lesbrief kindercultuur - Nederlands Centrum voor Volkscultuur

Nederlands Centrum
voor Volkscultuur
Kindercultuur vroeger en nu
Tentoonstelling van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur
Samenstelling: Ineke Strouken
Met dank aan: Olivier Rieter, Albert van der Zeijden
Tekeningen: Sandra Kleine Staarman
Foto’s: Nederlands Centrum voor Volkscultuur
Vormgeving: Icarus, grafisch ontwerp
Bedrukking: TS Visuals
Meer informatie:
www.volkscultuur.nl
het Alledaagse Leven nummer 17
Nederlands Centrum
voor Volkscultuur
FC Dondersstraat 1
3572 JA Utrecht
ncv@volkscultuur.nl
www.volkscultuur.nl

1 Onbezorgde kindertijd
Het leven van kinderen is niet altijd
hetzelfde geweest. Tegenwoordig gaan
alle kinderen in Nederland naar school
en mogen ze na schooltijd spelen.
Ouders vinden het ook heel belangrijk
dat hun kinderen op muziekles en
sport zitten. Vroeger moesten kinderen
al snel werken en duurde de tijd dat
iemand kind kon zijn veel korter.
Kinderen, die met hun vader mee
gingen werken, maakten lange dagen
en hadden veel verantwoordelijkheid.
Tijd om te spelen was er nauwelijks.
Ook lichamelijk was het zwaar om
bijvoorbeeld te werken op het land, in
een mijn of in een fabriek. Maar het
geld dat zij verdienden was nodig om
eten te kopen voor het gezin.
In 1874 werd er voor het eerst een wet
aangenomen die kinderarbeid verbood.
Deze wet wordt het Kinderwetje van
Van Houten genoemd. Dat komt
omdat een zekere Samuel van Houten
het initiatief genomen heeft.
Het Kinderwetje verbood kinderen tot
12 jaar om in fabrieken te werken. Pas
door de invoering van de leerplicht,
waardoor kinderen verplicht werden
tot 12 jaar naar school te gaan, kwam
er een einde aan de kinderarbeid.
Nederlands Centrum
voor Volkscultuur

2
Opvoeding
Jonge kinderen moeten van alles leren:
praten, lopen, op de pot plassen.
Kinderen leerden lopen met een looprek,
een soort rollator voor kinderen.
Ze werden ook vaak in de kinderstoel
gezet om te spelen met een tinnen
bordje en een lepel.
Natuurlijk kregen kinderen ook speelgoed.
Poppen horen tot het oudst
bekende speelgoed. In rijke gezinnen
kregen kinderen een dure pop met een
gezicht van porcelein.
In arme gezinnen
speelden de meisjes
met een handgemaakte
pop van hout.
Kinderen werden opgevoed in respect
voor hun ouders. Ze moesten hun
vader en moeder met ‘U’ aanspreken.
Tijdens de maaltijd stonden ze aan
tafel en mochten ze niet praten. Op
wandtegeltjes stond te lezen: ‘Eert uw
vader en uw moeder’ en ‘Mensch leef
vroom en goed, eert uwen vader en
moeder’. Stout gedrag werd bestaft
met een pak voor de broek.
De gezinnen waren in het algemeen
groter dan nu. Gezinnen met tien of
meer kinderen kwamen vaak voor. Van
de oudste kinderen werd verwacht dat
ze voor hun jongere broertjes en zusjes
zorgden. In grote gezinnen had ieder
kind zijn eigen taak. De meisjes hielpen
moeder met het schoonmaken van het
huis, met aardappelen schillen en
sokken stoppen. De jongens hielpen
vader of deden de wat zwaardere
karweitjes, zoals water uit de put of
kolen uit het kolenhok halen.
Nederlands Centrum
voor Volkscultuur

3
Schooltijd
Schrijven en rekenen leerde
je op school. Arme kinderen
gingen een paar jaar naar
de bewaarschool. De rijke
kinderen gingen naar de
Latijnse school. Op het platteland
gingen de kinderen in
de winter naar school en hielpen ze in
de zomer hun ouders bij het werk op
het land.
Kinderen leerden door zinnen of
sommen heel vaak achter elkaar op
te zeggen. Dat was heel eentonig.
Ongeveer twee eeuwen geleden
werden de eerste lesmethoden
geschreven. Het leesplankje is rond
1890 uitgevonden door een onderwijzer.
Een leesplankje is een houten bord
waarop woorden met plaatjes stonden.
Rekensommen oefenden de kinderen
door middel van een telraampje. De
kinderen leerden schrijven met een lei
en een griffel en de schooltassen waren
van hout, met een deksel die je er in
kon schuiven.
Een onderwijzer werd ‘de meester’
genoemd. Hij was vrij streng.
Als kinderen ondeugend waren, hield
hij ze ‘onder de plak’. Dat was een
soort stok waarmee hij de kinderen
er van langs gaf.
Nederlands Centrum
voor Volkscultuur

4
Kinderen moeten zich, net als volwassenen,
houden aan regels. Ze moeten
zich aanpassen aan de normen die ze
meekrijgen van hun ouders. Zo is het
netjes om in de bus op te staan voor
oudere mensen en om de hand voor je
mond te houden als je geeuwt of hoest.
Ook jezelf goed verzorgen, je haar
kammen en je nagels knippen is
belangrijk.
Normen en waarden
In de negentiende eeuw verscheen het
boek Piet de Smeerpoets van de Duitse
schrijver Heinrich Hoffmann over een
onverzorgd jongetje. Daarin staat:
Ziet hier Piet den Smeerpoets staan!
Ziet dien viezen knaap eens aan!
Hij wou van zijn vingertippen,
Zich geen nagels laten knippen
Sedert zeker wel een jaar;
Ongekamd bleef ook zijn haar.
’Foei!’ roept ieder die hem ziet,
’Wat zijt gij een smeerpoets, Piet!’
Het jongetje uit het boek, Piet de
Smeerpoets, wordt gruwelijk gestraft
voor zijn onverzorgdheid. Met dergelijke
opvoedkundige boekjes werden
kinderen bang gemaakt in de hoop dat
ze hierdoor gehoorzamer
zouden worden.
Er verschenen in de negentiende
eeuw nog meer
boeken over kinderen die
niet aan de normen en waarden
van die tijd voldeden.
Zo schreef Jan Goeverneur
een prentenboek over
het vieze meisje Kaatje
Morsebel.
Nederlands Centrum
voor Volkscultuur

5
Opa’s en Oma’s kunnen
zich nog herinneren dat ze
onbezorgd op straat konden
spelen. Nu kan dat niet meer,
omdat dat vanwege de auto’s
te gevaarlijk is geworden.
Populaire straatspelletjes
waren: knikkeren, hoepelen,
bellen blazen, tollen, haasje
over en steltlopen.
Knikkeren is één
van de oudst bekende
kinderspelen.
Het spel is al
afgebeeld op middeleeuwse
illustraties.
De knikkers waren
toen nog van klei en
niet van glas. Ook
bellen blazen en
hoepelen zijn oude spelen die al in de
zeventiende eeuw bekend waren.
Haasje over is een heel eenvoudig spel,
waarvoor je geen speelgoed nodig hebt.
Je springt over een rij van voorovergebogen
jongens en meisjes. Tollen komt
ook al voor op prenten uit de vijftiende
eeuw. Je hebt een draaitol die je in
beweging zet met een zweep.
Spelen op straat
De zomer en winter hadden elk hun
eigen spelletjes. In de zomer was
vliegeren populair. De vlieger komt
uit China en vanaf de zeventiende
eeuw werd er in Nederland gevliegerd.
In de winter werd er geschaatst en
maakten kinderen sneeuwpoppen.
Nederlands Centrum
voor Volkscultuur

6
Jongens speelden andere spelletjes dan
meisjes. Dat is nu ook nog een beetje
zo, maar vroeger was het verschil
tussen jongens en meisjes veel groter
dan nu.
Jongens speelden bijvoorbeeld met
autootjes of met modeltreintjes. Buiten
op straat speelden ze ‘oorlogje’, met
namaakpistooltjes. Jongens hebben de
naam dat ze ‘technischer’ zijn dan
meisjes. Daarom kregen ze vaak Lego
of Meccano. Dat is speelgoed waarmee
je van alles kon bouwen: huizen, bruggen
en torens. Jongens speelden ook
graag dat ze conducteur op een trein of
winkelier waren.
In speelgoedwinkels kon
je miniatuur winkelinterieurs
kopen, met
weegschaaltjes en
pro ducten in miniformaat.
Een typisch jongensspelletje
was ook voetballen
dat in de twintigste
eeuw populair werd.
Meisjes kregen het zorgzame
met de paplepel
ingegoten. Ze kregen een
Jongens en meisjes
pop waarvoor ze moesten zorgen en
reden er mee rond in een poppenwagentje.
Meisjes leerden moedertje
spelen met behulp van een kinderfornuisje
waar je echt op kon koken en
met beslag je eigen pannenkoeken kon
bakken. Het fornuisje werd opgewarmd
met een klein spiritusblokje dat door
moeder werd aangestoken. Met een
kinderserviesje konden meisjes een
theevisite naspelen. Zo
leerden ze alvast het
huishouden doen.
Nederlands Centrum
voor Volkscultuur

7
In de loop van het jaar zijn er verschillende
momenten waarop kinderen
worden verwend. Nederlands bekendste
kinderfeest is Sinterklaas, dat al in
de zestiende eeuw als cadeaufeest voor
kinderen werd gevierd.
Op 6 december wordt de ‘verjaardag’
gevierd van Sinterklaas, die gek genoeg
niet zelf cadeautjes krijgt, maar ze juist
weggeeft.
Er is er één jarig
Op een verjaardag staat de jarige
centraal. De kamer wordt versierd, er
wordt gezongen en de jarige mag trakteren
op school. Bij een verjaardag
hoort ook een slagroomtaart, met
evenveel kaarsjes als de jarige oud is.
Als de jarige de kaarsjes in één keer
uitblaast, mag hij
een wens doen.
Kinderen zijn blij
dat ze jarig zijn,
want dan krijgen ze
cadeaus.
Verjaardagen vieren
is nu vanzelfsprekend.
Maar dat is niet
altijd zo geweest. Lang werd er helemaal
niet stil gestaan bij de dag waarop
je geboren was. Mensen wisten dat ook
niet precies. In sommige streken vierde
men alleen de kroonjaren: de jaren dat
men 10 of 20 jaar werd. In het katholieke
zuiden stond men stil bij de naamdag
van de heilige naar wie je was
vernoemd. Wie Jos heette bijvoorbeeld,
vierde de naamdag van de Heilige Jozef,
de man van Maria, wiens feest volgens
de kerkelijke kalender op 19 maart
werd gevierd. Er zijn nog steeds landen
waar men de verjaardagen niet viert.
Nederlands Centrum
voor Volkscultuur

8
Vroeger was de
toverlantaarn populair
vermaak voor
kinderen en ook wel
voor volwassenen.
Er was nog geen
televisie en met de
toverlantaarn
konden handgeschilderde
afbeeldingen worden
geprojecteerd op
een wand of doek.
Daarom mag de toverlantaarn ook wel
als de voorloper van de diaprojector
worden beschouwd. Pas later werd
het mogelijk om bewegende
beelden te projecteren via
een filmprojector.
Plaatje voor plaatje werd
met de toverlantaarn een
verhaal verteld. Vaak ging
het om bekende sprookjes
als Sneeuwwitje en de zeven
dwergen of Hans en Grietje.
Of griezelverhalen, zoals van een
man die lag te slapen met een spin
boven zijn geopende mond. Bij een
tover lantaarnvoorstelling wordt
Toverlantaarn
meestal een verhaal
verteld, zodat het
duidelijk is wat er op de
plaatjes is te zien.
De toverlantaarn is waar schijnlijk een
Nederlandse uitvinding van de beroemde
wetenschapper Christiaan Huygens
uit de zeventiende eeuw.
Nederlands Centrum
voor Volkscultuur

9
Voor kinderen bestaan heel veel
versjes. Het zijn vaak versjes met
een onzinnige tekst die een bepaalde
functie hadden bij een spel.
‘Hik sprik sprauw
ik geef de hik aan jou
ik geef de hik aan een andere man
die de hik sprik sprauw verdragen
kan’
Kinderversjes
En:
‘Iene, miene, mutte
tien pond grutten
tien pond kaas
iene miene mutte is de baas!’
‘Onder moeders
paraplu
Liepen eens twee
kindjes
Hanneke en Janneke
Dat waren dikke
vrindjes’
Populair zijn ook nog
altijd de versjes van
Annie M.G. Schmidt.
‘Dikkertje Dap klom op de trap
’s morgens vroeg om kwart over zeven
om de giraf een klontje te geven.
Dag Giraf, zei Dikkertje Dap,
weet je, wat ik heb gekregen?
Rode laarsjes voor de regen!
’t Is toch niet waar, zei de giraf,
Dikkertje, Dikkertje, ik sta paf.’
Nederlands Centrum
voor Volkscultuur

10
Gezelligheid
In de loop van de negentiende en
twintigste eeuw wordt het steeds
gezelliger in de gezinnen. Het eerst bij
rijke mensen en later bij arme mensen.
De ouders gaan namelijk veel meer
dingen samen doen met hun kinderen
en mensen
krijgen langzaam
wat
meer vrije
tijd.
Moeders en grootmoeders gaan kinderen
voorlezen. Sprookjes bijvoorbeeld.
Een bekend sprookje is ‘Roodkapje en
de boze wolf’. Het is het verhaal van
een meisje dat eten en drinken naar
haar grootmoeder moet brengen.
Haar moeder waarschuwt dat ze
meteen naar het huisje van grootmoeder
moet lopen en niet mag
spelen in het bos. Maar Roodkapje
luistert niet en dat heeft heel
vervelende gevolgen.
Op zondagen gingen
vader en moeder spelletjes
met de kinderen
doen. Dat was heel
gezellig, omdat het hele
gezin dan bij elkaar was.
Ganzenbord is een oud
spel, maar ook menserger­je­niet
wordt al
lang gespeeld. Later
zaten alle gezinsleden
met een kopje thee met
een koekje naar de radio
te luisteren.
Tegenwoordig staat in
veel gezinnen ’s avonds
de televisie aan.
Nederlands Centrum
voor Volkscultuur

11
Geloof
Tot vijftig jaar geleden was het dagelijks
leven nog doordrongen van het
geloof. Voor elke maaltijd werd er
gebeden en ook op school begon men
met het ochtendgebed. Nu speelt het
geloof in veel gezinnen nog wel een
belangrijke rol, maar men is er niet elk
moment meer mee bezig.
Katholieke kinderen worden gedoopt
meteen na hun geboorte en als ze 7 of
8 jaar zijn doen ze hun Eerste
Communie. Zij zijn dan mooi
gekleed. Nog niet zolang geleden
moesten ze elke week biechten
en hing er in hun slaapkamer
een wijwaterbakje en een schilderij
met Maria of Jezus erop.
Protestantse kinderen doen
belijdenis, dat is hun definitieve
keuze voor het geloof. Moslimjongens
worden besneden.
Ook voor hen is het een teken dat
ze er voortaan bij horen.
Feesten als Kerstmis, Pasen en het
Suikerfeest hebben een religieuze
oorsprong. Met Kerstmis vieren wij de
geboorte van Jezus en op Pasen vieren
wij dat Jezus verrezen is uit zijn graf.
Het Suikerfeest is de afsluiting van de
Ramadan, een lange periode waarin
moslims vasten en een beter mens
proberen te zijn.
Nederlands Centrum
voor Volkscultuur

12
Vroeger werden kinderen
meestal gezien als kleine
versies van volwassenen.
Tegenwoordig wordt er
echter een duidelijk
verschil gemaakt tussen
kinderen en volwassen.
Volwassenen gaan
ervan uit dat kinderen het recht
hebben zich als kinderen te gedragen.
Vroeger lag de leeftijd waarop iemand
volwassen werd eerst op 23 jaar en
later op 21 jaar. In 1988 werd in
Nederland ingevoerd dat kinderen met
18 jaar als volwassenen beschouwd
worden. Hij of zij mag dan stemmen
tijdens de verkiezingen en autorijles
nemen. De overgangsjaren van kind
naar volwassene noemen wij tegenwoordig
de ‘puberjaren’. Kinderen gaan
dan hun grenzen verleggen en kunnen
moeilijk in de omgang zijn. Ze doen
dan graag alles anders, want zij moeten
hun eigen identiteit ontwikkelen. In de
jaren zestig had je nozems en provo’s,
en later hippies. Hun ouders maakten
zich zorgen over hun gedrag.
Tegenwoordig zijn er heel veel
jeugdstijlen.
Volwassen worden
De overgang van de basisschool naar
het voortgezet onderwijs is ook een
belangrijke stap naar de volwassenheid.
Op de nieuwe school leer je veel
vaardigheden die nuttig zijn voor de
rest van je leven.
Nederlands Centrum
voor Volkscultuur