnen een
stroomgebied en de buffermogelijkheden in de
valleigebieden. Bovendien moeten de verschillende
aanspraken op het aanwezige water in het
stroomgebied mee in rekening gebracht worden.
Belangen moeten dus worden afgewogen, meerdere
alternatieven met elkaar vergeleken, eventueel
negatieve effecten ondervangen.
Wateroverlast aanpakken
Om deze principes in de praktijk om te zetten
heeft de afdeling Water een aanpak ontwikkeld
die bestaat uit studies, overlegstructuren en
beleidsplanning. Deze aanpak wordt via een
meerjarenprogramma toegepast voor alle waterlopen
en hun stroomgebied die onder de
bevoegdheid van de afdeling Water vallen.
Infrastructuurwerken aan waterlopen worden
voorafgegaan door studies, uitgevoerd door
externe studiebureaus. Men noemt dit modelleringsstudies,
omdat er gebruik gemaakt wordt
van computermodellen die de werkelijkheid
nabootsen. Ze laten toe om de effecten van
mogelijke ingrepen te voorspellen. Bovendien
wordt steeds uitgegaan van het volledig stroomgebied.
Elke studie is opgebouwd uit 3 luiken:
(i) een inventarisatieluik waarin alle watergerelateerde
gegevens worden bijeengebracht en geïnterpreteerd
naar hun invloed op het watersysteem;
(ii) een hydrologisch luik waarin de karakteristieken
van de neerslag en de afvoer ervan
over het land naar de waterloop worden geanalyseerd
en (iii) een hydraulisch luik waarin de
stroming in de waterloop wordt gesimuleerd en
de effecten van verschillende alternatieve oplossingen
voor de bestaande knelpunten worden
voorspeld en vergeleken.
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 5

Het stroomgebied
van de
Maarkebeek is als
het ware een zustergebied
van dat
van de Zwalm:
kenmerkend is het
uitgesproken reliëf
met sterke hellingen
in het bovenstrooms
gebied.
Lokaal overleg belangrijk
De studies worden begeleid door een lokaal
wateroverleg: een groep van specialisten die als
waterbeheerder of als vertegenwoordiger van
een bepaald maatschappelijk belang de plaatselijke
problemen kennen en die aan de oplossing
kunnen meewerken. Op deze manier ontstaat
door het samenbrengen van verschillende disciplines
en bevoegdheden een ruim draagvlak
voor de te nemen maatregelen.
De resultaten van de studies en het overleg
daarrond worden vervolgens neergeschreven in
beleidsplannen, die het integraal waterbeheer in
Vlaanderen moeten omzetten naar de praktijk.
Het is de bedoeling dat alle waterbeheerders
daarbij samenwerken, en eenieder zijn verantwoordelijkheid
opneemt. Momenteel is men
gestart met de opmaak van de bekkenbeheerplannen.
Dit zijn geïntegreerde plannen op bekkenniveau
die de aspecten waterkwantiteit,
waterkwaliteit en natuurlijk milieu gezamenlijk
behandelen. Op lokaal niveau (deelbekkens) zullen
de DuLo-waterplannen vorm geven aan het
kleinschalig waterbeheer. De waterhuishoudingsplannen
van polders en wateringen zullen de
kwantiteitsaspecten meer in detail uitwerken
met het oog op een geïntegreerd beheer van de
kleinere waterlopen.
Het stroomgebied van de
Maarkebeek ter studie
Deze brochure stelt de resultaten voor van één
van dergelijke studies, nl. voor het stroomgebied
van de Maarkebeek. Het stroomgebied van de
6 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
Maarkebeek vormt een onderdeel van het
hydrografisch bekken van de Bovenschelde.
De studie werd uitgevoerd door het studiebureau
Haecon. Verschillende afdelingen en
wetenschappelijke instellingen van AMINAL, de
afdeling Bovenschelde van AWZ, de administratie
van Ruimtelijke Ordening AROHM, de provincie
Oost-Vlaanderen, de lokale gemeenten,
de watering van Melden, de Vlaamse
Milieumaatschappij, de NV Aquafin, de Vlaamse
Landmaatschappij, waren vertegenwoordigd in
het lokale wateroverleg.
Met deze brochure wenst de afdeling Water de
betrokkenen in te lichten over de gevolgde
methode en de geplande maatregelen die de
komende jaren in het stroomgebied van de
Maarkebeek zullen worden uitgevoerd. Zij moeten
in eerste instantie de wateroverlastproblemen
aanpakken. Het ontwerp van deze werken
steunt op de resultaten van deze studie. Later
zal de verzamelde informatie verder opgenomen
worden in het op te stellen bekkenbeheerplan
voor het Bovenscheldebekken.
AMINAL - afdeling Water
Mei 2003
Het waterglas hiernaast symboliseert het nieuwe concept van
integraal waterbeheer, zoals opgenomen in de missie en strategie
van de afdeling Water.
De afdeling Water
De afdeling Water maakt deel uit van de Vlaamse
leefmilieu-administratie AMINAL. Zij is actief op
verschillende fronten.
Eerst en vooral concentreert de afdeling Water
zich op de oprichting van een duidelijk rivierbekkenbeleid.
Een goede overlegstructuur en organisatie
per stroomgebied is immers nodig om aan
‘integraal’ waterbeheer te doen. Daarbij worden
oppervlaktewater, grondwater, waterloopstructuur
en oevers met de bijhorende levensgemeenschappen,
als één samenhangend watersysteem
beschouwd en beheerd. Verschillende aspecten
waaronder milieu, ruimtelijke ordening, landschap,
recreatie en economische sectoren worden
bij dit beheer betrokken.
De afdeling Water zet zich ook in voor het behoud
van een kwantitatief evenwicht in de watersystemen.
Hierbij moet een duurzame balans tussen de
onttrekking van water en de hervoeding van de
watersystemen worden nagestreefd.
Grondwatertekorten worden vermeden door onder
meer het verminderen van waterverspilling en
door meer regenwater, oppervlaktewater en gezuiverd
afvalwater te gebruiken. Gevallen van watertoevloed
(bvb. overstromingen) worden aangepakt
door de uitvoering van infrastructuurwerken en
door richtlijnen op de ruimtelijke ordening en het
landgebruik.
Verder besteedt de afdeling Water heel wat aandacht
aan het herstellen van de biodiversiteit van
watergebonden ecosystemen. Waterlopen en valleien
moeten in deze visie de ruggengraat worden
van natuurgebieden door de heraanleg van de
bedding en de omgeving op een natuurlijke
manier. Ook de verontreiniging van grond- en
oppervlaktewater door puntlozingen en diffuse
lozingen (pesticiden, meststoffen) krijgt de nodige
aandacht door nieuwe wetgeving en voorlichting
van bevolking, landbouw en industrie.
Concreet vertalen deze verschillende aandachtspunten
in de werking van de afdeling Water zich
in allerhande activiteiten:
het opstellen en uitbouwen van meetnetten, databanken
en computermodellen van waterlopen en
ondergrondse waterlagen, het opmaken en overleggen
van beleidsplannen en kaartmateriaal voor
waterhuishouding en rivierbekkenbeheer, het
opstellen van wetgeving voor het beheer van
oppervlaktewater, grond- en drinkwater, het sensibiliseren
en stimuleren van burgers, bedrijfssectoren
en overheden, het ontwerpen, uitvoeren,
ondersteunen, adviseren, vergunnen en controleren
van concrete projecten waaronder de bouw en
aanleg van overstromingsgebieden en wachtbekkens,
computergestuurde pompstations en kunstwerken,
natuurlijke oevers en visdoorgangen,
infiltratiegebieden en kleinschalige waterzuivering,
het ruimen van slib en het bestrijden van muskusratten,
het vergunnen van grondwaterwinningen
en drinkwaterbeschermingszones, de erkenning
van laboratoria voor wateranalyses, de subsidiëring
van polders en wateringen en de controle op
de investeringen van Aquafin...
Voor de uitvoering van dit alles beschikt de afdeling
Water over een jaarlijks begrotingsbudget van
ca. 45.000.000 EUR (1,8 miljard BEF), de investeringen
van Aquafin en de subsidies voor
gemeentelijke rioleringen niet meegerekend, en
telt een 265-tal medewerkers, waaronder een
ploeg van 100 muskusrattenbestrijders. Naast het
hoofdbestuur te Brussel zijn er 5 buitendiensten,
in de provinciale hoofdsteden Antwerpen, Leuven,
Brugge, Gent en Hasselt.
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 7

1
Situering van het
stroomgebied van
de Maarkebeek
(rood gekleurd)
in het
Bovenscheldebekken
(grijs aangeduid).
Een detailkaart
van het
stroomgebied is te
vinden op de
achterflap.
Het stroomgebied van
de Maarkebeek
Het stroomgebied van de Maarkebeek situeert zich in het zuiden van de provincie
Oost-Vlaanderen, tegen de grens aan met het Waalse gewest. Het centrale deel strekt
zich uit over de fusiegemeente Maarkedal, bestaande uit de deelgemeenten Maarke--
Kerkem, Schorisse, Etikhove en Nukerke.
De monding van de Maarkebeek in de Schelde
ligt op het grondgebied van Oudenaarde (deelgemeente
Melden). In het noorden en noordoosten
is er een overlapping met de deelgemeenten
Sint-Maria-Horebeke en Sint-Kornelis-
Horebeke (fusiegemeente Horebeke). Aan de
oostzijde is een deel van het stroomgebied gelegen
op het grondgebied van de deelgemeente
Zegelsem (fusiegemeente Brakel) en in het zuiden
wordt de gemeente Ronse aangesneden. De
meest opwaartse zone van het stroomgebied
(met ook de bron van de Molenbeek -
Maarkebeek) situeert zich in het Waalse Gewest
(gemeenten Ellezelles en Flobecq).
Hydrografisch gezien behoort het stroomgebied
van de Maarkebeek tot het
Bovenscheldebekken. De monding van de
Maarkebeek in de Schelde gebeurt in het pand
tussen de stuwen van Kerkhove (opwaarts) en
Oudenaarde (afwaarts) op een afstand van 2,65
km van de stuw van Oudenaarde.
8 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
De Rennebeek, die zich situeert op het grondgebied
van de deelgemeente Melden
(Oudenaarde), mondde vroeger in de
Maarkebeek uit, maar deze verbinding werd verbroken.
Momenteel watert de Rennebeek via
een vijzelgemaal rechtstreeks af naar de Schelde,
waarbij ook de stroomzin van het water werd
omgekeerd.
De oppervlakte van het stroomgebied van de
Maarkebeek bedraagt 53,6 km 2 . De begrenzing
ervan gebeurt op basis van de topografie, die de
waterscheidingskam - de scheidingslijn tussen
twee stroomgebieden - bepaalt. Aan de ene
zijde van de waterscheiding stroomt het neerslagwater
naar de ene waterloop, aan de andere
zijde naar een andere waterloop. De bron van
de Maarkebeek bevindt zich op een hoogte van
ongeveer 120 meter boven zeeniveau; de monding
in de Schelde rond 12 meter.
De belangrijkste waterlopen in
het gebied
Slechts 1,9 km van de Maarkebeek is geklasseerd
als onbevaarbare waterloop van eerste
categorie, waardoor ze onder de bevoegdheid
van het Vlaamse gewest, afdeling Water, valt.
De overige hoofdwaterlopen in het stroomgebied
zijn hoofdzakelijk waterlopen van tweede
categorie, en vallen daardoor onder de provinciale
bevoegdheid. De bovenlopen van derde
categorie zijn gemeentelijke waterlopen. De
niet-geklasseerde waterlopen moeten onderhouden
worden door de aangelanden (de boordeigenaars).
De Maarkebeek heeft drie belangrijke zijlopen.
In Maarke-Kerkem vervoegt de Pauwelsbeek de
Maarkebeek en in Etikhove monden zowel de
Nederaalbeek als de Mariaborrebeek in de
Maarkebeek uit (ter hoogte van de
Ladeuzemolen). Deze drie beken monden alle
uit op de linkeroever van de Maarkebeek. Op de
rechteroever zijn er ter hoogte van Schorisse nog
twee kortere zijlopen: de Krombeek en de
Broekbeek. De bovenloop van de Maarkebeek
wordt Molenbeek genoemd. De Maarkebeek-
Molenbeek heeft een lengte van 13,4 km volgens
de Vlaamse Hydrografische Atlas.
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 9
Het geaccidenteerd
terrein geeft
aanleiding tot
hoge afvloei van
regenwater en ook
gronddeeltjes,
zeker bij onbegroeide
akkers.
De Maarkebeek
kent een groot
verval met snel
stromend water.

Lithostratigrafische
doorsnede: de
Maarkebeek heeft
zich diep ingesneden
in sedimenten
(zanden en kleien)
die miljoenen
jaren geleden
afgezet zijn.
De geologische ondergrond
De geologische afzettingen die we aantreffen in
het stroomgebied van de Maarkebeek zijn van
Tertiaire en Kwartaire oorsprong. Daar waar de
Kwartaire deklaag weggesleten werd door
water- en winderosie, komen de Tertiaire lagen
aan de oppervlakte. Dat is voornamelijk het
geval in de valleien. Op de heuveltoppen bevinden
zich de jongste lagen van Kwartaire oorsprong.
Dit is ook terug te vinden op de geologische
kaart van het gebied.
De Kwartaire afzettingen aan de oppervlakte
bestaan voornamelijk uit leem dat eeuwen geleden
met de wind aangevoerd werd. Daaronder
bevinden zich de Tertiaire afzettingen. In de valleien
en op de helling van de heuvels werd het
Kwartaire leem weggespoeld en komen de
Tertiaire lagen aan de oppervlakte. In de diepst
gelegen valleigronden bestaat de dagzomende
Tertiaire laag uit het lid van Moen van de formatie
van Kortrijk. Deze laag - die bestaat uit grove
silt tot fijn zand met klei - is een belangrijke
10 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
watervoerende laag. Daarboven komt een
compacte zware kleilaag (formatie van Kortrijk,
lid van Aalbeke) die zeer slecht doorlatend is en
waarop de formatie van Tielt ligt, een laag kleiig
zand met kleilagen, die wel waterdoorlatend is.
Op de grens tussen de twee laatste lagen - waar
het water niet door de kleilaag van het lid van
Aalbeke kan - ontstaan bronnen. Deze bronnen
situeren zich op de heuvelflanken. Op de toppen
van de heuvels worden achtereenvolgens de formaties
van Gent, Lede (een laag met kalkhoudend
zand), Maldegem (bestaande uit fijn zand
tot zandige klei) en Diest aangetroffen, die echter
maar op bepaalde plaatsen in de heuvelflanken
aan de oppervlakte komen.
Q
kwartair
formatie van Diest
formatie van Maldegem
formatie van Lede
lid van Vlierzele
lid van Merelbeke
formatie van Tielt
lid van Aalbeke
lid van Moen
Het geheel van deze lagen bepaalt in grote mate
de wijze waarop het water in het stroomgebied
afgevoerd wordt. Het glauconiethoudende fijne
zand op de heuveltoppen is goed doorlatend,
terwijl de daaronder liggende kleihoudende
lagen er voor zorgen dat het grondwater slechts
in beperkte mate kan doordringen in de diepere
ondergrond. Hierdoor wordt een belangrijk
grondwaterreservoir gevormd, waarbij ook bronnen
kunnen ontstaan.
Een goede doorlatendheid voor het grondwater
betekent eveneens dat een mogelijke verontreiniging
snel in de bodem kan doordringen. Op
plaatsen met een goede doorlatendheid zal het
grondwater dan ook kwetsbaarder zijn dan op
plaatsen waar de ondergrond weinig doorlatend
is.
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 11
Modder is in het
stroomgebied van
de Maarkebeek
niet zomaar modder.
Door de steile
hellingen kunnen
grote, snelle en
krachtige waterafvoeren
optreden.
Dit water spoelt
gemakkelijk losliggendegronddeeltjes
mee, wat leidt
tot verarming van
de akkers, en tot
vervuiling stroomafwaarts.
Begroening van de
hellingen is dan
ook noodzakelijk
om deze erosie
tegen te gaan.

Landgebruikskaart:
akkers en
weiden domineren
het stroomgebied.
Reliëf, landschap en bodemgebruik
Het brongebied van de Maarkebeek situeert zich
in het golvende landschap van de Vlaamse
Ardennen. De hoogste toppen in het stroomgebied
gaan tot 150 meter boven zeeniveau in het
Waalse gedeelte. De benedenloop van de
Maarkebeek ligt in het vlakke gebied van de
Scheldevallei. De hoogteligging is daar niet meer
dan 10 à 15 meter boven zeeniveau. De waterlopen
hebben in de loop der eeuwen valleien
met een typisch asymmetrisch dalstelsel uitgesneden
in het landschap. De hellingen die
gericht zijn naar het WNW tot ZZO zijn relatief
steiler, terwijl zachtere hellingen naar het oosten
en noorden georiënteerd zijn. De bovenloop van
de Maarkebeek en de belangrijkste zijbeken vertonen
een opvallende noord-zuid richting.
12 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
Het heuvelende landschap vertoont een uitgesproken
agrarisch karakter. Het brongebied van
de bovenlopen bevindt zich in bebost gebied,
maar verder stroomafwaarts zijn het voornamelijk
akkers en weilanden waartussen de waterloop
stroomt, veelal met hoge landschappelijke
waarde. Op de steilste hellingen, zoals de rechteroever
van de midden- en benedenloop van
de Maarkebeek, en langs enkele bovenlopen,
komen verspreid nog enkele waardevolle bronbossen
voor.
Door het hellende landschap en de leembodem
van het Kwartair is het gebied vrij gevoelig voor
bodemerosie. Het toepassen van verkeerde landbouwtechnieken
leidt tijdens hevige regenbuien
dan ook snel tot een behoorlijk hoog bodemverlies,
waardoor waardevolle landbouwgrond verloren
gaat en de valleigebieden geplaagd worden
door modderstromen en sedimentoverlast.
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 13
De hoogtelijnenkaart
weerspiegelt
het sterke verval
tussen de bovenstroomse
gebieden
en de hoofdwaterloop
in de vlakte
beneden.
Linksboven de
vallei van de
Bovenschelde.
Op het gewestplan,
dat de wettelijke
bestemming
aanduidt van de
percelen, dominerenlandbouwgebieden
en landschappelijkwaardevollelandbouwgebieden.
Linksboven het
verstedelijkte
Oudenaarde.

2
De ecologische waarde
van de Maarkebeek
Zoals meerdere waterlopen in de Vlaamse Ardennen hebben de Maarkebeek en haar
zijlopen een groot ecologisch potentieel. De effectieve ecologische waarde wordt
beïnvloed door een groot aantal factoren, die elkaar ook onderling nog eens in sterke
mate beïnvloeden.
Naast de biologische factoren zoals vegetatie en
fauna, dragen ook andere elementen bij tot de
ecologische rijkdom. Kwantitatieve aspecten,
structuurkenmerken van het watersysteem en de
fysisch-chemische kwaliteit van het oppervlaktewater
zijn in de eerste plaats bepalend voor de
aanwezigheid van biologische elementen en dus
tevens voor de ecologische waarde van waterloop
en vallei.
De kwaliteit van het oppervlaktewater wordt al
verschillende jaren bijgehouden door de
Vlaamse Milieumaatschappij VMM. Zij beschikken
hiervoor over een meetnet waar op geregelde
tijdstippen biologische en fysisch-chemische
kwaliteitsbepalingen uitgevoerd worden. De
fysisch-chemische waterkwaliteit wordt bepaald
aan de hand van de Prati-index. Deze index is
een algemene overzichtsindex en wordt gebruikt
om de zuurstofhuishouding te karakteriseren. Ze
is gebaseerd op het percentage zuurstofverzadiging,
het chemisch zuurstofverbruik (CZV) en het
ammonium-stikstofgehalte. Een vergelijking van
de Prati-index over de laatste tien jaar duidt op
een matige tot een aanvaardbare verontreiniging
van de waterlopen in het bekken. Er is geen duidelijke
evolutie te herkennen.
Voor de bepaling van de biologische kwaliteit
wordt een andere index gebruikt, de Belgische
Biotische Index (BBI). Deze parameter steunt op
de aan- of afwezigheid van met het blote oog
zichtbare ongewervelde diertjes in het water
(zoals insecten, weekdieren, kreeftachtigen, wormen,
e.d.). De BBI integreert twee factoren: de
aan- of afwezigheid van enkele verontreinigingsgevoelige
soortengroepen en de diversiteit (het
totaal aantal aangetroffen soortengroepen). Het
biologisch onderzoek evalueert de kwaliteit van
een waterloop als biotoop. De fysisch-chemische
14 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
kwaliteit van de waterkolom is daar slechts één -
zij het uiterst belangrijk - onderdeel van. De
kwaliteit van de waterbodem en de fysische of
structuurkenmerken van de waterloop zijn andere
belangrijke elementen. De Belgische Biotische
Index geeft een geïntegreerd beeld van de chemische,
biotische en fysische karakteristieken
van zowel de waterkolom, als de waterbodem,
de oevers, enz. Door zich te baseren op het
voorkomen van bepaalde diersoorten in de
plaats van chemische parameters evalueert de
BBI daarenboven de waterkwaliteit over een ruimere
tijdspanne.
De biologische waterkwaliteit van de
Maarkebeek is matig tot slecht. Ook de zijlopen
van de Maarkebeek scoren niet veel beter. Twee
metingen op de Mariaborrebeek in 1995 en
1997 gaven zelfs een zeer slechte waterkwaliteit
(BBI = 2). Dit heeft, naast de waterkwaliteit,
uiteraard veel te maken met het feit dat deze
beek over de volledige lengte ingebetonneerd is
en dus weinig kansen biedt aan waterorganismen
om te leven. In 2001 was de BBI gestegen
tot 3, hetgeen overeenkomt met een slechte
kwaliteit. Enkele bronlopen geven echter meer
hoop: de Krombeek vertoonde bij 2 metingen in
1999 en 2000 een zeer goede waterkwaliteit
(BBI = 9). Over het algemeen zijn de bovenlopen
beter van kwaliteit, aangezien ze dan nog
niet door bebouwde zones gestroomd zijn, waar
nog te vaak huishoudelijk en industrieel afvalwater
ongezuiverd geloosd wordt.
De bovenloop van de Maarkebeek wordt op de
Biologische Waarderingskaart (BWK) vermeld als
zijnde biologisch zeer waardevol. Hierbij wordt
rekening gehouden met de voorkomende vegetatie
en fauna. Ook de bovenlopen van de
belangrijkste zijbeken (Pauwelsbeek en
Nederaalbeek) zijn biologisch waardevol tot zeer
waardevol. Deze waardering valt samen met het
voorkomen van bronbos. Dit bronbos is echter
het meest typisch ontwikkeld in het Burreken,
een reservaatgebied waar een andere zijloop, de
Krombeek, ontspringt. Het Burreken geniet al de
status van beschermd landschap, en de
Krombeek is verder gekenmerkt door een goede
structuurkwaliteit. De bronbossen zijn aan de
bovenlopen in de rest van het stroomgebied
nergens intact, zoals dit bijvoorbeeld in het
nabije Brakelbos (stroomgebied van de Zwalm)
wel het geval is.
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 15
Een aantal
bovenlopen, maar
ook enkele kleinere
waterlopen in
het stroomgebied
zijn nog
biologisch waardevol.
De prioriteitenklassen
geven weer in
welke mate een
waterloop het verdient
om
beschermd te worden
als waardevol
biotoop. Het toont
ook aan waar men
met een minimum
aan inspanningen
kan komen tot
waardevolle
gebieden.

De overstromingen
van december
1999 veroorzaakten
wateroverlast
op verschillende
plaatsen in het
stroombekken.
Bestaande en
geplande waterzuiveringsinfrastructuur.
De sanering
en opwaardering
van het
waterlopenstelsel
is slechts mogelijk
door intensieve
afkoppeling van
de afvalwaterlozingen.
Dat is niet
vanzelfsprekend in
een landelijk
gebied. Naast de
huishoudelijke en
industriële lozingen
blijft ook
steeds de problematiek
bestaan
van de diffuse verontreiniging
door
de landbouw.
Naast de kwaliteit van het oppervlaktewater is
ook de structuur van de waterloop een maatstaf
voor de ecologische waarde. Meanders, stroomkuilen
en de aanwezigheid van holle oevers zijn
voorbeelden van zulke waardevolle structuurelementen.
Door menselijke ingrepen zoals het
rechttrekken, betonneren of overwelven van een
waterloop gaan deze vaak verloren. Dit is nadelig
voor de waterflora en -fauna, die deze structuurelementen
nodig hebben als vasthechtings-,
schuil-, nest- of foerageerplaats. Bovendien
wordt het water door rechtgetrokken (en dus
kortere) waterlopen sneller afgevoerd, zodat het
overstromingsgevaar stroomafwaarts toeneemt.
Door het overwelven van de waterloop kan de
vrije afvoer van het water belemmerd worden.
Bij hevige regenval kan het water opwaarts van
zo'n overwelving buiten de oevers treden. Dit
geldt uiteraard ook voor duikers onder wegen.
In het stroomgebied van de Maarkebeek vertonen
de waterlopen op bepaalde plaatsen nog
een wijde variatie aan structuurkenmerken. De
Nederaalbeek vertoont over haar ganse lengte
nog een vrij hoge graad aan meandering en
holle oevers. De Molenbeek - Maarkebeek zelf
bezit op bepaalde plaatsen nog een goede structuur,
maar is over het algemeen toch te veel
door menselijke ingrepen gewijzigd. De
Krombeek daarentegen vertoont waardevolle
structuurelementen.
16 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
3
Wateroverlast in het bekken
van de Maarkebeek
Verschillende plaatsen binnen het stroomgebied van de Maarkebeek werden de voor-
bije jaren getroffen door overstromingen. Deze wateroverlast gaat van plaatselijke
effecten in landbouwgebied tot serieuze overstromingen, waarbij meerdere woningen
getroffen worden. De gevolgen situeren zich bovendien niet enkel langsheen de
Maarkebeek zelf, ook de zijlopen kunnen hinder ondervinden.
Naast uitzonderlijke meteorologische omstandigheden,
is de oorzaak van de overstromingen
echter hoofdzakelijk de schuld van menselijke
ingrepen. Het rechttrekken en betonneren van
de waterlopen (Pauwelsbeek, Mariaborrebeek)
alsmede onoordeelkundige landbouwpraktijken
op steile hellingen, zorgen voor een versnelde
afvoer van het neerslagwater, zodat de benedenloop
van de Maarkebeek meer water te verwerken
krijgt dan zij kan afvoeren binnen haar normale
bedding. Lokale hindernissen in de waterloop,
zoals duikers, leiden vaak ook tot problemen,
te meer ook omdat deze structuren gevoelig
zijn voor verstopping door drijfvuil zoals takken,
wortels, gras en allerlei afval. Daarnaast is
het van belang te beseffen dat de waterloop,
zoals ze er in de zomer uitziet, niet dezelfde
hoeft te zijn als in de winter. Wanneer er in de
winter grotere volumes aan water doorheen de
bedding moeten afgevoerd worden, is het bij de
meeste rivieren zo dat de rivier buiten zijn
zomerbedding treedt en het winterbed inneemt.
Helaas werd dit winterbed op vele plaatsen verkaveld
en wordt het natuurlijke overstromingsgedrag
van de waterlopen aanzien als een
bedreiging. Waterlopen houden er niet van om
in een eng keurslijf gewrongen te worden. Het is
daarom van vitaal belang de rivieren terug de
ruimte te geven die ze nodig hebben. Dit kan
onder andere verwezenlijkt worden door het
inrichten van overstromingsgebieden, waar extra
hoeveelheden water tijdelijk geborgen kunnen
worden, in plaats van te proberen het water zo
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 17
Opwaartse zijde
wachtbekken te
Volsem.

1. Onder- en
bovenslagrad,
Nonnenmolen
2. Borchtmolen
3. Romansmolen
4. Nonnenmolen
5. Kasteelmolen
6. Borchtmolen
snel mogelijk af te voeren naar de monding,
waardoor stroomafwaarts gegarandeerd problemen
ontstaan.
De storm van december 1999 zit in deze context
nog vers in het geheugen. Door aanhoudende
regens in de voorgaande weken was de
bodem volledig verzadigd door het neerslagwater.
De storm van Kerstmis ‘99 zelf was op zich
niet zo uitzonderlijk, maar de combinatie met de
verzadigde bodem leidde er wel toe dat het
water onmogelijk nog in de bodem kon dringen.
Hierdoor werd de hoeveelheid oppervlakkig afstromend
water te groot om nog door de waterlopen
verwerkt te kunnen worden, met alle
gevolgen vandien. Tijdens deze storm kwamen
in de gemeente Maarkedal een twintigtal en in
Oudenaarde een vijftigtal huizen onder water te
staan ten gevolge van overstromingen van de
Maarkebeek en haar zijlopen.
De grootste problemen deden zich voor in de
wijk Schapendries nabij de monding van de
Maarkebeek, stroomopwaarts van de
Nonnenmolen, en in het centrum van Etikhove.
3
6
18 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
Dit laatste was te wijten aan een verstopping
van een duiker door een afgedreven boomstam,
waardoor het water van de Nederaalbeek opgestuwd
werd en overstroomde.
Langsheen de Rennebeek kwam een grote
oppervlakte aan weiden en akkers onder water
te staan. Daarnaast zorgden ook de Borgt-, de
Ladeuze- en de Romansmolen voor grote opstuwingen,
met overstromingen tot gevolg.
1 2
4
5
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 19
Kaartje waarop de
belangrijkste
wateroverlastzones
horende bij de
storm van december
1999 aangegeven
zijn.
Overstromingen in
landbouwgebied
kunnen zowel de
kwaliteit van de
akkers als de kwaliteit
van de waterloop
beïnvloeden.
Meegesleurd slib
kan bezinken op
de akkers, maar
het terugtrekkende
water kan ook
pesticiden of
meststoffen meenemen
naar de
waterloop.
Vallei Rennebeek,
december 1999.

4
Pompstation op de
Rennebeek.
Pompstations zijn
hydraulische
infrastructuren die
een belangrijke rol
spelen in het
gedrag van watersystemen
en als
zodanig dan ook
een belangrijk
onderdeel vormen
van de computermodellen.
De kracht van modelleringen
Door het invoeren van de waterlopen in het stroomgebied van de Maarkebeek in een computermodel
kan onderzocht worden hoe het afstromingsgedrag reageert op bepaalde ingrepen die erop gericht zijn
de overstromingen terug te dringen op die plaatsen waar ze niet gewenst zijn.
Het is een illusie te denken dat alle overstromingen
totaal vermeden kunnen worden. Er zal steeds een
storm komen die de vorige overtreft in grootte of
duur. Bovendien is het ook vanuit een ecologisch oogpunt
niet wenselijk dat een waterloop niet buiten zijn
oevers kan treden. Het hedendaags integraal waterbeleid
beveelt daarom aan om de waterloop de mogelijkheid
te geven te overstromen, maar dan wel op die
plaatsen waar de maatschappelijke hinder beperkt is.
Indien dit gerealiseerd kan worden op plaatsen waar
vroeger reeds overstromingen op een natuurlijke wijze
optraden, dan resulteert dat in draagkrachtige veilige
valleien, die bovendien kunnen uitgroeien tot landschappelijk
en ecologisch waardevolle gebieden.
20 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
Elke modellering wordt voorafgegaan door een uitgebreide
inventarisatie waarin niet enkel de elementen
nodig voor het opzetten van hydrologische en hydraulische
modellen aan bod komen, maar die tevens
aspecten van het natuursysteem en de ruimtelijke
ordening omvatten. Hiermee kunnen knelpunten en
eventuele ingrepen beter geëvalueerd worden in een
bredere maatschappelijke context. De resultaten van de
inventarisatie worden daartoe besproken op een lokaal
wateroverleg. Ook het model, de geïdentificeerde
knelpunten, de potentiële ingrepen en de uitwerking
van de scenarioanalyses komen er uitgebreid aan bod.
Er was een duidelijke consensus over de nood aan
gemeenteoverschrijdende oplossingen.
Computermodelleringen worden tevens voorafgegaan
door een topografische opmeting van de hoofdwaterlopen,
hier de Maarkebeek en een aantal zijlopen.
Hierbij werden ook enkele valleigebieden opgemeten
waar de uitbouw van een gecontroleerd overstromingsgebied
zinvol leek.
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 21
Een ander belangrijk
onderdeel van
de computermodellen
zijn de
vorm en toestand
van de oevers van
de waterlopen en
de hindernissen,
die de waterstroming
mee beïnvloeden.
Hier een
brug waaronder
zelfs leidingen
hangen die bij
hoogwater vuil zullen
vangen en de
doorvoersectie nog
zullen verkleinen.
Om de kenmerken
van de oevers en
kunstwerken (foto’s
rechts) nauwkeurig
in het model te
kunnen inbrengen,
wordt alles door
landmeetbureaus
ten velde opgemeten
en uitgetekend
(grondplan van de
waterloop links).
Elk punt van de
waterloop om de
50 meter zal een
rekenknoop worden
in het computermodel
en aaneengeregenworden
tot een paternoster
van rekenknopen.

De berekeningsresultaten
van
modellen moeten
altijd gecontroleerd
worden aan
de hand van
metingen ten
velde. Daartoe
worden zowel
vaste neerslag- en
waterpeilmeetstations
gebruikt,
als tijdelijke stations
die gedurende
een aantal
maanden op
belangrijke plaatsen
neergezet
werden.
Neerslag en afvoer voorspellen
Bij hevige neerslag verhoogt de afvoer en kan er wateroverlast
optreden. Om deze processen te simuleren,
wordt er gebruik gemaakt van twee computermodellen,
namelijk een hydrologisch model en een hydrodynamisch
model. Vooreerst modelleert het hydrologisch
model de relatie tussen neerslaghoeveelheid en neerslagafvoer,
met andere woorden de hoeveelheid neerslag
die uiteindelijk in de waterlopen terecht komt.
Niet alle neerslag komt immers onmiddellijk in de
waterlopen terecht: een deel verdampt en infiltreert.
De doelstelling van het hydrologisch model is het
opstellen van inloophydrogrammen aan de invoerknopen
van het hydrodynamisch model. Vervolgens
modelleert het hydrodynamisch model de waterstroming
in de waterlopen zelf, als resultaat van de neerslag
die in de waterlopen terecht komt. Hierbij wordt
onder meer de waterhoogte gesimuleerd, waaruit kan
worden afgeleid of de beken uit hun oevers treden of
niet. De combinatie van de twee modellen legt het verband
tussen neerslag en overstromingen. Om dit verband
zo getrouw mogelijk te maken, moeten de in het
model opgenomen parameters eerst geschat en dan
aangepast worden, totdat de modelresultaten zo goed
mogelijk overeenkomen met gemeten waarden. Dit
noemt men kalibreren of ijken. Voor het hydrologisch
model is een belangrijke parameter de afvoercoëfficiënt;
voor het hydrodynamisch model is een belangrijke
parameter de bodemruwheid van de waterloop.
22 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
Typen van regenbuien
De hoeveelheid neerslag die uiteindelijk door een
waterloop moet worden afgevoerd, kan worden berekend
aan de hand van een hydrologisch model. Om de
doeltreffendheid van ingrepen tegen wateroverlast te
kunnen bepalen, moet om te beginnen bekend zijn
welke typen van buien zich in het stroomgebied voordoen,
en met welke kans van voorkomen. Concreter
uitgedrukt is een antwoord nodig op de volgende vragen.
Wat voor neerslagbuien zijn er in het verleden
opgetreden, en met welke kans zullen deze in de toekomst
opnieuw voorkomen? En hoeveel van deze neerslag
komt uiteindelijk in de waterlopen terecht?
De kenmerken van een typische bui in de zomer zijn
verschillend van een bui in de winter. Zomerse buien
zijn buien waarbij gedurende een korte periode heel
veel neerslag valt. Vaak gaan ze gepaard met onweders.
Doordat het water met zeer hoge intensiteit valt, krijgt
het weinig tijd om in de bodem te dringen. Het water
stroomt snel richting waterloop. De rivier krijgt in een
korte periode grote hoeveelheden water te verwerken.
Dit leidt tot zogenaamde hoge piekdebieten. In de
winter is er vaak sprake van langdurige neerslag. Ook
al is bijvoorbeeld de hoeveelheid neerslag die per uur
valt niet groot, toch kunnen dit soort buien tot kritieke
situaties leiden. Een watersysteem heeft een bepaald
vermogen om water te bergen, enerzijds als grondwater,
anderzijds in de rivier zelf en in aangrenzende
overstromingsgebieden. Indien gedurende een aantal
dagen neerslag valt, is op een gegeven moment de aanwezige
bergingscapaciteit volledig opgebruikt. Er is
dan sprake van verzadiging. Bij aanhoudende neerslag
vloeit dan meer water naar de rivier en stijgen de
waterstanden snel. De rivier gaat op zoek naar andere
gebieden om het surplus aan water te bergen. In winterperioden
is dus niet zo zeer de intensiteit, maar eerder
de hoeveelheid neerslag die gedurende een aantal
dagen valt de maatgevende factor. Dit leidt tot zogenaamde
hoge volumedebieten.
Herhalings- of terugkeerperiode
Men kan een begroting maken van de herhalingsperiode
van een afvoerdebiet. Herhalingsperioden van
afvoerdebieten worden gekoppeld aan de grootte van
regenbuien of aan overstromingen. Kleine regenbuien
komen zeer vaak voor en hebben dus een kleine herhalingstijd.
Zeer zware regenbuien komen minder frequent
voor en hebben een grotere herhalingstijd. Deze
herhalingstijden berusten op historische meetgegevens
en zijn gemiddelde waarden. In de studie van de
Maarkebeek is gerekend met de herhalingsperiode van
de afvoerdebieten zelf. Een bepaald afvoerdebiet met
een herhalingsperiode van bijvoorbeeld 5 jaar, kan na
3 jaar al opnieuw voorkomen maar kan ook 9 jaar op
zich laten wachten. Hetzelfde kan gezegd worden voor
een regenbui. Er moet echter opgepast worden met de
interpretatie van de herhalingsperiode van een regenbui
en een afvoerdebiet. Een bui met een bepaalde her-
halingsperiode geeft niet steeds een afvoerdebiet met
dezelfde herhalingsperiode, want de reactie van het
stroomgebied op de bui hangt af van de initiële condities
van dit gebied (zoals het verzadigingsgehalte van
de bodem).
Om inzicht te krijgen in de kans van voorkomen van
afvoeren worden bijvoorbeeld limnigraafmetingen
onderworpen aan een frequentie-analyse en regressieanalyse
(wiskundige berekeningen op de van groot
naar klein gerangschikte metingen). Om meer
betrouwbare voorspellingen op langere termijn te kunnen
doen, zijn deze gemeten reeksen vaak te kort. De
metingen kunnen daarom aangevuld worden met
geëxtrapoleerde waarden. Deze extrapolaties kennen
een grote mate van onzekerheid, maar kunnen verbeterd
worden door vergelijking met berekeningen in
andere vergelijkbare stroomgebieden in Vlaanderen.
Het bepalen van de piekwaarden en afgestroomde
volumes aan de limnigraaf voor verschillende herhalingstijden
is een belangrijk controlemiddel voor het
hydrologisch model.
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 23
Wegen zijn vaak
waterkerend, en
vormen - soms tijdelijke
- barrières
tegen overstromingen.
Zulke compartimenteringen
dienen in het
model gedefinieerd
te worden
om de overstromingen
correct te
simuleren.

Het hydrologisch
model is een
vertaling van de
bekende kringloop
van het water.
De afvoer van
regenwater uit het
stroomgebied naar
de waterlopen (het
hydrologisch
model) wordt berekend
door het
stroomgebied
onder te verdelen
in deelstroomgebieden.
De groene
klokjes zijn de
watergolven
(inloophydrogrammen)
die deze
deelgebieden in
hun stukje waterloopbinnenbrengen.
De rode klokjes
zijn de afwaartse
waterpeilen,
waar het totale
stroomgebied loost
in de Schelde.
Het hydrologisch model
Het hydrologisch model simuleert het afstromingsproces.
De resultaten van dit model vormen de inloophydrogrammen
aan de invoerknopen van het hydrodynamisch
model. Voor de studie van de Maarkebeek werd
het Engelse model PDM gebruikt. Het PDM-model
(Probability Distributed Moisture) is een conceptueel
neerslag-afvoermodel geschikt voor continue simulaties.
Een conceptueel model is gebaseerd op een vereenvoudigd
concept voor de beschrijving van het neerslag-afvoerproces.
Het model beschrijft de functionele
relaties tussen invoer (neerslag) en uitvoer (afvoer) van
het watersysteem aan de hand van semi-empirische
wiskundige vergelijkingen. De fysische betekenis hiervan
is echter onvoldoende opdat de parameters uit
directe metingen kunnen afgeleid worden. De parameters
dienen bepaald te worden door kalibratie. PDM
werd in de loop van de jaren ’80 ontwikkeld door het
bekende British Institute of Hydrology. In essentie laat
een dergelijk model de oppervlakkig afstromende
neerslag door een aantal opeenvolgende reservoirs
lopen. Daartoe wordt de gevallen neerslag eerst via een
verliesfunctie verminderd tot de hoeveelheid neerslag
die oppervlakkig afstroomt (het verlies stelt de neerslag
voor die verdampt, blijft staan in plassen of in de
grond sijpelt). De reservoirs stellen dan de voornaamste
fysische elementen (bergingen) van het stroomgebied
voor die invloed hebben op de afstroming van de
neerslag over de grond richting waterloop. Als belangrijkste
kenmerk van PDM geldt het gebruik van een
wiskundige verdelingsfunctie voor het bodemvochtgehalte
(‘soil moisture capacity’) zodat niet langer met
één conceptueel bodemreservoir gerekend wordt, maar
met een ganse waaier van reservoirs. Dit laat toe om de
dynamische aangroei van de vernattende gebieden in
AANVOER
24 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
EVAPO-
TRANSPIRATIE
OVERSTROMING
AFSTROMING
DIEPERE
GROND-
WATER-
STROMING
KWEL
NEERSLAG
INFILTRATIE
AFVOER
rekening te brengen zonder dat deze gebieden expliciet
op kaart lokaliseerbaar moeten zijn. Er bestaan veel
andere soorten modellen, die echter allemaal hun
voor- en nadelen hebben.
Omwille van de uitgestrektheid van het bestudeerde
stroomgebied van de Maarkebeek, de ruimtelijke variabiliteit
van de neerslag en het verschil in landgebruik,
is voor de opbouw van het hydrologisch model het
stroomgebied opgesplitst in deelstroomgebieden. Bij
het vastleggen van de grenzen rond de deelstroomgebieden
wordt rekening gehouden met topografische
waterscheidingen, de behoefte aan informatie
(inloophydrogrammen, overstromingsgevoelige gebieden,
...), de situering van de meetpunten (limnigrafie,
pluviografie, topografische opmetingen) en plaatsen
waar significante veranderingen in de hydrologische
en/of hydraulische randvoorwaarden optreden: neerslag,
infiltratiekarakteristieken (bodemgebruik en
bodemtype), afvoer, geometrie van de beek, locatie van
waterbeheersingsinfrastructuur, ... Het hydrologisch
model veronderstelt immers uniforme eigenschappen
per deelgebied.
Deze eigenschappen worden in het model vertaald
door parameters. Een belangrijke parameter is de
afvoercoëfficiënt, een maat voor de afstroming van de
neerslag over het grondoppervlak. Voor gebieden met
leembodems met geringe helling (0-5 %) en een landgebruik
als gras, gewas of kale bodem variëren de
afvoercoëfficiënten in het algemeen tussen de 20 en 50
%. Zoals bij de Zwalm kunnen in extreme omstandigheden
evenwel veel hogere waarden bekomen worden,
vooral in de steile bovenlopen.
Kalibreren, valideren en simuleren
Om betrouwbare voorspellingen te doen, moet het
model zo nauwkeurig mogelijk afgestemd worden op
de karakteristieke eigenschappen van het gegeven
stroomgebied. IJken of kalibreren gebeurt door berekende
afvoerwaarden te vergelijken met metingen
afkomstig van waargebeurde regenbuien, evenementen
genoemd. Het is een iteratief proces, waarbij de parameters
van het hydrologische model na elke rekencyclus
worden bijgestuurd tot er voldoende overeenkomst
wordt vastgesteld tussen gemeten en berekende
waarden. In dit geval is de kalibratie uitgevoerd op
basis van stormen uit de meetcampagne en uit de
beschikbare meetreeks aan de spoorweg.
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 25
Detailfoto links:
één van de vijzels
van het pompgemaal
op de
Rennebeek.
Foto rechts:
Het is duidelijk dat
slecht onderhoud
van waterlopen en
kunstwerken gans
andere uitkomsten
(zoals plaatselijke
overstromingen)
kan geven dan de
computermodellen,
die natuurlijk
rekenen met een
goed onderhouden
watersysteem.

Akkerland
langsheen de
Rennebeek.
December 1999.
Dit gebied omvat
de vroegere meersen
van de
Schelde, die gecultiveerd
zijn ten
behoeve van de
landbouw.
Het bestaat uit
laaggelegen vlak
land, waardoor
overstromingen
steeds grote oppervlakten
blank
zetten.
Nadien wordt nog een controle (validatie) van het
model uitgevoerd. Daartoe wordt het model gevoed
met andere regenbuien dan degene die gebruikt werden
bij de kalibratie. Zonder nog aan de parameters te
sleutelen, laat men het model de afvoer berekenen voor
deze buien. Deze berekende afvoeren worden dan vergeleken
met de opgemeten waarden. Is de overeenkomst
onvoldoende, dan dient het model verder verfijnd
te worden tot uiteindelijk een goede berekening van
de waargenomen waarden bekomen wordt.
Eenmaal de kalibratie en validatie van het hydrologisch
model is afgerond, worden in een volgend deel van het
onderzoek de maatgevende hydrogrammen afgeleid.
Eens het verband tussen neerslag en afvoer gekend is,
kan men het hydrologisch model immers gebruiken
om een afvoerreeks te genereren die veel langer is dan
de waargenomen reeks. Op deze langere reeks kunnen
meer nauwkeurige frequentie-analyses worden uitgevoerd.
Daartoe werd de 100-jarige uurlijkse neerslagreeks
van Ukkel (1897-1999) in het hydrologisch
model ingevoerd en wordt een 100-jarige debietreeks
bekomen. Men heeft als het ware de gemeten reeks
geëxtrapoleerd in de tijd. Dit noemt men simuleren:
men bekomt een reële inschatting van de afvoeren die
de laatste 100 jaar in de Maarkebeek tot afstroming
zijn kunnen komen. Uit deze 100-jarige debietreeks
werden vervolgens op basis van een frequentieanalyse
12 hydrogrammen geselecteerd die een bepaalde kans
van voorkomen hebben.
26 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
Deze 12 hydrogrammen kunnen als maatgevend
beschouwd worden. Dat wil zeggen dat zij het ganse
gamma van kleine naar grote stormen dekken, wat
nodig is voor de bepaling van de schade door overstroming
versus de kans op optreden (retourperiode)
daarvan. Er moet immers een redelijke verhouding
bestaan tussen de kosten van latere beveiligingswerken
en de schade die daardoor vermeden wordt. In die zin
heeft het meestal weinig nut om bijvoorbeeld de grote
storm van 12-14 september 1998 als maatstaf voor
beveiligingswerken te nemen. Deze storm was zo ontzagwekkend
doch zeldzaam, dat beveiliging ertegen
meer zou kosten dan de schade die éénmalig opgelopen
werd.
De selectie gebeurt op basis van twee verschillende criteria.
Enerzijds worden er hydrogrammen geselecteerd
die gekenmerkt worden door een groot afvoervolume,
de zogenaamde winterhydrogrammen. Anderzijds
worden hydrogrammen geselecteerd die gekenmerkt
worden door een groot piekdebiet. Hoewel ze vaak ook
in de winter voorkomen, worden deze hydrogrammen
zomerhydrogrammen genoemd. Als resultaat krijgt
men 6 maatgevende winterhydrogrammen en 6 maatgevende
zomerhydrogrammen, voor terugkeerperioden
van 2, 5, 10, 25, 50 en 100 jaar.
Modelleren van stroming in
waterlopen
Om het gedrag van het water in een waterloop op specifieke
locaties te voorspellen, wordt een computermodel
opgebouwd dat de fysische kenmerken van die
waterloop nabootst. Eens de bestaande toestand is
opgebouwd als referentie kunnen eveneens geplande
verbeteringswerken als scenario worden ingecalculeerd.
Het hydraulisch model is immers een meccano
van bouwstenen waar doorheen de stroming van het
water berekend wordt, door het wiskundig oplossen
van de vergelijkingen die het behoud van massa en het
behoud van beweging uitdrukken. Door bouwstenen te
veranderen of bij te voegen, kan een nieuwe toestand
van het waterlopenstelsel bekomen en doorgerekend
worden.
Per deelstroomgebied zijn de door de waterloop te verwerken
watervolumes als gevolg van de neerslagsituatie
berekend door middel van het hydrologisch model. Ze
vormen de inputgegevens voor de hydraulische
(hydrodynamische) simulatie waarmee voor een aantal
locaties waterstanden en debieten worden voorspeld in
functie van de tijd.
Het hydraulisch model bestaat uit een netwerk van
bijna 2.000 rekenknopen. In deze knopen worden de
fysische kenmerken van de waterloop beschreven.
Andere knopen zijn de randvoorwaarden (inloophydrogrammen
en afwaartse randvoorwaarde). De fysische
kenmerken zijn dwarsprofielen ongeveer om de
50 meter, hydraulische kunstwerken op de waterloop
(watermolens, bruggen, vaste overlaten, (beweegbare)
stuwen, duikers, stroming door openingen ter hoogte
van een bypass) en de topografie van de overstromingszones.
Het gebruikte softwarepakket ISIS berekent
in de knopen de waterpeilen, debieten en stroomsnelheden
in functie van de tijd - op basis van het verhang
(de helling van de waterlijn), de natte sectie en de
omtrek van het gedeelte van het beekprofiel dat onder
water staat, en de wrijving van het stromend water
tegen de beekbodem en oevers - rekening houdend
met de interne en externe randvoorwaarden. De externe
randvoorwaarden zijn een debiet in functie van de
tijd (de inloophydrogrammen uit het hydrologisch
model) en afwaarts de QH-relatie (debiet-waterhoogte
relatie) in de Schelde te Oudenaarde. Interne randvoorwaarden
omvatten de eigenschappen van de beekbedding
en een wiskundige beschrijving van de aanwezige
kunstwerken die een invloed hebben op de hydrodynamica.
De afmetingen van de dwarsprofielen en de
kunstwerken werden tijdens terreinwerk opgemeten
door een landmeetbureau.
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 27
De Rennebeek
was vroeger een
zijloop van de
Maarkebeek.
Bij het verkavelingsproject
van
Melden is de
stromingszin
omgekeerd. De
beek watert
nu via een pompgemaal
af in de
Schelde.
In december 1999,
is de de vallei
van de Rennebeek
ondergelopen door
overstroming van
de Maarkebeek ter
hoogte van
Schapendries
(Oudenaarde).

28 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 29
Eens het water uit
de deelstroomgebieden
in de
waterlopen terecht
is gekomen, zal
het hydraulisch
model berekenen
hoe al dat water
naar de Schelde
zal vervoerd worden
doorheen die
waterlopen. In het
bijzonder zal de
overstroming van
de oevers vastgesteld
kunnen worden,
evenals de
wijze waarop het
overstromend
water de vallei zal
vullen. Daartoe
moet de nauwkeurige
hoogteligging
van deze valleigronden
worden
opgemeten en
ingevoerd in het
model. De kaart
geeft dit snoer van
opeenvolgende
reservoirs of
wachtbekkentjes
langsheen de
hoofdwaterlopen
aan.

Overstroming van
de Nederaalbeek
aan Puttene,
Etikhove.
Opwaarts zal een
overstromingszone
worden uitgebouwd
om het
rusthuis stroomafwaarts,
dat regelmatig
door wateroverlast
bedreigd
wordt ingevolge
onder meer een te
krappe duiker, te
beschermen.
Het basismodel van de Maarkebeek omvat de hoofdloop
vanaf de Kasteelmolen te Schorisse tot aan de
monding in de Schelde. Hieraan werden de afwaartse
segmenten van de Pauwelsbeek, de Nederaalbeek en de
Mariaborrebeek toegevoegd, alsook de vertakkingen
aan de watermolens. Omwille van het overlopen van
water van de Maarkebeek naar de Rennebeek tijdens
de storm van december 1999, werd ook de Rennebeek
tot aan het gemaal opgemeten en toegevoegd aan het
model. Op die manier kan de uitwisseling bestudeerd
worden, maar ook hoe via de Rennebeek de wateroverlast
langs de Maarkebeek eventueel verminderd zou
kunnen worden. Het basismodel is uitgebreid met de
valleigebieden die reeds overstroomden, of die in de
toekomst als dusdanig zouden benut kunnen worden
om elders wateroverlast te vermijden. De knopen van
de vallei of alluviale vlakte bestaan uit bergingszones
of ‘reservoirs’ waar water dat over de oevers stroomt -
tijdelijk - geborgen wordt. De reservoirs worden gedefinieerd
aan de hand van de oppervlakte binnen de
hoogtelijnen van deze komgronden. Als de stroming in
de alluviale vlakte niet verwaarloosbaar is, worden de
dwarsprofielen soms gedefinieerd over de gehele
breedte van de vallei of de winterbedding, of door een
tweede parallelle waterloop die langs de oever in verbinding
staat met de hoofdloop of de zomerbedding.
De definitie van de alluviale vlakte in het model is
essentieel om het model te valideren: de overstromingen
moeten correct gesimuleerd worden (oppervlakte
en waterpeil), zo niet wordt de zoektocht naar bijkomende
‘gecontroleerde’ berging in de valleigebieden
gehypothekeerd.
30 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
Kalibreren, valideren en simuleren
Om het model te kalibreren aan de werkelijkheid werd
de periode van de meetcampagne en een aantal historische
stormen doorgerekend. De onbekenden of onzekerheden
- zoals de ruwheid van de bedding en van de
oevers, en de verliescoëfficiënten van de kunstwerken -
werden zoals bij het ijken van het hydrologisch model
ook initieel geschat, en dan interactief gecorrigeerd
totdat een goede overeenkomst tussen gesimuleerde en
gemeten debieten en waterpeilen bekomen werd. Het
geijkte model van de Maarkebeek is dan gevalideerd
(gecontroleerd) op basis van simulaties met de afvoeren
van de storm van december 1999. Zowel de
gemeente Maarkedal als de stad Oudenaarde stelden
hiervoor gedetailleerde optekeningen van de overstromingen
ter beschikking. De gemodelleerde overstromingen
bevestigen het beeld van de opgetekende overstromingen,
en vullen mekaar aan: de overstromingen
werden opgetekend aan de kruising van wegen met
waterlopen, waarbij ook niet gemodelleerde waterlopen
werden bekeken; de modellering laat dan weer toe
de secties te identificeren waar de beken buiten de toegankelijke
gebieden buiten hun oevers treden.
De combinatie toont een beeld van een gelijkmatig
verdeeld patroon. In het Maarkebeekstroomgebied is
de volledige vallei ingeschakeld in het afvoerproces.
Als het model gekalibreerd en gevalideerd is - de
gemeten debieten en peilen worden correct berekend
voor uiteenlopende hydrologische omstandigheden
zoals droogweersituatie, buien of afvoeren met en zonder
overstromingen - spreekt men van een geijkt
model. Dat model kan gebruikt worden om uit te zoeken
of een bepaalde ingreep of combinatie van ingrepen
een effect hebben op de afvoer en de overstromingen.
Het model laat toe te berekenen hoe groot deze
ingreep moet zijn om het gewenste effect te bekomen.
Daarna kan de waterbeheerder toetsen of deze ingreep
haalbaar is, technisch en financieel, maar ook of deze
gewenst is vanuit maatschappelijk oogpunt. Pas als er
voldoende maatschappelijk draagvlak aanwezig is - dus
geen of een beperkt of draaglijk conflict met verschillende
belanghebbenden meebrengt - zal men daadwerkelijk
overgaan tot het ontwerpen en uitvoeren van
deze ingreep op het terrein. Om deze beslissingen mee
te sturen, is het lokaal wateroverleg van groot belang.
Het mathematisch model is dus een belangrijk middel
om de waterbeheerder toe te laten om gefundeerde
beslissingen te nemen over het beheer van de waterlopen.
December 1999, woonwijk Schapendries te Oudenaarde.
Water afkomstig van de Maarkebeek (achteraan op de
foto) stroomt naar de akkerlanden in de vallei van de
Rennebeek. Het verkavelen van de laaggelegen
zones naast de waterlopen is niet bevorderlijk voor het
vermijden van dit soort wateroverlast.
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 31
Ook in het stroomgebied
van de
Maarkebeek
vormen overstromingen
een
belangrijk maatschappelijk
probleem.

5
Deze foto’s van
kunstwerken
geven een beeld
van het waterlopenstelsel
in het
stroomgebied van
de Maarkebeek.
Welke ingrepen
hebben effect?
Met uitzondering van de studie van de verruiming van de duiker aan de monding van
de Maarkebeek in de Schelde betreffen de ingrepen die in de scenariostudies onder-
zocht werden allemaal het vertragen en verlagen van de afvoergolven. De onderzoch-
te ingrepen in het stroomgebied van de Maarkebeek komen neer op het gecontroleerd
laten overstromen van gebieden waar dit nog kan.
Dit wordt bereikt door het opstuwen van water
door middel van een knijpkunstwerk. Door het
versmallen van de doorstroomopening wordt het
water tegengehouden en opgestuwd, waardoor
het opwaarts van het kunstwerk gemakkelijker
buiten de oevers treedt. Om de nadelige effecten
te beperken, worden zulke ingrepen bij
voorkeur uitgevoerd in gebieden die al van
nature overstromen, maar waar nog bijkomende
berging gecreëerd kan worden door bijvoorbeeld
een dwarsdijkje aan te leggen. Door zo een dijkje
aan te leggen achter bestaande bermen (bvb.
van een weg) blijft ook de landschappelijke hinder
beperkt.
Het knijpen gebeurt door een schuif- of een
stuwconstructie. In functie van een afwaarts
waterpeil (of debiet) wordt de opening zodanig
verkleind dat dit afwaarts peil nooit boven een
vooropgezet peil (waarbij de beek daar afwaarts
buiten haar oevers zou treden) stijgt. Opwaarts
van het kunstwerk zal de beek bij piekafvoeren,
wanneer de opening verkleint om het afwaarts
peil niet te doen stijgen, daarentegen wel buiten
haar oevers treden en de bergingszone vullen.
Wanneer dit reservoir zich volledig vult en de
capaciteit dus niet voldoende is voor het verwerken
van de afvoer van de desbetreffende
storm, kan het water via een noodoverlaat afgevoerd
worden. In dit geval zullen afwaarts toch
nog overstromingen kunnen voorkomen.
In het stroombekken van de Maarkebeek komen
de overstromingen weliswaar gespreid voor over
de beekvalleien van de Maarkebeek en de zijbeken,
maar de grotere knelpunten, waar meerdere
woningen onder water komen te staan,
beperken zich tot de zones van de alluviale vlakte
waar door menselijke ingrepen een slechte
32 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
afvoersituatie geschapen is. Te Oudenaarde zijn
dit de zones van de Lammenkensstraat (27
woningen onder water op 26 december 1999)
en Schapendries (20 woningen). Te Etikhove
(gemeente Maarkedal) ligt het grootste knelpunt
aan Puttene en de Gansbeekstraat (13 woningen
getroffen door overstromingen van de
Nederaalbeek).
Mede door de steile hellingen van de deelstroomgebieden
van de zijbeken is er een snelle
neerslag-afvoerrespons met een hoge afvoercoëfficient.
De deelstroombekkens zijn klein,
zodat langs de hoofdloop van de Maarkebeek
snelle en gepiekte bijdragen van de zijbeken
elkaar snel opvolgen. De computermodellering
van de Zwalm, eigenlijk een zustergebied van de
Maarkebeek, wees uit dat het in zo een situatie
enkel mogelijk is om de afvoer te verminderen
en te vertragen door gespreide ingrepen op de
zijlopen. Analyse van de scenario’s waarin afzonderlijke
ingrepen bestudeerd werden, wijst uit
dat het afwaarts effect van één enkele ingreep
gering is en zich aan de monding van afwaarts
gelegen belangrijke zijbeken beperkt tot enkele
cm. Een combinatie van meerdere en gespreide
ingrepen is dan ook nodig om een belangrijker
effect te bekomen.
Volgende zones werden onderzocht, van
stroomopwaarts naar stroomafwaarts :
Op de Molenbeek te Schorisse :
• een gecontroleerd overstromingsgebied (GOG)
opwaarts van de Kasteelmolen.
Op de Pauwelsbeek :
• een gecontroleerd overstromingsgebied ter
hoogte van Wijmier.
Op de Nederaalbeek :
• twee gecontroleerde overstromingsgebieden,
resp. op- en afwaarts van het centrum van
Etikhove.
Op de Maarkebeek :
• twee aaneengeschakelde gecontroleerde
overstromingsgebieden aan de Borgt- en de
Romansmolen;
• het optimaal benutten van het natuurlijk overstromingsgebied
aan de monding van de
Nederaalbeek.
Voor de bestudeerde maatgevende afvoeren
(afvoeren die om de 5, 10, 25, 50 en 100 jaar
voorkomen), en voor de storm van december
1999 (retourperiode van meer dan 50 jaar) leiden
verschillende combinaties van deze ingrepen
tot beduidende afname van de wateroverlast.
De impact op de waterafvoer wordt in volgende
tabel weergegeven.
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 33
De foto gans
onderaan toont
een experimenteel
meetstation van
de afdeling Water
op de
Mariaborrebeek.
In de waterloop is
een meetgoot
gebouwd waarbij
de waterloop vernauwt
en terug
verbreedt. In de
keel - de nauwste
plaats - kan dan
een éénduidig wiskundig
verband
gelegd worden
tussen het gemeten
waterpeil en
het debiet dat door
de waterloop
stroomt. Het station
meet ook de
neerslag, temperatuur
én de hoeveelheid
sediment
(gronddeeltjes) die
meegevoerd worden
met het water.

Door akkers tijdelijk,
gecontroleerd
te laten onderlopen
kunnen
overstromingen in
woonwijken vermeden
worden.
Overstromingen,
december 1999.
Geborgen Lokaal afvoer-volume Percentage Peilverlaging afwaarts het
volume (m3 ) (m3 , dec. 1999) geborgen (%) GOG (cm)
Kasteelmolen 37 000 294 000 12.6 30
(Schorisse, Molenbeek)
Pauwelsbeek 65 000 225 000 28.9 25
opwaarts het 57 000 536 000 10.6 35
centrum van Etikhove
(Nederaalbeek)
Borgt- en
Romansmolen
(Maarkebeek)
139 000 1 093 000 12.7 20
Het voorgestelde overstromingsgebied opwaarts
op de Nederaalbeek zou op zich tot sanering
van de toestand op deze waterloop kunnen leiden.
De duiker aan de kerk op de Nederaalbeek
vormt echter in belangrijke mate een belemmering
voor de doorstroming van het beekwater.
Deze duiker, bestaande uit twee ongelijke openingen
die in een hoek op elkaar staan, blijkt
een vangnet voor boomstammen, takken en
andere obstakels die de doorstroming hinderen.
Een grotere duiker leidt tot het wegnemen van
34 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
de wateroverlast in Puttene. Toch is het niet
mogelijk om bij een vergroting van de duiker de
aanleg van het opwaartse overloopgebied te
schrappen. Enerzijds worden door versnelde
afvoer doorheen de nieuwe duiker de afwaartse
segmenten (Gansbeekstraat) nog meer onder
druk gezet, en anderzijds zal een opwaarst overstromingsgebied
bij stormen ook bijdragen tot
de algemene vermindering van de peilen op de
Maarkebeek. In combinatie met ingrepen op de
Pauwelsbeek, de Maarkebeek en Molenbeek te
Schorisse, resulteert dit in de verbetering van de
situatie te Oudenaarde (Lammekenstraat en
Schapendries). Bij combinatie van ingrepen blijkt
immers dat de Maarkebeek uit zichzelf niet meer
overloopt naar de Rennebeek. De studie wijst
ook uit dat de verruiming van de duiker aan de
monding van de Maarkebeek in de Schelde een
belangrijke bijdrage levert tot het verlagen van
het peil in het afwaartse pand van de
Maarkebeek.
De berging in het overstromingsgebied afwaarts
van het centrum van Etikhove blijkt te beperkt
te zijn om de inrichting als overloopgebied te
verantwoorden. Er kan meer water geborgen
worden in het natuurlijk overstromingsgebied op
de Maarkebeek aan de monding van de
Nederaalbeek. Door berging in de aaneengeschakelde
overloopgebieden rond de Borgt- en
Romansmolen komt aan de monding van de
Nederaalbeek bergingscapaciteit ter beschikking.
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 35
Links: zijbeek van
de Rennebeek, juli
2001.
Door de erosie en
afspoeling van
gronddeeltjes van
akkers in hellende
gebieden krijgen
de waterlopen
grote hoeveelheden
slib te verwerken.
Het slib kan
bezinken in de
waterloop en in
duikers en zo de
afvoercapaciteit
voor het water
beperken.
Rechts: verkaveling
Schapendries,
juli 2001.
Ondanks gekende
wateroverlastproblemen
worden de
laaggelegen zones
naast de waterlopen
nog steeds
gebruikt om nieuwe
woningen te
bouwen. Hierdoor
wordt het natuurlijkeoverstromingsgebied
van de
beek steeds meer
beperkt en zullen
meer mensen
lijden onder wateroverlast.

Waterlopen hebben
ruimte nodig -
een soort winterbed
- om het afstromend
water bij
overmatige regenval
zonder schade
te kunnen bergen
en afvoeren.
Om verstopping
door drijfvuil aan
de meest kritieke
hindernissen te
vermijden, worden
roosters of krooshekkens
geplaatst
die het vuil tegen
houden. Meestal
wordt ook een
automatisch rakelmechanismeingebouwd
dat het
drijfvuil regelmatig
boven haalt en op
een transportband
of in een afvalcontainer
kiepert.
Omwille van de grote volumes welke geborgen
kunnen worden in de gecontroleerde overloopgebieden
op de Maarkebeek, de Pauwelsbeek
en de Nederaalbeek, kunnen deze ingrepen de
grote afvoeren voldoende aftoppen voor de
bestudeerde stormen.
Het is belangrijk te benadrukken dat bij werking
van de knijpkunstwerken, het water gedwongen
wordt over te lopen in het natuurlijke valleigebied.
De werking van de automatische knijpconstructies
werd afgestemd op de storm van
december 1999. Simulaties met deze regeling
voor zomerafvoeren met een retourperiode van
twee jaar tonen aan dat voor deze stormen de
schuiven niet in werking treden. Dit betekent
dat het ruimtebeslag door overstroming beperkt
is in de tijd en hoogstens tweejaarlijks zal voorkomen.
36 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
Om het ruimtelijk effect verder te beperken, is
besloten het natuurlijk overstromingsgebied aan
de monding van de Nederaalbeek te behouden
als een schakel in de overstromingen van de
Maarkebeek. Door de opwaartse ingrepen rond
de Borgtmolen wordt dit gebied minder aangesproken.
Er is een schuifregeling uitgewerkt voor
het Borgtmolencomplex waarbij het natuurlijk
overstromingsgebied terug ingeschakeld wordt,
en waardoor de gebieden aan de Borgtmolen
minder belast worden.
Een belangrijk resultaat van de modellering is de
kartering van overstroombare zones, dit zowel in
de bestaande toestand als in de toestand met
ingrepen (toekomstige toestand). Deze overstromingskaart,
MOG-kaart genoemd of kaart van
de gemodelleerde overstromingsgebieden, geeft
aan welke zones de waterbeheerder tegen
wateroverlast wil beschermen, maar legt ook de
zones vast waar projecten onverenigbaar zijn
met waterbeheer en waar de overheid niet voor
de watergebonden veiligheid instaat.
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 37
De Vlaamse
Ardennen doen
het hart van de
rechtgeaarde wielerliefhebbersneller
slaan… (foto
boven). De streek
is daardoor bij
wetenschappers
en beleidsmakers
echter eveneens
bekend om zijn
erosieproblematiek:
slecht bodemgebruik
leidt tot
belangrijke modderstromen(onderste
foto).

6
Wanneer het water
zijn weg zoekt, kan
het door niets
tegengehouden
worden.
Oudenaarde,
december 1999.
Wat brengt de toekomst?
De studie van de waterafvoer van de Maarkebeek en haar bijlopen heeft aangetoond
welke maatregelen effect hebben op het overstromingskarakter van het stroomge-
bied. Gunstige resultaten worden bekomen met het uitbouwen van natuurlijke over-
stromingsgebieden waardoor tijdelijk meer water kan geborgen worden dan nu het
geval is. Hierdoor kunnen de belangrijkste overstromingen in bebouwd gebied ver-
meden worden.
De afdeling Water zal - binnen de beschikbare
middelen - de aanleg van deze overstromingsgebieden
zo snel mogelijk realiseren.
De studie heeft zoals alle modelleringsstudies in
Vlaanderen ook aangetoond dat een aantal kleinere
en plaatselijke overstromingsproblemen
niet kunnen opgelost worden. Percelen langsheen
de oevers zullen trouwens altijd een risicogebied
blijven voor overstromingen, die niet
tegen redelijke kosten te vermijden zijn vooral
gelet op de onzekerheid hoe dikwijls de grote
waterafvoeren verwacht mogen worden. Dit
heeft enerzijds te maken met het eigen natuurlijk
karakter van het stroomgebied en anderzijds
vooral met het feit dat de mens dit natuurlijk
karakter slecht gerespecteerd heeft, door er activiteiten
in te ontwikkelen die niet verenigbaar
zijn met het overstromingsgevoelig karakter van
de streek. Het uitschakelen van deze kleinere
overstromingen vergt zware ingrepen die niet
meer toegelaten worden of onredelijk duur zijn:
het bouwen van echte dijken of het uitgraven
van wachtbekkens zal stuiten op verschillende
bezwaren van overheden en omwonenden.
Daarvoor is de streek te idyllisch. Het is dan ook
belangrijk dat eigenaars van dergelijke percelen
beseffen dat zij een eigen verantwoordelijkheid
dragen en dat bebouwing aldaar best vermeden
of opgeheven kan worden, of op zijn minst dat
bouwen aldaar wanneer toegelaten de nodige
voorzorgen vergt (vloerplaat hoger aanleggen,
voorzien van pompkelder, enz.).
38 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel
In het moderne waterbeheer worden van de
waterbeheerder geen harde waterbouwkundige
ingrepen op de onbevaarbare waterlopen meer
verwacht. Sleutelbegrippen zijn thans het
opnieuw ruimte bieden aan het water en het
herwaarderen van de ecologische waarde. Door
behoud en verdere uitbouw van vooral natuurlijke
overstromingsgebieden en bufferzones tracht
men het overstromingsrisico in bebouwde zones
te beperken zonder elders nieuwe problemen te
scheppen. Op termijn zullen percelen langs de
waterlopen wellicht opgeslorpt worden in een
groene bufferstrook - met natuurvriendelijke
oevers en een streekeigen beplanting van voldoende
breedte - waarbinnen de waterloop en
de waterafvoer zich vrij kunnen bewegen. Het is
immers duidelijk dat natuurlijke overstromingsgebieden
in de toekomst onbebouwd moeten
gelaten worden, zoniet zal het rivierwater elders
overstromen met nog grotere schade tot gevolg.
De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel 39
Een vertrouwd
beeld na overstromingen:krantenknipsels
en ook
televisiebeelden
smeren graag het
leed en de fouten
van anderen breed
uit. Leed en fouten
die vrij gemakkelijk
hadden kunnen
vermeden
worden wanneer
men zijn gezond
verstand gebruikt
had. In het geval
van wateroverlast:
indien men niet
gebouwd had op
die plaatsen die
van oudsher toekomen
aan de
waterlopen en
men dus het nodige
respect had
opgebracht voor
het watersysteem.

Akkers langs de
Rennebeek,
december 1999.
De overstromingen
van december
1999, Oudenaarde.
Niet alleen liepen
vele akkers onder
water
(Rennebeek),
maar ook drong
het water verschillende
tientallen
woningen binnen
(Schapendries,
Lammekensstraat,...),bepaalde
wegen kwamen
onder water
waardoor enkele
zones moeilijk toegankelijk
waren.
Op termijn zullen vooral brongerichte
maatregelen moeten genomen worden
om verdere wateroverlast te vermijden.
Dit houdt in dat we de nog beschikbare
ruimte verstandig gebruiken, niet alleen
om extreme afvoeren te bufferen maar
ook door allerlei initiatieven achterwege
te laten die aanleiding geven tot verhoogde
of versnelde afvoer. De aanleg
van bijvoorbeeld minder verharde
oppervlakten zoals parkings, het scheiden
van rioolwater in leidingen en
regenwater in open grachten, de installatie
van regenwaterputten en bezinkingsbekkens,
dienen de aandacht van
iedere burger en ieder lokaal bestuur te
krijgen. Ook het onderhoud van de
bestaande infrastructuur is cruciaal in
tijden van rampspoed. Enkel op deze
manier komen we stilaan tot veilige
stroomgebieden.
40 De Maarkebeek: computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel

Ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap
afdeling Water