Het archief als tijdbom Gevaar en ... - Nationaal Archief
Het archief als tijdbom Gevaar en ... - Nationaal Archief Het archief als tijdbom Gevaar en ... - Nationaal Archief
Het archief als tijdbom Gevaar en geheimhouding in de staatsarchieven Beatrice de Graaf KETELAAR-LEZING 10 2012
- Page 2 and 3: Het archief als tijdbom Gevaar en g
- Page 4 and 5: HET ARCHIEF ALS TIJDBOM 3 ‘In sch
- Page 6 and 7: HET ARCHIEF ALS TIJDBOM langer duur
- Page 8 and 9: HET ARCHIEF ALS TIJDBOM Wanneer geh
- Page 10 and 11: HET ARCHIEF ALS TIJDBOM 11 Briefwis
- Page 12 and 13: HET ARCHIEF ALS TIJDBOM 15 Vergelij
- Page 14 and 15: HET ARCHIEF ALS TIJDBOM 24 Het laat
- Page 16 and 17: HET ARCHIEF ALS TIJDBOM 26 Vgl. Tob
- Page 18 and 19: HET ARCHIEF ALS TIJDBOM 31 Vgl. De
- Page 20 and 21: HET ARCHIEF ALS TIJDBOM 36 Vgl. Lou
- Page 22 and 23: HET ARCHIEF ALS TIJDBOM National Ar
- Page 24 and 25: HET ARCHIEF ALS TIJDBOM 46 Constant
- Page 26 and 27: HET ARCHIEF ALS TIJDBOM Mr. Willibr
- Page 28 and 29: HET ARCHIEF ALS TIJDBOM 52 Het kan
- Page 30 and 31: HET ARCHIEF ALS TIJDBOM 56 Biografi
- Page 32 and 33: HET ARCHIEF ALS TIJDBOM 60 Colofon
<strong>Het</strong> <strong>archief</strong> <strong>als</strong> <strong>tijdbom</strong><br />
<strong>Gevaar</strong> <strong>en</strong> geheimhouding<br />
in de staatsarchiev<strong>en</strong><br />
Beatrice de Graaf<br />
KETELAAR-LEZING 10 2012
<strong>Het</strong> <strong>archief</strong> <strong>als</strong> <strong>tijdbom</strong><br />
<strong>Gevaar</strong> <strong>en</strong> geheimhouding<br />
in de staatsarchiev<strong>en</strong>
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
1<br />
Timothy Garton<br />
Ash, The File: A<br />
personal history<br />
(New York 1996).<br />
2<br />
Beatrice de Graaf,<br />
Over de Muur. De<br />
DDR, de kerk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de vredesbeweging<br />
(Amsterdam 2004).<br />
Intro<br />
In het Stasi-<strong>archief</strong><br />
To<strong>en</strong> ik in 2000 naar Berlijn ging, voor onderzoek in de archiev<strong>en</strong> van<br />
de voormalige Oost-Duitse republiek, had ik net Timothy Garton Ash’<br />
boek The Stasi File gelez<strong>en</strong>. Daarin beschrijft Ash de Stasi-archiev<strong>en</strong><br />
<strong>als</strong> ‘kartonn<strong>en</strong> tijdmachine’, omdat de archiev<strong>en</strong> hem <strong>als</strong> e<strong>en</strong> heuse<br />
tijdcapsule, dankzij de zeer gedetailleerde verslag<strong>en</strong> van allerlei<br />
spionn<strong>en</strong> <strong>en</strong> informant<strong>en</strong> over Ash’ beweging<strong>en</strong> in Oost-Berlijn,<br />
terugvoerd<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> tijd <strong>en</strong> naar allerlei ontmoeting<strong>en</strong> <strong>en</strong> handeling<strong>en</strong><br />
die hij zelf al weer grot<strong>en</strong>deels was verget<strong>en</strong>. 1 Voor mij was<br />
het <strong>archief</strong> van de Bundesbeauftragte für die Unterlag<strong>en</strong> des Staatssicherheitsdi<strong>en</strong>stes<br />
der ehemalig<strong>en</strong> DDR (BStU), kortweg Stasi-<strong>archief</strong>,<br />
niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kartonn<strong>en</strong> tijdmachine, maar ook e<strong>en</strong> soort <strong>tijdbom</strong>.<br />
Want in dat <strong>archief</strong> vond ik allerlei verslag<strong>en</strong> <strong>en</strong> rapport<strong>en</strong> van<br />
Nederlanders die in Oost-Duitsland hadd<strong>en</strong> rondgelop<strong>en</strong>, verbod<strong>en</strong><br />
handeling<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> verricht, dissid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> gesteund, maar<br />
ook van Nederlanders die juist het regime hielp<strong>en</strong>, omdat ze de<br />
‘wereldvrede’ wild<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong>. Of vond<strong>en</strong> dat ze met het oog op de<br />
dét<strong>en</strong>te beter Moskou of Oost-Berlijn van di<strong>en</strong>st kond<strong>en</strong> zijn dan de<br />
NAVO <strong>en</strong> het West<strong>en</strong>. 2 Mijn promotieonderwerp, dat op papier nogal<br />
saai klonk: ‘De contact<strong>en</strong> van de Nederlandse kerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> vredes-<br />
beweging met de DDR’, bleek ine<strong>en</strong>s, binn<strong>en</strong> beperkt historische<br />
kring, explosieve gevolg<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong>: Mi<strong>en</strong>t Jan Faber van het<br />
Interkerkelijk Vredesberaad (IKV) was in de DDR e<strong>en</strong> staatsvijand,<br />
maar andere vredesactivist<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> juist de Stasi te hebb<strong>en</strong><br />
zugearbeitet. De uitgever <strong>en</strong> ik werd<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> proces bedreigd.<br />
Dit was echter niets vergelek<strong>en</strong> bij de commotie die er rond het<br />
Stasi-<strong>archief</strong> ontstond in het jaar 2002, to<strong>en</strong> kanselier Helmut Kohl<br />
zijn pijl<strong>en</strong> op het <strong>archief</strong> richtte. Weinig m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> dat hij, toch<br />
kanselier van de Duitse E<strong>en</strong>heid g<strong>en</strong>oemd, al in 1990 zijn best deed<br />
om alle Stasi-dossiers te lat<strong>en</strong> vernietig<strong>en</strong> of t<strong>en</strong>minste voor dec<strong>en</strong>nia<br />
achter slot <strong>en</strong> gr<strong>en</strong>del te zett<strong>en</strong>. <strong>Het</strong> ministerie van Binn<strong>en</strong>landse<br />
Zak<strong>en</strong> van de BRD stelde e<strong>en</strong> ‘gediffer<strong>en</strong>tieerde vernietiging’, e<strong>en</strong><br />
transport van de dossiers naar het Bundesarchiv Kobl<strong>en</strong>z <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
Sperrfrist van t<strong>en</strong>minste dertig jaar voor. De motiev<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> ti<strong>en</strong><br />
jaar later duidelijk, to<strong>en</strong> bleek dat de Stasi-archiev<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong><br />
geheim<strong>en</strong> over de DDR onthuld<strong>en</strong>, maar ook inzage bod<strong>en</strong> in de<br />
onoirbare praktijk<strong>en</strong> van West-Duitse politici <strong>en</strong> West-Duitse spionn<strong>en</strong><br />
ontmaskerd<strong>en</strong>. In 2000 werd Kohl namelijk geconfronteerd met<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
2 3
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
3<br />
‘In schonungsloser<br />
Wahrheit ist die Einheit<br />
unerwünscht.<br />
Im Ost<strong>en</strong> hab<strong>en</strong> die<br />
Stasi-Akt<strong>en</strong> ihr<br />
Werk getan – jetzt<br />
such<strong>en</strong> sie im West<strong>en</strong><br />
neue “Opfer”’,<br />
in: Neues Deutschland,<br />
22/23 april<br />
2000; ‘Gauck-<br />
Behörde <strong>en</strong>tdeckt<br />
weitere Stasi-Akt<strong>en</strong><br />
über Bundespolitiker’,<br />
in: Berliner<br />
Zeitung, 26 april<br />
2000.<br />
onthulling<strong>en</strong> over steekp<strong>en</strong>ning<strong>en</strong> die de CDU jar<strong>en</strong>lang zou hebb<strong>en</strong><br />
aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Nu werd duidelijk waarom hij zo weinig op had met die<br />
archiev<strong>en</strong>: de Stasi had vanaf 1975 zijn telefoon lat<strong>en</strong> afluister<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
dus precies geregistreerd van wie Kohl, to<strong>en</strong> nog <strong>als</strong> partijvoorzitter,<br />
jar<strong>en</strong>lang steekp<strong>en</strong>ning<strong>en</strong> <strong>en</strong> subsidie voor zijn partij had aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
In 2002 nam e<strong>en</strong> onderzoekscommissie die ‘zwartgeld’-affaire onder<br />
hand<strong>en</strong>. Kohl weigerde te zegg<strong>en</strong> wie de anonieme weldo<strong>en</strong>ers war<strong>en</strong><br />
geweest. Slimme journalist<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> to<strong>en</strong> op het idee om het<br />
<strong>archief</strong> te raadpleg<strong>en</strong>. Hij weigerde echter voor e<strong>en</strong> parlem<strong>en</strong>taire<br />
<strong>en</strong>quêtecommissie de nam<strong>en</strong> van de gulle gevers te noem<strong>en</strong>.<br />
Daarop liet het to<strong>en</strong>malige hoofd van het Stasi-<strong>archief</strong>, Joachim<br />
Gauck, doorschemer<strong>en</strong> dat de Stasi die nam<strong>en</strong> in Kohls vele telefoongesprekk<strong>en</strong><br />
had afgeluisterd <strong>en</strong> opgetek<strong>en</strong>d. De Stasi-archiev<strong>en</strong><br />
zoud<strong>en</strong> dus opheldering kunn<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>. En omdat in de Stasi-wet<br />
Person<strong>en</strong> der Zeitgeschichte, voor zover het hun politieke <strong>en</strong> op<strong>en</strong>bare<br />
activiteit<strong>en</strong> betrof, minder recht op persoonsbescherming hadd<strong>en</strong> dan<br />
‘gewone’ Stasi-slachtoffers, was het d<strong>en</strong>kbaar dat de archiev<strong>en</strong><br />
inderdaad e<strong>en</strong> rol in het onderzoek naar de CDU-steekp<strong>en</strong>ning<strong>en</strong><br />
zoud<strong>en</strong> gaan spel<strong>en</strong>. Maar ook de geheim<strong>en</strong> van andere West-Duitse<br />
politici war<strong>en</strong> niet meer zeker. 3 Kohl was h<strong>en</strong> echter te snel af. Hij<br />
spande e<strong>en</strong> proces teg<strong>en</strong> de BStU aan <strong>en</strong> claimde dat hij <strong>als</strong> Stasislachtoffer<br />
recht op bescherming van zijn persoonlijke gegev<strong>en</strong>s<br />
had <strong>en</strong> dat de Stasi-wet t<strong>en</strong> onrechte zo liberaal met dossiers van<br />
‘Person<strong>en</strong> der Zeitgeschichte’ omsprong.<br />
<strong>Het</strong> Berliner Verwaltungsgericht gaf hem op 4 juli 2001 gelijk <strong>en</strong> het<br />
Bundesverwaltungsgericht bevestigde dit oordeel op 8 maart 2002,<br />
waardoor het werk van de BStU volledig stil kwam te ligg<strong>en</strong>, in<br />
afwachting van e<strong>en</strong> wetsherzi<strong>en</strong>ing. 4 Zo zorgde de ‘Kanselier van de<br />
E<strong>en</strong>heid’ ervoor dat het parlem<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> wet aannam die de recht<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de privacy van slachtoffers van de Stasi beter voor de nieuwsgierige<br />
Aagjes van de pers <strong>en</strong> de geschiedwet<strong>en</strong>schap zou bescherm<strong>en</strong>.<br />
Vanaf dat mom<strong>en</strong>t werd<strong>en</strong> de bepaling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> stuk aangescherpt.<br />
Ook ik, <strong>als</strong> Nederlandse onderzoeker, was daarvan de dupe. Nam<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> voortaan gec<strong>en</strong>sureerd <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> familie kreeg nog toegang<br />
tot person<strong>en</strong>dossiers, ook al war<strong>en</strong> die person<strong>en</strong> bij lev<strong>en</strong> ‘Person<strong>en</strong><br />
der Zeitgeschichte’ of ‘Person<strong>en</strong> des öff<strong>en</strong>tlich<strong>en</strong> Leb<strong>en</strong>s’ geweest. 5<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
4<br />
Roger Engelmann,<br />
‘Der Weg zum<br />
Stasi-Unterlag<strong>en</strong>-<br />
Gesetz’, in:<br />
Siegfried Suckut<br />
<strong>en</strong> Jürg<strong>en</strong> Weber<br />
(red.), Stasi-Akt<strong>en</strong><br />
zwisch<strong>en</strong> Politik und<br />
Zeitgeschichte. Eine<br />
Zwisch<strong>en</strong>bilanz<br />
(Münch<strong>en</strong> 2003),<br />
96-100.<br />
5<br />
Zie voor meer<br />
informatie over de<br />
omgang met de<br />
Stasi-archiev<strong>en</strong>:<br />
Beatrice de Graaf,<br />
‘Slachtoffers van de<br />
Stasi of van de<br />
Stasi-archiev<strong>en</strong>?<br />
<strong>Het</strong> debat over de<br />
nalat<strong>en</strong>schap van<br />
de Oost-Duitse<br />
geheime di<strong>en</strong>st,<br />
1990-2005’, in:<br />
Patrick Dass<strong>en</strong> and<br />
Ton Nijhuis (eds.),<br />
Duitsers <strong>als</strong> slachtoffers.<br />
<strong>Het</strong> einde van<br />
e<strong>en</strong> taboe<br />
(Amsterdam: Mets<br />
& Schilt, 2007),<br />
431-463.<br />
4 5
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
<strong>Het</strong> Stasi-<strong>archief</strong> is het horror sc<strong>en</strong>ario van elke dictatuur<br />
<strong>en</strong> de w<strong>en</strong>sdroom van elke historicus<br />
1. <strong>Het</strong> <strong>archief</strong> <strong>als</strong> <strong>tijdbom</strong><br />
Dit br<strong>en</strong>gt mij bij het eig<strong>en</strong>lijke onderwerp van deze lezing. <strong>Het</strong><br />
<strong>archief</strong> <strong>als</strong> <strong>tijdbom</strong>, dus niet alle<strong>en</strong> <strong>als</strong> tijdmachine, maar ook <strong>als</strong><br />
vindplaats van onverwacht explosief materiaal. Er ligt gevaarlijk spul<br />
in de <strong>archief</strong>kast<strong>en</strong>, mapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> lad<strong>en</strong>. <strong>Het</strong> is <strong>als</strong> met e<strong>en</strong> blindganger<br />
uit de Tweede Wereldoorlog. Die is ooit erg<strong>en</strong>s terecht gekom<strong>en</strong>,<br />
maar pas e<strong>en</strong> halve eeuw later <strong>en</strong> bij toeval stuit<strong>en</strong> we erop <strong>en</strong> komt<br />
het explosieve gevaar aan de dag.<br />
<strong>Het</strong> <strong>archief</strong> van e<strong>en</strong> land, van de organ<strong>en</strong> van bestuur <strong>en</strong> beleid, is e<strong>en</strong><br />
<strong>tijdbom</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoeder van gevar<strong>en</strong>. <strong>Het</strong> <strong>archief</strong> is de tijdschakelaar die<br />
de afstand tuss<strong>en</strong> de bomm<strong>en</strong>legger <strong>en</strong> de bom vergroot. Die afstand<br />
kan soms dec<strong>en</strong>nia bedrag<strong>en</strong>. <strong>Het</strong> explosieve materiaal, het gevaar<br />
is ooit in dat <strong>archief</strong> terecht gekom<strong>en</strong>, waarschijnlijk <strong>als</strong> uitdrukking<br />
van e<strong>en</strong> praktijk van geheimhouding. Want geheim<strong>en</strong> zijn nu juist geheim<strong>en</strong><br />
bij de gratie van e<strong>en</strong> afbak<strong>en</strong>ing, bij de definitie van dat stukje<br />
informatie of dat dossier <strong>als</strong> ontoegankelijk. Dat houdt in dat erg<strong>en</strong>s<br />
zwart op wit staat dat iets e<strong>en</strong> geheim is. En dus is het te archiver<strong>en</strong>.<br />
Die praktijk<strong>en</strong> van geheimhouding kunn<strong>en</strong> op d<strong>en</strong> duur ev<strong>en</strong>wel hun<br />
relevantie verliez<strong>en</strong>. De tijdschakelaar gaat af <strong>en</strong> de gevar<strong>en</strong> mog<strong>en</strong><br />
op<strong>en</strong>baar word<strong>en</strong> gemaakt. Dat gebeurt via standaardprocedures<br />
zo<strong>als</strong> e<strong>en</strong> 20-, 25- of 50-jaars-drempel, bij overlijd<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> persoon,<br />
via wetswijziging<strong>en</strong> of doordat het <strong>archief</strong> van eig<strong>en</strong>aar verandert.<br />
D<strong>en</strong>k hiervoor bijvoorbeeld aan het Stasi-<strong>archief</strong> dat door de Stasi<br />
in uiterste geheimhouding <strong>als</strong> neuraal c<strong>en</strong>trum van de afluisterdictatuur<br />
was aangelegd, na de W<strong>en</strong>de op straat belandde, door de<br />
CDU/CSU-regering werd geconfisqueerd <strong>en</strong> dankzij hongerstaking<strong>en</strong><br />
van burgerrechtactivist<strong>en</strong> <strong>en</strong> dissid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit de DDR <strong>als</strong>nog formeel<br />
voor het publiek toegankelijk werd gemaakt. <strong>Het</strong> Stasi-<strong>archief</strong> is het<br />
horrorsc<strong>en</strong>ario van elke zitt<strong>en</strong>de dictatuur <strong>en</strong> de w<strong>en</strong>sdroom van elke<br />
historicus.<br />
<strong>Het</strong> kan ook zijn dat niet het object van die geheimhouding de<br />
explosieve lading draagt, maar dat het veel meer de praktijk van de<br />
geheimhouding zelf is die de bom terug bij de bomm<strong>en</strong>legger br<strong>en</strong>gt.<br />
<strong>Het</strong> gevaar verliest dan niet zijn relevantie met de loop der jar<strong>en</strong>,<br />
maar die Spr<strong>en</strong>gkraft neemt juist toe naarmate de geheimhouding<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
6 7
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
langer duurt. Want waarom wordt die geheimhouding zo zwaar<br />
gehandhaafd? In zo’n geval beoogt het <strong>archief</strong> de afstand tuss<strong>en</strong> de<br />
produc<strong>en</strong>t van het gevaar <strong>en</strong> zijn grote geheim weliswaar te vergrot<strong>en</strong>,<br />
maar kan die juist reducer<strong>en</strong> <strong>en</strong> de bom aan de voet<strong>en</strong> van zijn legger<br />
legg<strong>en</strong>. Want hier gaat het dan niet meer om het primaire gevaar dat<br />
moet word<strong>en</strong> weggestopt in de <strong>archief</strong>doz<strong>en</strong>, maar om het secundaire<br />
gevaar van de geheimhouding zelf <strong>en</strong> de motiev<strong>en</strong> daarachter die<br />
e<strong>en</strong> explosieve kracht ontwikkel<strong>en</strong>. Waarom wilde m<strong>en</strong> dit zo graag<br />
verberg<strong>en</strong>, hoe legitiem was <strong>en</strong> is dat? Welk belang was daarbij in<br />
het geding? En wat heeft het voor gevolg<strong>en</strong> voor de instigator van de<br />
geheimhouding <strong>als</strong> dat geheim wordt onthuld?<br />
<strong>Het</strong> <strong>archief</strong> is de best<strong>en</strong>diging van die geheimhoudingspraktijk<strong>en</strong>. <strong>Het</strong><br />
is de verl<strong>en</strong>gde arm van de uitvoer<strong>en</strong>de macht. <strong>Het</strong> beschermt die<br />
uitvoer<strong>en</strong>de macht, is er het collectieve geheug<strong>en</strong> <strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> ook<br />
wel de collectieve doofpot van. E<strong>en</strong> <strong>archief</strong> kan in pot<strong>en</strong>tie e<strong>en</strong> Kafkaësk<br />
c<strong>en</strong>trum zijn van k<strong>en</strong>nis, van machtsk<strong>en</strong>nis, vol van ‘Täterwiss<strong>en</strong>’ <strong>en</strong><br />
slachtofferdossiers.<br />
<strong>Het</strong> <strong>archief</strong> kan echter ook e<strong>en</strong> hoeder zijn van de democratie, door<br />
<strong>als</strong> verl<strong>en</strong>gde arm van de wetgev<strong>en</strong>de <strong>en</strong> rechtsprek<strong>en</strong>de macht op te<br />
tred<strong>en</strong>, <strong>als</strong> repres<strong>en</strong>tant van het volk, <strong>en</strong> zo de uitdij<strong>en</strong>de macht van<br />
de veiligheidsbureaucratie door op<strong>en</strong>baarmaking <strong>en</strong> vrijgave van<br />
dossiers juist in check te houd<strong>en</strong>.<br />
Wat ik met u wil del<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong>kele voorbeeld<strong>en</strong> van explosief materiaal<br />
in de archiev<strong>en</strong>. Maar daarna wil ik vooral uitwerk<strong>en</strong> hoe het <strong>archief</strong><br />
ondanks of juist met die <strong>tijdbom</strong>m<strong>en</strong> in zijn dossiers toch e<strong>en</strong> hoeder<br />
kan zijn van de democratie. Ik zal het verband tuss<strong>en</strong> geheimhouding,<br />
gevaar <strong>en</strong> <strong>archief</strong>beleid belicht<strong>en</strong> <strong>en</strong> afsluit<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> pleidooi teg<strong>en</strong><br />
geheimhouding vanuit secundaire overweging<strong>en</strong> <strong>en</strong> vóór op<strong>en</strong>baarmaking<br />
van gevaar. E<strong>en</strong> <strong>archief</strong> moet af <strong>en</strong> toe ontploff<strong>en</strong>. Poging<strong>en</strong><br />
om dergelijke <strong>tijdbom</strong>m<strong>en</strong> onschadelijk te mak<strong>en</strong> zijn namelijk<br />
uiteindelijk alle<strong>en</strong> maar nog gevaarlijker voor deg<strong>en</strong>e die dat tracht<br />
te do<strong>en</strong>, <strong>en</strong> voor de democratie <strong>als</strong> zodanig.<br />
2. Max Weber<br />
De relatie tuss<strong>en</strong> geheimhouding, democratie <strong>en</strong> gevaar is het beste<br />
onderzocht door de socioloog Max Weber. E<strong>en</strong> citaat van hem:<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
E<strong>en</strong> <strong>archief</strong> kan e<strong>en</strong> Kafkaësk c<strong>en</strong>trum zijn<br />
van machtsk<strong>en</strong>nis, vol van ‘Täterwiss<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> slachtofferdossiers<br />
8 9
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
6<br />
Max Weber,<br />
Wirtschaft und<br />
Gesellschaft<br />
(Tübing<strong>en</strong> 2005<br />
[1922]), 215.<br />
10<br />
Diese Überleg<strong>en</strong>heit des berufsmäßig Wiss<strong>en</strong>d<strong>en</strong> sucht jede Bürokratie<br />
noch durch das Mittel der Geheimhaltung ihrer K<strong>en</strong>tnisse<br />
und Absicht<strong>en</strong> zu steigern. Bürokratische Verwaltung ist ihrer<br />
T<strong>en</strong>d<strong>en</strong>z nach stets Verwaltung mit Ausschluß der Öff<strong>en</strong>tlichkeit.<br />
Die Bürokratie verbirgt ihr Wiss<strong>en</strong> und Tun vor der Kritik soweit<br />
sie irg<strong>en</strong>d kann… Allein weit über diese Gebiete rein sachlich<br />
motivierter Geheimhaltung wirkt das reine Machtinteresse der<br />
Bürokratie <strong>als</strong> solches. Der Begriff des „Amtsgeheimnisses“ ist<br />
ihre spezifische Erfindung und nichts wird von ihr mit solchem<br />
Fanatismus verteidigt wie eb<strong>en</strong>diese, außerhalb j<strong>en</strong>er spezifisch<br />
qualifiziert<strong>en</strong> Gebiete rein sachliche nicht motivierbare, Attitude. 6<br />
Wat bedoelt Weber daarmee? Hij wil hiermee aanduid<strong>en</strong> dat geheimhouding<br />
de eerste rationale <strong>en</strong> de sine qua non voor alle overheidsbureaucratieën<br />
is, omdat ze op die manier hun executieve bevoegdhed<strong>en</strong><br />
verruim<strong>en</strong> <strong>en</strong> de mate van controle <strong>en</strong> toezicht beperk<strong>en</strong>.<br />
Bureaucratieën zoek<strong>en</strong> per definitie hun toevlucht tot geheimhouding<br />
om red<strong>en</strong><strong>en</strong> van gemak <strong>en</strong> verme<strong>en</strong>de efficiëntie. Ik kom daar later<br />
nog op terug.<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
Duitse socioloog<br />
Max Weber,<br />
1864-1920.<br />
Fotograaf onbek<strong>en</strong>d<br />
<strong>Nationaal</strong> <strong>Archief</strong> /<br />
Spaarnestad Photo.<br />
11
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
Wanneer geheimhouding e<strong>en</strong> overkoepel<strong>en</strong>de doctrine,<br />
of zelfs e<strong>en</strong> doel op zich wordt, gaat het mis<br />
Nu schreef Max Weber deze zinn<strong>en</strong> aan het einde van de Eerste<br />
Wereldoorlog, to<strong>en</strong> de eerste kiem<strong>en</strong> van de Duitse democratische<br />
instituties al mete<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> verstikt door e<strong>en</strong> nationale veiligheidsbureaucratie.<br />
Weber, de grondlegger van de moderne sociologie <strong>en</strong><br />
bestuurskunde, liet zi<strong>en</strong> wat voor e<strong>en</strong> grote rol het proces van geheimhouding<br />
speelde in het afglijd<strong>en</strong> van Duitsland naar e<strong>en</strong> dictatuur.<br />
Weber gaf mete<strong>en</strong> toe dat het niet gaat om het afschaff<strong>en</strong> van<br />
geheimhouding op zich. Want natuurlijk heeft elk regime e<strong>en</strong> mate<br />
van beslot<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> beschutting nodig om tot besluit<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong>. En<br />
ook zijn er met het oog op tactische <strong>en</strong> operationele diplomatieke <strong>en</strong><br />
militaire details volop legitieme vorm<strong>en</strong> van geheimhouding d<strong>en</strong>kbaar.<br />
Maar daar had Weber het niet over. Geheimhouding <strong>als</strong> één van de<br />
instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van bureaupolitiek, van afbak<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> structurering<br />
t<strong>en</strong> bate van correcte besluitvormingsprocedures waar niet alle<br />
ongeautoriseerde person<strong>en</strong> mete<strong>en</strong> in hoev<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> gek<strong>en</strong>d, is<br />
in orde. Maar wanneer geheimhouding e<strong>en</strong> overkoepel<strong>en</strong>de doctrine,<br />
of zelfs e<strong>en</strong> doel op zich wordt, gaat het mis. En in Duitsland speelde<br />
die alomteg<strong>en</strong>woordige neiging tot geheimhouding e<strong>en</strong> destructieve<br />
rol. Veiligheid werd <strong>als</strong> voorw<strong>en</strong>dsel gebruikt om de Pruisische<br />
bureaucrat<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> democratische controle te bescherm<strong>en</strong>, om hun<br />
autoritaire <strong>en</strong> reactionaire beleid teg<strong>en</strong> controle <strong>en</strong> toezicht überhaupt<br />
in bescherming te nem<strong>en</strong>, <strong>en</strong> h<strong>en</strong> daarmee ook de vrijheid te gev<strong>en</strong>,<br />
aldus Weber, om in alle rust <strong>en</strong> autonomie aartsdomme fout<strong>en</strong> te<br />
mak<strong>en</strong>. Zo<strong>als</strong> de ontket<strong>en</strong>ing van de onbeperkte duikbootoorlog in<br />
februari 1915, die tot de deelname van de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> aan de<br />
oorlog leidde. 7<br />
Geheimhouding is dus e<strong>en</strong> belangrijke waarde voor e<strong>en</strong> regering <strong>en</strong><br />
haar administratie. Dat geeft Weber ook grif toe. Maar de ‘top secret’verklaring<strong>en</strong>,<br />
het onbeperkt afkondig<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> ‘offizielles Amtsgeheimnis’,<br />
verhull<strong>en</strong> het feit dat het hier veel vaker om e<strong>en</strong> naakt<br />
machtsstrev<strong>en</strong> gaat dan om bescherming van bronn<strong>en</strong>, operationele<br />
details of om e<strong>en</strong> begrijpelijke terughoud<strong>en</strong>dheid inzake lop<strong>en</strong>de<br />
besluitvormingsprocess<strong>en</strong>. <strong>Het</strong> gaat om e<strong>en</strong> poging controle <strong>en</strong> toezicht<br />
<strong>als</strong> zodanig effectief de das om te do<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>als</strong> uitvoer<strong>en</strong>de macht<br />
vrij spel te hebb<strong>en</strong>. De tragiek van dit strev<strong>en</strong> is dat geheimhouding<br />
op grond van deze motiev<strong>en</strong> zeld<strong>en</strong> of nooit de effectiviteit van de<br />
besluitvorming t<strong>en</strong> goede komt, maar juist e<strong>en</strong> destructief pot<strong>en</strong>tieel<br />
ontvouwt <strong>en</strong> vaak explosieve gevolg<strong>en</strong> heeft, op allerlei front<strong>en</strong>. 8<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
7<br />
Vgl. bijvoorbeeld<br />
Robert D. Ballard /<br />
Sp<strong>en</strong>cer Dunmore,<br />
Exploring the<br />
‘Lusitania’. Probing<br />
the Mysteries of the<br />
Sinking that Changed<br />
History (New York /<br />
Lond<strong>en</strong> 1995).<br />
8<br />
Scott Horton,<br />
‘Weber – “Official<br />
Secrets” and<br />
Bureaucratic Warfare’,<br />
in: Harper’s<br />
Magazine, 18 juli<br />
2009.<br />
12 13
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
9<br />
Sissela Bok,<br />
Secrets. On the<br />
Ethics of Concealm<strong>en</strong>t<br />
and Revelation<br />
(New York 1982),<br />
5-6.<br />
3. <strong>Het</strong> <strong>archief</strong> <strong>als</strong> democratische controle<br />
op geheimhouding <strong>en</strong> gevaar<br />
Voordat we bij dat destructieve pot<strong>en</strong>tiaal van geheimhouding aankom<strong>en</strong>,<br />
wil ik eerst nog ev<strong>en</strong> met u de symbiotische relatie tuss<strong>en</strong><br />
geheimhouding <strong>en</strong> gevaar in het <strong>archief</strong> onderzoek<strong>en</strong>. Daartoe eerst<br />
nog kort iets over geheimhouding, want wat is dat precies?<br />
Geheimhouding verwijst zowel naar het beoogde doel van die geheimhouding,<br />
het geheim, <strong>als</strong> ook naar de methode <strong>en</strong> de praktijk<strong>en</strong> van<br />
geheimhouding: het rubricer<strong>en</strong> van bepaalde dossiers, het aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
van codes of het vermomm<strong>en</strong> <strong>en</strong> verpakk<strong>en</strong> van geheim<strong>en</strong> achter<br />
e<strong>en</strong> façade van verme<strong>en</strong>de op<strong>en</strong>lijkheid, zo<strong>als</strong> de Harvard-filosoof<br />
Sissela Bok heeft uitgelegd. 9 Geheimhouding is op zich ge<strong>en</strong> morele<br />
categorie. Zo<strong>als</strong> de Duitse socioloog <strong>en</strong> grondlegger van de psychologie<br />
van het geheim, Georg Simmel, al in 1908 schreef:<br />
Darüber darf die vielfache ethische Negativität des Geheimnisses<br />
nicht täusch<strong>en</strong>; d<strong>en</strong>n das Geheimnis ist eine allgemeine soziologische<br />
Form, die völlig neutral über d<strong>en</strong> Wertbedeutung<strong>en</strong> ihrer<br />
Inhalte steht. Sie nimmt einerseits die höchst<strong>en</strong> Werte in sich auf:<br />
so die feine Scham der vornehm<strong>en</strong> Seele, die gerade ihr Bestes<br />
verbirgt, um es sich nicht durch Lob und Lohn bezahl<strong>en</strong> zu lass<strong>en</strong>;<br />
[…] Andrerseits steht zwar nicht das Geheimnis mit dem Bös<strong>en</strong>,<br />
aber das Böse mit dem Geheimnis in einem unmittelbar<strong>en</strong><br />
Zusamm<strong>en</strong>hang. 10<br />
Geheimhouding is niet per definitie slecht, maar het boosaardige maakt<br />
wel met voorliefde <strong>en</strong> vrijwel zonder uitzondering gebruik van geheimhouding<br />
om de bedoeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> praktijk<strong>en</strong> aan het zicht te onttrekk<strong>en</strong>.<br />
De relatie tuss<strong>en</strong> gevaar <strong>en</strong> geheimhouding kan dus verschill<strong>en</strong>de<br />
vorm<strong>en</strong> aannem<strong>en</strong>, overe<strong>en</strong>komstig het onderscheid tuss<strong>en</strong> doel,<br />
middel<strong>en</strong>, praktijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> motivatie. <strong>Het</strong> gevaar kan ligg<strong>en</strong> in het object<br />
van de geheimhouding, in de middel<strong>en</strong> daarvan, in de ontbrek<strong>en</strong>de<br />
legitimiteit van de geheimhouding of in de gevolg<strong>en</strong> van op<strong>en</strong>baarmaking<br />
van dat geheim. <strong>Het</strong> <strong>archief</strong> kan die <strong>tijdbom</strong> in zijn binn<strong>en</strong>ste<br />
koester<strong>en</strong>, tot ontploffing br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> of ontscherp<strong>en</strong>, <strong>en</strong> speelt daarmee<br />
e<strong>en</strong> cruciale rol in het proces van democratisch toezicht <strong>en</strong> controle<br />
op de uitvoer<strong>en</strong>de macht.<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
10<br />
Georg Simmel,<br />
Soziologie. Untersuchung<strong>en</strong><br />
über<br />
die Form<strong>en</strong> der<br />
Vergesellschaftung<br />
(Berlijn 1908), 273.<br />
14 15
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
11<br />
Briefwisseling<strong>en</strong><br />
politie, Pareau,<br />
<strong>Nationaal</strong> <strong>Archief</strong><br />
(NA), <strong>archief</strong> min.<br />
van Justitie,<br />
toegangnr. 2.09.05,<br />
inv.nr. 6486,<br />
dossier nr. 10,<br />
22 mei-13 juni 1894.<br />
16<br />
E<strong>en</strong> klein velletje papier<br />
met in krullerige potloodletters e<strong>en</strong> recept voor nitroglycerine<br />
Dat kan op vier manier<strong>en</strong>. <strong>Het</strong> <strong>archief</strong>:<br />
I <strong>als</strong> explosiev<strong>en</strong>opruimingsdi<strong>en</strong>st <strong>en</strong> historische leermeester<br />
II <strong>als</strong> complot-ontz<strong>en</strong>uwnaar<br />
III <strong>als</strong> laatste hulp bij trauma’s <strong>en</strong> rouwverwerking<br />
IV <strong>als</strong> ontregelaar van de uitvoer<strong>en</strong>de macht<br />
I <strong>Het</strong> <strong>archief</strong> <strong>als</strong> explosiev<strong>en</strong>opruimingsdi<strong>en</strong>st<br />
<strong>en</strong> historische leermeester<br />
E<strong>en</strong> <strong>archief</strong> kan allerlei brandbaars bevatt<strong>en</strong> dat bij nadere beschouwing<br />
<strong>en</strong> op<strong>en</strong>baarmaking zijn gevaarlijkheid verliest. E<strong>en</strong> van de<br />
meest rec<strong>en</strong>te <strong>en</strong> zeer tastbare voorbeeld<strong>en</strong> vond ik in het National<br />
<strong>Archief</strong>, to<strong>en</strong> ik bezig was met onderzoek naar het ministerie van<br />
Justitie rond het einde van de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw. Uit de map met<br />
correspond<strong>en</strong>tie tuss<strong>en</strong> de minister <strong>en</strong> zijn procureurs-g<strong>en</strong>eraal uit<br />
het jaar 1894 rolde ine<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> klein velletje papier. Daarop stond in<br />
krullerige potloodletters e<strong>en</strong> recept voor nitroglycerine geschrev<strong>en</strong>. 11<br />
Zowel de procureur-g<strong>en</strong>eraal <strong>als</strong> de minister war<strong>en</strong> het er onmiddellijk<br />
over e<strong>en</strong>s dat de dreiging van anarchistisch gevaar geheim<br />
gehoud<strong>en</strong> moest word<strong>en</strong> om de bevolking niet onnodig angst aan te<br />
jag<strong>en</strong>. In stilte bakkeleide de minister van Justitie met de minister van<br />
Oorlog wie er moest betal<strong>en</strong> voor de test van de pyrotechnische di<strong>en</strong>st,<br />
die de opdracht kreeg om het recept op zijn explosieve kracht te onderzoek<strong>en</strong>.<br />
Na <strong>en</strong>kele vruchteloze poging<strong>en</strong> meldde de officier van di<strong>en</strong>st<br />
dat het recept niet deugde. De minister van Justitie kon zijn procureur<br />
er daarna van verzeker<strong>en</strong> dat het allemaal wel meeviel, <strong>en</strong> dat dit soort<br />
vondst<strong>en</strong> niet tot muilkorving van anarchist<strong>en</strong> hoefd<strong>en</strong> te leid<strong>en</strong>. Desalniettemin<br />
vervaardigde e<strong>en</strong> officier van de pyrotechnische di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> van<br />
de Krijgsmacht (verantwoordelijk voor de opruiming van explosiev<strong>en</strong>)<br />
toch alvast e<strong>en</strong> handleiding ‘hoe om te gaan met helsche machines’:<br />
Wanneer het verdachte voorwerp wordt aangetroff<strong>en</strong>, voorzi<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> brand<strong>en</strong>de lont van zoodanige l<strong>en</strong>gte, dat de vinder tot de overtuiging<br />
komt dat de tijd om de lont te verwijder<strong>en</strong> zeker minder is dan<br />
die, welke het vuur noodig heeft om de lading te bereik<strong>en</strong>. In dat geval<br />
moet hij tracht<strong>en</strong> de lont door uitdrukk<strong>en</strong> te verwijder<strong>en</strong>, zoo dit niet<br />
gaat door te knipp<strong>en</strong>, af te snijd<strong>en</strong> of uit te doov<strong>en</strong>. (…) De bedoelde<br />
beoordeling van d<strong>en</strong> toestand <strong>en</strong> de uitvoering der voorgeschrev<strong>en</strong> handeling<strong>en</strong><br />
vereisch<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote mate van koelbloedigheid <strong>en</strong> moed. 12<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
12<br />
NA, <strong>archief</strong> ministerie<br />
van Justitie,<br />
toegangnr. 2.09.05,<br />
inv.nr. 6642, brief<br />
van de minister van<br />
Justitie aan die van<br />
Oorlog, 3 augustus<br />
1894, nr. D36.<br />
Met dank aan Jos<br />
Smeets.<br />
17
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
13<br />
Zie voor de context<br />
van dit verhaal, in<br />
het bijzonder<br />
omtr<strong>en</strong>t de angst<br />
voor anarchisme:<br />
Beatrice de Graaf,<br />
‘Van “helsche<br />
machines” <strong>en</strong><br />
Russische provocateurs.<br />
De strijd<br />
teg<strong>en</strong> het anarchisme<br />
in Nederland’,<br />
in: Tijdschrift voor<br />
Geschied<strong>en</strong>is, 125.3<br />
(2012), 313-331.<br />
14<br />
‘Uit de Hoofdstad’,<br />
De Nederlandsche<br />
Politiegids, 3 (1888),<br />
afl. 37.<br />
18<br />
Hier kwam dus e<strong>en</strong> historisch gevaar aan de oppervlakte dat zijn<br />
explosieve lading had verlor<strong>en</strong>. Maar nu het historisch brandbare<br />
materiaal met het licht van de actualiteit is geconfronteerd, verpulvert<br />
die gevaarlijkheid. <strong>Het</strong> gevaar is verouderd, de houdbaarheidsdatum<br />
is ver overschred<strong>en</strong>. De vondst van het bomrecept werd ooit vanuit<br />
legitieme overweging<strong>en</strong> geheim gehoud<strong>en</strong>, is in het <strong>archief</strong> beland,<br />
<strong>en</strong> daar terecht e<strong>en</strong> tijd geblev<strong>en</strong>. <strong>Het</strong> <strong>archief</strong> leert ons dat geheimhouding<br />
ook in democratieën soms nuttig kan zijn, ook al was het<br />
recept ondeugdelijk. Want wie weet tot wat voor moral panic die<br />
op<strong>en</strong>baarmaking to<strong>en</strong>tertijd had geleid. 13<br />
Nog e<strong>en</strong> voorbeeld, om dit punt te onderstrep<strong>en</strong>, hoe leerzaam<br />
<strong>archief</strong>onderzoek naar zak<strong>en</strong> van nationale veiligheid kan zijn. Op<br />
5 december 1888 werd er voor het eerst in de Nederlandse geschied<strong>en</strong>is<br />
gepoogd e<strong>en</strong> aanslag te pleg<strong>en</strong> met dynamiet. De burgemeester<br />
van Amsterdam, Gijsbert van Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>, de politie-commissaris<br />
J.D. Stork <strong>en</strong> de advocaat-g<strong>en</strong>eraal J.A.E. Jolles ontving<strong>en</strong> ‘noodlottige<br />
kistjes, met helsch<strong>en</strong> toeleg op d<strong>en</strong> goedmoedig<strong>en</strong> Sintnicolaasavond<br />
uitgezond<strong>en</strong> om dood <strong>en</strong> verderf te verspreid<strong>en</strong>’. 14<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
Recept voor<br />
nitroglycerine 1894.<br />
<strong>Nationaal</strong> <strong>Archief</strong>,<br />
<strong>archief</strong> Ministerie<br />
van Justitie,<br />
toegangnr. 2.09.05,<br />
inv.nr. 6486.<br />
19
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
15<br />
Vergelijk Cyrille<br />
Fijnaut, Geschied<strong>en</strong>is<br />
van de Nederlandse<br />
politie<br />
(Amsterdam 2007),<br />
274; J. Smeets, De<br />
Nederlandse politie.<br />
E<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> verdeeldheid<br />
van het<br />
rijkspolitieapparaat<br />
(Amsterdam 2007),<br />
75.<br />
16<br />
‘Uit de Hoofdstad’,<br />
De Nederlandsche<br />
Politiegids, 4 (1889),<br />
afl. 37.<br />
17<br />
‘Uit de Hoofdstad’,<br />
III, De Nederlandsche<br />
Politiegids, 4<br />
(1889), afl. 40.<br />
20<br />
Van de pers moest de politie in 1888 al niets hebb<strong>en</strong><br />
zeker niet wanneer het ging over anarchistische aanslag<strong>en</strong><br />
De daders werd<strong>en</strong> tot groot verdriet van de Amsterdamse politie nooit<br />
gepakt, dus we wet<strong>en</strong> niet uit welke hoek de explosieve surprises<br />
kwam<strong>en</strong>. 15<br />
Opmerkelijk g<strong>en</strong>oeg deed de burgemeester er in sam<strong>en</strong>werking met<br />
politie <strong>en</strong> justitie alles aan om de zaak buit<strong>en</strong> de pers te houd<strong>en</strong>. Van<br />
Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong> bracht de pakketjes bijvoorbeeld zelf bij de politie langs <strong>en</strong><br />
liet ge<strong>en</strong> di<strong>en</strong>ders naar zijn huis kom<strong>en</strong>. ‘Allereerst, wanneer het<br />
groote publiek daarvan onkundig gelat<strong>en</strong> was, zoud<strong>en</strong> de daders<br />
reeds voor zich zelv<strong>en</strong> alle voldo<strong>en</strong>ing miss<strong>en</strong>’; in de tweede plaats<br />
‘zoud<strong>en</strong> zij allicht door het stilzwijg<strong>en</strong> tot minder voorzichtigheid zijn<br />
verlokt <strong>en</strong> daardoor zich zelv<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> bloot gegev<strong>en</strong>’. 16 Van de pers<br />
moest de politie to<strong>en</strong> al niets hebb<strong>en</strong>, zeker niet wanneer het ging<br />
over anarchistische aanslag<strong>en</strong>. ‘De pers, de groote <strong>en</strong> de kleine,<br />
springt uit d<strong>en</strong> band, <strong>en</strong> prikkelt zonder ophoud<strong>en</strong> de hartstocht<strong>en</strong>, de<br />
gemoeder<strong>en</strong> van d<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>stander.’ 17<br />
Uit dit verhaal blijkt de moed van burgemeester Van Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn<br />
koelbloedigheid om ge<strong>en</strong> groot misbaar over de verijdelde aanslag te<br />
mak<strong>en</strong>. Dat was operationeel nuttig, omdat nu alle<strong>en</strong> nog de politie<br />
over ‘dader-k<strong>en</strong>nis’ beschikte. En het was strategisch verstandig om<br />
ge<strong>en</strong> paniek of volksoproer te ontket<strong>en</strong><strong>en</strong>. Hier leert <strong>archief</strong>onderzoek<br />
ons opnieuw dat het explosieve gevaar terecht geheim werd gehoud<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> wat de overweging<strong>en</strong> van de betrokk<strong>en</strong> bewindsperson<strong>en</strong> war<strong>en</strong>.<br />
<strong>Het</strong> <strong>archief</strong> kan ons ook ler<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> verme<strong>en</strong>d historisch gevaar in<br />
het schelle licht van <strong>en</strong>kele dec<strong>en</strong>nia later nooit echt gevaarlijk was.<br />
<strong>Archief</strong>onderzoek laat zi<strong>en</strong> hoe belangrijk het is om historische<br />
relativering<strong>en</strong> aan te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> bij de omgang met zak<strong>en</strong> van nationale<br />
veiligheid. De confrontatie met verouderd gevaar maakt ons bewust<br />
van de subjectiviteit <strong>en</strong> relativiteit van de attributie van gevaarlijkheid.<br />
Iets wat to<strong>en</strong>tertijd <strong>als</strong> <strong>en</strong>orme dreiging werd afgeschilderd, boezemt<br />
ons nu ge<strong>en</strong> vrees meer in, is misschi<strong>en</strong> lachwekk<strong>en</strong>d.<br />
In mijn onderzoek naar de strijd teg<strong>en</strong> terrorisme in Nederland, Duitsland,<br />
Italië <strong>en</strong> de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> kwam ik allerlei oude discussies<br />
teg<strong>en</strong> over verme<strong>en</strong>de terrorist<strong>en</strong>. 18 E<strong>en</strong> aantal van die verhal<strong>en</strong> heb ik<br />
verwerkt in mijn boek <strong>Gevaar</strong>lijke vrouw<strong>en</strong>. 19 Zo zag presid<strong>en</strong>t Richard<br />
Nixon, getuige e<strong>en</strong> handgeschrev<strong>en</strong> briefje van hem, in elk van de<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
18<br />
Beatrice de Graaf,<br />
Theater van de<br />
angst. De strijd teg<strong>en</strong><br />
terrorisme in Nederland,<br />
Duitsland, Italië<br />
<strong>en</strong> Amerika<br />
(Amsterdam 2010).<br />
19<br />
Beatrice de Graaf,<br />
<strong>Gevaar</strong>lijke vrouw<strong>en</strong>.Terrorismeverdacht<strong>en</strong><br />
in het<br />
vizier (Amsterdam<br />
2012).<br />
21
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
20<br />
Handgeschrev<strong>en</strong><br />
aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> gesprek tuss<strong>en</strong><br />
Nixon, Daniel P.<br />
Moynihan <strong>en</strong> hemzelf,<br />
12 maart 1970.<br />
National Archives<br />
and Records Administration<br />
(NARA),<br />
Washington / VS,<br />
Nixon Presid<strong>en</strong>tial<br />
Papers, WHSF,<br />
SMOF, Ehrlichman,<br />
box 3, map 4.<br />
22<br />
‘Terrorism: SDS = Weatherm<strong>en</strong>’<br />
‘Soviet > CPUSA > SDS / Black Panthers’<br />
protester<strong>en</strong>de stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> of activist<strong>en</strong> e<strong>en</strong> echte of pot<strong>en</strong>tiële terrorist,<br />
aangestuurd door Moskou of Havana. Ook al ging het in feite om e<strong>en</strong><br />
uiterst kleine <strong>en</strong> door de meerderheid van de anti-oorlogsbeweging<br />
gewantrouwde groep zelot<strong>en</strong>, voor Nixon war<strong>en</strong> de gewelddadige<br />
led<strong>en</strong> van de Weatherm<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Black Panthers de top van de ijsberg.<br />
‘Terrorism: SDS = Weatherm<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> ‘Soviet > CPUSA > SDS/B[lack]<br />
P[anthers]’ krabbelde Nixons adviseur John Ehrlichman in maart 1970<br />
na e<strong>en</strong> gesprek met de presid<strong>en</strong>t in zijn notitieboekje. 20<br />
Die persoonlijke kr<strong>en</strong>king, de overdrijving van het aantal terrorist<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de angst dat ze direct werd<strong>en</strong> ondersteund door vijandige communistische<br />
mog<strong>en</strong>dhed<strong>en</strong> war<strong>en</strong> typische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van Nixons<br />
binn<strong>en</strong>landse contraterrorismebeleid. In het geval van Angela Davis<br />
leidde dat zelfs tot e<strong>en</strong> echt buit<strong>en</strong>lands probleem: doordat Nixon<br />
Angela Davis, e<strong>en</strong> geruchtmak<strong>en</strong>d icoon van de zwarte burgerrecht<strong>en</strong>beweging,<br />
lid van de communistische partij (CPUSA) <strong>en</strong><br />
doc<strong>en</strong>t filosofie aan de Universiteit van Californië in Los Angeles, <strong>als</strong><br />
terrorist liet oppakk<strong>en</strong>, zonder dat daar concreet bewijs voor was,<br />
kreeg ze wereldwijd bek<strong>en</strong>dheid <strong>als</strong> symbool van Amerikaans neo-<br />
imperialistische, anticommunistische <strong>en</strong> antifeministische repressie.<br />
Na haar vrijlating liet ze zich vervolg<strong>en</strong>s gebruik<strong>en</strong> <strong>als</strong> propagandakanon<br />
van de communistische wereld, waarbij ze zelfs de Stasi<br />
informatie begon toe te spel<strong>en</strong>, zo<strong>als</strong> uit de Oost-Duitse archiev<strong>en</strong><br />
blijkt. 21<br />
Historische gevaarlijkheid kan ons dus juist voor het het hed<strong>en</strong> iets<br />
ler<strong>en</strong>: Om onderscheid te mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de culturele <strong>en</strong> subjectieve<br />
inkleuring van person<strong>en</strong> of zak<strong>en</strong> die ons nu gevaarlijk schijn<strong>en</strong>, maar<br />
die met de k<strong>en</strong>nis van later misschi<strong>en</strong> volstrekt dwaas overkom<strong>en</strong>.<br />
Ook de vele poging<strong>en</strong> van de Binn<strong>en</strong>landse Veiligheidsdi<strong>en</strong>st (BVD) om<br />
te infiltrer<strong>en</strong> in de Communistische Partij, om zelfs e<strong>en</strong> alternatieve<br />
communistische partij op te richt<strong>en</strong>, post te op<strong>en</strong><strong>en</strong>, microfoons te<br />
plaats<strong>en</strong> <strong>en</strong> allerlei andere acties uit te voer<strong>en</strong> om het verme<strong>en</strong>de<br />
Rode <strong>Gevaar</strong> onschadelijk te mak<strong>en</strong>, do<strong>en</strong> nu erg overdrev<strong>en</strong>, dwaas<br />
<strong>en</strong> zelfs misleid aan. 22 Was dat allemaal nodig? Moest<strong>en</strong> al die reiz<strong>en</strong><br />
van Nederlanders naar Oost-Europa, lidmaatschapp<strong>en</strong> van communistische<br />
roeiver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> of leesclubjes echt tot in de jar<strong>en</strong> tachtig<br />
in e<strong>en</strong> kaart<strong>en</strong>bak bij de BVD word<strong>en</strong> bewaard?<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
21<br />
Vgl. De Graaf,<br />
<strong>Gevaar</strong>lijke vrouw<strong>en</strong>,<br />
42-65.<br />
22<br />
Vgl. Frits Hoekstra,<br />
In di<strong>en</strong>st van de BVD.<br />
Spionage <strong>en</strong> contraspionage<br />
in Nederland<br />
(Amsterdam: Boom,<br />
2004); Dick Engel<strong>en</strong>,<br />
Frontdi<strong>en</strong>st. De BVD<br />
in de Koude Oorlog<br />
(Amsterdam: Boom,<br />
2007).<br />
23
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
24<br />
<strong>Het</strong> laat ons wel e<strong>en</strong> beetje twijfel<strong>en</strong> aan nut <strong>en</strong> noodzaak van veel,<br />
kostbare, intrusieve <strong>en</strong> soms ook wel agressieve praktijk<strong>en</strong> die onder<br />
het schild van nationale veiligheid voor parlem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> bewindslied<strong>en</strong><br />
geheim werd<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>.<br />
<strong>Archief</strong>onderzoek naar historische bedreiging<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar historische<br />
praktijk<strong>en</strong> van geheimhouding leert ons e<strong>en</strong> lesje over verspilling<br />
van tijd, middel<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergie in de strijd teg<strong>en</strong> windmol<strong>en</strong>s. <strong>Het</strong> leert<br />
ons ook dat die windmol<strong>en</strong>s voor tijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> wel degelijk e<strong>en</strong> groot<br />
gevaar vormd<strong>en</strong>. Ik wil hier niet post hoc, met de k<strong>en</strong>nis van nu, e<strong>en</strong><br />
oordeel vell<strong>en</strong> over gebrek aan oordeelsvermog<strong>en</strong> van historische<br />
person<strong>en</strong>. Dat doet ge<strong>en</strong> recht aan hun k<strong>en</strong>nishorizon <strong>en</strong> aan de<br />
oprechte angst<strong>en</strong> voor bijvoorbeeld het Russische gevaar of voor de<br />
kernbom. Maar het laat wel zi<strong>en</strong> dat óók to<strong>en</strong> al e<strong>en</strong> tijdiger evaluatie<br />
van <strong>en</strong> e<strong>en</strong> publieke verslaglegging over wat er dan <strong>als</strong> gevaar werd<br />
beschouwd, <strong>en</strong> wat de criteria voor uitbreiding van maatregel<strong>en</strong> of<br />
geheimhouding war<strong>en</strong>, wellicht tot meer terughoud<strong>en</strong>dheid, minder<br />
hooggespann<strong>en</strong> verwachting<strong>en</strong>, minder publieke opschudding <strong>en</strong><br />
minder schade aan burger- <strong>en</strong> grondrecht<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> geleid.<br />
II <strong>Het</strong> <strong>archief</strong> <strong>als</strong> complot-ontz<strong>en</strong>uwnaar<br />
<strong>Het</strong> <strong>archief</strong> kan dus e<strong>en</strong> rol vervull<strong>en</strong> in de bescherming van de<br />
democratie. E<strong>en</strong> gevaar kan t<strong>en</strong> onrechte geheim word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> daardoor voortwoeker<strong>en</strong> <strong>als</strong> complot. Archiev<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zo’n<br />
complot mak<strong>en</strong> of brek<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> voorbeeld van e<strong>en</strong> geheim gehoud<strong>en</strong> gevaar dat aanleiding gaf<br />
tot gerucht<strong>en</strong> <strong>en</strong> complott<strong>en</strong>, was het verhaal van de Sinterklaz<strong>en</strong><br />
des doods. Daarvoor spring<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> halve eeuw verder in de tijd.<br />
Op Sinterklaasavond 1946 werd e<strong>en</strong> langwerpig pakje bezorgd bij het<br />
huis van de familie De Boer in D<strong>en</strong> Haag. De familie was opgetog<strong>en</strong><br />
over de surprise <strong>en</strong> maakte het pakje ter grootte van e<strong>en</strong> ontbijtkoek<br />
snel op<strong>en</strong>. De vader, F.G.J. de Boer, was op slag dood. Zijn vrouw <strong>en</strong><br />
de di<strong>en</strong>stbode raakt<strong>en</strong> zwaar gewond <strong>en</strong> overled<strong>en</strong> korte tijd later<br />
in het ziek<strong>en</strong>huis. De schoondochter van de familie sprong aan de<br />
achterkant uit het raam. Twee andere aanwezig<strong>en</strong> raakt<strong>en</strong> gewond.<br />
Door de ontploffing ontstond er brand in de woning. De bom bestond<br />
uit e<strong>en</strong> fles b<strong>en</strong>zine <strong>en</strong> e<strong>en</strong> handgranaat <strong>en</strong> was gemaakt door twee<br />
militair<strong>en</strong> die in het verzet hadd<strong>en</strong> gezet<strong>en</strong>. Zij hadd<strong>en</strong> nog drie andere<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
Intocht van<br />
Sinterklaas in de<br />
jar<strong>en</strong> vijftig in het<br />
Overijsselse dorpje<br />
Haarle. Collectie<br />
Foto<strong>archief</strong>.nu.<br />
25
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
23<br />
‘Handelde De Boer<br />
op order van<br />
ander<strong>en</strong>?’, Utrechts<br />
Nieuwsblad,<br />
13 december 1946.<br />
24<br />
‘Haagsche bomaanslag<br />
opgehelderd?’,<br />
De Waarheid,<br />
21 december 1946.<br />
26<br />
bomm<strong>en</strong> gemaakt. De bomm<strong>en</strong> war<strong>en</strong> bedoeld voor person<strong>en</strong> die<br />
volg<strong>en</strong>s de daders fout war<strong>en</strong> geweest in de oorlog <strong>en</strong> die naar hun<br />
m<strong>en</strong>ing onvoldo<strong>en</strong>de berecht war<strong>en</strong>.<br />
<strong>Het</strong> nieuws van die aanslag kwam mete<strong>en</strong> naar buit<strong>en</strong>. <strong>Het</strong> Utrechts<br />
Nieuwsblad schreef op 13 december 1946 uitgebreid over de aanslag<strong>en</strong>.<br />
Maar het echte v<strong>en</strong>ijn zat hem in de geheimhouding van de achtergrond<strong>en</strong><br />
van die aanslag door de veiligheidsdi<strong>en</strong>st. <strong>Het</strong> communistische<br />
dagblad De Waarheid, maar ook het Utrechts Nieuwsblad twijfeld<strong>en</strong><br />
eraan of de autoriteit<strong>en</strong> er wel alles aan ded<strong>en</strong> om de waarheid<br />
bov<strong>en</strong> tafel te krijg<strong>en</strong> vanwege de verme<strong>en</strong>de medeplichtigheid van<br />
de commandant van de Sinterklaz<strong>en</strong>, F.J.J. Baron van Heemstra,<br />
<strong>als</strong>mede van het gerucht dat de net opgerichte C<strong>en</strong>trale Veiligheidsdi<strong>en</strong>st<br />
(CVD), de voorloper van de BVD, hiertoe de opdracht zou<br />
hebb<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>. 23 De journalist<strong>en</strong> war<strong>en</strong> niet overtuigd van de<br />
verklaring van justitie dat Van Heemstra zou lijd<strong>en</strong> aan ‘verminderde<br />
geestesvermog<strong>en</strong>s’. 24 <strong>Het</strong> verhaal gaf stof voor allerlei complottheorieën<br />
over rechtsreactionaire commando’s die met medewet<strong>en</strong> of<br />
instigatie van de officiële organ<strong>en</strong> politieke teg<strong>en</strong>standers uit de weg<br />
wild<strong>en</strong> ruim<strong>en</strong>, aan eig<strong>en</strong>recht ded<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo de rechtsorde ondermijnd<strong>en</strong>.<br />
Pas dec<strong>en</strong>nia later kon de historicus van de BVD, Dick Engel<strong>en</strong>, dit gerucht<br />
ontz<strong>en</strong>uw<strong>en</strong>, doordat hij gebruik kon mak<strong>en</strong> van het semistatisch<br />
<strong>archief</strong> van de BVD uit de eerste jar<strong>en</strong> van de Koude Oorlog. In zijn<br />
proefschrift legde hij uit dat de daad gepleegd was door e<strong>en</strong> groepje<br />
oud-verzetsmann<strong>en</strong> die op eig<strong>en</strong> houtje e<strong>en</strong> soort geheime di<strong>en</strong>st hadd<strong>en</strong><br />
opgericht. Eén van de led<strong>en</strong> was wel degelijk e<strong>en</strong> oud-medewerker<br />
van het Bureau Nationale Veiligheid (BNV), de voorloper van de CVD,<br />
die uit onvrede over zijn ontslag aan de politie had verklaard dat de<br />
CVD de opdracht had gegev<strong>en</strong> voor de aanslag. 25 Dankzij het <strong>archief</strong><br />
kon zo’n historisch gevaar met bijbehor<strong>en</strong>d gevaarlijk gerucht word<strong>en</strong><br />
ontz<strong>en</strong>uwd. Maar het is jammer dat dat zo lang duurde. De vraag is<br />
of de gerucht<strong>en</strong> niet eerder ontz<strong>en</strong>uwd hadd<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> met<br />
behulp van de BVD-archiev<strong>en</strong>, <strong>en</strong> of daarmee allerlei complottheorieën<br />
over de verme<strong>en</strong>de alomteg<strong>en</strong>woordigheid van de geheime di<strong>en</strong>st niet<br />
sneller de kop in gedrukt hadd<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Gelukkig zijn we in Nederland nog niet zo ver he<strong>en</strong> <strong>als</strong> in Italië, waar<br />
het slot op de archiev<strong>en</strong> van politie, justitie <strong>en</strong> de krijgsmacht over de<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
De daad was gepleegd door oud-verzetsmann<strong>en</strong><br />
die op eig<strong>en</strong> houtje e<strong>en</strong> soort geheime di<strong>en</strong>st hadd<strong>en</strong> opgericht<br />
25<br />
Dick Engel<strong>en</strong>,<br />
Geschied<strong>en</strong>is van<br />
de Binn<strong>en</strong>landse<br />
Veiligheidsdi<strong>en</strong>st<br />
(D<strong>en</strong> Haag 1995),<br />
124-128.<br />
27
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
26<br />
Vgl. Tobias Hof,<br />
‘The Moro Affair –<br />
Left-Wing Terrorism<br />
and Conspiracy in<br />
Italy in the Late<br />
1970s’. In: Beatrice<br />
de Graaf <strong>en</strong> Cornel<br />
Zwierlein (red.),<br />
Security and Conspiracy<br />
in Modern<br />
History, 16th to 21st<br />
c<strong>en</strong>tury. Special<br />
Issue. Historical<br />
Social Research 38.1<br />
(2013), 232-256.<br />
27<br />
S. Miller,<br />
‘Conspiracy<br />
theories: public<br />
argum<strong>en</strong>ts as coded<br />
social critiques: a<br />
rhetorical analysis<br />
of the TWA flight<br />
800 conspiracy<br />
theories’,<br />
Argum<strong>en</strong>tation and<br />
Advocay, 39:1 (2002)<br />
40-56, hier: 41;<br />
Vgl. ook: Jelle van<br />
Buur<strong>en</strong>, ‘Holland’s<br />
Own K<strong>en</strong>nedy Affair.<br />
Conspiracy theories<br />
on the murder of<br />
Pim Fortuyn’. In: De<br />
Graaf <strong>en</strong> Zwierlein<br />
(red.), Security and<br />
Conspiracy, 257-285<br />
Ik mocht de archiev<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> op informele basis inzi<strong>en</strong><br />
daardoor wet<strong>en</strong> u <strong>en</strong> ik dit nu<br />
toedracht achter de aanslag<strong>en</strong> van rechtsextremistische terrorist<strong>en</strong><br />
in de jar<strong>en</strong> zestig <strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig nog steeds tot allerlei wilde theorieën<br />
leidt. In Italië zit er hoogstwaarschijnlijk ook wel e<strong>en</strong> kern van waarheid<br />
in die theorieën. 26 E<strong>en</strong> complot is immers e<strong>en</strong> poging tot extreme<br />
rationalisatie van onverklaarbare of ondraaglijke gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>, het<br />
heeft e<strong>en</strong> functie: burgers, minderhed<strong>en</strong>, activist<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> op die<br />
manier het dominante narratief, dat ze <strong>als</strong> onoprecht, onvolledig of<br />
corrupt beschouw<strong>en</strong>, teg<strong>en</strong> te sprek<strong>en</strong>. Complotd<strong>en</strong>k<strong>en</strong> kan begrep<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> <strong>als</strong> e<strong>en</strong> ‘gecodeerd sociaalkritisch narratief’ waarin niet alle<strong>en</strong><br />
of zozeer over de ‘feit<strong>en</strong>’ wordt getwist, maar vooral over het ethos <strong>en</strong><br />
de legitimiteit van instituties. 27 Juist op<strong>en</strong>heid van zak<strong>en</strong>, op<strong>en</strong>stelling<br />
van archiev<strong>en</strong> kan die complottheorieën die de legitimiteit van de<br />
bestaande rechtsorde of van het politieke systeem kunn<strong>en</strong> ondermijn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> chronisch wantrouw<strong>en</strong> in de overheid voed<strong>en</strong>, neutraliser<strong>en</strong>.<br />
Zo mocht ik zelf na lang soebatt<strong>en</strong>, officiële briev<strong>en</strong> <strong>en</strong> inofficiële<br />
lunches met de Sovrint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te van het Archivio C<strong>en</strong>trale dello Stato<br />
de dossiers van de Italiaanse politicus Aldo Moro inzi<strong>en</strong> van het<br />
ministerie van Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong>. Daaruit bleek dat Moro, die in<br />
1978 door de Brigate Rosse werd ontvoerd<br />
<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> gevang<strong>en</strong>schap van 55 dag<strong>en</strong><br />
<strong>als</strong>nog werd vermoord, niet de linksliberale,<br />
verzo<strong>en</strong><strong>en</strong>de figuur binn<strong>en</strong> de regering-<br />
Andreotti was, zo<strong>als</strong> hij postuum werd afgeschilderd.<br />
Moro was vóór hardere veiligheidsmaatregel<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> repressieve wett<strong>en</strong>.<br />
Dat feit alle<strong>en</strong> al helpt ons om kritische<br />
kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> te plaats<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> aantal complottheorieën rond die<br />
traumatische gebeurt<strong>en</strong>is in de Italiaanse politieke geschied<strong>en</strong>is door<br />
te prikk<strong>en</strong>, namelijk dat minister-presid<strong>en</strong>t Giulio Andreotti van zijn<br />
gerespecteerde <strong>en</strong> geliefde partijg<strong>en</strong>oot Moro af wilde, omdat hij te<br />
‘soft on terrorism’ was <strong>en</strong> teveel de nabijheid van de communist<strong>en</strong><br />
zocht. Maar ja, ik mocht die archiev<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> op informele basis inzi<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> kreeg ge<strong>en</strong> officiële toestemming. Daardoor wet<strong>en</strong> u <strong>en</strong> ik dit nu,<br />
maar mog<strong>en</strong> Italiaanse historici deze k<strong>en</strong>nis nog niet inzett<strong>en</strong> in het<br />
proces van Vergang<strong>en</strong>heitsbewältigung dat in Italië nog zo hard nodig<br />
is om het vertrouw<strong>en</strong> in de politiek te verbeter<strong>en</strong>. 28<br />
Hier kan <strong>archief</strong>onderzoek misbruik van geheimhouding blootlegg<strong>en</strong><br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
Foto van Aldo Moro,<br />
verspreid door zijn<br />
ontvoerders, 1978.<br />
Collectie <strong>Nationaal</strong><br />
<strong>Archief</strong>, Anefo.<br />
28 29<br />
28<br />
Vgl. De Graaf,<br />
Theater van de<br />
angst, 120-131
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
29<br />
NA, toegangnr.<br />
2.09.09.<br />
Zie:<br />
http://www.gahetna<br />
.nl/collectie/<strong>archief</strong><br />
/ead/index/eadid/2.<br />
09.09, geraadpleegd<br />
op 11 april<br />
2013.<br />
30<br />
BVD-, BBE- <strong>en</strong> Justitie-archiev<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> niet vrijgegev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> help<strong>en</strong> om complottheorieën te ontz<strong>en</strong>uw<strong>en</strong> die het vertrouw<strong>en</strong> in<br />
de politiek dreig<strong>en</strong> te ondermijn<strong>en</strong>.<br />
III <strong>Het</strong> <strong>archief</strong> <strong>als</strong> laatste hulp bij trauma’s <strong>en</strong> rouwverwerking<br />
Archiev<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ook bijdrag<strong>en</strong> aan het verwerk<strong>en</strong> van collectieve<br />
trauma’s <strong>en</strong> rouw, zeker <strong>en</strong> vooral <strong>als</strong> het om pijnlijke <strong>en</strong> tragische<br />
gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> gaat die eindelijk in het juiste licht kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gezet.<br />
Met behulp van bijvoorbeeld het C<strong>en</strong>traal <strong>Archief</strong> van de Bijzondere<br />
Rechtspleging (CABR) kunn<strong>en</strong> wond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> op<strong>en</strong>gehaald, maar ook<br />
het verwerkingsproces word<strong>en</strong> bespoedigd. Dergelijke dossiers lever<strong>en</strong><br />
informatie over verme<strong>en</strong>de collaborateurs, nazi’s of juist oorlogsheld<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> individu<strong>en</strong>, of e<strong>en</strong> hele geme<strong>en</strong>schap,<br />
hun waardigheid teruggev<strong>en</strong>. 29<br />
E<strong>en</strong> ander voorbeeld van zo’n explosiviteit op het gebied van trauma’s<br />
<strong>en</strong> rouwverwerking vond ik zelf in Ass<strong>en</strong>, in het Dr<strong>en</strong>ts <strong>Archief</strong>. Ik was<br />
naar Ass<strong>en</strong> afgereisd in de hoop in de dossiers van het Arrondissem<strong>en</strong>tsparket<br />
te vind<strong>en</strong> wat in D<strong>en</strong> Haag voor mij geslot<strong>en</strong> bleef:<br />
informatie over de bestorming van de treinkaping in 1977 <strong>en</strong> in het<br />
bijzonder informatie over de ware toedracht van het neerschiet<strong>en</strong> van<br />
de <strong>en</strong>ige vrouwelijke kaapster, Hansina Uktolseja. De archiev<strong>en</strong> van<br />
de BVD, van de Bijzondere Bijstandse<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> (BBE) <strong>en</strong> Justitie hieromtr<strong>en</strong>t<br />
werd<strong>en</strong> niet vrijgegev<strong>en</strong>. Maar, zo hoopte ik, in de dossiers<br />
van de rechtbank waar de kapers terecht stond<strong>en</strong>, zoud<strong>en</strong> wellicht<br />
verslag<strong>en</strong> van politie, justitie <strong>en</strong> BVD zijn bewaard, ter voorbereiding<br />
op het opsporingsonderzoek. En ja hoor, uit de mapp<strong>en</strong> rold<strong>en</strong> de<br />
beschrijving<strong>en</strong> <strong>en</strong> foto’s van de beschieting.<br />
To<strong>en</strong>tertijd probeerd<strong>en</strong> de autoriteit<strong>en</strong> de zaak aanvankelijk buit<strong>en</strong> de<br />
op<strong>en</strong>baarheid te houd<strong>en</strong>. De Ambtelijke Stuurgroep Terroristische<br />
Acties (ASTA) besliste dat er over de aanval niets naar buit<strong>en</strong> mocht<br />
word<strong>en</strong> gebracht. De film die de BBE over de inval in de trein had<br />
gemaakt, mocht niet meer word<strong>en</strong> vertoond aan buit<strong>en</strong>staanders. Uit<br />
de filmopnames van de BBE’ers werd ‘het schiet<strong>en</strong> eruit gesned<strong>en</strong>’.<br />
Verder werd ‘alle deelnemers terreurbestrijding’ verbod<strong>en</strong> voortaan<br />
‘zelf foto’s, films <strong>en</strong> geluidsopnam<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>’. 30 Nabestaand<strong>en</strong><br />
kreg<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> toegang tot de foto’s. E<strong>en</strong> stoffelijk overschot werd<br />
ingewikkeld in verband.<br />
Pas na e<strong>en</strong> paar dag<strong>en</strong> moest het ministerie toegev<strong>en</strong> dat de twee<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
maar uit rechtbankdossiers rold<strong>en</strong> beschrijving <strong>en</strong> foto’s van de beschieting<br />
30<br />
Secretaris van de<br />
ASTA, ‘Kort verslag<br />
van de vergadering<br />
gehoud<strong>en</strong> op 20<br />
december 1977’, 10<br />
januari 1978. ASTA.<br />
<strong>Archief</strong> min. van<br />
Justitie, D<strong>en</strong> Haag,<br />
vergadering<strong>en</strong> 18<br />
oktober 1973 t/m 12<br />
december 1978,<br />
RA 1972/001.<br />
31
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
31<br />
Vgl. De Graaf,<br />
‘Hansina Uktolseja,<br />
“de fanatieke verloofde”’,<br />
in: Idem,<br />
<strong>Gevaar</strong>lijke vrouw<strong>en</strong>,<br />
133-153.<br />
Zie ook: Peter<br />
Bootsma, De<br />
Molukse acties:<br />
treinkaping<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gijzeling<strong>en</strong> 1970-<br />
1978 (Amsterdam<br />
2000).<br />
32<br />
Secretaris van de<br />
ASTA, ‘Kort verslag<br />
van de vergadering<br />
gehoud<strong>en</strong> op 18<br />
oktober 1977’, 19<br />
oktober 1977.<br />
<strong>Archief</strong> min. van<br />
Justitie, D<strong>en</strong> Haag,<br />
ASTA. Vergadering<strong>en</strong><br />
18 oktober 1973<br />
t/m 12 december<br />
1978, RA 1972/001.<br />
32<br />
E<strong>en</strong> verkeerde foto, slechte briefing <strong>en</strong> beeldvorming<br />
leidd<strong>en</strong> ertoe dat het meisje mete<strong>en</strong> bij de bestorming werd doorzeefd<br />
passagiers die bij de bestorming van de trein in juni 1977 war<strong>en</strong><br />
omgekom<strong>en</strong>, niet door de kapers, maar door de BBE’ers war<strong>en</strong><br />
doodgeschot<strong>en</strong>. En dat ook de zes kapers die omkwam<strong>en</strong>, doorzeefd<br />
war<strong>en</strong> geweest. Hansina was echter helemaal niet zo gevaarlijk<br />
geweest <strong>als</strong> de commandant<strong>en</strong> <strong>en</strong> officier van justitie van te vor<strong>en</strong><br />
had gedacht. E<strong>en</strong> verkeerde foto in de krant, e<strong>en</strong> slechte briefing <strong>en</strong><br />
beeldvorming over verme<strong>en</strong>de ‘Molukse tijgerinn<strong>en</strong>’ leidd<strong>en</strong> ertoe dat<br />
het meisje mete<strong>en</strong> bij de bestorming werd doorzeefd. Terwijl ze, zo<br />
bleek achteraf, alle<strong>en</strong> achter in de trein had geassisteerd bij schoonmak<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> kok<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> wap<strong>en</strong> bij zich had gehad. 31<br />
Die terughoud<strong>en</strong>dheid had voor e<strong>en</strong> deel te mak<strong>en</strong> met angst voor<br />
oncontroleerbare reacties van Molukkers of bij de bevolking op<br />
dergelijke opnames, maar ook met de noodzaak tot geheimhouding<br />
van operationele details. Immers, ‘toekomstige terrorist<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> er<br />
lering uit trekk<strong>en</strong>’. 32<br />
De BBE’ers legd<strong>en</strong> zich aanvankelijk bij die terughoud<strong>en</strong>dheid neer.<br />
De commandant van de BBE-mariniers, Ruud Klopp<strong>en</strong>burg, <strong>en</strong> de<br />
twee tijd<strong>en</strong>s de actie gewond geraakte mariniers werd<strong>en</strong> na de actie<br />
b<strong>en</strong>oemd tot Ridder in de orde van Oranje-Nassau. Daar werd echter<br />
ge<strong>en</strong> ruchtbaarheid aan gegev<strong>en</strong>, om de Molukse gevoel<strong>en</strong>s niet te<br />
kwets<strong>en</strong>. Jar<strong>en</strong> later bleek ev<strong>en</strong>wel dat de actie in het lev<strong>en</strong> van de<br />
BBE’ers grote spor<strong>en</strong> had achtergelat<strong>en</strong>. De BBE's, die drie wek<strong>en</strong><br />
lang in e<strong>en</strong> loopgraaf hadd<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong> <strong>en</strong> na afloop van de bestorming<br />
met e<strong>en</strong> kleine gratificatie <strong>en</strong> één vrije dag mete<strong>en</strong> weer aan het<br />
werk gezet, ondervond<strong>en</strong> daar hun lev<strong>en</strong> lang hinder van. Na de<br />
terroristische aanslag<strong>en</strong> van ‘9/11’ vond<strong>en</strong> zij dat zij ook recht hadd<strong>en</strong><br />
op erk<strong>en</strong>ning van hun deelname in de strijd teg<strong>en</strong> terrorisme. War<strong>en</strong><br />
zij niet de eerste Nederlandse terrorismebestrijders geweest?<br />
E<strong>en</strong> aantal van de mariniers van de BBE begon e<strong>en</strong> lobby om <strong>als</strong>nog<br />
onderscheid<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> voor hun inzet bij e<strong>en</strong> actie die niet alle<strong>en</strong><br />
voor de kapers <strong>en</strong> de gegijzeld<strong>en</strong>, maar ook voor h<strong>en</strong>zelf lev<strong>en</strong>sbedreig<strong>en</strong>d<br />
was geweest <strong>en</strong> die <strong>als</strong> de eerste gewap<strong>en</strong>de antiterreuractie<br />
op Nederlandse bodem beschouwd mag word<strong>en</strong>. 33 <strong>Het</strong> ministerie van<br />
Def<strong>en</strong>sie had daar aanvankelijk ev<strong>en</strong>wel minder zin in. De Molukse<br />
geme<strong>en</strong>schap zou met zo’n publieke actie <strong>en</strong> die onderscheiding van<br />
de – in hun og<strong>en</strong> – moord<strong>en</strong>aars van hun kinder<strong>en</strong> niet blij zijn. Er<br />
zoud<strong>en</strong> weer allerlei oude koloniale koei<strong>en</strong> uit de sloot word<strong>en</strong> gehaald.<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
33<br />
Bootsma, De<br />
Molukse acties,<br />
343-351.<br />
33
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
34<br />
‘Insigne voor beëindiging<br />
treinkaping’,<br />
ANP, 4 juni 2012.<br />
34<br />
Op<strong>en</strong>baarheid scheidt de bouwers van de knoeiers<br />
Met al die teg<strong>en</strong>strijdige belang<strong>en</strong> <strong>en</strong> onder deze media-aandacht<br />
kwam het Dr<strong>en</strong>ts <strong>Archief</strong> tuss<strong>en</strong> alle vur<strong>en</strong> te ligg<strong>en</strong>, want de belangstelling<br />
voor de archiev<strong>en</strong> nam ine<strong>en</strong>s toe. Militaire historici trokk<strong>en</strong><br />
naar Ass<strong>en</strong> om te kijk<strong>en</strong> wat er in de archiev<strong>en</strong> lag, <strong>en</strong> wat de BBE’ers<br />
precies hadd<strong>en</strong> gedaan. In juni 2012 maakte minister van Def<strong>en</strong>sie<br />
Hans Hill<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s bek<strong>en</strong>d dat de BBE’ers die betrokk<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
geweest bij de kaping, e<strong>en</strong> insigne kreg<strong>en</strong>. 34 De Molukse geme<strong>en</strong>schap<br />
reageerde verontwaardigd, maar de BBE’ers ontving<strong>en</strong> hun lintje.<br />
In dit geval di<strong>en</strong>de het <strong>archief</strong> dus de waarheidsvinding, maar ook de<br />
verwerking van rouw <strong>en</strong> trauma, eerst bij de Molukkers, omdat het<br />
verhaal van Hansina gereconstrueerd kon word<strong>en</strong>. Maar ook bij de<br />
BBE’ers, omdat op basis van de archiev<strong>en</strong> geconcludeerd kon word<strong>en</strong><br />
dat de mariniers hun tragische <strong>en</strong> onmogelijke taak met de k<strong>en</strong>nis van<br />
to<strong>en</strong> goed hadd<strong>en</strong> uitgevoerd <strong>en</strong> daar ook erk<strong>en</strong>ning voor behoord<strong>en</strong><br />
te krijg<strong>en</strong>.<br />
Op die manier is het <strong>archief</strong> ook e<strong>en</strong> hoeder van de democratie, ze<br />
herschikt <strong>en</strong> corrigeert historische beeldvorming, doet recht aan<br />
minderhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan collectieve process<strong>en</strong> van rouwverwerking.<br />
IV <strong>Het</strong> <strong>archief</strong> <strong>als</strong> ontregelaar van de uitvoer<strong>en</strong>de macht<br />
Dat br<strong>en</strong>gt ons bij het <strong>archief</strong> <strong>als</strong> best<strong>en</strong>diging dan wel ontregelaar<br />
van e<strong>en</strong> ontket<strong>en</strong>de uitvoer<strong>en</strong>de macht. Geheimhouding kan nobele<br />
<strong>en</strong> legitieme doeleind<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar kan ook kwaad verberg<strong>en</strong>.<br />
Boosdo<strong>en</strong>ers zijn er ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s in de op<strong>en</strong> democratieën van het<br />
West<strong>en</strong>, <strong>en</strong> juist in land<strong>en</strong> waar ze ge<strong>en</strong> totale macht bezitt<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong><br />
ze ernaar strev<strong>en</strong> om hun onoirbare praktijk<strong>en</strong>, corruptie of kwade<br />
bedoeling<strong>en</strong> aan het daglicht te onttrekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun archiev<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong><br />
te houd<strong>en</strong>. ‘Op<strong>en</strong>baarheid scheidt de bouwers van de knoeiers’, zo<strong>als</strong><br />
de voormalige algeme<strong>en</strong> rijksarchivaris Ton Ribberink ooit schreef<br />
aan de staatssecretaris van CRM. 35 De bov<strong>en</strong>staande episode over<br />
Nixon roept inmiddels ook onmiddellijk herinnering<strong>en</strong> op aan dergelijke<br />
malicieuze praktijk<strong>en</strong>: aan de P<strong>en</strong>tagon papers <strong>en</strong> het Watergateschandaal,<br />
de klassieke topoi van uit de hand gelop<strong>en</strong> <strong>en</strong> destructieve<br />
geheimhoudingsaffaires, die door de zitt<strong>en</strong>de macht werd<strong>en</strong> gerechtaardigd<br />
met e<strong>en</strong> beroep op de nationale veiligheid.<br />
<strong>Het</strong> Watergateschandaal werd veroorzaakt door e<strong>en</strong> presid<strong>en</strong>t die<br />
zodanig leed onder paranoia dat hij zijn assist<strong>en</strong>t<strong>en</strong> erop uit stuurde<br />
om de burel<strong>en</strong> van zijn politieke teg<strong>en</strong>standers te doorzoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> af<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
zo<strong>als</strong> rijksarchivaris Ton Ribberink schreef aan de staatssecretaris van CRM<br />
35<br />
Met dank aan<br />
Sierk Plantinga<br />
voor dit citaat.<br />
35
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
36<br />
Vgl. Louis W.<br />
Liebovich, Richard<br />
Nixon, Watergate,<br />
and the Press:<br />
A Historical Retrospective<br />
(Westport,<br />
CT 2003); Keith W.<br />
Olson, Watergate.<br />
The Presid<strong>en</strong>tial<br />
Scandal That Shook<br />
America (Lawr<strong>en</strong>ce,<br />
Kansas 2003).<br />
37<br />
Arthur M.<br />
Schlesinger Jr., The<br />
Imperial Presid<strong>en</strong>cy<br />
(Boston 1973);<br />
Andrew Rudalevige,<br />
The New Imperial<br />
Presid<strong>en</strong>cy:<br />
R<strong>en</strong>ewing Presid<strong>en</strong>tial<br />
Power after<br />
Watergate<br />
(Ann Arbor 2005).<br />
36<br />
te lat<strong>en</strong> luister<strong>en</strong> <strong>en</strong> die praktijk<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s koste wat het kost<br />
geheim wilde houd<strong>en</strong>. 36 Juist die geheimhouding deed hem de das<br />
om. Politieke smear campaigns kan de Amerikaanse burger nog wel<br />
begrijp<strong>en</strong>, maar systematische meineed, aperte ambtsleug<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
grootschalige fraude niet. De ‘imperial presid<strong>en</strong>cy’, de Weberiaanse<br />
expansieve uitbreiding van executieve bevoegdhed<strong>en</strong>, ontduik<strong>en</strong> van<br />
toezicht <strong>en</strong> controle <strong>en</strong> het bewust misleid<strong>en</strong> van democratische<br />
organ<strong>en</strong>, bereikt<strong>en</strong> onder Nixon e<strong>en</strong> voorlopig dieptepunt. De onthulling<strong>en</strong><br />
van Watergate trokk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> spoor van wantrouw<strong>en</strong>, verlies van<br />
legitimiteit <strong>en</strong> geknakte carrières door de Amerikaanse politiek. 37<br />
Ook de onthulling van de P<strong>en</strong>tagon papers had e<strong>en</strong> dergelijk effect.<br />
Daaruit bleek dat vier achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>de regering<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> beroep<br />
op de nationale veiligheid op eig<strong>en</strong> houtje de oorlog in Vietnam hadd<strong>en</strong><br />
uitgebreid, <strong>en</strong> ook operaties teg<strong>en</strong> Laos <strong>en</strong> Cambodja war<strong>en</strong> begonn<strong>en</strong>.<br />
Op<strong>en</strong>lijk beleed Nixon e<strong>en</strong> einde te will<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> aan de oorlog<br />
in Vietnam, achter de scherm<strong>en</strong> continueerde hij agressieve off<strong>en</strong>siev<strong>en</strong><br />
in allerlei nieuwe land<strong>en</strong>.<br />
De reactie van het Congres op beide onthulling<strong>en</strong> was dodelijk voor de<br />
handhavers van de nationale veiligheid. Met de War Powers Resolution<br />
van 1973 verbood het Congres de presid<strong>en</strong>t om op eig<strong>en</strong> houtje e<strong>en</strong><br />
oorlog te verklar<strong>en</strong>, <strong>en</strong> beval dat voor elke oorlogshandeling het Witte<br />
Huis toestemming moet vrag<strong>en</strong> aan S<strong>en</strong>aat <strong>en</strong> Afgevaardigd<strong>en</strong>. Na de<br />
onthulling van het Watergateschandaal <strong>en</strong> de bijbehor<strong>en</strong>de ontdekking<br />
dat de FBI <strong>en</strong> CIA op grote schaal inlichting<strong>en</strong>operaties teg<strong>en</strong> gewone<br />
Amerikaanse burgers hadd<strong>en</strong> geop<strong>en</strong>d, operaties waarbij niet alle<strong>en</strong><br />
inlichting<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> verzameld, maar waarbij de di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> ook ag<strong>en</strong>ts<br />
provocateurs inzett<strong>en</strong> <strong>en</strong> bewust sabotage pleegd<strong>en</strong>, werd<strong>en</strong> de veiligheidsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
serieus gekortwiekt. 38 Pas in 2002, na de aanslag<strong>en</strong> van<br />
9/11, hief de Patriot Act de beperking<strong>en</strong> op het afluister<strong>en</strong> van burgers<br />
in niet-opsporingsgerelateerde zak<strong>en</strong> op. 39<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
De tot presid<strong>en</strong>t van<br />
de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong><br />
gekoz<strong>en</strong> Richard<br />
Nixon, met zijn echtg<strong>en</strong>ote<br />
Pat, dochter<br />
Julie <strong>en</strong> Tricia <strong>en</strong><br />
schoonzoon David<br />
Eis<strong>en</strong>hower, 1969.<br />
Collectie <strong>Nationaal</strong><br />
<strong>Archief</strong>/Spaarnestad<br />
ANP.<br />
38<br />
Steph<strong>en</strong> F. Knott,<br />
‘Congressional<br />
oversight and the<br />
crippling of the CIA’,<br />
in: History News<br />
Network,<br />
4 november 2001.<br />
http://hnn.us/article<br />
s/380.html<br />
[geraadpleegd op<br />
2 oktober 2008].<br />
39<br />
Michaels, C. William,<br />
No Greater Threat:<br />
America Since September<br />
11 and the<br />
Rise of the National<br />
Security State<br />
(New York 2005).<br />
37
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
40<br />
Dana Priest <strong>en</strong><br />
William Arkin, ‘Top<br />
Secret America. A<br />
Washington Post<br />
Investigation’.<br />
Washington Post<br />
Dossier, zie: http://<br />
projects.washington<br />
post.com/topsecret-america/<br />
[geraadpleegd op 11<br />
april 2013]. Zie ook:<br />
Donald R. Wolf<strong>en</strong>sberger,<br />
‘The Return<br />
of the Imperial<br />
Presid<strong>en</strong>cy?’ Wilson<br />
Quarterly. 26:2<br />
(2002) 36-41, hier:<br />
37.<br />
41<br />
Deirdre M. Curtin,<br />
‘Keeping Governm<strong>en</strong>t<br />
Secrecy Safe.<br />
Max Weber Lecture<br />
Series’, No. 2011/07<br />
European University<br />
Institute (Flor<strong>en</strong>ce,<br />
2011), 9-10.<br />
38<br />
Wij won<strong>en</strong>, werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> beweg<strong>en</strong> ons na 9/11<br />
in e<strong>en</strong> ‘Top Secret Europe’<br />
En dat br<strong>en</strong>gt ons gevaarlijk dicht bij het hed<strong>en</strong>. Ik wil hier niet betog<strong>en</strong><br />
dat huidige vorm<strong>en</strong> van geheimhouding binn<strong>en</strong> overheidsbureaucratieën<br />
<strong>en</strong> in archiev<strong>en</strong> allerlei malicieuze praktijk<strong>en</strong> aan het oog<br />
moet<strong>en</strong> onttrekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar ook bewust voor bedoeld zijn. Maar ik wil<br />
wel graag aansluit<strong>en</strong> bij de bevinding<strong>en</strong> van de Nederlands-Ierse<br />
juriste Deirdre Curtin, winnaar van de Spinozaprijs. Zij heeft uitgebreid<br />
onderzoek gedaan naar de gevar<strong>en</strong> van geheimhouding in de huidige<br />
tijd, t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de Europese <strong>en</strong> Amerikaanse veiligheidsbureaucratieën.<br />
Curtin stelt dat er sinds 9/11 sprake is van e<strong>en</strong> ‘nieuwe<br />
geografie van veiligheid’. Niet alle<strong>en</strong> de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zich<br />
na 9/11 tot e<strong>en</strong> ‘Top Secret America’ verklaard 40 , op grond van allerlei<br />
verdrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> is die nieuwe geografie van geheimhouding<br />
ook geprolifereerd naar Europa. Wij won<strong>en</strong>, werk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
beweg<strong>en</strong> ons in e<strong>en</strong> ‘Top Secret Europe’. 41<br />
De Wikileaks-onthulling<strong>en</strong> – e<strong>en</strong> moderne vorm van virtueel <strong>archief</strong><strong>en</strong><br />
op<strong>en</strong>baarmakingsbeleid – hebb<strong>en</strong> gedemonstreerd hoe wijdvertakt<br />
<strong>en</strong> hoe omvangrijk <strong>en</strong> doordring<strong>en</strong>d dat net is. Moynihan, dezelfde<br />
s<strong>en</strong>ator die al onder Nixon meemaakte hoe destructief geheimhouding<br />
kan zijn, schreef in 1997 in e<strong>en</strong> rapport dat er sprake was van ‘a<br />
hidd<strong>en</strong>, humongous, metastasizing mass within governm<strong>en</strong>t itself’. 42<br />
Volg<strong>en</strong>s Curtin lijdt echter ook Europa inmiddels onder e<strong>en</strong> imm<strong>en</strong>se <strong>en</strong><br />
structurele uitbreiding van e<strong>en</strong> veiligheidsinfrastructuur t<strong>en</strong> behoeve<br />
van de uitvoer<strong>en</strong>de macht, die met e<strong>en</strong> beroep op de nationale veiligheid<br />
<strong>en</strong> internationale saamhorigheid in de strijd teg<strong>en</strong> terrorisme<br />
nauwelijks meer wordt beteugeld door beperking<strong>en</strong> van democratische<br />
controle, toezicht of evaluatie. Politie, justitie, gr<strong>en</strong>sbewaking,<br />
intellig<strong>en</strong>ce sharing, rechtspraak, immigratie- <strong>en</strong> naturalisatiebeleid:<br />
op al die terrein<strong>en</strong> heeft de uitvoer<strong>en</strong>de macht zich met het oog op de<br />
nationale veiligheid kunn<strong>en</strong> uitbreid<strong>en</strong>.<br />
In e<strong>en</strong> eerste publieke voordracht van e<strong>en</strong> hoofd van de MI6, de Britse<br />
inlichting<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st, bevestigde Sir John Sawers het bestaan <strong>en</strong> het<br />
belang van zo’n internationale geheimhoudingsinfrastructuur. Wanneer<br />
partnerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> er niet zeker van kond<strong>en</strong> zijn dat hun geheim<strong>en</strong>, die<br />
ze bij hoge uitzondering hadd<strong>en</strong> gedeeld, door de ontvang<strong>en</strong> partij<br />
zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bewaard, zoud<strong>en</strong> ze immers onmiddellijk met het<br />
del<strong>en</strong> van informatie stopp<strong>en</strong>.<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
42<br />
D.P. Moynihan, ‘The<br />
Sci<strong>en</strong>ces of Secrecy’.<br />
Rede, uitgesprok<strong>en</strong><br />
op MIT, Cambridge,<br />
Massachusetts, 29<br />
maart 1999. Zie:<br />
http://www.aaas.or<br />
g/spp/secrecy/Pres<br />
<strong>en</strong>ts/Moynihan.htm<br />
[geraadpleegd op 11<br />
april 2013].<br />
39
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
National Archives,<br />
Washington<br />
43<br />
Laura Roberts,<br />
‘MI6 chief Sir John<br />
Sawers says<br />
secrecy is vital to<br />
keep UK safe’,<br />
The Telegraph,<br />
28 oktober 2010.<br />
40<br />
Dossiers die ik e<strong>en</strong> week ervoor nog had ingezi<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> ine<strong>en</strong>s verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> in het moeras van herclassificatie<br />
It's Rule Number One of intellig<strong>en</strong>ce sharing. We insist it with<br />
our partners and they insist on it with us. Because wh<strong>en</strong>ever<br />
intellig<strong>en</strong>ce is revealed, others try to hunt down the source.<br />
Ag<strong>en</strong>ts can be id<strong>en</strong>tified, arrested, tortured and killed by the<br />
very organisations who are working against us. So if the control<br />
principle is not respected, the intellig<strong>en</strong>ce-sharing dries up.<br />
That's why we have be<strong>en</strong> so concerned about the possible release<br />
of intellig<strong>en</strong>ce material in rec<strong>en</strong>t court cases. 43<br />
Laat staan dat di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> van het <strong>en</strong>e land bereid zoud<strong>en</strong> zijn dat hun<br />
geheim<strong>en</strong> via de archiev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> ander land op<strong>en</strong>baar kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gemaakt. <strong>Archief</strong>onderzoek kan nauwelijks nog e<strong>en</strong> check op<br />
die uitdij<strong>en</strong>de veiligheidsbureaucratieën uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong>. Gelukkig is er in<br />
de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zeer actieve Freedom of Information Act-lobby.<br />
Maar zelfs die lobby heeft het zwaar.<br />
To<strong>en</strong> ik in 2005 in de NARA-archiev<strong>en</strong> in Washington onderzoek deed,<br />
kon het gebeur<strong>en</strong> dat dossiers die ik de week ervoor nog had ingezi<strong>en</strong>,<br />
ine<strong>en</strong>s war<strong>en</strong> verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>, verzonk<strong>en</strong> in het moeras van herclassificatie<br />
op grond van nationale veiligheidsbepaling<strong>en</strong>. <strong>Het</strong> is tek<strong>en</strong><strong>en</strong>d voor het<br />
expansieve gevaar van e<strong>en</strong> Top Secret-bureaucratie dat zelfs archiev<strong>en</strong><br />
uit de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig met terugwerk<strong>en</strong>de kracht tot domein van<br />
nationale veiligheid werd<strong>en</strong> herb<strong>en</strong>oemd.<br />
De regering Bush, toch niet bek<strong>en</strong>d geword<strong>en</strong> op het gebied van<br />
historisch onderzoek, op<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> grootschalige <strong>archief</strong>campagne,<br />
om er <strong>als</strong>nog allerlei zak<strong>en</strong> uit te filter<strong>en</strong> die het daglicht niet kond<strong>en</strong><br />
verdrag<strong>en</strong>. Wat war<strong>en</strong> daarvoor de criteria, waarom werd<strong>en</strong> die dos-<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
41
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
42<br />
We miss<strong>en</strong> in Nederland e<strong>en</strong> organisatie <strong>als</strong><br />
de ‘American Civil Liberties Union’ of het ‘National Security Archive’<br />
siers eruit gevist? We wet<strong>en</strong> het niet. Dat is juist e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk van die<br />
metastaser<strong>en</strong>de veiligheidsbureaucratie: zelfs de criteria op basis<br />
waarvan iets <strong>als</strong> geheim wordt verklaard onttrekk<strong>en</strong> zich aan onze<br />
controle. <strong>Het</strong> vermoed<strong>en</strong> bestaat dat het ook grot<strong>en</strong>deels willekeur<br />
was, ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk dat we terugvind<strong>en</strong> in literatuur over<br />
totalitaire ambities. <strong>Het</strong> gaat niet om rationele afweging<strong>en</strong> of iets e<strong>en</strong><br />
echt gevaar vormt, <strong>en</strong> ook niet om de verdoezeling van apert abjecte<br />
praktijk<strong>en</strong>, maar om de gezichtsloze, doelloze, ongelimiteerde, blinde<br />
controle <strong>en</strong> regelzucht.<br />
In Nederland zijn die machinaties van e<strong>en</strong> ontket<strong>en</strong>de executieve<br />
macht, van e<strong>en</strong> ‘imperial presid<strong>en</strong>cy’, gelukkig nog ge<strong>en</strong> structureel<br />
probleem. Maar we moet<strong>en</strong> hier nu niet d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat we aan de greep<br />
<strong>en</strong> de verleiding van dat Top Secret America zijn ontkom<strong>en</strong>. Iedere<strong>en</strong><br />
die onderzoek heeft gedaan naar het Koningshuis, of naar de geschied<strong>en</strong>is<br />
van de veiligheidsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, kan hierover meeprat<strong>en</strong>.<br />
We miss<strong>en</strong> in Nederland de off<strong>en</strong>sieve lobby van e<strong>en</strong> organisatie <strong>als</strong><br />
de American Civil Liberties Union (ACLU) of het National Security<br />
Archive (NSA) van de George Washington University. Dat zijn particuliere<br />
of wet<strong>en</strong>schappelijke initiatiev<strong>en</strong> die er e<strong>en</strong> dagtaak van hebb<strong>en</strong><br />
gemaakt om zoveel mogelijk overheidsdossiers op te vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> bov<strong>en</strong><br />
tafel te krijg<strong>en</strong>. Kom daar maar e<strong>en</strong>s om in Nederland. Indi<strong>en</strong>ers van<br />
e<strong>en</strong> verzoek op grond van de Wet Op<strong>en</strong>baarheid van Bestuur (WOB),<br />
of onderzoekers die de AIVD met e<strong>en</strong> aanvraag op grond van de Wet<br />
Inlichting<strong>en</strong>- <strong>en</strong> Veiligheidsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> (WIV) hebb<strong>en</strong> lastig gevall<strong>en</strong>,<br />
wet<strong>en</strong> hoe traag <strong>en</strong> onmogelijk taai die procedures zijn <strong>en</strong> hoe weinig<br />
er bov<strong>en</strong> tafel komt. Sterker nog, poging<strong>en</strong> hiertoe werd<strong>en</strong> in 2011<br />
nog door de to<strong>en</strong>malige minister van Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> Piet Hein<br />
Donner afgedaan <strong>als</strong> ‘misbruik’ <strong>en</strong> lastig voor het functioner<strong>en</strong> van<br />
het overheidsapparaat. 44<br />
De Commissie van Toezicht betreff<strong>en</strong>de de Inlichting<strong>en</strong>- <strong>en</strong> Veiligheidsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
(CTIVD) schreef in augustus 2012 in e<strong>en</strong> rapport dat de AIVD<br />
eig<strong>en</strong>lijk nauwelijks richtlijn<strong>en</strong> heeft uitgewerkt met betrekking tot<br />
het rubricer<strong>en</strong> van staatsgeheim<strong>en</strong>. 45 Dat leidt ertoe dat de di<strong>en</strong>st het<br />
begrip ‘staatsgeheim’ dus zonder veel argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> heel snel heel ver<br />
oprekt <strong>en</strong> nauwelijks stukk<strong>en</strong> prijsgeeft. Constant Hijz<strong>en</strong> betoogde in<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
44<br />
‘Donner: overhed<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong><br />
WOB-verzoek<br />
kunn<strong>en</strong> afwijz<strong>en</strong>’,<br />
NRC Handelsblad,<br />
31 mei 2011.<br />
45<br />
CTIVD, Toezichtsrapport<br />
inzake de<br />
rubricering van<br />
staatsgeheim<strong>en</strong><br />
door de AIVD.<br />
CTIVD-rapport<br />
nr.33<br />
(D<strong>en</strong> Haag 2012).<br />
43
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
46<br />
Constant Hijz<strong>en</strong>,<br />
‘AIVD, op<strong>en</strong> je<br />
<strong>archief</strong>’, 26<br />
september 2012,<br />
Historisch Nieuwsblad.<br />
44<br />
<strong>Het</strong> doel is dus reputatie managem<strong>en</strong>t<br />
<strong>en</strong> niet de waarborging van privacy of operationeel veiligheidsbeleid<br />
september 2012 dat de AIVD zelfs zijn ‘wettelijke verplichting ontduikt<br />
om archiev<strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar te mak<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> opereert onder het motto ‘e<strong>en</strong>s<br />
geheim, altijd geheim’. 46<br />
Natuurlijk is het in het licht van bezuiniging<strong>en</strong> op het ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>apparaat<br />
vervel<strong>en</strong>d om in oude bestand<strong>en</strong> te moet<strong>en</strong> woel<strong>en</strong> <strong>en</strong> om<br />
aan particuliere <strong>en</strong> soms exotische of hardnekkige verzoek<strong>en</strong> van<br />
burgers te moet<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>. En de AIVD mag m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat haar spionn<strong>en</strong><br />
wel wat anders te do<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dan <strong>archief</strong>doz<strong>en</strong> doorvlooi<strong>en</strong> op vrij<br />
te gev<strong>en</strong> stukk<strong>en</strong>. Maar het hoort bij het wez<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> gezonde,<br />
democratische rechtsstaat dat de checks and balances op orde zijn<br />
<strong>en</strong> dat de geheimhoudingspraktijk<strong>en</strong> het licht kunn<strong>en</strong> verdrag<strong>en</strong>.<br />
Kijk e<strong>en</strong>s wat er door allerlei 'citiz<strong>en</strong>s initiatives' <strong>en</strong> vrijgave van<br />
dossiers nog zoal aan misstand<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> tafel komt. <strong>Het</strong> Brabants<br />
Dagblad onthulde op zaterdag 17 november 2012 dat de to<strong>en</strong>malige<br />
minister-presid<strong>en</strong>t Ruud Lubbers bij de b<strong>en</strong>oeming van de burgemeester<br />
in D<strong>en</strong> Bosch de vertrouw<strong>en</strong>scommissie zonder omhaal<br />
passeerde <strong>en</strong> niet de kandidaat van die commissie, Bram Stemerdink<br />
(PvdA), b<strong>en</strong>oemde, maar zijn eig<strong>en</strong> partijkandidaat Don Burgers aan-<br />
stelde. De krant ontdekte die praktijk van stelselmatige uitbreiding<br />
van de bevoegdhed<strong>en</strong> van het uitvoer<strong>en</strong>d gezag t<strong>en</strong> koste van de regionale<br />
<strong>en</strong> democratische controlegremia in de archiev<strong>en</strong>.<br />
Geheimhouding is <strong>en</strong>erzijds nodig om de privacy van person<strong>en</strong> te<br />
bescherm<strong>en</strong> die daar ook recht op hebb<strong>en</strong>. Desalniettemin kan<br />
<strong>archief</strong>onderzoek misbruik van uitvoer<strong>en</strong>de bevoegdhed<strong>en</strong> aan het<br />
licht br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe dit soort praktijk<strong>en</strong> nog<br />
steeds doorsudder<strong>en</strong> in bepaalde provincies. 47<br />
Dit br<strong>en</strong>gt ons bij het laatste <strong>en</strong> meest doordring<strong>en</strong>de gevaar van<br />
geheimhouding dat ook in Nederland speelt, <strong>en</strong> echt niet alle<strong>en</strong> in<br />
land<strong>en</strong> <strong>als</strong> de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> of Italië. Iets kan geheim word<strong>en</strong><br />
gehoud<strong>en</strong> niet omdat het e<strong>en</strong> gevaar voor de nationale veiligheid<br />
vormt, of omdat het puur <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> op de bescherming van privacy<br />
is gericht, maar omdat overhed<strong>en</strong> de neiging verton<strong>en</strong> om alles te<br />
bescherm<strong>en</strong> <strong>en</strong> te beveilig<strong>en</strong> wat hun eig<strong>en</strong> reputatie kan schad<strong>en</strong>.<br />
<strong>Het</strong> doel van de geheimhouding is dan dus reputatiemanagem<strong>en</strong>t,<br />
<strong>en</strong> niet waarborging van privacy, legitieme beleidsruimte, besluitvormingsreflectie<br />
of operationeel veiligheidsbeleid.<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
47<br />
‘Lubbers schoffeerde<br />
Tilburg én<br />
D<strong>en</strong> Bosch’, <strong>Het</strong><br />
Brabants Dagblad,<br />
17 november 2012.<br />
45
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
48<br />
Zie ‘Kolonel Valk <strong>en</strong><br />
de staatsgreep van<br />
Desi Bouterse’,<br />
Andere Tijd<strong>en</strong>,<br />
17 maart 2009.<br />
46<br />
Niet omdat er e<strong>en</strong> gevaar bov<strong>en</strong> tafel komt<br />
maar omdat wordt ontdekt dat de regering zélf het gevaar was<br />
Maar die vorm van geheimhouding heeft de onbedwingbare neiging<br />
om <strong>als</strong> e<strong>en</strong> boemerang naar de initiatiefnemer ervan terug te ker<strong>en</strong>.<br />
Als dit soort geheim<strong>en</strong> <strong>en</strong> in het bijzonder geheimhoudingspraktijk<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> onthuld, kunn<strong>en</strong> ze met terugwerk<strong>en</strong>de kracht betrokk<strong>en</strong><br />
politici, bewindslied<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> hele regering <strong>en</strong> zelfs de democratie <strong>als</strong><br />
zodanig <strong>en</strong>orme schade berokk<strong>en</strong><strong>en</strong>. Niet omdat er e<strong>en</strong> gevaar bov<strong>en</strong><br />
tafel komt, maar omdat dan wordt ontdekt dat de regering zélf het<br />
gevaar was.<br />
E<strong>en</strong> klein voorbeeld hiervan: in D<strong>en</strong> Haag ligg<strong>en</strong> nog steeds de dossiers<br />
van de militaire missie in Suriname uit de jar<strong>en</strong> tachtig achter slot<br />
<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>del. Wat verhull<strong>en</strong> die dossiers? Dat het klopte wat de oudambassadeur<br />
in Suriname, jonkheer Max Vegelin van Claerberg<strong>en</strong> in<br />
het tv-programma Andere Tijd<strong>en</strong> betoogde 48 , namelijk dat e<strong>en</strong> Nederlandse<br />
medewerker van de militaire missie, kolonel Hans Valk, op de<br />
hoogte was van de coup <strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> zelfs wel medeaanstichter was<br />
van de moord<strong>en</strong> van Bouterse <strong>en</strong> zijn mann<strong>en</strong> op hun politieke teg<strong>en</strong>standers<br />
in december 1982?<br />
We wet<strong>en</strong> het niet, want het is geheim. E<strong>en</strong> onderzoeksrapport van<br />
Def<strong>en</strong>sie verdwe<strong>en</strong> achter slot <strong>en</strong> gr<strong>en</strong>del. Waarom? Omdat het ‘te<br />
explosief’ was. 49<br />
Zou het hier gaan om e<strong>en</strong> bescherming van de prille Surinaamse<br />
democratie, of om de w<strong>en</strong>s niet te interferer<strong>en</strong> in de rechtsgang aldaar,<br />
of eerder om e<strong>en</strong> vorm van Nederlandse reputatiemanagem<strong>en</strong>t?<br />
We zull<strong>en</strong> het niet te wet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> vóór 2060. Pas dan zull<strong>en</strong> de<br />
mysterieuze ‘bijlag<strong>en</strong> bij inv.nr. 12955, onderzoek naar de Militaire<br />
Missie Suriname’ op<strong>en</strong>baar word<strong>en</strong> gemaakt. Voor die tijd is op<strong>en</strong>baarmaking<br />
absoluut onmogelijk ‘in verband met het belang van de<br />
Staat of zijn bondg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>’. 50 Bij alle verontwaardiging in Nederland<br />
over de amnestiewet steekt deze vorm van geheimhouding dan wat<br />
hypocriet af. <strong>Archief</strong>onderzoek kan hier juist de waarheidsvinding<br />
di<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> inzichtelijk mak<strong>en</strong> hoe het tot de coup kwam <strong>en</strong> wat de rol<br />
van Nederland hierbij was.<br />
D<strong>en</strong>k bijvoorbeeld ook aan Irak. Waarom trad het kabinet Kok af, toch<br />
niet omdat de commissie Davids onthulde dat er ge<strong>en</strong> kernwap<strong>en</strong>s in<br />
Irak lag<strong>en</strong>, of dat Nederland daar zijn hand<strong>en</strong> had vuilgemaakt? 51<br />
Nee, omdat er vanuit het tor<strong>en</strong>tje op eig<strong>en</strong> houtje inlichting<strong>en</strong>analyse<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
49<br />
Zie: Commissie van<br />
Onderzoek, Onderzoek<br />
naar de rol van<br />
de Nederlandse<br />
Militaire Missie in<br />
Suriname voor,<br />
tijd<strong>en</strong>s <strong>en</strong> na de<br />
staatsgreep van<br />
25 februari 1980,<br />
<strong>als</strong>mede naar de<br />
behandeling van<br />
daarover bij het<br />
Ministerie van<br />
Def<strong>en</strong>sie binn<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong><br />
ambtelijke<br />
gegev<strong>en</strong>s (Min. van<br />
Def<strong>en</strong>sie 1984).<br />
Daarin wordt e<strong>en</strong><br />
onderzoek g<strong>en</strong>oemd<br />
van de Landmacht<br />
Inlichting<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st<br />
van 7 september<br />
1981 dat zou zijn<br />
verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
50<br />
Rudie Kagie,<br />
‘Geheimhouding<br />
werkt averechts’,<br />
11 april 2012,<br />
Vrij Nederland.<br />
51<br />
W.J.M. Davids e.a.,<br />
Rapport Commissie<br />
van onderzoek<br />
besluitvorming Irak<br />
(Amsterdam 2010).<br />
47
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
Mr. Willibrord<br />
Davids, voorzitter<br />
van de naar hem<br />
g<strong>en</strong>oemde<br />
Commissie van<br />
Onderzoek, toont<br />
het eindrapport,<br />
1984. Foto: ANP.<br />
52<br />
W.J.M. Davids e.a.,<br />
Rapport Commissie<br />
van onderzoek<br />
besluitvorming Irak<br />
(Amsterdam 2010).<br />
321-322 <strong>en</strong> 343.<br />
48<br />
was bedrev<strong>en</strong>, omdat de veiligheidsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> war<strong>en</strong> omzeild <strong>en</strong> omdat<br />
het parlem<strong>en</strong>t ge<strong>en</strong> inzage kreeg in de overweging<strong>en</strong> <strong>en</strong> criteria van<br />
het kabinet om de oorlog in Irak politiek te steun<strong>en</strong>. Nauwgezet onderzoek<br />
in de notul<strong>en</strong> <strong>en</strong> dossiers van het ministerie van Algem<strong>en</strong>e<br />
Zak<strong>en</strong>, de AIVD <strong>en</strong> Buit<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> onthulde die vergaande praktijk<strong>en</strong><br />
van ‘stove piping’. 52 Pas de op<strong>en</strong>breking van die geheimhouding<br />
maakte duidelijk hoe slecht voorbereid <strong>en</strong> ondoordacht de to<strong>en</strong>malige<br />
regering was omgegaan met steun aan e<strong>en</strong> grondoorlog <strong>en</strong> hoe de<br />
regering parlem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> bevolking niet volledig had voorgelicht. Ook<br />
hier ging het niet om staatsgeheim<strong>en</strong> of om nationale veiligheid, maar<br />
om het bescherm<strong>en</strong> <strong>en</strong> afscherm<strong>en</strong> van eig<strong>en</strong>gereid gedrag van de<br />
uitvoer<strong>en</strong>de macht.<br />
Geheimhouding di<strong>en</strong>de vooral de eig<strong>en</strong> reputatie, om te voorkom<strong>en</strong><br />
dat publiek of parlem<strong>en</strong>t kond<strong>en</strong> nagaan op basis van welk schaars<br />
materiaal <strong>en</strong> onder welke voorw<strong>en</strong>dsel<strong>en</strong> de oorlog in Irak politiek<br />
werd gesteund. 53<br />
4. De last van teveel geheimhouding<br />
Moet<strong>en</strong> we alle archiev<strong>en</strong> dan maar lat<strong>en</strong> ontploff<strong>en</strong>? Moet<strong>en</strong> alle<br />
gevaarlijke stoff<strong>en</strong> aan het daglicht word<strong>en</strong> blootgesteld? Nee.<br />
Ik sluit af met drie oproep<strong>en</strong>.<br />
I Oproep tot e<strong>en</strong> triagesysteem<br />
Met e<strong>en</strong> verwijzing naar Curtin doe ik e<strong>en</strong> pleidooi voor het aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
van gelaagdheid in dat systeem van geheimhouding om in ieder geval<br />
de criteria van classificatie op<strong>en</strong>baar te mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> te besprek<strong>en</strong> in<br />
parlem<strong>en</strong>t of in andere expert<strong>en</strong>- of publieke fora. Onder welke voorwaard<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> we nu iets op<strong>en</strong>baar mak<strong>en</strong> dat zo’n vorm van<br />
gevaarlijkheid heeft, zo’n explosieve lading? Dat geldt zowel voor het<br />
<strong>archief</strong>beleid, voor overdracht van geheime archiev<strong>en</strong> van BVD, AIVD <strong>en</strong><br />
MIVD, <strong>als</strong> voor liberalisering van het WOB- <strong>en</strong> WIV-beleid in Nederland.<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
53<br />
Vgl. Giles Scott<br />
Smith, ‘Davids and<br />
Chilcot: the long<br />
shadow of Iraq.’<br />
Atlantisch perspectief,<br />
34.2 (2010),<br />
100; D. Bosscher,<br />
‘Beleidsgeschied<strong>en</strong>is<br />
in e<strong>en</strong> snelkookpan.’<br />
Op<strong>en</strong>baar<br />
Bestuur, april 2010,<br />
12-16;<br />
Bob de Graaff,<br />
‘Inlichting<strong>en</strong>- <strong>en</strong><br />
veiligheidsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
<strong>als</strong> schaamlap.’<br />
Op<strong>en</strong>baar Bestuur,<br />
april 2010, 24-28.<br />
49
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
54<br />
D.F. Thompson,<br />
‘Democratic<br />
Secrecy’, Political<br />
Sci<strong>en</strong>ce Quarterly,<br />
114.2.(1999), 181-<br />
193.<br />
50<br />
Van ‘diepe’ geheim<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> we niet e<strong>en</strong>s het bestaan af<br />
dat zijn de ‘unknown unknowns’ voor het publiek<br />
Secrecy is justifiable, only if it is actually justified in a process<br />
that itself is not secret. First order secrecy (in a process or about<br />
a policy) requires second-order publicity (about the decision to<br />
make the process or policy secret), aldus D.F. Thompson. 54<br />
Alle<strong>en</strong> op die manier kan geheimhouding ook democratisch word<strong>en</strong><br />
gelegitimeerd, <strong>en</strong> dan kunn<strong>en</strong> we de Weberiaanse vorm van geheimhouding,<br />
e<strong>en</strong> vorm die dus heel snel kan gaan lijd<strong>en</strong> onder Carl<br />
Schmitt-achtige ontket<strong>en</strong>de machtsambities, weer terugbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> tot<br />
democratische geheimhoudingspraktijk<strong>en</strong>.<br />
Daar kunn<strong>en</strong> allerlei criteria voor word<strong>en</strong> ontwikkeld die niet in<br />
juridisch beton moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gegot<strong>en</strong>, maar ook pragmatisch<br />
toegepast moet<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Curtin refereert aan de procedure<br />
om vast te stell<strong>en</strong> wat ‘deep’ of ‘shallow secrets’ zijn. Van ‘diepe’<br />
geheim<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> we niet e<strong>en</strong>s het bestaan af, dat zijn de ‘unknown<br />
unknowns’ voor het publiek. Die diepe geheim<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> naar de<br />
semioppervlakte, naar lage water<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebracht. Dan zijn ze<br />
‘shallow’, nog steeds geheim, maar we wet<strong>en</strong> in ieder geval dát ze<br />
bestaan <strong>en</strong> er kunn<strong>en</strong> zo binn<strong>en</strong> de juiste <strong>en</strong> geschikte gremia<br />
instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor controle <strong>en</strong> toezicht op word<strong>en</strong> ontwikkeld.<br />
<strong>Het</strong> is inderdaad best lastig om archiev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> geheime di<strong>en</strong>st<br />
voor te bereid<strong>en</strong> op overdracht, want persoonsnam<strong>en</strong>, modus operandi<br />
<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>s die het huidige k<strong>en</strong>nisniveau onthull<strong>en</strong>, moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gec<strong>en</strong>sureerd. Maar niet alle <strong>archief</strong>stukk<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong> dergelijke<br />
gevoelige informatie. De maand- <strong>en</strong> kwartaalverslag<strong>en</strong>, verslag<strong>en</strong> van<br />
het overleg van de di<strong>en</strong>stleiding (Aurorabespreking<strong>en</strong>), regeringsbriev<strong>en</strong><br />
(overzichtsrapportages over e<strong>en</strong> specifieke dreiging) <strong>en</strong><br />
‘panorama’s’ (rapportages aan het ministerie) zijn bronn<strong>en</strong> die<br />
nauwelijks actuele gegev<strong>en</strong>s bevatt<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus zonder veel moeite<br />
kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vrijgegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> echt niet geheim hoev<strong>en</strong> te blijv<strong>en</strong>. 55<br />
De AIVD gaat echter niet alle<strong>en</strong> veel te ver in het toek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van<br />
predicat<strong>en</strong> ‘geheim’ of ‘confid<strong>en</strong>tieel’ op docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (waardoor je<br />
soms in geheime mapp<strong>en</strong> gewone krant<strong>en</strong>artikel<strong>en</strong> vindt), maar laat<br />
ook na om docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die níet geheim zijn, na verloop van tijd over<br />
te drag<strong>en</strong> aan het <strong>Nationaal</strong> <strong>Archief</strong>. Volg<strong>en</strong>s de jurist<strong>en</strong> van de AIVD<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
55<br />
Constant Hijz<strong>en</strong>,<br />
‘AIVD, op<strong>en</strong> je<br />
archiev<strong>en</strong>’,<br />
Historisch Nieuwsblad,<br />
26 september<br />
2012.<br />
51
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
52<br />
<strong>Het</strong> kan niet zo zijn<br />
dat de <strong>en</strong>e historicus wel inzage krijgt <strong>en</strong> de andere niet<br />
br<strong>en</strong>gt immers bijna elke vorm van elke vorm van op<strong>en</strong>baarmaking<br />
schade toe aan het inlichting<strong>en</strong>bedrijf.<br />
De algeme<strong>en</strong> rijksarchivaris wijst daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> op het maatschappelijke<br />
<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke belang van deze archiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> heeft suggesties<br />
gedaan om meer gelaagdheid <strong>en</strong> vertraging in de op<strong>en</strong>baarmaking<br />
aan te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Maar de AIVD blijft zich verzett<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat is onwettig.<br />
Voor <strong>archief</strong>beleid geldt dat in ieder geval bek<strong>en</strong>d moet word<strong>en</strong><br />
gemaakt welke dossiers geheim zijn, wat daar ongeveer in zit, wat de<br />
criteria zijn voor die geheimhouding, hoe <strong>en</strong> wanneer die word<strong>en</strong><br />
geëvalueerd <strong>en</strong> wanneer de archiev<strong>en</strong> wél op<strong>en</strong>baar kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Die criteria moet<strong>en</strong> dan ook strikt <strong>en</strong> consequ<strong>en</strong>t word<strong>en</strong> gehandhaafd.<br />
<strong>Het</strong> kan niet zo zijn dat de <strong>en</strong>e historicus wel inzage krijgt <strong>en</strong> de<br />
andere niet. De dossiers van de BVD die Dick Engel<strong>en</strong> mocht zi<strong>en</strong>, de<br />
docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die Cees Fasseur in mocht zi<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> dan ook aan de<br />
rest van het publiek ter beschikking moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gesteld, niet<br />
alle<strong>en</strong> om de wet<strong>en</strong>schappelijke reproduceerbaarheid van betog<strong>en</strong><br />
te toets<strong>en</strong>, maar ook om recht te do<strong>en</strong> aan de democratische functie<br />
van <strong>archief</strong>beheer <strong>en</strong> -onderzoek. Autoriteit<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> dat met<br />
archiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> met <strong>archief</strong>beleid niet te spott<strong>en</strong> valt. Dan moet ook de<br />
dertig jar<strong>en</strong>-drempel secuur word<strong>en</strong> aangew<strong>en</strong>d <strong>en</strong> niet met jar<strong>en</strong><br />
vertraging word<strong>en</strong> toegepast.<br />
II Oproep tot meer citiz<strong>en</strong>s initiatives<br />
Niet alle<strong>en</strong> overhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> officiële archiev<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> aan de<br />
verlichting van de last van veel geheimhouding. <strong>Het</strong> zou prachtig zijn<br />
<strong>als</strong> hier ook e<strong>en</strong> National Security Archive van de grond kwam, waarin<br />
burgerrecht<strong>en</strong>activist<strong>en</strong>, journalist<strong>en</strong> <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappers gezam<strong>en</strong>lijk<br />
strev<strong>en</strong> naar op<strong>en</strong>baarmaking van meer dossiers <strong>en</strong> daar e<strong>en</strong><br />
constructieve lobby voor ontwikkel<strong>en</strong>. Bureau Jans<strong>en</strong> & Janss<strong>en</strong> is<br />
daarvan tot op het hed<strong>en</strong> het beste voorbeeld. Ook Argos ontwikkelt<br />
zich met behulp van WOB-, WIV-verzoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>archief</strong>recherche tot<br />
zo’n watchdog. Alle<strong>en</strong> zo kan de last van veel geheimhouding word<strong>en</strong><br />
verlicht <strong>en</strong> collectief word<strong>en</strong> opgehev<strong>en</strong> of t<strong>en</strong>minste gedeeld.<br />
III Pleidooi voor meer plezier in historische subversie<br />
We kunn<strong>en</strong> wel klag<strong>en</strong> dat archivariss<strong>en</strong>, bewindslied<strong>en</strong> <strong>en</strong> de jurist<strong>en</strong><br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
53
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
54<br />
van de veiligheidsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> ons historici meer moet<strong>en</strong> gunn<strong>en</strong>, maar<br />
we zull<strong>en</strong> zelf ook aan de bak moet<strong>en</strong>. Waar is het historische plezier<br />
dat ontstaat bij het doorkamm<strong>en</strong> van stoffige <strong>archief</strong>mapp<strong>en</strong>?<br />
Hoe wordt stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat plezier bijgebracht? Is er nog ruimte voor<br />
langdurig <strong>archief</strong>onderzoek, of verstikk<strong>en</strong> we zelf die bloempjes van<br />
amateuristisch <strong>archief</strong>g<strong>en</strong>ot door oogluik<strong>en</strong>d toe te staan dat stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
hun historische scriptie op basis van Lexis Nexis schrijv<strong>en</strong>?<br />
Nem<strong>en</strong> we onze stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nog wel e<strong>en</strong>s mee op e<strong>en</strong> field trip? En<br />
nem<strong>en</strong> we zelf de tijd voor rustig <strong>archief</strong>onderzoek, hier te lande of<br />
over de gr<strong>en</strong>s, waarbij vreemde tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> handschrift<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> barrière<br />
mog<strong>en</strong> zijn?<br />
Juist het doorgaan tot aan de laatste doz<strong>en</strong> van het geheime <strong>archief</strong>,<br />
het doorploeg<strong>en</strong> van alle in de marges weggestopte briefjes met<br />
aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> van presid<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, het opvrag<strong>en</strong> van nog meer nummers<br />
<strong>en</strong> het bezoek<strong>en</strong> van archiev<strong>en</strong> in de provincie hoort bij dit handwerk.<br />
Geheimhouding mag ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong> tot capitulatie zijn. Er is altijd nog<br />
wel erg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> gaatje, e<strong>en</strong> loophole, of e<strong>en</strong> verdwaald <strong>archief</strong>stuk<br />
dat daar niet had hor<strong>en</strong> te zijn te vind<strong>en</strong>.<br />
Alle<strong>en</strong> met dat doorzettingsvermog<strong>en</strong> van historici word<strong>en</strong> de dwaze,<br />
verrass<strong>en</strong>de, irrelevante <strong>en</strong> zeer actuele gevar<strong>en</strong> blootgelegd. E<strong>en</strong><br />
beetje historische subversie op zijn tijd kan dus ge<strong>en</strong> kwaad. Dan zal<br />
het <strong>archief</strong> e<strong>en</strong> tijdmachine <strong>en</strong> <strong>tijdbom</strong> zijn die met zijn explosieve<br />
kracht niet alle<strong>en</strong> de historische wet<strong>en</strong>schap, maar ook de democratie<br />
bij tijd <strong>en</strong> wijle ev<strong>en</strong> goed door elkaar schudt <strong>en</strong> de noodzakelijke<br />
opdoffer kan gev<strong>en</strong>.<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
55
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
56<br />
Biografie<br />
Beatrice A. de Graaf<br />
Beatrice A. de Graaf (Putt<strong>en</strong>, 1976) is hoogleraar conflict <strong>en</strong> veiligheid<br />
in historisch perspectief aan de Universiteit van Leid<strong>en</strong> bij het C<strong>en</strong>tre<br />
for Terrorism and Counterterrorism.<br />
De Ketelaar-lezing<strong>en</strong><br />
De Ketelaar-lezing is in 2002 ingesteld door het <strong>Nationaal</strong> <strong>Archief</strong> bij<br />
het afscheid van prof. dr. F.C.J. Ketelaar (algem<strong>en</strong>e rijksarchivaris van<br />
1989 tot 1997).<br />
De lezing wordt jaarlijks in sam<strong>en</strong>werking met de Koninklijke Ver<strong>en</strong>iging<br />
van Archivariss<strong>en</strong> in Nederland georganiseerd, waarbij telk<strong>en</strong>s op e<strong>en</strong><br />
bijzondere wijze e<strong>en</strong> relatie wordt gelegd met archiev<strong>en</strong>.<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
57
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
58<br />
Eerder versch<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
1. Gerard Rooijakkers<br />
Rituele depots. De droesem van het lev<strong>en</strong><br />
(2003) ISBN 90-74920-16-0<br />
2. Peter Burke<br />
Palimpsests. Reflections on the Re-employm<strong>en</strong>t of Records<br />
(2004) ISBN 90-74920-18-7<br />
3. Paul Scheffer<br />
<strong>Het</strong> verled<strong>en</strong> vergt onderhoud<br />
(2005) ISBN 13: 978-90-74920-19-3<br />
4. Susan Legêne<br />
‘Lat<strong>en</strong> we dus de herinnering herstell<strong>en</strong>’. Autoriteit <strong>en</strong> collectieve<br />
constructies van het eig<strong>en</strong>e<br />
(2006) ISBN 978-90-74920-20-9<br />
5. Auke van der Woud<br />
De blanke top der duin<strong>en</strong>. Mooi Nederland <strong>en</strong> zijn historie<br />
(2007) ISBN 978-90-74920-22-3<br />
6. Richard Thomas<br />
Freedom of Information<br />
(2008) ISBN 978-90-74920-24-7<br />
7. Martin Ber<strong>en</strong>dse<br />
<strong>Het</strong> <strong>archief</strong> <strong>als</strong> op<strong>en</strong> source. Over het recht op informatie,<br />
op<strong>en</strong>baarheid van bestuur <strong>en</strong> digitale toegankelijkheid<br />
(2009) ISBN 978-90-74920-26-1<br />
Engelse uitgave:<br />
Archives as Op<strong>en</strong> Sources. The right to information,<br />
op<strong>en</strong> governm<strong>en</strong>t and digital access<br />
(2009) ISBN 978-90-74920-27-8<br />
8. Willibrord Davids<br />
Gerubriceerd staatsgeheim: zeer geheim, geheim, confid<strong>en</strong>tieel,<br />
vertrouwelijk<br />
(2010) ISBN 978-90-74920-28-5<br />
9. Ann Laura Stoler<br />
On Archival Labor. Recrafting Colonial History<br />
(2011) ISBN 978-90-74920-044-6<br />
10. Beatrice de Graaf<br />
<strong>Het</strong> <strong>archief</strong> <strong>als</strong> <strong>tijdbom</strong>. <strong>Gevaar</strong> <strong>en</strong> geheimhouding in de<br />
staatsarchiev<strong>en</strong><br />
(2012) ISBN 978-90-5909-046-0<br />
KETELAAR-LEZING 2012<br />
59
HET ARCHIEF ALS TIJDBOM<br />
60<br />
Colofon<br />
Uitgave:<br />
<strong>Nationaal</strong> <strong>Archief</strong>, D<strong>en</strong> Haag<br />
www.nationaal<strong>archief</strong>.nl<br />
Met dank aan:<br />
Morr<strong>en</strong>stichting<br />
NOT-fonds<br />
Ontwerp:<br />
Arno Geels BNO, D<strong>en</strong> Haag<br />
Druk:<br />
Z<strong>als</strong>man, Groning<strong>en</strong><br />
ISBN: 978-90-5909-046-0<br />
Alle recht<strong>en</strong> voorbehoud<strong>en</strong>. Niets uit<br />
deze uitgave mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd,<br />
opgeslag<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> geautomatiseerd<br />
gegev<strong>en</strong>sbestand, of op<strong>en</strong>baar gemaakt,<br />
in <strong>en</strong>ige vorm of op welke wijze dan ook,<br />
hetzij elektronisch, mechanisch, door<br />
fotokopieë<strong>en</strong>, opnam<strong>en</strong> of op welke<br />
andere manier dan ook, zonder voorafgaande<br />
schriftelijke toestemming van<br />
het <strong>Nationaal</strong> <strong>Archief</strong>.
Ketelaar-lezing<br />
Juist in de 21e eeuw wordt veiligheidsbeleid met steeds meer<br />
urg<strong>en</strong>tie, onvermijdelijkheid <strong>en</strong> onmiddellijkheid gepres<strong>en</strong>teerd,<br />
maar tegelijkertijd met steeds meer poging<strong>en</strong> tot geheimhouding<br />
omkleed. Historisch onderzoek zet daar vraagtek<strong>en</strong>s bij, ontrafelt<br />
besluitvormingsprocess<strong>en</strong> <strong>en</strong> laat zi<strong>en</strong> hoe effectief veiligheids-<br />
beleid werkelijk is.<br />
In de ti<strong>en</strong>de Ketelaarlezing neemt Beatrice de Graaf, hoogleraar<br />
Conflict <strong>en</strong> Veiligheid in historisch perspectief aan de Universiteit<br />
van Leid<strong>en</strong>, de lezer mee langs allerlei explosieve material<strong>en</strong><br />
die in het <strong>Nationaal</strong> <strong>Archief</strong> ligg<strong>en</strong> te wacht<strong>en</strong>.<br />
Waar war<strong>en</strong> de Nederlandse autoriteit<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de bevolking, bang<br />
voor? Welke ‘bomm<strong>en</strong> <strong>en</strong> granat<strong>en</strong>’ belegerd<strong>en</strong> het Koninkrijk de<br />
afgelop<strong>en</strong> tweehonderd jaar? De verander<strong>en</strong>de opvatting<strong>en</strong> over<br />
veiligheidsd<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, dreiging <strong>en</strong> gevaar zijn prachtig uit het <strong>archief</strong><br />
op te mak<strong>en</strong>.<br />
KETELAAR-SERIE