Het archief als tijdbom Gevaar en ... - Nationaal Archief

HET ARCHIEF ALS TIJDBOM
Wanneer geheimhouding een overkoepelende doctrine,
of zelfs een doel op zich wordt, gaat het mis
Nu schreef Max Weber deze zinnen aan het einde van de Eerste
Wereldoorlog, toen de eerste kiemen van de Duitse democratische
instituties al meteen werden verstikt door een nationale veiligheidsbureaucratie.
Weber, de grondlegger van de moderne sociologie en
bestuurskunde, liet zien wat voor een grote rol het proces van geheimhouding
speelde in het afglijden van Duitsland naar een dictatuur.
Weber gaf meteen toe dat het niet gaat om het afschaffen van
geheimhouding op zich. Want natuurlijk heeft elk regime een mate
van beslotenheid en beschutting nodig om tot besluiten te komen. En
ook zijn er met het oog op tactische en operationele diplomatieke en
militaire details volop legitieme vormen van geheimhouding denkbaar.
Maar daar had Weber het niet over. Geheimhouding als één van de
instrumenten van bureaupolitiek, van afbakening en structurering
ten bate van correcte besluitvormingsprocedures waar niet alle
ongeautoriseerde personen meteen in hoeven te worden gekend, is
in orde. Maar wanneer geheimhouding een overkoepelende doctrine,
of zelfs een doel op zich wordt, gaat het mis. En in Duitsland speelde
die alomtegenwoordige neiging tot geheimhouding een destructieve
rol. Veiligheid werd als voorwendsel gebruikt om de Pruisische
bureaucraten tegen democratische controle te beschermen, om hun
autoritaire en reactionaire beleid tegen controle en toezicht überhaupt
in bescherming te nemen, en hen daarmee ook de vrijheid te geven,
aldus Weber, om in alle rust en autonomie aartsdomme fouten te
maken. Zoals de ontketening van de onbeperkte duikbootoorlog in
februari 1915, die tot de deelname van de Verenigde Staten aan de
oorlog leidde. 7
Geheimhouding is dus een belangrijke waarde voor een regering en
haar administratie. Dat geeft Weber ook grif toe. Maar de ‘top secret’verklaringen,
het onbeperkt afkondigen van een ‘offizielles Amtsgeheimnis’,
verhullen het feit dat het hier veel vaker om een naakt
machtsstreven gaat dan om bescherming van bronnen, operationele
details of om een begrijpelijke terughoudendheid inzake lopende
besluitvormingsprocessen. Het gaat om een poging controle en toezicht
als zodanig effectief de das om te doen en als uitvoerende macht
vrij spel te hebben. De tragiek van dit streven is dat geheimhouding
op grond van deze motieven zelden of nooit de effectiviteit van de
besluitvorming ten goede komt, maar juist een destructief potentieel
ontvouwt en vaak explosieve gevolgen heeft, op allerlei fronten. 8
KETELAAR-LEZING 2012
7
Vgl. bijvoorbeeld
Robert D. Ballard /
Spencer Dunmore,
Exploring the
‘Lusitania’. Probing
the Mysteries of the
Sinking that Changed
History (New York /
Londen 1995).
8
Scott Horton,
‘Weber – “Official
Secrets” and
Bureaucratic Warfare’,
in: Harper’s
Magazine, 18 juli
2009.
12 13