Inhoud H2O nummer 16, augustus 2010 - H2O - Tijdschrift voor ...

43ste jaargang / 20 augustus 2010
nº 16 / 2010
TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER
COELO: OPHEFFEN WATERSCHAP LEVERT NIET VEEL OP
“IN 2011 MOET NEW ORLEANS VEILIG ZIJN”
RAPPORTEREN VAN DE BETROUWBAARHEID VAN KRW-BEOORDELING
KWALITEIT MONITORINGSGEGEVENS NIET ALTIJD VOLDOENDE

Komkommertijd?
De aantijging dat het meest recente klimaatrapport ernstige
fouten zou bevatten, blijkt onjuist. Dat bericht kreeg weinig
ruimte in de media, maar is wel van belang. Zo is ook het onderzoek
van het COELO van belang over de effecten van het opheffen van de
waterschappen als bestuurlijke organisatie (waarmee deze uitgave
opent). Het werpt een ander licht op de discussie. Het COELO komt tot
de slotsom dat opheffing van de waterschappen in de huidige vorm
weinig financiële zoden aan de dijken zet.
Ander nieuws van de afgelopen zomerperiode zijn de rampzalige
overstromingen in China en Pakistan én opnieuw in midden- en
oost-Europa. Het zijn niet direct gevolgen van de wijzigingen in het
klimaat, meer de gevolgen van menselijk ingrijpen in het landschap.
H 2O tijdschrift voor watervoorziening en
waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen
Officieel orgaan van
Stichting tot uitgave van het tijdschrift
H 2O en haar participanten:
- Koninklijk Nederlands Waternetwerk
- Vewin
- Kiwa Water Holding BV
Uitgever
Rinus Vissers
Redactie
Peter Bielars (hoofdredacteur)
Michiel van Zaane
Jacques Geluk
Pieter de Vries
Postbus 122, 3100 AC Schiedam
telefoon (010) 427 41 65
fax (010) 473 99 11
e-mail h2o@nijgh.nl
Bezoekadres: Stationsplein 2, Schiedam
Redactiesecretariaat
Dora Pompe
Redactiecommissie
Harry Tolkamp (voorzitter/Waternetwerk)
André Struker (Waternetwerk)
Frits Vos (Vewin)
Gerda Sulmann (KWR Watercycle Research Institute)
Advertentieverkoop
Roelien Voshol (010) 427 41 54
Brigitte Laban (010) 427 41 52
Mediaorder
Carola Sjoukes (010) 427 41 41
fax (010) 473 20 00
Abonnementenservice
Pauline Roos (010) 427 41 08
Tini van Schijndel (010) 427 41 08
e-mail abo@nijgh.nl
fax (010) 426 27 95
Abonnementsprijs
€ 106,- per jaar excl. 6% BTW
€ 140,- per jaar voor buitenland
€ 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW
Abonnementen gelden voor één jaar en worden
– zonder tegenbericht – automatisch verlengd.
Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken
voor het aflopen van de abonnementsperiode te
geschieden aan bovenstaand postadres.
Druk en lay-out
DeltaHage grafische dienstverlening, Den Haag
Copyright
Nijgh Periodieken B.V., 2010
Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt
uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen
alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever.
www.vakbladh2o.nl
4 / COELO: opheffen van waterschap levert niet
veel op
5 / Grote demiwaterinstallatie in Antwerpen
6 / Nederlandse overheidsdiensten leren van
Turkije
Kees Blok, Ton Geensen en William Oliemans
8 / Interview met Mathijs van Ledden: “In 2011
moet New Orleans veilig zijn”
Maarten Gast
10 / Leidingbreuk eerder opmerken door
bewaking uitgaande hoeveelheid water
Martijn Bakker, Onno Brunklaus en Bas Swildens
12 / Praktijkonderzoek naar grootschalige
natuurverbetering Markermeer-IJmeer
Roel Knoben
14 / Combinatie van technieken werkt afvalwater
op tot proceswater
Myrthe de Bruin
16 / Waternetwerken
21 / Rapporteren van de betrouwbaarheid van
KRW-beoordelingen
Paul Baggelaar, Onno van Tongeren, Roel Knoben en
Willem van Loon
26 / Kwaliteit monitoringsgegevens niet altijd
voldoende
Jordie Netten, Niels Evers, Bas van der Wal en Roel
Knoben
29 / Visvriendelijke pompen
Bart van Esch en Kees Rommens
33 / Naar een verstoppingvrij puttenveld Tull
en ‘t Waal: de stand van zaken
Martijn Tas, Kees van Beek, Rob Breedveld en René
Kollen
37 / Agenda
38 / Handel & Industrie
In Azië gaat het bijvoorbeeld om het kappen van bossen (voor
de noodzakelijke broodwinning). In oost-Europa betreft het
slecht beheer en onderhoud aan de dijken. Nederland kan een
helpende hand bieden, maar een structurele oplossing voor deze
wateroverlast kan alleen gevonden worden wanneer voldoende
belang gehecht wordt aan veiligheid. Het ‘opofferen’ van duizenden
mensen (China) kan niet jaar in jaar geaccepteerd worden.
In eigen land doemt zolangzamerhand een nieuw kabinet aan de
horizon op. Welke keuzen gaan de partijen maken? Kiezen ze voor
het algemeen belang of voor hun eigen belang?
Peter Bielars
inhoud nº 16 / 2010
4
8
12
Bij de voorpagina:
Een medewerker van Waterschap Rivierenland
neemt met een Rutnerfles een watermonster
(zie pagina 26).

COELO: opheffen waterschap
levert niet veel op
Het afschaffen van de waterschappen en het onderbrengen van het water -
systeembeheer bij provinciale uitvoeringsorganisaties levert niet de door het
Interprovinciaal Overleg (IPO) verwachte besparing op van 300 à 400 miljoen
euro per jaar. Een realistischer bedrag is - en dan nog op middellange termijn -
circa 80 miljoen euro. Dat concludeert het Centrum voor Onderzoek van de
Economie van Lagere Overheden (COELO), een wetenschappelijk instituut van
de Rijksuniversiteit Groningen, na onderzoek dat het uitvoerde in opdracht van
de Unie van Waterschappen.
Het IPO wil de waterschappen ‘onder
het bestuurlijke dak van de
provincies brengen’. Dit nu door
het COELO onderzochte voorstel bestaat uit
twee delen. De 26 waterschappen moeten
opgaan in 12 provinciale uitvoeringsorganisaties,
die de taken zouden overnemen op het
gebied van waterveiligheid, -kwantiteit en
-kwaliteit. Daarnaast krijgen gemeenten,
gekoppeld aan de rioleringstaak, de verantwoordelijkheid
voor de afvalwaterzuivering.
Dit laatste lijkt volgens de onderzoekers op
een recent voorstel van de Unie van Waterschappen
en de Vereniging van Nederlandse
Gemeenten (VNG), maar verschilt hiervan op
één wezenlijk punt: de te realiseren
besparingen. Daarom is het COELO door de
Unie gevraagd een deskundig oordeel te
vellen over het IPO-voorstel.
Door het watersysteembeheer onder te
brengen bij de provincies is volgens het IPO
Baggerwerkzaamheden door Waterschap Roer en Overmaas in Roermond.
4 H 2O / 16 - 2010
sprake van een doelmatiger aansturing en
zijn besparingen op bestuurs- en overheadkosten
mogelijk ter grootte van 300 à 400
miljoen euro per jaar. Deze becijfering klopt
niet, menen de onderzoekers: de verwachte
bezuiniging op bestuurskosten van 128
à 179 miljoen euro is bijvoorbeeld niet te
realiseren. Het bedrag is ruim twee keer zo
hoog als het bedrag dat waterschappen aan
bestuur toerekenen. En dat bevat al kosten
die niet zouden verdwijnen bij opheffing van
de waterschappen als zelfstandige bestuurs -
laag. Een realistischer schatting van de te
besparen bestuurskosten ligt tussen 36 en 53
miljoen euro per jaar.
Niet goed onderbouwd
De overheadkosten van de waterschappen
liggen aanzienlijk lager dan het IPO veronderstelt,
waardoor een besparing van 128 à
192 miljoen euro per jaar ‘onrealistisch hoog’
is. Ook de bezuiniging door het voorkomen
van dubbel werk en het verminderen
van overleg (41 à 48 miljoen euro) is niet
goed onderbouwd, meent het COELO. Die
conclusie geldt, schrijven de onderzoekers,
eigenlijk voor het hele IPO-voorstel. Ze
merken bovendien op dat het IPO alleen
gewag maakt van mogelijke kostenbesparingen,
maar kosten die eraan zijn verbonden
niet noemt. “Doordat eventuele besparingen
pas na enkele jaren zullen optreden, kan het
IPO-voorstel aanvankelijk tot hogere kosten
leiden in plaats van lagere.”
De COELO-onderzoekers vinden het niet
juist het bezuinigingspotentieel van 550
miljoen euro, zoals dat is genoemd door de
commissie-Gast, te gebruiken als onderbouwing
van het IPO-voorstel voor de
waterketen. Dit bedrag is niet gebaseerd op
opheffing van de waterschappen.
De Unie van Waterschappen is met
voorstellen gekomen die ervoor kunnen

Waterschappen en gemeenten werken al regelmatig samen op het gebied van afvalwaterbeheer.
zorgen dat het Rijk naar verwachting 130
miljoen euro minder gaat betalen voor
het waterbeheer. Dat komt vooral doordat
de waterschappen een groter deel van
de kosten voor hun rekening nemen (die
uiteindelijk door de belastingbetaler worden
Het testen van noodpompen door Waterschap Aa en
Maas.
opgebracht). De Unie verwacht dat waterschapslasten
door andere maatregelen
(onder meer opschaling, gezamenlijk
inkopen met Rijkswaterstaat en besparingen
op het gebied van waterzuivering) in 2020
niet extra zullen stijgen ten opzichte van
de autonome ontwikkelingen. De precieze
lastenontwikkeling die het gevolg zou zijn
van overname van de voorstellen uit het
Storm Werkdocument van de Unie is echter
moeilijk te voorspellen, aldus het COELO.
Reactie IPO
De cijfers uit het COELO-rapport over de
mogelijke besparingen in het waterbeheer
zijn volgens het IPO veel te voorzichtig. “We
moeten het rapport nog nader bestuderen,
maar in een eerste reactie valt ons wel een
aantal zaken op”, aldus een woordvoerster.
“Kitty Roozemond, plaatsvervangend
algemeen directeur van het IPO, heeft al
gezegd dat het bedrag van 80 miljoen euro
aanzienlijk hoger is dan tot nog toe door de
waterschappen zelf steeds werd aangegeven
als mogelijke besparing, namelijk slechts 23
miljoen.”
Het IPO baseert zijn analyse op de
begrotingen van de waterschappen voor
2010, waarin hun eigen ramingen voor
bestuurskosten en definities van overheadkosten
zijn weergegeven. “COELO gaat uit
van een inventarisatie onder de waterschappen
over 2009, met een interpretatie
van wat wel of niet onder bestuurskosten
moet vallen. Ook uit COELO-cijfers blijkt
echter dat aanzienlijke besparingen op
bestuurkosten mogelijk zijn.”
Belangrijk verschil met de IPO-analyse is
dat volgens COELO het fuseren van waterschappen
geen besparing op overhead
zou opleveren. “Dit is onjuist en slechts
gebaseerd op één rapport. De ervaring
leert dat aanzienlijke besparingen wel
degelijk mogelijk zijn bij grote fusieprocessen.”
Volgens het IPO heeft de Unie van
Waterschappen in haar eigen voorstel voor
doelmatig waterbeheer aangegeven dat het
fuseren van waterschappen (van 26 naar
13) een bezuiniging van 91 miljoen euro
oplevert.
actualiteit
Grote demiwaterfabriek
in
Antwerpen
Induss, een nieuw bedrijf in
Vlaanderen dat werd opgericht door
de twee toonaangevende Vlaamse
waterbedrijven (de Antwerpse
Waterwerken (AWW) en de Tussengemeentelijke
Maatschappij der
Vlaanderen voor Watervoorziening
(TMVW)) gaat één van de grootste
demi-waterfabrieken en bijbehorend
distributienetwerk in Europa bouwen.
Induss kondigde dat op 18 augustus
aan. Het bedrijf levert water voor
industriële toepassingen, zoals
koelwater, gedemineraliseerd water,
ketelvoedingswater en ultragezuiverd
water.
Induss levert aan bedrijven en
bedrijfssectoren voor wie water
cruciaal is in hun processen, in de vorm
die de klant wenst. Dat kan gedemineraliseerd
water zijn voor productie van stoom in
de (petro)chemie, ultrapuur water voor de
voedingsindustrie, koelwater, gezuiverd of
herbruikt afvalwater. Zo nodig zorgt Induss
ook voor de productie, regeneratie en
recuperatie van het gevraagde water bij de
klant zelf. Ook met specifieke afvalwaterproblemen
kunnen bedrijven bij Induss terecht.
Het bedrijf is technologie-onafhankelijk, wat
betekent dat het zal samenwerken met
verschillende technologieaanbieders.
Induss is een volledig nieuw bedrijf, maar
geen nieuwkomer. Induss bouwt verder
op de kennis en ervaring van zijn aandeelhouders
AWW en TMVW. Dat biedt leveringszekerheid,
een groep ingenieurs met kennis
van diverse disciplines, een eigen laboratorium,
jarenlange productkennis en ervaring
met technologieën én grondige kennis van
milieuwetgeving, heffingen en vergunningen.
Induss ambieert zijn kennis en ervaring
buiten de grenzen van zijn huidige verzorgingsgebieden
toe te passen en kijkt ook over
de landsgrenzen heen.
Naast verscheidene industriële waterprojecten
verspreid over Vlaanderen neemt
Induss nu direct een groots initiatief in de
Antwerpse haven. Deze zomer begint de
bouw van een reusachtige demi-waterfabriek
met bijbehorend distributienetwerk: Induss
I. De fabriek krijgt een omvang van ongeveer
een half UEFA-voetvalveld (1750 m 2 ). Het
totale fabrieksterrein beslaat straks ruim vijf
voetbalvelden. Induss I - die straks een rol
gaat spelen op Europees niveau - richt zich
op de productie van gedemineraliseerd water
en zal vooral aan de omliggende (petro)
chemische bedrijven leveren. De leveringscapaciteit
bedraagt 48.000 kubieke meter per
dag. De investeringskosten zijn 10,4 miljoen
euro voor de aanleg van het distributienet en
16 miljoen euro voor de bouw van de demiwaterfabriek.
De verwachte jaarlijkse omzet
bedraagt 45 miljoen euro.
H 2O / 16 - 2010
5

Nederlandse overheidsdiensten leren van Turkije
De Dienst Landelijk Gebied heeft de afgelopen drie jaar in het kader van een
twinningproject 30 specialisten uit de Nederlandse watersector naar Turkije
gestuurd om daar Turkse ambtenaren te trainen met de implementatie van de
Kaderrichtlijn Water.
Turkije heeft de invoering van de
Europese Kaderrichtlijn Water
voortvarend ter hand genomen. Het
Turkse ministerie van Milieu en Bos kreeg
daarbij de afgelopen twee jaar steun van een
Nederlands/Slowaaks/Engels consortium dat
uitvoering gaf aan het EU-twinningproject
Capacity building for the water sector in Turkey
(zie kader). Van Nederlandse zijde deden
waterschappen en overheidsdiensten mee.
Heeft werken over de grens nut voor de
vanuit Nederland betrokken partijen?
Hebben Nederlandse overheidsdiensten iets
te zoeken in den vreemde?
Twinning is een kennisuitwisselingsprogramma
van de Europese Commissie dat de
uitbreiding van de Europese Unie
ondersteunt. Lidstaten delen kennis met
kandidaat-lidstaten en buurlanden over de
wet- en regelgeving die geldt binnen de EU.
Twinning gaat om samenwerking tussen
overheden. Het budget gaat vooral naar
personele kosten en reiskosten voor
deskundigen die kennis uitwisselen.
Het project had tot doel Turkse capaciteit
voor de Kaderrichtlijn Water - en gerelateerde
waterkwaliteitrichtlijnen - te vergroten. Er is
een stroomgebiedsbeheerplan voor de
Büyük Menderes opgesteld. Vergelijking met
vier andere stroomgebieden leidde tot een
schatting van de vereiste inspanning om te
voldoen aan de richtlijnen in geheel Turkije.
Op basis hiervan zijn nationale werkprogramma’s
voor de implementatie van de
richtlijnen opgesteld.
De Dienst Landelijk Gebied leidde het
project. Een door DLG aangestelde adviseur
zorgde in Turkije voor dagelijks overleg met
de Turkse collega’s en coördineerde de inzet
van buitenlandse experts. Naast mensen uit
eigen huis zijn experts vanuit LNV-directies,
de universiteit van Wageningen, het LEI en
het RIVM én de waterschappen Roer en
Overmaas, Peel en Maasvallei en Vallei & Eem
ingezet. In totaal zijn zo’n 30 Nederlandse
deskundigen bij het project betrokken.
Hebben zij van de werkzaamheden geleerd
en heeft de eigen organisatie daar wat aan?
Idealisme of eigenbelang?
Allereerst wordt een kanttekening bij de
vraagstelling geplaatst. Dat Nederlandse
overheidsorganisaties kunnen leren van werk
in het buitenland is goed, maar niet de
hoofdreden voor hun betrokkenheid.
Volgens Henk van Alderwegen, voorzitter
van Peel en Maasvallei, gaat het er om een
kandidaat-lidstaat te steunen.
Siep Groen van het ministerie van Landbouw,
Natuur en Voedselveiligheid stelt dat dit
project voortvloeit uit een fatsoenlijke
6 H 2O / 16 - 2010
omgang tussen lidstaten. Het ondersteunen
van een kandidaat-lidstaat is geen
onversneden idealisme: volgens Tim Smit
(Peel en Maasvallei, nu: Aa en Maas) draagt
het toepassen van Europese standaarden
voor industriële lozingen bij gelijke mogelijkheden
van de eigen industrie.
Brengen en halen
De Nederlanders beamen dat ze geleerd
hebben van hun inzet. Voor velen was het
nuttig zich (opnieuw) te verdiepen in de
wetteksten. Volgens Gabriel Zwart van Peel
en Maasvallei komt dit door de manier van
werken in Nederland: “Omdat er steeds één
steen aangeleverd moest worden, ontbrak
het zicht op het geheel.” Ook anderen geven
aan dat ze de KRW nu beter en in een breder
perspectief kennen. Omdat er met een
andere waterbeheerder, in dit geval Turkije,
samengewerkt werd, kon niet op bestaande
kennis teruggevallen worden en was het zaak
te weten wat in richtlijnen en ondersteunende
documenten staat.
Rolf Michels van het Landbouw Economisch
Instituut (LEI): “In een situatie met een
bekend onderwerp maar een onbekende
context, leer je altijd. Na afloop van een trip
kijk je op een frisse manier tegen je gangbare
werk aan.”
Frans de Bles van Vallei & Eem ziet nu dat
technische experts geneigd zijn hun verhaal
bij anderen als bekend te veronderstellen:
“Maar in Turkije ontdek je dat dit niet werkt.
Het zijn prima, goed opgeleide mensen maar
voor het onderwerp moet je wel terug naar
de basis en vervolgens stap voor stap zaken
doorlopen. In Nederland is dat eigenlijk net
zo. Ik denk nu meer na over hoe iets bij
anderen landt.”
Ook Martien Janssen van het RIVM benadrukt
dit: “De Turkse situatie is vergelijkbaar met
Nederland in 1970. We willen ons verhaal
vanuit het nu vertellen, maar je moet in de
tijd terug om de ontwikkeling duidelijk te
maken. Met die les doe ik mijn voordeel in
communicatie met mensen buiten mijn
vakgebied en met buitenlandse delegaties
die hier langskomen.”
Veel ervaren waterbeheerders kijken nu
bescheidener naar hun werk. Susanne Wuijts
van het RIVM: “In Nederland ken je de
patronen waarin we samenwerken; door in
een andere context te werken raak je bewust
van die patronen. Hoewel een aantal dingen
in Turkije langzamer gaat, gaan andere
dingen sneller dan bij ons.”
Lodewijk Stuyt van Alterra benadrukt dat
Turkije inspiratie kan geven om de in
Nederland vastgeroeste protocollen over een
onderwerp als het beprijzen van water te
doorbreken.
Leren van lidstaten
In het twinningproject draaiden ook
deskundigen uit Slowakije en Engeland mee.
Na een dag op het ministerie volgde een
avond waarin de aanpak van de Kaderrichtlijn
Water werd vergeleken. De
organisatie van de Nederlandse watersector
blijft voor buitenlandse collega’s ondoorgrondelijk,
maar met de hoge bestuurlijke
betrokkenheid bij het bepalen van de
maatregelen heeft Nederland gescoord. En
de Nederlandse waterbeheerders leerden
onder meer van de systematische manier
waarop in Engeland de samenhang tussen
de doelen werd gepresenteerd.
Samenwerking tussen lidstaten is leerzaam.
Susanne Wuijts: “Het RIVM is betrokken bij
het opstellen van handreikingen voor de
Kaderrichtlijn Water. Omdat je weet wat er in
andere landen speelt, kun je daar beter op
inspelen”. Volgens Henk Sterk, de technisch
adviseur in Turkije, heeft Nederland baat bij
deze samenwerking: “Nederlandse experts
krijgen een globaler beeld van de waterproblemen.
Turkije kent grote problemen met
droogte, waar Nederland bij het ontwikkelen
van het eigen verdrogingbeleid voordeel
mee kan doen. Nederland heeft veel
waterlichamen geclassificeerd als kunstmatig
of sterk veranderd. Het is goed te kijken hoe
andere landen daarmee omgaan. Ook laat
werken in het buitenland zien dat de
invoering van de KRW anders kan, waardoor
je de complexe Nederlandse overlegstructuur
kunt relativeren.”
Leren van de projectcultuur
Niet alleen het perspectief en de kennis van
deskundigen werden beïnvloed; velen
noemden ook dat ze leren van de manier van
werken binnen het project. Rolf Michels: “Je
was in Turkije binnen een bestek van vijf
dagen gericht bezig met één taak. Ik probeer
nu in mijn werk ook meer tijd aaneengesloten
aan één onderwerp te besteden.
Sommige projecten hebben zo’n gerichte
aanpak nodig.” Binnen de Dienst Landelijk
Gebied heeft deze manier van werken zelfs
een naam: gecomprimeerd werken.
Andries Bouma, vestigingsdirecteur in
Tilburg, wil dat zijn medewerkers hierin meer
bedreven raken zodat projecten versneld
kunnen worden. Siep Groen: “Voor m’n
huidige klus met grensoverschrijdend
waterbeheer met Duitsland kan de aanpak
uit Turkije nuttig zijn. In plaats van overlegbijeenkomsten
wil ik een werksessie
organiseren om met handen uit de mouwen
gezamenlijk bijvoorbeeld een specifieke
beek aan te pakken.”
Maar er zijn ook kanttekeningen. Gecomprimeerd
werken is geen abc’tje. Je kunt de
planning van anderen niet zomaar afblokken
en het werkt alleen als het selectief wordt
toegepast.
Ook zijn er lessen geleerd op specifieke
vakgebieden. Luuk Schaminee en Tjibbe
Wubbels van de Dienst Landelijk Gebied

actualiteit
De Büyük Menderes (‘grote meander’) verbindt het centrale hoogland met de Egeïsche kust. De rivier is in hoge mate gereguleerd door waterkrachtdammen en
reservoirs ten behoeve van drinkwater en landbouw. Agrarische bedrijvigheid (olijfoliepersen, leerlooierijen en textielindustrie) drukt zwaar op de waterkwaliteit.
Klimaatontwikkelingen verergeren dit alleen maar. De Turkse overheid investeert met prioriteit in afvalwaterbehandeling voor zowel stedelijke centra (Uçak, Aydin,
Denizli) als kleinere agglomeraties.
werd bijvoorbeeld gevraagd het databeheer
in Turkije te helpen vormgeven. Gekozen
werd voor een koppeling tussen softwareprogramma’s
en databestanden: “Door die
combinatie kunnen de doelgroepen goed uit
de voeten met databestanden. Managers
gebruiken een standaardprogramma om de
gegevens in te kijken en kunnen op hun
interesses selecteren. De databeheerders
hebben een handzame invoermodule en
kunnen consistentie beoordelen. En aan
belanghebbenden kan informatie in de vorm
van kaarten gepresenteerd worden. Zulk
gegevensbeheer kan in Nederland in kleinere
projecten ook goed werken.”
Leren functioneren in een andere
context
Gerry Roelofs van Peel en Maasvallei: “Je
kennis wordt niet alleen inhoudelijk
verbreed, maar door het werken in een
andere cultuur en doordat je tijdens de
missies de rol van cursusleider krijgt,
verbreedt je jezelf ook in andere opzichten.”
Volgens Gabriel Zwart is het belangrijk daar
stil bij te staan: “Je wordt beschouwd als de
expert en trainer en dat schept hoge
verwachtingen die je niet altijd kunt
waarmaken. Het helpt dan aan te geven op
welke gebieden jouw expertise wel en niet
toereikend is.” Ook Esther Koopmanschap van
het Centre for Development Innovation
(onderdeel van de universiteit van
Wageningen) geeft aan dat de houding
belangrijk is: “wij - maar ook Duitsers - komen
vaak betweterig over. Wij zullen jullie
vertellen hoe jullie het moeten doen. Maar
uiteindelijk kunnen deskundige waterbeheerders
toch niet alle vragen beantwoorden.
Waar we goed mee hebben
kunnen helpen, is de stap zetten van ideeën
naar plannen. We zorgden ervoor dat het
proces niet bleef hangen in reflectie op hoe
de situatie is. We hadden een stimulerende
rol.”
Nut voor de organisaties
Ook de organisaties blijken veel aan het
project gehad te hebben. Meestal is bewust
voor deelname aan dit project gekozen. In
Nederland is het opstellen van de stroomgebiedsbeheerplannen
vooral een zaak van de
waterschappen. Het project in Turkije bood
DLG de kans ervaring met de KRW op te
doen.
Een lerende organisatie heeft baat bij de
uitwisseling van ervaringen. Alterra koos
voor dit project, omdat het zijn expertise
over waterbeheer in droge gebieden wil
vergroten. Voor het RIVM gold dat het zijn
betrokkenheid bij Europese handreikingen
een beter fundament kon geven. Voor
Vincent Linderhof van het LEI sloot het
project aan bij de beleidsthema’s waar zijn
afdeling aan werkt.
Ook onder de waterschappen spelen
organisatiedoelen een rol bij buitenlandse
activiteiten. Maurice Franssen van Roer en
Overmaas: “We hebben deelgenomen aan
het project, omdat we internationale
samenwerking vanzelfsprekend vinden. Ons
waterschap is omgeven door buitenland en
heeft meer kilometers grens met België en
Duitsland dan met de rest van Nederland. Wij
zijn het dan ook het meest internationale
waterschap van Nederland.”
Bij Waterschap Peel en Maasvallei vormden
de betrokken specialisten een kleine
werkgroep die een afrondende evaluatie van
de projectinzet gemaakt heeft. Een evaluatie
die handvatten en richting geeft aan verdere
activiteiten over de grens: focussen op
kennisoverdracht en verbreden van de groep
medewerkers die meedraait.
Een voorzichtige conclusie ten aanzien van
overheden en overheidsdiensten die
activiteiten over de grens ondernemen, is dat
een organisatie meer uit zo’n activiteit kan
halen dan alleen een kleine groep meer
ervaren, sensitieve en loyale medewerkers.
Het hebben van heldere organisatiedoelen
bij de buitenlandse activiteit helpt, net als
het zetten van concrete stappen om
ervaringen binnen de organisatie uit te
dragen en te verankeren.
Er lijkt zich in de uitspraken over het doel van
werken over de grens soms een tweedeling
voor te doen: een aantal organisaties
gebruikt buitenlandse projecten om kennis
te halen, terwijl andere het zien als een
(ideële) vorm van kennisoverdracht. Voor de
individuele waterspecialisten bestaat deze
tweedeling allang niet meer: zij hebben
ervaren dat werken over de grens zowel
‘halen’ als ‘brengen’ is.
Kees Blok, Ton Geensen en William
Oliemans (Dienst Landelijk Gebied)
H 2O / 16 - 2010
7

MATHIJS VAN LEDDEN (ROYAL HASKONING) IN LOUISIANA:
“In 2011 moet New
Orleans veilig zijn”
Op 29 augustus 2005 raasde de orkaan Katrina over New Orleans in
de Amerikaanse staat Louisiana. De beelden van de gevolgen van de
watersnoodramp, die daar toen het gevolg van was, zullen velen nog op
hun netvlies hebben. Beelden die deden denken aan de watersnood van
1953. Amerikaanse delegaties bezochten Nederland om te zien hoe wij ons
veilig voelen in polders die beneden zeeniveau liggen. Ook Nederlandse
deskundigheid werd ingezet bij het realiseren van grotere veiligheid aldaar.
Voor dit nummer, vijf jaar na Katrina, het verslag van een gesprek met Mathijs
van Ledden, hoofd van het team medewerkers van ingenieursbureau Royal
Haskoning dat in New Orleans gestationeerd is. Het gesprek vond plaats op
het kantoor van het ingenieursbureau in Rotterdam toen Van Ledden een paar
dagen in Nederland was om zijn visum te verlengen.
Wat doet Royal Haskoning in New
Orleans?
“In november 2005 waren Nederlandse
bedrijven uitgenodigd om te kijken welke
bijdrage zij zouden kunnen leveren aan de
aanpak van de situatie rond New Orleans.
De Nederlandse ambassade en het NWP
hadden zich daar sterk voor gemaakt.
Voor Royal Haskoning legde René Zijlstra,
directeur Kust en Rivieren in Nederland,
contacten met grote Amerikaanse bureaus.
We zijn toen ingegaan op een voorstel voor
het project- en programmamanagement van
de wederopbouw van de dijken, de aanleg
van stormvloedkeringen en nieuwe pompstations
rond de stad. Sindsdien maken we
deel uit van het consortium dat uiteindelijk
die opdracht kreeg van het US Army Corps of
Engineers (USACE).”
Kun je de situatie in New Orleans
schetsen?
“New Orleans ligt aan de Mississippi, vergelijkbaar
met Rotterdam aan de Rijn. De rivier
stroomt door de stad. De oude stad ligt wat
hoger. Grote uitbreidingen rondom liggen in
poldergebieden, één à twee meter beneden
het zeeniveau. Aan de zuidkant mondt de
Mississippi uit in de Golf van Mexico. Aan de
noord- en de oostkant van de stad liggen
meren, die in verbinding met het zeewater
staan. Afhankelijk van de windrichting kan
het water dus van drie kanten komen.”
“Toen New Orleans in de moerasgebieden
aan de noordkant van de stad ging bouwen,
heeft men daar polders ingericht. De
gemalen pompten het water in ontwateringkanalen
die uitmondden in het meer
aan de noordkant. Toen de stad verder
uitbreidde, zijn deze gemalen niet verplaatst,
maar werd alle water daarheen geleid. Op
de dijken van de uitwateringkanalen heeft
men toen, ter bescherming van deze nieuwe
wijken, keermuren geplaatst die tot drie
meter hoog konden zijn. Tijdens de orkaan
Katrina hebben deze keermuren het op
diverse plaatsen begeven. Niet omdat het
water te hoog kwam, maar omdat de grond
waarop ze stonden, weggeduwd werd
door de waterdruk. Als deze muren waren
8 H 2O / 16 - 2010
blijven staan, was de ramp veel minder groot
geweest.”
“Aan de oostkant waren de dijken zo’n zes
meter hoog. Het water stond tot aan de
kruin van de dijk, maar grote golven sloegen
eroverheen en ondermijnden het talud aan
de achterzijde. Op verschillende plekken zijn
deze toen doorgebroken, waardoor ook het
oostelijk deel van de stad onder water kwam
te staan.”
Hoe groot is New Orleans?
De stad zelf telt 300.000 à 400.000 inwoners.
In de gehele regio wonen één miljoen
mensen. Dus ook qua grootte vergelijkbaar
met Rotterdam. Ten zuiden van New Orleans
en langs de Mississippi was de situatie
nog veel dramatischer. Daar zijn mensen
weggespoeld. Dat kreeg alleen nooit veel
aandacht. De orkaan is langs de stad gegaan,
niet eroverheen. De wind ging toen liggen.
De mensen dachten dat het gevaar geweken
was, maar toen bleek dat de dijken waren
doorgebroken en liep de stad onder water. “
“Daarna kwam dus de vraag hoe men de
stad beter kon beschermen? Het basisprincipe
van de aanpak is kustlijnverkorting,
hetzelfde wat Nederland na 1953 gedaan
heeft.”
“De ontwateringkanalen zijn aan het
meer afgesloten met schuiven en worden
bemalen door nieuwe gemalen. Deze zijn
snel gebouwd en waren in 2006 al operationeel,
een eerste groot succes. Daarnaast
wordt 500 à 600 kilometer dijken verhoogd
en versterkt. Ook zijn de ontwerpregels
voor deze dijken aangescherpt, vooral met
betrekking tot de kwaliteit en het type
materiaal dat gebruikt wordt: meer en betere
klei, minder zand.”
“Aan de oostkant van de stad worden twee
andere grote werken gerealiseerd. In de
eerste helft van de twintigste eeuw hebben
de Verenigde Staten een groot kanaal
aangelegd van Texas tot Florida. Dit kanaal
beschermde in de Tweede Wereldoorlog
de scheepvaart langs de kust tegen Duitse
U-boten. Dit kanaal is te vergelijken met
het Amsterdam-Rijnkanaal. Het kruist met
sluizen de Mississippi bij New Orleans, maar
loopt aan de oostkant door het meer wat
daar ligt en in open verbinding met de zee
staat. Omdat de overgang van kanaal naar
het meer niet afsluitbaar was, steeg tijdens
de orkaan Katrina het water in het kanaal
en braken de dijken erlangs door. De arme
wijken van de stad, polders op één tot
drie meter beneden zeeniveau, zijn vooral
daardoor zo zwaar getroffen. Men heeft
besloten dit kanaal afsluitbaar te maken met
een soort mini-Maeslantkering en een grote
keermuur van bijna drie kilometer: de Inner
Harbor Navigation Canal-stormvloedkering.”
“Dat aan de zuidkant van de stad nauwelijks
problemen voorkwamen, was een gevolg
van de windrichting. Maar ook daar gaat
men een kanaal afsluitbaar maken: het
Western Closure Complex. Allemaal voorzieningen
volgens het principe van onze
deltawerken: het verkorten van de kustlijn.”
Wat is de rol van Royal Haskoning in
dit geheel?
“In 2011 moet de stad veilig zijn. Dat wil
zeggen een beschermingsniveau van
1:100 jaar hebben. De dijken moeten dus
ontworpen zijn op een waterstand en
bijbehorende golven met een gemiddelde
kans van één procent per jaar. Binnen het
consortium is één van onze taken geweest
de nieuwe dijkhoogten vast te stellen
onder toezicht van USACE. Een belangrijk
uitgangspunt in dit project. Want het gaat
om het verhogen van 600 kilometer dijk, een
investering van 14 miljard dollar in vijf à zes
jaar.”
“Voor het vaststellen van de dijkhoogte
hebben we een nieuwe methode
voorgesteld, die uniform is voor het gehele
gebied en rekening houdt met de onzekerheden
in de uitkomsten van allerlei rekenmodellen.
Modellen voor het berekenen van
de baan van de orkaan, van windrichting en
windsnelheid, van hoogte van golven, etc.
In de uitkomsten van zulke modelberekeningen
zit altijd onzekerheid. Als je daarmee
rekening houdt, is de einduitkomst anders.”
Een soort veiligheidsfactor?
“Ja, maar wel een factor die van plek tot plek
apart berekend wordt. Langs een meer is de
uitkomst anders dan langs de kust of langs
de rivier. In Nederland houdt men doorgaans
50 cm extra als standaard overal aan. Hier
komen we op sommige plekken tot 90 cm
extra vanwege alle onzekerheden. Wat er
uiteindelijk gebeuren moet, is ook niet
overal hetzelfde. Aan de noordkant kunnen
we volstaan met een halve tot één meter
verhoging, aan de zuidkant ook met één
meter. Maar aan de oostkant komen we tot
twee à drie meter verhoging. Waar weinig
mensen wonen, is dat niet zo’n probleem.
Maar in de stad zelf is dat anders, vergelijkbaar
met Rotterdam of Dordrecht. Dijken
in de stad langs stadshavens voor containeroverslag.”
“Omdat in New Orleans langs de Mississippi
bij Katrina weinig gebeurd was, dacht men

in eerste instantie dat de dijken daar hoog
genoeg waren. Maar bij de veel zwakkere
stormen Gustav in 2008 en Ida in november
2009 steeg daar het water wel flink. Toen
was er opstuwing vanuit de riviermond. In
2008/2009 zijn we tot de conclusie gekomen
dat ook in het benedenstroomse deel van
de stad de dijken langs de Mississippi iets
omhoog moeten om het gewenste beschermingsniveau
te kunnen bieden. Zeker als
je rekening houdt met de zeespiegelrijzing
op lange termijn en met de bodemdaling
die ook hier optreedt. Dat vraagt maatwerk,
waarbij we het principe ‘zacht waar het kan,
hard waar het moet’ proberen uit te werken.
Langs de Mississippi is ‘zacht’ een aarden
dijk en ‘hard’ een keermuur. Belangrijk
verschil is dat je een dijk later nog meer en
relatief gemakkelijk kunt verhogen; bij een
keermuur kan dat niet.”
Waarom kan een keermuur niet
verhoogd worden?
“De ondergrond in New Orleans is veel
complexer dan die in Nederland. In
Nederland hebben we overal vaste lagen
waarop te bouwen is. Hier is de prutlaag
veel dikker en liggen de harde lagen heel
diep in de grond. De zware keermuur van
de stormvloedkering bestaat uit betonnen
elementen van 50 meter lengte, geschoord
door palen van 60 meter lengte, die
allemaal op kleef staan. Voor aanleg van
een traditionele gronddijk bij deze stormvloedkering
bleek de prutlaag te dik. Je
moet andere oplossingen zoeken. Dat is
één van de redenen waarom die keermuren
hier zo populair zijn. Maar hoe hoger je een
keermuur maakt, hoe meer golfkracht hij
moet tegenhouden. We hebben voorgesteld
de stormvloedkering niet zo hoog te maken
en het water dat eroverheen komt, deels
op te vangen achter de kering, omdat daar
voldoende ruimte aanwezig is. Daarmee heb
je minder problemen qua fundering en het
levert bovendien geweldige voordelen op
qua planning en kosten. Tijd is hier van groot
belang. New Orleans onderging na Katrina
alweer enkele malen een nieuwe storm,
zoals orkaan Gustav die het water opnieuw
gevaarlijk hoog opstuwde tot vlak onder de
rand van de keermuren.”
Wat gebeurde er toen?
“Bij orkaan Gustav zijn we met ons team van
vijf man geëvacueerd. Op vrijdag vonden we
het zelf te gevaarlijk worden; op zaterdag
werd de evacuatie verplicht. Dat betekent
je huis helemaal dichtmaken met platen die
daarvoor klaarstaan. Alle spullen in je auto
laden en vertrekken. In ons geval naar een
Nederlandse familie 80 kilometer verderop.
Vier uur stapvoets rijden. In totaal zijn toen
één miljoen mensen geëvacueerd langs de
drie uitvalswegen, wat dankzij een goede
organisatie probleemloos verliep. De orkaan
zwakte gelukkig af; uiteindelijk is in New
Orleans niets bijzonders gebeurd. Wel zijn
delen van het zuidwesten van Louisiana
opnieuw onder water gelopen. Het gebied
is heel gevoelig voor orkanen. Stormen
van de categorie 1 of 2 komen regelmatig
voor. Evacuatie is hier een onderdeel van
Mathijs van Ledden
het systeem. Maar zes
miljoen mensen uit de
Randstad evacueren is
wel wat anders.”
Er is een groot
verschil in normstelling.
“Voor Nederlandse begrippen is de
Amerikaanse norm voor New Orleans van
1:100 jaar laag. We gaan voor de Randstad
uit van situaties die 1:10.000 jaar voorkomen.
De aan de norm aan de oostkant van New
Orleans gelieerde waterstand is hoger dan
de waterstand die hoort bij de norm langs
de kust van Nederland.”
“In Engeland houdt men voor Londen een
norm van 1:1.000 jaar aan, voor de rest
van het land 1:100 tot 1:200 jaar. Ook in
Californië gaat men niet hoger dan 1:200
jaar. Als je het dus wereldwijd bekijkt, vormt
Nederland de uitzondering.”
“Nu wonen in Nederland extreem veel
mensen achter de dijken en is de waarde
van alles wat er staat, bijzonder groot.
Aanbeveling van Veerman is naar een nog
hogere normstelling te kijken. In Louisiana
komen zware stormen veel vaker voor
en houdt men de combinatie van betere
beveiliging èn evacuatie aan. Ook kijkt
men naar de bouw en de inrichting van
huizen. Op welke etage zet je je waardevolle
spullen? Er is een relatie met het krijgen
van een hypotheek. De verzekeringspremie
hangt af van het overstromingsgevaar. De
kwetsbaarheid van de elektriciteitsvoorziening
is een ander punt. Die loopt hier
voor woonwijken bovengronds. Onder
de grond brengen zou veel beter zijn. We
waren na onze evacuatie op woensdag weer
terug, maar pas op vrijdag hadden we weer
stroom. Bij 35°C met een hoge luchtvoch-
interview
tigheid is leven zonder luchtkoeling en
ijskast wel een uitdaging.”
Kun je wat over jezelf vertellen?
“Ik ben in 1975 geboren in Culemborg.
Van 1993 tot 1998 studeerde ik aan de TU
Delft weg- en waterbouw. Aansluitend
promoveerde ik in 2003 op onderzoek naar
het transport van mengsels van zand en
slib in getijdenwateren. Ik ontwikkelde een
rekenmodel dat aangeeft welk materiaal
waar neerslaat. Daarmee kun je voorspellen
wat de invloed op de samenstelling van
de bodem is, als je het regiem wijzigt. Het
openzetten van de Haringvlietsluizen zal ook
invloed op de samenstelling van de bodem
hebben. Je kunt dan rekening houden met
de ecologische component (wat ontwikkelt
zich waar?), de milieucomponent (waar gaat
verontreinigd slib liggen?) en de inrichting
van het gebied daar mede op baseren. In
2003 ben ik bij Royal Haskoning in Nijmegen
in dienst gekomen, bij de afdeling Kusten
en Rivieren. Van daaruit geef ik sinds
2006 leiding aan een team in de VS van
vijf mensen, aangevuld met deskundigen
die tijdelijk ingevlogen worden vanuit
“Nederlandse veiligheidsnormen
uitzondering in de wereld”
Nederland en Engeland. “
“Ik ben met mijn gezin hierheen verhuisd.
Het leven en werken in deze fantastische
stad met zijn muziek, zijn Caribische cultuur
en leefwijze én instelling is een jongensdroom
die niet ophoudt.”
In H 2O nummer 7 van dit jaar
publiceerden jullie over dijkoverlaten.
“Dat ging over een aangrenzend gebied
ten zuiden van New Orleans langs de
Mississippi, dat veel dunner bevolkt is
en waar zo’n 20.000 mensen wonen. Het
oorspronkelijk idee daar was de aanleg van
één grote dijk. We hebben een alternatief
ontwikkeld van ringdijken om de kernen
te beschermen, aangevuld met overlaten
waarmee het water ruimte krijgt. Vergelijkbaar
met onze benadering in ‘Ruimte voor
de Rivier’. Met dergelijke ideeën proberen
we de gedachten te prikkelen voor alternatieven
voor de traditionele oplossingen
en de haalbaarheid ervan. Een ander punt
is onze digitale stormatlas. Omdat het
orkaanseizoen er weer aankomt, werken
we aan een actualisering van de gegevens
op basis van de ervaringen van vorig jaar.
Die atlas geeft voor heel veel verschillende
stormen mogelijk een antwoord op vragen
als: waar komt het water hoog te staan,
welke keringen moeten dicht en waar zit
het overstromingsgevaar? Stormvloedkeringen,
dijkoverlaten, een stormatlas; het zijn
allemaal kanten van dezelfde kubus om New
Orleans veiliger te maken.”
Maarten Gast
H 2O / 16 - 2010
9

Leidingbreuk eerder opmerken door bewaking
uitgaande hoeveelheid drinkwater
De breuk van een grote drinkwaterleiding kan aanzienlijke gevolgen hebben:
klanten krijgen onaangekondigd geen of minder water uit de kraan, het
uitstromende water kan schade aan de omgeving toebrengen en grote
hoeveelheden drinkwater gaan verloren. Genoeg redenen om de gebroken
leiding zo snel mogelijk op te sporen, te isoleren en het lek te dichten. Oasen en
Waterbedrijf Groningen gaan daarom over tot het bewaken van de uitgaande
stroom (flow) van pompstations, zodat een alarm afgaat bij grote afwijkingen
die duiden op een mogelijke leidingbreuk.
Als een (grote) leidingbreuk enkele
uren onopgemerkt blijft, gaat veel
water verloren. Dit resulteert in een
afname van de watervoorraad in reinwaterkelders
en reservoirs. Wanneer ‘s nachts een
grote leidingbreuk ontstaat, kan het gevolg
zijn dat er niet genoeg water op voorraad is
om de ochtendpiek op te vangen. In dat geval
kan de waterdruk, zelfs na het isoleren van de
kapotte leiding, lager zijn. Bovendien zal het
nodig zijn de uitgaande druk van het
pompstation te verlagen om de vraag
kunstmatig te reduceren.
Een breuk in een drinkwaterleiding kan op
verschillende manieren opvallen, bijvoorbeeld
door het wegvallen van de druk bij het
pompstation. De druk zal kortdurend
wegzakken. De automatische regeling van de
pompen zorgt echter in de meeste gevallen
voor een verhoging van het toerental van de
pompen en/of een bijschakeling van
Op 4 mei jl. kwam in Leiderdorp en omgeving minder tot geen water uit
de kraan. De oorzaak was een lekkage in een drinkwaterleiding van 500
millimeter. De lekkage ontstond om 05.45 uur. De monteurs van Oasen
hadden het lek om 08.15 uur geïsoleerd, zodat de waterdruk vanaf dat
moment herstelde. Er stroomde veel water weg door het lek. De
uitgaande stroom naar de regio Leiderdorp liep op het moment van de
leidingbreuk op tot ongeveer 1.900 kubieke meter per uur, terwijl dat
normaal gesproken op dat tijdstip 400 kubieke meter zou zijn. Er liep
dus per uur zo’n 1.500 kubieke meter water weg via de lekkage. Het
water stroomde met een snelheid van ongeveer twee meter per
seconde uit de kapotte leiding. Door de leidingbreuk is in totaal circa
4.000 kubieke meter drinkwater verloren gegaan (hetgeen
10 H 2O / 16 - 2010
pompen tot de druk weer op het normale
niveau is. De uitgaande druk van het
pompstation zal dus meestal niet veranderen
door een leidingbreuk. Alleen wanneer het
lek groter is dan de pompcapaciteit van het
pompstation, valt de druk bij het
pompstation weg. Als de uitgaande druk te
ver daalt (bijvoorbeeld onder de 200 kPa),
gaat het alarm automatisch af.
Een plotselinge verandering van de
uitgaande stroom bij het pompstation kan
ook duiden op een breuk in de waterleiding.
Door de automatische regeling van de
pompen zal bij een leidingbreuk vanzelf
meer water verpompt worden. Dit is
waarneembaar als een plotselinge stijging in
de trend van de uitgaande stroom van het
pompstation. Dit betekent wel dat voor het
vaststellen van een (mogelijke) leidingbreuk,
iemand de trend van de uitgaande stroom
moet bewaken. Door de verdergaande
automatisering van de drinkwater-
De gescheurde leiding (500 mm), met op de achtergrond het ondergelopen weiland (foto: Fotoburo Martin Droog).
voorziening komt het steeds vaker voor dat
de drinkwaterproductie en -distributie
automatisch verlopen. Delen van de dag en
de gehele nacht worden trends van drukken
en stromen niet door iemand bewaakt.
Bij een leidingbreuk kan de druk ook lokaal
wegzakken. Klanten die op dat moment
water willen gebruiken, merken dat er geen
of weinig waterdruk is en nemen contact op
met het drinkwaterbedrijf.
Ten slotte kan door een leidingbreuk een
grote hoeveelheid water de straat op
stromen of kunnen lager gelegen stukken
land onder water lopen. Wanneer bewoners
dit zien, nemen ze ook vaak contact op met
het drinkwaterbedrijf.
Veel leidingbreuken worden hierdoor kort na
het ontstaan ontdekt. Er zijn echter ook
leidingbreuken die pas uren na het ontstaan
ontdekt worden. Denk bijvoorbeeld aan een
nachtelijke leidingbreuk: er is niemand op
overeenkomt met 40 procent van het dagverbruik). Hierdoor liep een
weiland onder water. Door de locatie waar de breuk optrad, bleef de
schade aan de omgeving beperkt.
Vanwege het tijdstip van de leidingbreuk (05.45 uur op een doordeweekse
dag) zakte de druk bij de klanten weg tijdens de ochtendpiek.
Hierdoor werd de leidingbreuk snel opgemerkt. Oasen ontving tussen
05.45 en 08.00 uur 150 telefonische meldingen van klanten over te lage
druk. Ruim 1.800 klanten bezochten de internetpagina van Oasen voor
informatie over de storing. Relatief kort na het ontstaan van de
leidingbreuk kon daarom begonnen worden naar het zoeken en
vervolgens het isoleren van de kapotte leiding.

het pompstation die een afwijking van de
stroom kan waarnemen, de klanten slapen
en merken dus niet dat de druk laag is.
Niemand loopt op straat en ziet een straat of
weiland onder water lopen. In de situatie dat
de lekkage niet groter is dan de pompcapaciteit,
gaat ook de uitgaande druk op het
pompstation niet omlaag, zodat er geen
automatisch alarm is.
Een voorbeeld is de breuk van een leiding
van 400 millimeter van Waterbedrijf
Groningen nabij pompstation Nietap. Op
(zaterdag) 29 mei jl. om 02.00 uur ging de
leiding kapot en stroomde circa 1.000
kubieke meter water per uur weg. De
leidingbreuk werd vanwege het nachtelijke
tijdstip niet direct ontdekt. Om 10.00 uur was
de kapotte leiding geïsoleerd. In totaal is
circa 8.000 kubieke meter drinkwater
verloren gegaan. Als gevolg van de leidingbreuk
bedroeg de voorraad in de reinwaterkelder
van pompstation Nietap zaterdagochtend
slechts de helft van de normale
voorraad. Het was vervolgens nodig de
productie sterk op te voeren om de rest van
de dag voldoende water beschikbaar te
hebben. Een watertekort bleef uit, omdat het
incident plaatsvond bij een relatief lage
watervraag.
Onderzoek bewaking uitgaande
stroom
Zoals hierboven aangegeven zorgt de
automatische pompregeling ervoor dat bij
veel leidingbreuken de uitgaande druk op
het pompstation niet verandert. De
bewaking van de uitgaande druk zal daarom
meestal niet tot een alarm leiden. De
uitgaande stroom verandert echter wel sterk
bij een leidingbreuk. Om in dat geval toch
vroegtijdig te kunnen alarmeren, is Oasen
een onderzoek begonnen naar bewaking
van de uitgaande stroom. Hierbij zijn
ge registreerde flows (vijf minuten-waarden)
van het voorzieningsgebied Leiderdorp en
omstreken van de periode 2004-2008
geanalyseerd. In het logboek van afdeling
Distributie is genoteerd welke incidenten er
op welke data zijn geweest. Een voorbeeld
van de gemeten stroom bij leidingbreuk is
weergegeven in afbeelding 1.
Uit het onderzoek bleek dat alle grote
lekkages snel (binnen 20 minuten) en veel
kleinere lekken na lagere tijd (40 tot 50
minuten) waren te detecteren, zonder dat te
veel valse alarmen optraden.
Methodiek leidingbreukdetectie
Dit resultaat werd bereikt met een methode
voor de detectie van een leidingbreuk op
basis van bewaking van de uitgaande
stroom. De actueel gemeten stroom wordt
vergeleken met de voorspelde (zie
afbeelding 1). De voorspelling van de stroom
wordt gegenereerd door het prognosemodel
OPIR, dat zowel Oasen als Waterbedrijf
Groningen gebruiken voor de aansturing van
de drinkwaterinfrastructuur. Hoewel OPIR de
stroom alleen per uur of kwartier voorspelt,
geeft het programma middels interpolatie
tussen de waarden toch op elk moment een
‘actueel voorspelde’ waarde.
Het principe van de detectiemethode is dat
een alarm volgt wanneer het verschil tussen
meting en voorspelling groter is dan de
drempelwaarde gedurende een instelbaar
tijdraam. Het bijzondere aan de methode is
dat de drempelwaarde niet constant is, maar
afhangt van de voorspelde waarde. Op deze
Afb. 2: Grenswaarde op basis waarvan gealarmeerd wordt. Afhankelijk van de voorspelde stroom en de gekozen
instellingen.
actualiteit
Afb. 1: Voorspelde en gemeten stroom bij een leidingbreuk. Om 22.50 uur ontstaat een lekkage in een leiding
met een doorsnede van 500 millimeter.
wijze kan de detectie plaatsvinden met een
lage drempelwaarde als de voorspelling
betrouwbaar is (gevoelige detectie) en met
een hogere als de voorspelling minder
betrouwbaar is (om valse alarmen te
vermijden). De betrouwbaarheid is hoog als
het (absolute) verbruik en de verbruiksverandering
laag zijn. De betrouwbaarheid is lager
wanneer het (absolute) verbruik en de
verbruiksverandering hoog zijn.
Verschillende detectiemodules
Er zijn vier instellingen waarmee de
gevoeligheid (onder verschillende
omstandigheden) van een detectiemodule is
in te stellen. De instellingen dienen zodanig
gekozen te worden dat bij een zo klein
mogelijk verschil tussen meting en
voorspelling een alarm volgt, zonder dat (te
veel) valse alarmen optreden. Afhankelijk van
de instellingen detecteert een module grote
lekken (grote afwijking, snelle alarmering) of
kleinere lekken (kleinere afwijking bij
betrouwbare voorspelling, tragere
alarmering). Door meerdere detectiemodules
parallel actief te maken, kunnen zowel grote
lekken snel gedetecteerd worden als kleinere
lekken met enige tijdsvertraging. In
afbeelding 2 is de trend van de grenswaarde
weergegeven in dezelfde tijdsperiode als
afbeelding 1. Hierin is te zien dat lekken
groter dan 400 kubieke meter per uur onder
alle omstandigheden snel zijn te detecteren
(rode lijn) en kleinere lekken vooral ‘s nachts
met enige vertraging (oranje lijn).
Praktijkproeven
Zowel Oasen als Waterbedrijf Groningen
gaan de komende maanden de detectiemethode
in praktijk toepassen. De eerste
maanden zullen de instellingen zodanig
afgesteld moeten worden, dat het aantal
valse alarmen tot een minimum beperkt
blijft. Daarna is het wachten op een
leidingbreuk. De eerste incidenten zullen
uitwijzen of en hoe snel na het ontstaan de
leidingbreuken gedetecteerd kunnen
worden.
Martijn Bakker (DHV)
Onno Brunklaus (Oasen)
Bas Swildens (Waterbedrijf Groningen)
H 2O / 16 - 2010
11

Praktijkonderzoek naar grootschalige
natuurverbetering Markermeer-IJmeer
De natuurwaarden van het Markermeer en IJmeer, beide Natura 2000-gebied,
staan onder druk. Sinds de jaren ‘80 zijn populaties van vogels, vissen (spiering)
en driehoeksmosselen in omvang afgenomen. De instandhoudings- en
waterkwaliteitsdoelen lijken steeds moeilijker houdbaar en haalbaar. Op
nationaal niveau bestaat de wens om het gebied aantrekkelijker te maken voor
wonen, werken en leven als onderdeel van de Randstad. In opdracht van
Rijkswaterstaat verricht Royal Haskoning daarom de komende zes jaar
onderzoek naar de meest kansrijke maatregelen om het ecosysteem robuust en
klimaatbestendig te maken.
Als onderdeel van het Programma
Randstad Urgent is een visie voor
de lange termijn voor het
Markermeer-IJmeer opgesteld om principebesluiten
over buitendijkse ontwikkelingen,
een IJmeerverbinding en maatregelen die
voortvloeien uit de ontwikkelingsopgave
Markermeer-IJmeer, te kunnen nemen.
De Toekomstagenda Markermeer-IJmeer
geeft aan dat voor de ontwikkeling van het
gebied grote investeringen nodig zijn om tot
een robuust en duurzaam functionerend
watersysteem te komen. De inzet van het
ontwikkelingsperspectief is bovendien om
niet alleen formeel vastgestelde doelen te
realiseren, maar daar ook nog een schepje
bovenop te doen en een ecologisch surplus
na te streven.
Om te onderbouwen welke maatregelen en
investeringen het meest kansrijk zijn voor het
12 H 2O / 16 - 2010
realiseren van een dergelijke versterking van
de natuur, worden experimenten uitgevoerd
onder de noemer Natuurlijk(er) Markermeer-
IJmeer. Het eindresultaat moet een integraal
advies worden dat een bijdrage levert aan de
besluitvorming over de natuurontwikkeling
in het Markermeer-IJmeer na 2015.
Opzet onderzoek
Het onderzoeksprogramma is opgesteld
door in een groot aantal werkbijeenkomsten
en sessies met deskundigen mogelijke
maatregelen te benoemen en te prioriteren.
Dit resulteerde in meer dan 120 onderzoeksvragen
binnen drie hoofdthema’s: vermindering
slibgehalte, vergroten habitatdiversiteit
en -dynamiek en het verbinden van
ecosystemen. Aan de hand van een groot
aantal werkhypothesen werd vervolgens
gekeken hoe de gewenste toekomstbestendige
eindsituatie het best te realiseren
valt. Dat gebeurt aan de hand van bureau- en
Het Markermeer-IJmeer is een watersysteem
waarvoor het beleid en de richtlijnen van
zowel KRW als Natura 2000 (de Vogel- en
Habitatrichtlijn) gelden. Het gebied heeft
bijvoorbeeld instandhoudingsdoelen voor
19 vogelsoorten, kranswiervegetaties en de
rivierdonderpad en meervleermuis.
literatuurstudies, modellering, monitoring
van bestaande situaties en het uitvoeren van
veldexperimenten.
Themagewijs is de globale uitwerking als
volgt:
Vermindering slibgehalte
Het Markermeer is een relatief ondiep meer
(het diepste punt is circa vier meter) dat sterk
beïnvloed wordt door wind. De grote
strijklengte zorgt ervoor dat al bij windkracht

Kleurverschil tussen het IJsselmeer en het Markermeer.
2 tot 3 gesedimenteerd slib opwervelt. Bij
grotere windkracht, onafhankelijk van de
windrichting, erodeert de bodem. Het slib dat
opwervelt, is voornamelijk anorganisch van
aard en maakt het water troebel. De
troebelheid beperkt de hoeveelheid licht dat
door het water dringt en hindert zo de groei
en ontwikkeling van het waterplantenareaal
en lijkt ook de groei van driehoeksmosselen
te beperken. Dit is een erg ongewenst effect,
omdat de mosselen weer het voedsel vormen
voor een aantal vogelsoorten, waaronder
verschillende soorten duikeenden waarvoor
een instandhoudingsdoelstelling geldt.
Jonge spiering.
Maatregelen die de slibhuishouding
verbeteren, liggen in de sfeer van luwtestructuren
(dammen, golfbrekers) en
verdiepingen. Een grootschalig veldexperiment
met een tijdelijke geleidestructuur
moet uitwijzen of dit in de praktijk ook
werkt.
Vergroten habitatdiversiteit en -dynamiek
Het Markermeer-IJmeer is een staaltje
waterbouwkunde van eigen makelij ontstaan
door de aanleg van de Afsluitdijk (1932) en
de Houtribdijk (1963). Door de ontstaanswijze
zijn oevers in dit gebied vrijwel overal
hard en steil. Geleidelijke land-waterovergangen,
maar ook vloedvlakten en moerasstadia
zijn afwezig. Daardoor ontbreekt bij de
land-waterovergang de natuurlijke zonering
in vegetatietypen en blijft de macrofaunagemeenschap
beperkt tot bodemsoorten en
een lage diversiteit. Ook de visgemeenschap
ontbeert heldere en plantrijke habitats voor
belangrijke levensfuncties. Qua habittattypen
is het Markermeer-IJmeer dus ook niet
vergelijkbaar met natuurlijke meren van
dezelfde omvang.
Om het Markermeer-IJmeer enigszins in de
buurt te laten komen van een robuust
ecologisch meerecosysteem, is een
rigoureuze, grootschalige maatregel nodig.
Concreet leeft hiervoor het idee om tegen de
Houtribdijk een moeras van ten minste 4.000
hectare aan te leggen. De komende jaren zal
bij wijze van veldexperiment een pilotmoeras
aangelegd worden (circa 100 hectare groot)
waarin men onderzoekt waar en hoe de
aanleg van een dergelijk moeras het best kan
plaatsvinden.
Ecologische verbindingen
Een grootschalig veldexperiment is niet
gepland, maar wel worden ervaringen met
verbindingen elders in kaart gebracht en
geanalyseerd op toepasbaarheid in het
Markermeer.
actualiteit
Relatie met andere projecten
In 2009 is in opdracht van Rijkswaterstaat het
project Autonome Neerwaartse Trends
begonnen. Het omvat meerdere wetenschappelijke
studies naar de oorzaken van
geconstateerde negatieve trends en naar
mogelijke maatregelen om de Natura
2000-doelen te kunnen bereiken. Het
studiegebied omvat naast het Markermeer-
IJmeer ook het IJsselmeer. Op dit moment
wordt gewerkt aan de onderwerpen vis
(spiering), filterfeeders (mosselen,
zoöplankton) en een integrale systeemanalyse.
Gelijktijdig is het programma Building with
Nature van start gegaan. Dat staat voor
ecodynamisch ontwikkelen en ontwerpen en
bouwen met gebruikmaking van de
dynamiek van het natuurlijke systeem.
Informatie vanuit deze projecten wordt
gevolgd en waar mogelijk gebruikt,
bijvoorbeeld bij de aanpak van de waterproeftuin
(zie hieronder).
Het project biedt ruimte voor creatieve ideeën,
onderzoeken of oplossingen die een bijdrage
kunnen leveren aan het verbeteren van het
watersysteem. Initiatiefnemers kunnen in een
waterproeftuin hun maatregelen uitproberen.
Aanmelding en selectie voor deelname aan de
waterproeftuin vindt plaats in drie tranches (2010
t/m 2012). Voor de deelnemers is een selectieleidraad
beschikbaar met daarin voorwaarden en
het tijdpad van aanmelding tot gunning. Van
deelnemers wordt een eigen bijdrage verwacht
naast een eventuele financiering vanuit het
project.
Roel Knoben (Royal Haskoning)
H 2O / 16 - 2010
13

Combinatie van technieken werkt
afvalwater op tot proceswater
Mosmans Mineraaltechniek uit Oss, specialist op het gebied van grondreinigingstechnieken,
heeft een innovatieve, alternatieve manier gevonden om
afvalwater te zuiveren. Een slimme combinatie van geschakelde technieken,
zoals water-luchtextractie, zorgt ervoor dat afvalwater opgewerkt wordt tot
proceswater.
Bij de onderneming naast Mosmans,
Unipol (producent van piepschuim)
ontstaat veel afvalwater. Om dat te
zuiveren tot proceswaterkwaliteit bouwde
Mosmans enkele jaren geleden op eigen
terrein een zuiveringsinstallatie.
Het water als proceswater weer terug de
fabriek in laten stromen, was de volgende
stap. Met watermonsters van Unipol zijn in
het laboratorium testen gedaan. In een
eerste stap zijn uit de totale toevoer van tien
kubieke meter water per uur (85.000 kubieke
meter per jaar), de grove deeltjes (meer dan
0,3 millimeter) met een zeefbocht verwijderd
en de fijne vaste deeltjes eruit gehaald door
bezinking in een indikker met behulp van
coagulanten en flocculanten. De toevoer
bevatte drie kilo vaste stof per kubieke meter
en de overloop 0,03 kilo, deels colloïdaal.
Als tweede stap viel de keuze op een
behandeling met aerobe bacteriën. Het
water van de indikker werd in een beluchtingsvat
geleid met bacteriën en nutriënten.
Bij een gemiddelde verblijfstijd van enkele
uren vermenigvuldigden de bacteriën zich
en braken organische stoffen, zoals polystyreenresten,
af. Het water met bacteriën
vloeide over in een kleine indikker waar de
bacteriën bezinken. De ingedikte bacteriën
werden teruggepompt naar het beluchtingsvat.
Een klein deel werd geloosd. Het
overvloeiende water werd verder behandeld.
De derde stap in het proces behelste een
water-luchtextractie, waarbij organische
stoffen adsorberen aan grensvlakactieve
14 H 2O / 16 - 2010
proceswater bij productie piepschuim influent indikker effluent indikker
debiet (m 3 /uur) 10 10
pH 7,2 7,3
CZV (mg/l) 1014 718
N-Kjeldahl (mg/l) 1,03

elektrisch tegengestelde zeepmoleculen met
een mindere sterke hydrofobe kant ontstaat
een laag waaraan bijvoorbeeld eiwitten
kunnen adsorberen. Globaal is dit vergelijkbaar
met het werkingsprincipe van de
chromatografie.
Opgeloste stoffen, eiwitten, suikers,
persistente stoffen, adsorberen aan het
geconditioneerde luchtbelletje en
verdwijnen uit het water (naar het schuim).
De gemeten waarden bevestigen dit
extractiemodel. De consequentie is wel dat
100 procent verwijdering onmogelijk is.
Meerdere stappen met andere technieken
zijn dan nodig om zo groot mogelijke
scheiding te verkrijgen.
In de vierde stap werd het water door een
kool- en een zandfilter geleid. Deze stap was
niet noodzakelijk maar diende als veiligheidsstap.
Zou er in de eerste drie stappen
iets misgaan, dan vingen deze twee filters de
klappen op.
Water bij de wijn
Het aaneenschakelen van de opeenvolgende
stappen is niet zonder slag of stoot gegaan.
In de biologische stap waren er problemen
met de bacteriën. Zo nu en dan ondervond
men last van schuim en om onverklaarbare
redenen kwamen de bacteriënvlokken soms
omhoog, dreven naar het oppervlak en
verdwenen met de stroming mee. Van de ene
op de andere dag was de hele bacteriekolonie
verdwenen. Uiteindelijk werd de
boosdoener gevonden. In de eerste stap van
het proces worden coagulanten en flocculanten
gebruikt om vaste deeltjes te laten
samenklonteren, zodat de deeltjes sneller
bezinken. In de biologische stap werden
sporen van deze flocculant gevonden. Na
verwijdering van deze flocculant uit de eerste
stap - zodat geen sporen meer in de tweede
stap terechtkwamen - was het probleem met
de zwevende bacteriën opgelost. Mosmans
heeft nog diverse andere flocculanten
uitgeprobeerd, maar ook deze gaven
problemen in de biologische stap. Uiteindelijk
is besloten in de eerste stap alleen
gebruik te maken van coagulanten en de
flocculanten achterwege te laten. Daardoor
was de eerste stap minder efficiënt dan
theoretisch mogelijk is, maar functioneerde
de tweede stap wel naar behoren.
Langduriger proeven in een kleine
membraanopstelling lieten zien dat het
gezuiverde water de membranen van Unipol
vervuilde. Normaal gebruikt Unipol leidingwater
voor zijn proces, dat het bedrijf zelf
stap gehalte als CZV in mg 0 2/liter
1e stap, indikken van 1000 naar 900
2e stap, biologische afbraak van 900 naar 200
3e stap, water-luchtextractie van 200 naar 10
4e stap, zand- en koolfilter 10 naar

waternetwerken
WATERCOLUMN
Moesson in Pakistan
Met enorme modderstromen hoog in
de bergen van Pakistan is het
moessonseizoen in Azië losgebarsten.
Een overvloed aan regen maakte alles
los wat vast zat. Huizen, scholen, wegen en
duizenden mensen die zich niet meer
staande kunnen houden. Waterstromen op
weg naar beneden: de megasteden in de
delta’s.
Nu in Pakistan, vorig jaar in Manilla,
daarvoor bij Jakarta. Ook India, China en
Bangla Desh zijn potentiële
slachtoffergebieden. Waar waterschappen in
ons land meer dan duizend jaar ervaring
hebben, moet de strijd tegen het water daar
nog van de grond komen. Niet alleen in
Azië, maar ook in Zuid-Amerika. En het zijn
allang niet meer de Niño’s en Niña’s die de
grote tropische steden bedreigen. Ook in
Midden- en Oost-Europa en aan de
Amerikaanse kusten vreest men de
verwoestende kracht van rivieren en
oceanen. Eerste effecten van de
klimaatverandering?
Er is maar één antwoord op watergeweld:
infrastructuur om water te beteugelen met
een strakke planologische stedenplanning.
Kennis en kunde waar Nederland superieur
in is: partijen als Deltares met de fraaiste
software om rivieren in hun loop te
simuleren, adviesbureaus met topingenieurs
om de steden van de toekomst te
ontwerpen en te bouwen.
Onbegrijpelijk dat wij in deze wereld’handel’
zo zwak staan. Vermoedelijk zijn hier taboes
te doorbreken. Hoe werken wij onderling
samen in verre landen, wat gunnen wij
elkaar? En: hoe breken wij markten open?
Op luchthavens in Australië, Canada en de
Verenigde Staten staan pallets met
noodhulp altijd klaar om op eerste signaal
uitgevlogen te worden. De zevende vloot
(USA) dropt die hulpgoederen met liefde.
Vermoedelijk van de nodige exportlabels
voorzien.
Wij kunnen dat toch ook! Zijn wij niet
doorgeslagen in terughoudendheid? Onze
stokoude buren weten nu nog wie aan het
einde van de oorlog het wittebrood dropten
en Marshallhulp brachten. Wat de definitie
van ontwikkelingshulp inhoudt?
Theo Schmitz (Vewin)
16 H 2O / 16 - 2010
Bodemenergie: nieuwe regels, nieuwe kansen!?
Vertragingen in het bouwproces moeten verleden tijd worden.
Op 7 oktober houdt de themagroep
Bestuurlijk-Juridische Zaken de informatiemiddag
‘Bodemenergie: nieuwe regels,
nieuwe kansen?’ Mark Koenders (IF
Technology) is één van de sprekers. “Dit
onderwerp raakt een maatschappelijke
discussie.”
Het ministerie van VROM bereidt een
Algemene Maatregel van Bestuur voor over
bodemenergiesystemen. Doel hiervan is
warmte- en koudeopslagsystemen en andere
vormen van bodemenergie juridisch wat
sneller mogelijk te maken. De nieuwe AMvB
zal de voorwaarden aangeven waaronder
deze systemen toegestaan kunnen worden
en in welke gebieden. Voor zowel de markt
als de overheid zou dit een positieve
ontwikkeling zijn. “Op de eerste plaats voor
de markt omdat hiermee een belangrijke
juridische drempel (namelijk vertraging in
het bouwproces) wordt weggenomen. De
overheid bereikt hiermee dat meer projecten
kunnen worden gerealiseerd en daarmee
meer energiebesparing en kooldioxideemissiereductie”,
legt Koenders uit.
De AMvB staat juist nu op de agenda
vanwege de Crisis- en Herstelwet die de
mogelijkheid van een AMvB Bodemenergie
biedt. Die wet is reeds goedgekeurd door de
Tweede en Eerste Kamer. “De bodemenergiesystemen
zijn hierin opgenomen, omdat het
kabinet meters wil maken met energiebesparing.”
Volgens Koenders is het nu het
moment om te discussiëren over de voor- en
nadelen die bodemenergie met zich
meebrengt. Bodemenergie is juist ook
interessant voor leden van Waternetwerk,
omdat het veel raakvlakken heeft met
oppervlaktewater.
“Bodemenergie heeft de laatste 20 jaar een
enorme vlucht genomen. Het begon met het
gebruik van grondwater om onder meer
gebouwen te verwarmen. In de jaren
negentig waren er tien systemen, begin van
de eeuw tweehonderd en inmiddels zijn er
1400 systemen in Nederland. We verpompen
een hoeveelheid grondwater die gelijk staat
aan de helft van het oppervlaktewater in
Nederland. Je ziet dat bodemenergie zich
enorm uitbreidt. Die groei is goed voor het
milieu, maar de ondergrond wordt hiermee
ook voller en voller. Bodemenergiesystemen
kunnen onderling, of met andere functies
zoals de drinkwaterwinning, op termijn met
elkaar in conflict komen wanneer tevoren
niet goed nagedacht wordt over de ordening
van de ondergrond. Bodemenergiesystemen
kunnen echter ook worden gecombineerd
met bijvoorbeeld sanering van de grond.”
De discussie rondom bodemenergie raakt
niet alleen de watersector, maar is ook een
maatschappelijk onderwerp. Koenders: “Op
de eerste plaats omdat met bodemenergie
een substantieel deel van de energiebesparingdoelstellingen
kan worden verwezenlijkt.
Op de tweede plaats omdat het gebruik van
de ondergrond noopt tot maatschappelijke
keuzes: welke ondergrondse functies mogen
waar worden toegepast en welke niet? Deze
discussie is eigenlijk nog niet (voldoende)
gevoerd.”

DRIJFVEER
‘Werken aan kennis vind ik heel belangrijk’
Passies, ambities, ontwikkelingen - wat drijft
een waterprofessional? Waternetwerk
portretteert in elke editie één van haar leden.
Deze keer: Gerard Blom (50), unitmanager
Kennis bij Deltares Software Centre.
Als Waternetwerk hem interviewt, is Gerard
Blom net van baan veranderd. De werkplek
bij Rijkswaterstaat Waterdienst is
leeggeruimd; de eerste dag bij Deltares
Software Centre zit erop. Blom heeft veel zin
in het nieuwe avontuur.
“Deltares is hèt kennisinstituut op het gebied
van deltavraagstukken. Het Software Centre
is daarbij belangrijk. Het zorgt voor het
beheer, de ontwikkeling en de verspreiding
van software die nodig is om bijvoorbeeld
ontwikkelingen in waterkwaliteit te
beschrijven, waterstanden te voorspellen en
dijken te ontwerpen. Voor goed waterbeheer
heb je kennis nodig en goede computermodellen
liggen daarbij aan de basis. De tijd
staat niet stil. Storm voorspellen op zee,
plannen voor verbetering van de waterkwaliteit;
je kunt steeds betere technieken
ontwikkelen. De kennis en software van
Deltares worden wereldwijd gebruikt. Mijn
nieuwe functie zie ik dan ook als een
uitdaging.”
“Ik heb waterkwaliteitsbeheer in Wageningen
gestudeerd. Later heb ik er ook tien jaar
gewerkt aan waterkwaliteitsmodellen en
colleges gegeven en in opdracht onderzoek
verricht. Zo heb ik onderzoek gedaan naar
slibtransport en licht in ondiepe meren, met
meetopstellingen in het Veluwemeer. Er was
Gerard Blom.
door opwerveling van slib onder water te
weinig licht om de groei van waterplanten
mogelijk te maken. De vraag was: zijn daar
maatregelen tegen te nemen?”
“Daarna ben ik naar Rijkswaterstaat verhuisd,
waar ik veel gewerkt heb aan de veiligheid
tegen overstroming van rivieren. De eerste
jaren stonden in het teken van plannen
ontwikkelen voor ‘Ruimte voor de Rivier’ en
daarna was ik als hoofd van de afdeling
Rivieren bij het RIZA medeverantwoordelijk
Werkbijeenkomst over brak grondwater
Op 5 oktober vindt in het Waterhuis in
Nieuwegein de werkbijeenkomst ‘De smaak
van brak grondwater’ plaats. Daar worden de
mogelijkheden om drinkwater te winnen uit
brak grondwater gepresenteerd. Verschillende
sprekers zullen aan de hand van
resultaten van pilotonderzoek de nieuwste
technologische ontwikkelingen bespreken.
Daarnaast zal aandacht worden besteed aan
het traject van vergunningen, ontheffingen
en grondwaterbeleid, zuiveringsconcepten
en geochemische processen.
De organisatie ligt in handen van het BTO
(het bedrijfstakonderzoek van de
Nederlandse drinkwaterbedrijven) en de
themagroep Watervoorziening. Medeorganisator
Leo Meijer, werkzaam bij Evides
en lid van de themagroep Watervoorziening,
legt uit wat het doel van de middag is. “Het
Nederlandse grond- en oppervlaktewater is
aan het verzilten door veranderingen in het
klimaat en door menselijk handelen. Dit
heeft grote gevolgen voor de flora, fauna en
gebruikersfuncties van deze gebieden.
Verschillende overheden proberen meer
estuariene dynamiek in de Nederlandse delta
te introduceren, maar dit heeft tot gevolg dat
bestaande bronnen voor de (drink)watervoorziening
onder druk komen te staan.
Daarom wordt gezocht naar nieuwe,
betaalbare bronnen”.
Het gebruik van brak grondwater is een
mogelijke nieuwe bron voor drinkwater.
Meijer: “Deze vernieuwende stap is mede
mogelijk geworden door de toepassing van
membraanfiltratie. Hiermee kan een schone,
omvangrijke drinkwaterbron worden
aangeboord. Met een zogeheten
‘zoethouder’ kan een verziltende grondwaterwinning
zoet worden gehouden door het
gericht onttrekken van brak grondwater”.
In het kader van bedrijfstakonderzoek van de
waterleidingbedrijven zijn ‘brak grondwater
waternetwerken
voor de voorbereiding van beleid op het
gebied van maatregelen tegen overstromingen
en ook het voorspellen van
rivierafvoeren. Prachtig werk, want uiteindelijk
zorgt dat werk ervoor dat Nederland
droge voeten houdt. In totaal werkte ik
13 jaar bij Rijkswaterstaat, de laatste drie jaar
bij de Waterdienst als hoofd van de afdeling
die verantwoordelijk was voor de contacten
met de kennisinstituten. Nu bij Deltares zit ik
weer dichter weer bij de ontwikkeling van
die kennis, waar ik mee begonnen ben op de
universiteit.”
“Kennis ontwikkelen en delen vind ik
belangrijk, maar ik zou niet in een andere
branche willen werken. Water boeit omdat
het leeft. Water is onze vriend en vijand. Ik
woon in Wageningen. De rivier daar leeft
ook. In de zomer zijn de uiterwaarden
prachtige natuurgebieden, bij slecht weer
kan de rivier heel bedreigend zijn. Water is
spannend, privè en in het werk. Meteen na
mijn studie ben ik lid geworden van wat nu
Waternetwerk is. Het is een interessante en
relevante club. In Nederland moeten we
kennis van water delen. De activiteiten van
Waternetwerk spelen daarin een belangrijke
rol. Ik ben een actief lid. Eerst zat ik in de
programmagroep rondom oppervlaktewater,
later in het bestuur en nu zet ik me in voor de
Stichting Internationale Congressen. Mijn rol
als voorzitter van de kascontrolecommissie
van Waternetwerk zie ik als bijbaan, iets dat
misschien niet zo spannend is, maar wel
gedaan moet worden om Waternetwerk
draaiende te houden. Dat is belangrijk.”
als bron’ en ‘zoethouder’ de afgelopen jaren
onderzocht op haalbaarheid. In het najaar
van 2009 zijn vervolgens door Brabant Water
en Vitens twee pilots gestart om deze
concepten in de praktijk te testen. Cruciale
punten hierbij zijn de wet- en regelgeving en
het gedrag van het membraanconcentraat
(reststof na de membraanfiltratie) tijdens
injectie in de (diepe) ondergrond. Naast de
theoretische achtergrond worden de
resultaten van deze pilots en de praktische
kant van regelgeving en vergunningen e.d.
tijdens de bijeenkomst uitgebreid belicht.
De werkbijeenkomst is niet alleen gericht op
drinkwaterbedrijven, maar ook op waterschappen
en beleidsmakers.
H 2O / 16 - 2010
17

waternetwerken
WATERCOLUMN
ver.nieuws_column kop
Nieuwe cursussen Ver.nieuws_column plat initiaal
Van het cursusaanbod van Wateropleidingen
wil de stichting er twee uitlichten.
ver.nieuws_column Legionellapreventie plat in
leidingwaterinstallaties
ver.nieuws_column Zoals bekend is de wetgeving auteur met
betrekking tot legionellapreventie in 2004
veranderd. In het Waterleidingbesluit zijn
preventieve voorschriften opgenomen,
waaraan eigenaren van aangewezen
collectieve leidingwaterinstallaties moeten
voldoen. Eigenaren van overige collectieve
leidingwaterinstallaties hebben een
zorgplicht voor de levering van deugdelijk
drinkwater.
Deze opleiding leert de cursist om risicovolle
situaties in een installatie te herkennen, te
beoordelen en te beheersen volgens de voor
u geldende voorschriften. Ook leert u een
beheerplan op te stellen conform ISSO 55.1
en BRL 6010.
De doelgroep bestaat uit eigenaren,
beheerders en installateurs van collectieve
leidingwaterinstallaties of industriële
watersystemen. De cursusdata zijn 9, 16 en
23 november. Een herhaling volgt op 10, 17
en 24 mei 2011. De cursus wordt gegeven in
Nieuwegein en kost 1295 euro.
Voor meer informatie: Daniëlle Thomas
(030) 606 94 02.
Reliability Centered Maintenance
Reliability Centered Maintenance (RCM) is een
onderhoudsmethode waarmee u onderhoudsprogramma’s
af kunt stemmen op de
eisen die aan bedrijfsmiddelen worden
gesteld.
RCM is een wereldwijd beproefde methode
die ook in de watersector steeds meer wordt
toegepast. Tijdens deze cursus wordt u in
korte tijd vertrouwd gemaakt met RCM en
gewezen op een aantal valkuilen, waardoor
RCM-programma’s in de praktijk niet altijd tot
het gewenste resultaat leiden. Na het volgen
van deze cursus bent u in staat om een
onderhoudsprogramma op te stellen en te
analyseren.
De doelgroep bestaat uit onderhoudsmanagers,
afdelingshoofden van productieinstallaties,
beheerders van drinkwater- en
afvalwaterinstallaties en technisch waterbeheerders
(gemalen). De cursus vindt plaats
op 4 en 11 november in Utrecht en kost
850 euro.
Voor meer informatie: Hanna Langerak
(030) 606 94 24.
18 H 2O / 16 - 2010
Conferentie Deltas in Times of Climate Change
Van 29 september t/m 1 oktober vindt in
Rotterdam de conferentie Deltas in Times of
Climate Change plaats. Wetenschappers,
beleidsdeskundigen en vooraanstaande
sprekers gaan dan in discussie over de stand
van zaken in de delta’s en de rol die klimaatverandering
in deze gebieden speelt.
De conferentie, die georganiseerd wordt
door onderzoeksprogramma’s Kennis voor
Klimaat en Klimaat voor Ruimte en de
gemeente Rotterdam, komt op een
belangrijk moment. Voorzitter van het
organisatiecomité Florrie de Pater, werkzaam
bij de Vrije Universiteit Amsterdam en
oud-bestuurslid van Waternetwerk, legt uit
waarom: “Delta’s worden de komende
decennia steeds belangrijker. Er wonen op dit
moment miljarden mensen, omdat het
hoogproductieve gebieden zijn en
deltasteden belangrijke handelscentra
vormen die veel werkgelegenheid bieden. In
de toekomst zullen dan ook nog meer
mensen naar deze gebieden toe trekken.
Tegelijkertijd komen de delta’s steeds meer in
gevaar door zeespiegelstijging en hogere
rivierafvoeren, maar ook door verdroging en
verzilting. Klimaatverandering speelt hierbij
een grote rol. Het is belangrijk om vast te
stellen wat de problemen zijn en wat we hier
aan kunnen doen. Samenwerking en
uitwisseling van kennis en ervaring zijn
cruciaal.”
Het is dan ook niet verrassend dat vertegenwoordigers
van verschillende internationale
delta’s aan de conferentie zullen deelnemen:
ze biedt een unieke gelegenheid om met
internationale vakgenoten kennis uit te
wisselen en ervaringen te delen. De interesse
in de Delta Alliance, die tijdens de
conferentie zal worden gelanceerd, laat zien
dat behoefte bestaat aan meer samenwerking.
De Delta Alliance is een internationaal
samenwerkingsverband van vijf delta’s
Florrie de Pater.
die kennis en ervaring met elkaar delen. Tot
nu toe zijn de delta’s van Vietnam, Californië,
Indonesië, Nederland en Bangladesh bij de
alliantie betrokken; dit worden er in de
toekomst meer.
De Pater: “De conferentie is uniek, omdat het
de eerste grote internationale deltaconferentie
is die wetenschap, beleid en praktijk
met elkaar verbindt. Hierdoor is het voor
deskundigen uit allerlei sectoren interessant
om te komen. De stand van zaken met
betrekking tot diverse thema’s wordt
besproken door vooraanstaande sprekers uit
Europa, Noord-Amerika, Australië en enkele
ontwikkelingslanden. Deze landen
presenteren hun adaptatiestrategieën en
praktijkvoorbeelden, waar andere landen
weer van kunnen leren. Voor Nederland is het
een mooie gelegenheid om ons te profileren
en te laten zien wat wij in huis hebben. Op de
conferentie wordt de gelegenheid geboden
internationale vakgenoten te leren kennen,
maar ook om met mensen uit andere
sectoren in contact te komen. Hierdoor kan
deelname aan deze conferentie een enorme
verbreding van je horizon betekenen.”
De conferentie kent nog een ander aspect:
het verbindt het verleden met de toekomst.
De Pater legt uit: “We willen met de
conferentie een continuüm creëren. Wij
kijken naar hoe we vervolg kunnen geven
aan wat op eerdere conferenties is
besproken, zoals tijdens de klimaatconferentie
in Kopenhagen eind vorig jaar. Wij
geven het stokje weer door aan het
klimaatconferentie in Cancún, Mexico
(december aanstaande). Zo helpen we mee
de discussie tussen belangrijke klimaatconferenties
levend te houden en te
verrijken.”
Voor aanmelding zie
www.climatedeltaconference.org.

waternetwerken
Redactiecommissie H2O verandert in redactieadviesraad WATERCOLUMN
ver.nieuws_column kop
De redactiecommissie van H 2O wordt
omgevormd tot een redactieadviesraad, die
meer betrokken zal zijn bij de inhoud en
onderwerpkeuze van het blad. De bedoeling
is dat H 2O daardoor nog dynamischer zal
worden, nog meer inspeelt op de actualiteit
en nog opiniërender wordt. Gaat hiermee
een grote wens van u in vervulling? Meld u
dan nu aan voor de redactieadviesraad of
voor één van de satellietgroepen er omheen!
De redactiecommissie H 2O is in 1998
ingesteld om te controleren of de redactie
zich houdt aan de redactionele uitgangspunten
van het blad en om signalen uit de
achterban door te spelen naar het blad en
stichtingsbestuur. Zo mag in redactionele
artikelen geen (sluik)reclame worden
gemaakt voor één of ander product of firma
en moet er in het blad voldoende afwisseling
zitten, zowel in onderwerpkeuze als in de
lengte van de artikelen. Maar ook moesten
de verschillende bloedgroepen zich kunnen
blijven herkennen in het blad.
Gebleken is dat de redactiecommissie in al
die jaren de redactie nooit tot de orde heeft
hoeven roepen. Verbeterpunten werden
altijd in goed overleg besproken en
doorgevoerd. “Nu werd het tijd dat die
commissie met een achteraf corrigerende en
controlerende taak werd omgevormd tot een
redactieadviesraad die veel meer betrokken
is bij de redactionele invulling van het blad.
Die kan meedenken.” Dit zegt Harry Tolkamp,
lid van de redactiecommissie vanaf het begin
en voorzitter sinds 2004. “Met de redactieadviesraad
willen we meer dynamiek in het
blad krijgen.”
In de redactiecommissie H 2O is herhaaldelijk
gesproken over deze omvorming. De nieuwe
Agenda
O Op 23 augustus verzorgt Waternetwerk
samen met NIROV in Amsterdam een
internationaal congres over Europese
steden in transitie waarbij water en
ruimtelijke ontwikkeling centraal staan:
‘Watercities in transition - European cities
of the Future’. Aan bod komen
onderwerpen als groei en krimp in
Europa (de impact hiervan op waterkwaliteit
en -kwantiteit), de waterinfrastructuur,
duurzame energie en water en
urban flood design. Aansluitend vindt op
25 augustus voor de deelnemers een
excursie plaats in de regio Amsterdam.
O Op 2 september is in Zoetermeer een
brainstorm- en netwerksessie over
vrouwen in de watersector: wordt anders
omgegaan met mannelijke en
vrouwelijke collega’s, hoe ga je met deze
situaties om, bestaat anno 2010 nog een
glazen plafond en wat is de genderopbouw
van een ideaal team?
Harry Tolkamp.
redactieadviesraad zal bestaan uit acht tot
tien personen die bij elkaar de doelgroepen
representeren die in het blad aan de orde
komen, met name afvalwater, drinkwater,
riolering, grondwater en oppervlaktewater.
Ieder lid van de redactieadviesraad is straks
specialist op een gebied en weet zich
gesteund door een satellietgroep van
ongeveer vijf personen die tips aanleveren,
hun netwerk gebruiken, reageren op
artikelen en actief actuele ontwikkelingen
volgen. Voor zowel de redactieadviesraad als
de satellietgroepen zijn nog mensen nodig.
Meer mensen, meer disciplines, meer
invalshoeken, meer ideeën, meer mogelijkheden.
De locatie is: Groeneweg 2d (ATKB). De
bijeenkomst begint om 15.30 uur.
O Op 16 september volgt in Leusden het
symposium ‘Natuurvriendelijke oevers in
uw gemeente’. Doel hiervan is om
gemeenten voorbeelden uit de praktijk
te bieden en zo handvaten aan te reiken
voor de aanleg van natuurvriendelijke
oevers. Ook komt de Handreiking
natuurvriendelijke oevers (STOWArapport
2009-37) aan bod. Het
symposium vindt plaats in de raadszaal.
V Van 12 tot en met 17 september houdt
het IWA een internationaal congres over
diffuse verontreiniging in Quebec
(Canada).
Ver.nieuws_column plat initiaal
ver.nieuws_column plat
ver.nieuws_column auteur
Knuppel in het hoenderhok
Harry Tolkamp: “Iedereen die voor dit werk
belangstelling heeft, is welkom. We hebben
zelf ook een inventarisatie gemaakt van
mensen uit diverse disciplines die we graag
in de redactieadviesraad willen hebben. En
we zijn die mensen gaan benaderen.
Sommigen hebben al toegezegd, anderen
hebben bedenktijd gevraagd. Met deze
omvorming willen we meer discussie in het
blad krijgen, meer opiniërende artikelen, en
er mag best wel iemand een knuppel in het
hoenderhok gooien. Dat laatste zijn we in de
Nederlandse waterwereld niet zo gewend.
Maar discussies, opvattingen, reacties en de
vinger aan de pols bij actuele ontwikkelingen
zullen het blad levendiger maken. Daar
willen we naartoe.”
“Het is niet de bedoeling dat alles gaat
veranderen. Themanummers bijvoorbeeld
zullen blijven uitkomen met daarbij ook
genoeg aandacht voor andere onderwerpen,
zodat zo’n uitgave voor een brede groep
lezers interessant is. Ook de afwisseling
tussen lange en korte artikelen blijft
gehandhaafd. Maar waar mogelijk willen we
graag inspelen op wensen en goede ideeën
uit het werkveld van de lezers.”
Kortom: ieder die belangstelling heeft voor
de redactieadviesraad of één van de
satellietgroepen wordt van harte doch
dringend uitgenodigd om contact op te
nemen met Harry Tolkamp (h.tolkamp@
overmaas.nl) of Monique Bekkenutte
(Monique.Bekkenutte@waternetwerk.nl). De
‘beloning’ bestaat uit het mogelijk
terugvinden van gewenste onderwerpen en
verbeteringen in het blad en uit verdergaande
netwerken. En uit eeuwige roem
natuurlijk.
H 2O / 16 - 2010
19

waternetwerken
Boek over risicodenken binnen de watersector
In het kader van het project Risicodenken
binnen de Watersector is een boek met
gelijknamige titel gepubliceerd. Aansluitend
vindt op 29 september een Onder Weg Naar
Huis-bijeenkomst plaats, waar verder op het
onderwerp zal worden ingegaan. De auteurs
van het boek zijn Luc de Laat en Robert van
Grunsven van CMS Asset Management. Andy
Schellen van Waterschap Hollandse Delta
sponsort het boek.
“Het project is ontstaan in 2008, toen diverse
partijen vaststelden dat het goed zou zijn om
risicodenken verder te gaan ontwikkelen. Van
alle betrokken partijen zijn uiteindelijk elf
waterschappen en drinkwaterbedrijven
overgebleven, die afspraken het onderwerp
verder uit te diepen en de kennis die hieruit
voort zou komen, te delen met de gehele
watersector. In het boek worden de
resultaten van het project belicht,” aldus De
Laat.
Volgens Van Grunsven is het boek bedoeld
als een soort basisbron. “Tot voor kort werd
bij de meeste waterschappen gebruik
gemaakt van risicomatrices en werden
verschillende modellen gebruikt om de
situatie in kaart te brengen. Het probleem
was echter dat er geen uniforme onderlegger
bestond om deze matrices te interpreteren.
Hierin hebben we nu verandering gebracht.
Door de achterliggende theorie vast te
leggen is het nu mogelijk tot een uniforme,
een soort gemeenschappelijke indeling van
de matrices te komen.”
V.l.n.r. Robert van Grunsven, Luc de Laat en Andy Schellen.
20 H 2O / 16 - 2010
Volgens Schellen is de subjectiviteit eruit
gehaald. “Voor waterschappen is dit
belangrijk: zij gebruiken risicoanalyses om te
kunnen bepalen welke onderhoudsinspanning
optimaal is en hoeveel dat mag
kosten. Het moet daarbij duidelijk zijn in
welke mate risico wordt gelopen. Als een
risicoanalyse onderhevig is aan subjectieve
interpretatie, is het moeilijk dit goed vast te
stellen. Nu is er een gemeenschappelijke
basis waardoor dit niet langer het geval is.”
Naast het uniformeren van het taalgebruik
en de risicomatrices is er nog een tweede
laag in het boek. De Laat: “We bieden ook
verdieping. We bespreken afwegingen waar
je mee te maken kunt krijgen, zoals het
afwegen van risico’s van ecologische
factoren, flora en fauna. Hierdoor kan men
betere keuzes maken en wordt het
makkelijker de risicoanalyses in de praktijk te
gebruiken”.
In het boek worden meerdere sectoren
besproken: zowel het zuiveren van afvalwater
als het watersysteembeheer komen aan bod.
Van Grunsven: “Het uitgangspunt van deze
sectoren is niet gelijk: bij de waterzuivering is
er al sprake van een gedachtegoed en
aanpak die overal vergelijkbaar is. Bij de
watersystemen staat het toepassen van
risicodenken op lineaire objecten nog in de
kinderschoenen. Wel zien we daar inmiddels
een gemeenschappelijk gedachtegoed
ontstaan. Ondanks de verschillende situatie
zien we dat in beide gevallen positieve
spin-offs zijn ontstaan en dat de nieuwe
aanpak van de risicomatrices toepasbaar is.
Daarnaast blijkt hieruit dat het nuttig is om
kennis tussen de sectoren te delen. Dit soort
methodes en denkwijzen kan voor meer dan
één sector interessant zijn. Hier kan
Waternetwerk een belangrijke rol spelen. We
moeten streven naar synergie.”
“Het is van belang dat de hele watersector dit
oppakt en er verder mee gaat. Het is nog niet
afgesloten met dit boek; dit is enkel het
begin. Het is bijvoorbeeld interessant dit
boek te gebruiken als basis voor assetmanagement.
Door de risicoanalyses al bij het
ontwerpproces te betrekken, kan efficiënter
worden ontworpen, waarmee men kosten
kan besparen. Dit is in het kader van de
huidige landelijke ontwikkelingen op het
gebied van bezuinigingen zeer interessant,”
aldus Schellen.
Leden van Waternetwerk kunnen het boek voor
slechts 17,50 euro inclusief verzendkosten
bestellen (normale prijs: 25 euro, exclusief
verzendkosten) via www.waternetwerk.nl.
Colofon
Waternetwerken
Redactie
Monique Bekkenutte
Anne de Boer
Martine Bruynooge
Antal Giesbers
Jaap van Peperstraten
Contact
Waternetwerk
Monique Bekkenutte
Postbus 70
2280 AB Rijswijk
telefoon: (070) 414 47 78
fax: (070) 414 44 20
e-mail: redactie@waternetwerk.nl

Paul Baggelaar, Icastat
Onno van Tongeren, Data-Analyse Ecologie
Roel Knoben, Royal Haskoning
Willem van Loon, Rijkswaterstaat Waterdienst
Rapporteren van de
betrouwbaarheid van
KRW-beoordelingen
Door praktische beperkingen kan KRW-monitoring en -toetsing leiden
tot misclassificatie van een waterlichaam. Om de risico’s op verkeerde
beoordelingen in beeld te krijgen, schrijft de KRW de EU-lidstaten voor om
ook de precisie van een toetswaarde en de betrouwbaarheid van een daarop
gebaseerd kwaliteitsoordeel aan te geven. De hier beschreven studie adviseert
om toetswaarde en oordeel te baseren op meetgegevens van enkele jaren,
waarbij een meerjaarsgemiddelde wordt berekend uit een aantal jaargemiddelden.
Dit maakt een verantwoorde bepaling van precisie en betrouwbaarheid
mogelijk en leidt bovendien tot een stabieler kwaliteitsoordeel.
KRW-monitoring dient om de
chemische en ecologische
toestand van een waterlichaam
te kunnen beoordelen. Van elk te toetsen
kwaliteitselement wordt daartoe een aantal
meetwaarden verzameld, waaruit vervolgens
een toetswaarde wordt berekend. De
chemische toestand wordt beoordeeld door
per kwaliteitselement (lees: prioritaire stof)
het jaargemiddelde van de meetwaarden
te vergelijken met een daarvoor geldende
norm en door de maximale meetwaarde te
vergelijken met de MAC-waarde (Maximaal
Aanvaardbare Concentratie). De ecologische
toestand wordt beoordeeld door per
kwaliteitselement de ecologische kwaliteitsratio
(EKR) af te zetten tegen een aantal
klassengrenzen.
Men staat er doorgaans niet bij stil dat
de norm of klassengrens geldt voor de
wérkelijke toetswaarde, zoals te berekenen
uit de populatie van álle mogelijke
meetwaarden die op de meetlocatie hadden
kunnen worden genomen zonder bemonsterings-
en analysefouten. Maar doordat we
het moeten doen met een beperkt aantal
meetwaarden, die bovendien beïnvloed
zijn door bemonsterings- en analysefouten,
komen we niet verder dan een schatting van
die werkelijke toetswaarde. Dit introduceert
een risico op verkeerde beoordeling, met alle
ongewenste (en kostbare) consequenties die
dat kan hebben.
Om inzicht te krijgen in dat risico, schrijft de
KRW voor dat de lidstaat bij elke rapportage
ook de precisie van de toetswaarde en de
betrouwbaarheid van het daarop gebaseerde
oordeel meelevert. Maar de KRW biedt geen
voorschrift hóe deze onzekerheidskenmerken
te bepalen. Daarom is in opdracht
van Rijkswaterstaat Waterdienst een studie
uitgevoerd naar de meest geschikte aanpak
om die onzekerheden te bepalen 1) , met
als bijproduct enkele aanbevelingen voor
verbetering van de KRW-monitoringsprogramma’s
2) . Dit artikel geeft de bevindingen
van deze studie, met onderscheid tussen de
ecologische en de chemische toestand.
Betrouwbaarheid oordeel ecologische
toestand
De ecologische toestand van een waterlichaam
wordt voor de KRW grotendeels
vastgesteld aan de hand van biologische
kwaliteitselementen, met aanvullende
rollen voor hydromorfologische en fysischchemische
kwaliteitselementen en bepaalde
verontreinigende stoffen. De biologische
kwaliteitselementen zijn macrofauna,
fytoplankton, overige waterflora en vis,
waarbij in principe wordt afgegaan op de
soortensamenstelling en -abundantie. Voor
elk biologisch kwaliteitselement fungeert
de EKR als toetswaarde. Dit is een dimensieloos
getal tussen 0 en 1, berekend als de
verhouding tussen de huidige ecologische
toestand en de referentietoestand. De
platform
huidige ecologische toestand wordt geschat
op basis van metingen, terwijl de referentietoestand
door deskundigen voor verschillende
soorten waterlichamen is vastgelegd in
zogenaamde maatlat-tabellen.
Onze hierna beschreven uitwerking van
de precisie en de betrouwbaarheid gaat er
van uit dat de ecologische toestand van de
referentiesituatie exact bekend is en dat
de onzekerheid van een EKR en het daarop
gebaseerde oordeel dus louter het gevolg
is van de onzekerheid die het gevolg is van
het schatten van de huidige ecologische
toestand.
Onzekerheidsanalyse
Om uitspraken te kunnen doen over precisie
en betrouwbaarheid moet de kansverdeling
van de geschatte EKR bekend zijn.
Een mogelijkheid is deze grotendeels
theoretisch af te leiden met de beginselen
van de onzekerheidsanalyse. Daarbij wordt
van elke afzonderlijke foutenbron de
kansverdeling van de fout bepaald, waarna
de kansverdeling van de geschatte EKR kan
worden berekend volgens de leer van de
foutenvoortplanting. Belangrijke foutenbronnen
zijn bijvoorbeeld de ruimtelijke
en temporele variatie van de betrokken
parameters (zoals soortensamenstelling en
-abundantie), het gehanteerde bemonsteringsschema,
de bemonstering, de soortendeterminatie
en kwantitatieve analyse op
het laboratorium 3) . Een groot voordeel van
H 2O / 16 - 2010
21

deze benadering is, dat met de verkregen
informatie ook de meetinspanning kan
worden geoptimaliseerd. Het vergaren van
alle benodigde informatie is echter een
majeure onderneming, niet alleen doordat
vele foutenbronnen een rol spelen, maar ook
doordat het vaststellen van hun afzonderlijke
invloeden op de geschatte EKR bewerkelijke
meetcampagnes vergt. Deze weg lijkt dan
ook slechts haalbaar als de waterbeheerders
daarvoor hun onderzoeksinspanningen
zouden bundelen.
Empirische benadering
Er ontbreken momenteel nog teveel
bouwstenen om volgens de beginselen van
de onzekerheidsanalyse de kansverdeling
van een geschatte EKR te bepalen, zodat een
empirische aanpak moet worden gevolgd.
Onze voorgestelde aanpak is om een aantal
EKR’s - elk representatief voor een kalenderjaar
- te middelen tot een toetswaarde.
Het middelen maakt namelijk een verantwoorde
empirische bepaling van precisie
en betrouwbaarheid mogelijk. Bovendien
leidt het tot een stabieler oordeel, minder
beïnvloed door de natuurlijke fluctuaties die
van jaar tot jaar kunnen optreden.
Aangezien onze voorgestelde uitwerking
uitgaat van een normale kansverdeling, zal
het meestal nodig zijn de EKR’s vóór het
middelen te transformeren. Het is immers
weinig aannemelijk dat individuele EKR’s
voldoen aan normaliteit, ondermeer doordat
ze een begrensd bereik hebben (0 t/m 1). En
er wordt doorgaans ook over te weinig EKR’s
gemiddeld om te mogen veronderstellen dat
hun gemiddelde wél voldoet aan normaliteit.
Een verantwoorde controle op achterliggende
kansverdeling vergt veel ecologische
kwaliteitsratio’s, zodat we deze tot dusverre
alleen nog voor macrofauna in zoete wateren
konden uitvoeren 1) . Daarbij bleek inderdaad
geen sprake van normaliteit, maar van een
kansverdeling die qua vorm lijkt op de
binomiale kansverdeling. Een geschikte
transformatie naar normaliteit is dan de logittransformatie,
volgens:
EKRi
EKR * i = ln ( ) [1]
1- EKR i
waarin EKR * i de waarde is van EKR i in de logitschaal.
De toetswaarde in de logit-schaal
schatten we vervolgens als het gemiddelde
van de EKR * i:
n
Σ
22 H 2O / 16 - 2010
EKR *
i
EKR * i=1
gemiddeld =
[2]
n
waarin n het aantal betrokken EKR * i.
Als aselect is bemonsterd en er geen systematische
bemonsterings- en/of analysefouten
optreden, dan zal het gemiddelde
van de kansverdeling van alle mogelijke
schattingen van de toetswaarde in de
logit-schaal gelijk zijn aan zijn werkelijke
waarde in de logit-schaal. En de precisie
van de toetswaarde kunnen we dan
rapporteren in de aansprekende vorm van
zijn 90%-betrouwbaarheidsinterval. Een
dergelijk interval zal namelijk in 90 procent
van de gevallen de werkelijke waarde
bevatten van de toetswaarde en daarmee
inzichtelijk maken hoever onze schatting
van de gezochte werkelijkheid kan afliggen.
Nog steeds in de logit-schaal volgen de
ondergrens (og*) en bovengrens (bg*) van
dat interval uit:
og* = EKR * gemiddeld - t (0,1:n-1) EKR*gemiddeld en
bg* = EKR * gemiddeld + t (0,1:n-1) EKR*gemiddeld
waarin t (0,1; n-1) de waarde is van de studentt-kansverdeling
met een tweezijdige
[3]
overschrijdingskans van tien procent
bij n-1 vrijheidsgraden en s EKR * gemiddeld de
standaardfout van het gemiddelde van de
EKR * i, berekend als:
s EKR * gemiddeld
n
Σ (EKR * i - EKR * gemiddeld) 2
√i=1
s (n-1) [4]
EKR*
= =
√n √n
waarin s EKR * de standaardafwijking is van de
EKR * i. Deze standaardfout is de standaard-
Afb. 1: De ecologische kwaliteitsratio voor macrofauna, zoals gemeten in een bepaald waterlichaam in 2003,
2006 en 2009.
jaar EKR (meetschaal) EKR* (logit-schaal)
2003 0,10 -2,20
2006 0,24 -1,15
2009 0,19 -1,45
kengetal
teruggetransformeerd (logit-schaal)
meerjaarsgemiddelde EKR 0,17 -1,600
standaardafwijking EKR 0,538
standaardfout
meerjaarsgemiddelde EKR
0,311
bovengrens 90%-betr.int.
meerjaarsgem. EKR
0,33 -0,693
ondergrens 90%-betr.int.
meerjaarsgem. EKR
0,08 -2,507
90%-betrouwbaarheidsinterval van meerjaarsgemiddelde EKR
betrouwbaarheidsverdeling van meerjaarsgemiddelde EKR

afwijking van de kansverdeling van alle
mogelijke schattingen van de toetswaarde in
de logit-schaal.
Voor de uiteindelijke rapportage dienen
we zowel de toetswaarde als de onder- en
bovengrens van zijn betrouwbaarheidsinterval
weer terug te transformeren van de
logit-schaal naar de meetschaal, volgens:
e x*
x = [5]
1 + e x*
waarin х de waarde is in de meetschaal en х*
de waarde in de logit-schaal. Dit levert een
asymmetrisch betrouwbaarheidsinterval.
Het 90%-betrouwbaarheidsinterval van de
toetswaarde is niet geschikt om de betrouwbaarheid
van het op deze toetswaarde
gebaseerde oordeel te kwantificeren.
Daarvoor moeten we namelijk een stap
verder gaan en de betrouwbaarheid
vermelden dat de werkelijke toetswaarde
boven, respectievelijk onder elk van de
klassengrenzen (0,2 - 0,4 - 0,6 en 0,8) ligt. De
Europese Commissie beveelt dit principe ook
aan 4) , maar geeft niet aan hóe deze betrouwbaarheden
te bepalen.
Weer uitgaande van normaliteit, kunnen
we de betrouwbaarheid dat de werkelijke
toetswaarde boven een bepaalde klassengrens
ligt als volgt bepalen:
B [ EKR *
gemiddeld, werkelijk > klassengrens * ]
(klassengrens * - EKR *
gemiddeld)
sEKR*gemiddeld = K [ t n-1 > ]
[6]
waarin B[.] de betrouwbaarheid is van de
uitdrukking tussen haken, K[.] de kans op de
uitdrukking tussen haken, EKR *
gemiddeld, werkelijk de
werkelijke toetswaarde in de logit-schaal en
EKR *
gemiddeld zijn schatting in de logit-schaal,
klassengrens* de waarde van de klassengrens
in de logit-schaal, tn-1 een waarde
van de student-t-kansverdeling bij n-1
vrijheidsgraden en de overige symbolen als
boven gedefinieerd. In afbeelding 1 is dit
uitgewerkt.
platform
Afb. 2: Als de ecologische kwaliteitsratio trendmatig verandert, is de met een lineair regressiemodel geschatte modelwaarde voor het laatste jaar een betere toetswaarde
dan het meerjaarsgemiddelde. Tevens zijn weergegeven het 90%-betrouwbaarheidsinterval en de betrouwbaarheidsverdeling van de aldus geschatte toetswaarde.
Als we alleen afgaan op de meerjaarsgemiddelde
ecologische kwaliteitsratio van 0,17,
dan beoordelen we de kwaliteit van dit
waterlichaam voor macrofauna als slecht.
Door ook de onzekerheden te verdisconteren,
blijkt dat een reëel risico op misclassificatie
bestaat ten opzichte van de grens
tussen slecht en ontoereikend. Maar de
betrouwbaarheid dat de werkelijke kwaliteit
niet goed is (EKR < 0,6), bedraagt circa 99
procent, zodat het risico op misclassificatie
ten opzichte van de belangrijke grens tussen
niet goed en goed hier zeer gering is.
Voortbordurend op het bovenstaande
adviseert het Protocol Toetsen en Beoordelen
om tenminste drie ecologische kwaliteitsratio’s
te middelen, omdat dit een beduidend
grotere precisie en betrouwbaarheid
oplevert dan bij het middelen van twee
ecologische kwaliteitsratio’s 2) .
Verdisconteren trend
Als de EKR trendmatig verandert, is een
meerjaarsgemiddelde EKR ongeschikt als
toetswaarde, omdat die dan niet meer
representatief is voor de huidige toestand.
Deze situatie kan bijvoorbeeld optreden als
maatregelen zijn genomen om de toestand
te verbeteren. Daarom moet eerst worden
getoetst of zo’n trendmatige verandering
optreedt, alvorens op de hiervoor
beschreven wijze de precisie en de betrouwbaarheid
te bepalen. Als er minstens drie
EKR’s op jaarbasis beschikbaar zijn, kunnen
we op trend toetsen met lineaire regressie,
mits de modelfouten zijn op te vatten als
onafhankelijke trekkingen uit een normale
kansverdeling. We gaan er hier weer van uit
dat normaliteit opgaat na logit-transformatie.
Het lineaire regressiemodel luidt dan:
EKR * i = β 0 + β 1J i + ε i
waarin EKR * i de i-de van de betrokken EKR’s
is in de logit-schaal (i = 1, 2, ..n), β 0 het
intercept, β 1 de helling, J het jaartal en ε de
modelfout. Als er met 95 procent betrouwbaarheid
sprake is van een statistisch significante
helling (trend), moet de toetswaarde
in de logit-schaal worden geschat als de
modelwaarde voor het laatste jaar, die
immers is op te vatten als schatting van het
meerjaarsgemiddelde in de logit-schaal,
gecorrigeerd voor de trend:
EKR *
gemiddeld = EK R* n =b0 + b1n [7]
[8]
waarin b 0 het geschatte intercept is, b 1 de
geschatte helling en J n het laatste jaar waar
een EKR voor beschikbaar is. De toetswaarde
in de meetschaal volgt dan uit terugtransformeren
van de toetswaarde in de logit-schaal.
Dit principe is geïllustreerd in afbeelding 2.
In het studierapport is aangegeven hoe
het 90%-betrouwbaarheidsinterval en de
betrouwbaarheidsverdeling van een op
bovenstaande wijze geschatte toetswaarde
te berekenen 1) .
Precisie toetswaarde en betrouwbaarheid
oordeel chemische toestand
Voor wat betreft chemische kwaliteitselementen
is de uitwerking minder eenduidig
dan bij biologische kwaliteitselementen.
Voor prioritaire stoffen moet strikt genomen
namelijk het jaargemiddelde worden
getoetst aan de EU-norm 5) . Maar dit introduceert
de volgende problemen:
Bij prioritaire stoffen is het doorgaans niet
mogelijk de betrouwbaarheid te bepalen
van een oordeel dat is gebaseerd op een
jaargemiddelde, aangezien daar zelden
sprake is van een normale kansverdeling
van de meetwaarden. Transformeren biedt
geen oplossing, aangezien dat (na terugtransformeren)
niet meer het gemiddelde
oplevert als toetswaarde. Veelal zal
bij dit soort stoffen na logaritmische
transformatie beter worden voldaan aan
normaliteit, maar na terugtransformatie
naar de meetschaal resteert een schatting
van het geometrisch gemiddelde (een
benadering van de mediaan). En een
verdelingsvrije aanpak zoals de bootstrapmethode
biedt hier ook geen oplossing,
doordat het aantal meetwaarden per
jaar (meestal 12) daarvoor te gering
is 1) . Een bijkomend probleem is dat de
meetwaarden seizoenseffecten kunnen
vertonen;
Als de stof operationeel wordt gemonitord,
zijn er voor de (laagfrequente) planperiode-rapportage
meerdere jaargemiddelden
beschikbaar, bijvoorbeeld over
een periode van zes jaar. Er moet dan een
keuze uit de jaargemiddelden worden
gedaan, óf ze moeten alle worden gerapporteerd.
Dit laatste kan echter leiden tot
verschillende oordelen.
H 2O / 16 - 2010
23

Deze problemen kunnen worden opgelost
door - net als bij de EKR - te toetsen op basis
van een meerjaarsgemiddelde. Uitgangspunt
daarbij is dat door het middelen over een
groot aantal meetwaarden - bij drie jaren
met maandelijkse meetwaarden zijn dat er
bijvoorbeeld 36 -, de kansverdeling van het
meerjaarsgemiddelde de normale kansverdeling
benadert.
De berekening van het 90%-betrouwbaarheidsinterval
van het meerjaarsgemiddelde
en de betrouwbaarheid dat het werkelijke
meerjaarsgemiddelde boven respectievelijk
onder de norm ligt, volgen dan uit
de formules [3], [4] en [6], zij het nu in de
meetschaal, dus zonder voorafgaande transformatie.
Let op dat de standaardfout van
het geschatte meerjaarsgemiddelde moet
worden berekend uit de standaardafwijking
van de jaargemiddelden (conform formule
[4]) en dus niet uit de standaardafwijking van
de meetwaarden. Deze laatste zal immers
vaak onzuiver worden geschat door seizoenseffecten
en/of autocorrelatie.
En net als bij de EKR moet ook hier zonodig
worden verdisconteerd voor een trend.
Aangezien we hier niet transformeren, kan
24 H 2O / 16 - 2010
de trendverdiscontering soms globaler
uitpakken. Bij sterk scheef verdeelde
meetwaarden kunnen de jaargemiddelden
namelijk nog enige scheefheid vertonen,
zodat ook de modelfouten van het lineaire
regressiemodel van de jaargemiddelden niet
geheel zullen voldoen aan normaliteit.
Afbeelding 3 toont een uitwerking (waarbij
overigens geen sprake is van een trend).
Het meerjaarsgemiddelde van 9,5 μg/l ligt
onder de norm, zodat we de kwaliteit van
dit waterlichaam voor 1,2-dichloorethaan
als goed beoordelen. Door ook de onzekerheden
te verdisconteren, ontstaat een
genuanceerder beeld, dat aangeeft dat er 74
procent betrouwbaarheid is dat de werkelijke
kwaliteit goed is en 26 procent betrouwbaarheid
dat deze niet goed is. Er is hier dus
een substantieel risico op misclassificatie.
Aanvullen ontbrekende meetwaarden
Als één of meer meetwaarden ontbreken
in een meetreeks die seizoenseffecten
vertoont, kan het jaargemiddelde niet
meer zuiver worden geschat. Daarom
moet een ontbrekende waarde eerst
Afb. 3: De jaargemiddelde concentratie van de prioritaire stof 1,2-dichloorethaan, zoals gemeten in een bepaald
waterlichaam in 2006, 2007 en 2008. De norm voor het gemiddelde bedraagt 10 μg/l.
jaar jaargemiddelde (μg/l)
2006 9,0
2007 10,8
2008 8,7
kengetal (μg/l)
meerjaarsgemiddelde 9,50
standaardafwijking jaargemiddelde 1,14
standaardfout meerjaarsgemiddelde 0,66
bovengrens 90%-betrouwbaarheidsinterval meerjaarsgemiddelde 11,42
ondergrens 90%-betrouwbaarheidsinterval meerjaarsgemiddelde 7,59
90%-betrouwbaarheidsinterval van meerjaarsgemiddelde
betrouwbaarheidsverdeling van meerjaarsgemiddelde
worden aangevuld. Als de reeks geen trend
vertoont, is het afdoende een ontbrekende
waarde te vervangen door het gemiddelde
van het betreffende seizoen (zoals een
maand, of een kwartaal), berekend over
meerdere jaren. Maar als wél sprake is
van een trendmatige verandering, dient
een ontbrekende meetwaarde te worden
aangevuld met behulp van lineaire
regressie met dummy-variabelen. Als de
meetwaarden sterk scheef verdeeld zijn,
is het aan te bevelen om ze voor deze
exercitie te transformeren naar een min of
meer symmetrische kansverdeling. Maar
zoals eerder toegelicht, moeten de overige
verwerkingsmethoden in de meetschaal
worden uitgevoerd.
Identificeren en verwerken van
uitbijters
Uitbijters zijn extreme meetwaarden,
die duidelijk afwijken van de andere
meetwaarden. Ze kunnen zijn veroorzaakt
door een fout bij bemonstering, analyse, of
transcriptie (het overschrijven of -typen) óf
door een extreme situatie. Aangezien de
schatting van een toetswaarde gevoelig
is voor afwijkende meetwaarden, moeten
foute meetwaarden niet meegenomen
worden. In de studie is een procedure
uitgewerkt om uitbijters te identificeren 1) .
Maar vervolgens moeten we vaststellen
of een uitbijter een foute meetwaarde
is of een extreme situatie weergeeft.
Daartoe dienen we te controleren of alle
handelingen van bemonstering tot en met
rapportering volgens de regels en door
deskundig personeel zijn uitgevoerd. Als
een aanwijzing ontbreekt dat een uitbijter
een foute meetwaarde is, is er ook geen
enkele rechtvaardiging om deze uit de reeks
te verwijderen. In zo’n geval moeten we
de toetswaarde en bijbehorende precisie
en betrouwbaarheid tweemaal berekenen,
namelijk éénmaal mét de betreffende
uitbijter(s) en éénmaal zónder. Dit maakt het
effect van de uitbijter(s) op de beoordeling
zichtbaar.
Ruimtelijke middeling
Als een waterlichaam een grote ruimtelijke
kwaliteitsvariatie vertoont, zal een temporeel
gemiddelde van één meetlocatie slechts
informatie geven over een deel van het
waterlichaam. Als relevante ruimtelijke
variatie optreedt en er ook meerdere
meet locaties binnen een waterlichaam
liggen, dan wordt aanbevolen om naast een
temporele middeling per meetlocatie ook
een ruimtelijke middeling over de meetlocaties
toe te passen. Het hieruit resulterende
spatio-temporele gemiddelde vormt dan
immers een representatievere toetswaarde
voor het gehele waterlichaam. De formules
om de precisie en betrouwbaarheidsverdeling
van een dergelijk spatio-temporeel
gemiddelde te berekenen, zijn uitgewerkt
in het rapport van deze studie 1) . Relevante
ruimtelijke variatie zal bijvoorbeeld optreden
bij de biologische kwaliteitselementen
overige waterflora, macrofauna en vis.
De samenhang van het hiervoor beschrevene
is weergegeven in de twee stroomschema’s
van afbeelding 4.

platform
Afb. 4: Stroomschema voor het bepalen van de precisie van de toetswaarde en de betrouwbaarheid van het daarop gebaseerde oordeel, voor de ecologische toestand
(links) en voor de chemische toestand (rechts).
Conclusies
Met de beschreven methode kunnen
waterbeheerders voldoen aan de KRW-eis
om ook precisies van toetswaarden en
betrouwbaarheden van daarop gebaseerde
kwaliteitsoordelen te rapporteren. Verder
kunnen ze hiermee trendmatige veranderingen
detecteren en verdisconteren bij de
beoordeling. Het kwantitatieve beeld van
de betrouwbaarheid kan overigens ook een
duidelijk richtpunt geven voor de meetinspanning.
De methode heeft inmiddels steun
ontvangen van het cluster Monitoring,
Rapportage en Evaluatie, een belangrijk
Nederlands KRW-orgaan.
Aanbevelingen
Gelet op de bewerkelijkheid van de
methode, bevelen we aan deze gebruiksvriendelijk
te implementeren in het toetsinstrumentarium
voor de KRW, dat momenteel
bestaat uit de programma’s iBever, QBwat en
de integratie-module. Dit zal een efficiënte
en foutloze toepassing van de methode
bevorderen. De betrouwbaarheden kunnen
dan in 2015 aan de Europese Unie worden
meegerapporteerd met de kwaliteitsoordelen.
Het is nodig om in Nederlands en Europees
KRW-verband vast te leggen hóe de
betrouwbaarheden van kwaliteitsoordelen
te laten meewegen om te kunnen besluiten
dat sprake is van een goede toestand of dat
operationele monitoring en/of maatregelen
nodig blijven.
LITERATUUR
1) Van Herpen F., O. van Tongeren, R. Knoben, P.
Baggelaar en W. van Loon (2009). Quickscan
precisie en betrouwbaarheid KRWmonitoringsprogramma’s.
Rijkswaterstaat
Waterdienst.
2) Rijkswaterstaat Waterdienst (2010). Instructie -
Richtlijn monitoring oppervlaktewater en protocol
toetsen & beoordelen.
3) Van de Bund W. en A. Solimini (2006). Ecological
Quality Ratios for ecological quality assessment in
inland and marine waters. European Commission
DG Joint Research Centre, Institute for Environment
and Sustainability, Rural, Water and Ecosystem
Resources Unit.
4) Water Framework Directive Common
Implementation Strategy Working Group 2A
Ecological Status (ECOSTAT) (2003). Overall
approach to the classification of ecological status
and ecological potential.
5) Europees Parlement en Europese Raad (2008).
Richtlijn Prioritaire Stoffen 2008/105/EG inzake
milieukwaliteitsnormen op het gebied van het
waterbeleid tot wijziging en vervolgens intrekking
van de Richtlijnen 82/176/EEG, 83/513/EEG,
84/156/EEG, 84/491/EEG en 86/280/EEG van de
Raad en tot wijziging van Richtlijn 2000/60/EG.
H 2O / 16 - 2010
25

Jordie Netten, Wageningen Universiteit
Niels Evers, Royal Haskoning
Bas van der Wal, STOWA
Roel Knoben, Royal Haskoning
Kwaliteit monitoringsgegevens
niet altijd voldoende
Al vanaf de jaren ‘70 verzamelen waterschappen gegevens over de
waterkwaliteit. Sinds midden jaren ‘90 worden deze data gebundeld in de
Limnodata Neerlandica. Deze gegevens kunnen gebruikt worden voor het
analyseren van het functioneren van het ecosysteem (toestand) en voor het
bepalen en volgen van effecten van bijvoorbeeld het klimaat en door de
mens gepleegde ingrepen (trend). Het is dan wel belangrijk dat de gegevens
kwalitatief en kwantitatief toereikend zijn. Genoemde auteurs hebben een
analyse verricht naar de kwaliteit en compleetheid van gegevens in de
Limnodata Neerlandica. Deze analyse bevestigt het vermoeden dat de kwaliteit
van de gegevens niet altijd voldoende is. Dit artikel bevat aanbevelingen voor
verbetering van de kwaliteit van de meetgegevens van de waterschappen en
daarmee die van de Limnodata Neerlandica.
Monitoren is kostbaar. Zeker nu
budgetten onder druk staan, zijn
waterbeheerders terughoudend
in het opzetten en onderhouden van monitoringsprogramma’s.
In de stroomgebiedsbeheerplannen zijn
ecologische doelen gedefinieerd. In 2015 zal
een gedegen analyse van het functioneren
van het aquatisch systeem overlegd moeten
worden aan de Europese Commissie ingeval
deze doelen niet gehaald zijn, hetgeen
allerminst ondenkbeeldig is. Daarnaast is
monitoring nodig om inzicht te krijgen in het
effect van maatregelen die genomen zijn om
de waterkwaliteit te verbeteren. Op basis van
dit inzicht kunnen maatregelen (of doelen)
bijgesteld worden. Ook het genereren van
kennis voor bijvoorbeeld toekomstige
projecten en het geven van maatschappelijke
verantwoording over activiteiten behoren tot
de mogelijkheden van monitoringsgegevens.
Om veranderingen en trends in ecosystemen
te kunnen waarnemen, zijn (lange) tijdseries
noodzakelijk. Betrouwbaarheid wordt
bepaald door het correct uitvoeren van
opnamen, correct invoeren van de gegevens
in databestanden en correct verwerken
van deze gegevens door diverse software.
Daarnaast is het van belang dat gegevens die
verzameld worden door instanties vergelijkbaar
zijn in bijvoorbeeld methodiek en
dimensie. Ten slotte is het belangrijk dat de
gegevens volledig zijn. Denk bijvoorbeeld
aan het noteren van het tijdstip van meting
of een fysisch-chemische parameter. Van
26 H 2O / 16 - 2010
een opname waarvan één of meerdere
parameters (bijvoorbeeld opnametijdstip
of NH 3-concentratie) ontbreken, is het lastig
de meetwaarden juist te interpreteren.
Voorbeelden hiervan zijn het fluctueren
van de zuurstofconcentratie over de dag en
sturing door pH van ammoniak- en ammoniumconcentraties.
Limnodata Neerlandica
De Limnodata Neerlandica 1) is een
uitgebreide databank van biologische en
fysisch-chemische monitoringsgegevens
vanaf 1970. Gegevens van na 1980 zijn
voornamelijk afkomstig uit routinematige
Afb. 1: Aantal opnamejaren per meetpunt neemt exponentieel af.
meetnetten en onderzoeksprojecten van
waterschappen, provincies en rijksoverheid.
Momenteel bedraagt het aantal biologische
waarnemingen aan soorten drie miljoen en
het aantal chemische analyseresultaten tien
miljoen. De databank is in beheer bij STOWA,
die met deze gegevens onderzoeken voor
het waterbeheer faciliteert. De Limnodata
Neerlandica wordt voor veel doeleinden
gebruikt, bijvoorbeeld voor het leggen
van relaties tussen het voorkomen van
organismen en geografische- en milieuparameters,
het ontwerpen van beoordelingsinstrumenten
en het voorspellen van

de respons van aquatische systemen op
veranderingen in beheer of klimaat.
Met behulp van een subset van de Limnodata
Neerlandica hebben we een analyse verricht
naar de kwaliteit van de gegevens. De
gebruikte subset bestond uit opnamen van
macrofyten in zoete stilstaande wateren uit
de periode 2003-2008 en de chemieopnames
uit dezelfde jaren. Deze set bevat 4.776
unieke vegetatieopnames met 53.264 unieke
chemische monsternames.
Ter illustratie geven we enkele anonieme
voorbeelden waarbij de gegevens incorrect
zijn. Het is te verwachten dat dergelijke
afwijkingen ook gevonden zullen worden in
andere subsets en andere soortgroepen van
de Limnodata Neerlandica.
Continuïteit
Om een goed beeld te krijgen van de
structuur en het functioneren van aquatische
ecosystemen in de tijd, zijn meerjarige
gegevens nodig van een locatie. Al was het
alleen maar om natuurlijke variaties in weersomstandigheden
uit te vlakken. Wat we zien
in de subset is dat de bulk van meetpunten in
de gekozen periode slechts één keer bezocht
is voor een vegetatieopname (zie afbeelding
1). We pleiten niet direct voor een grotere
monitoringsinspanning maar wel voor een
betere afstemming op informatiebehoeften
en budget. We raden aan om meetpunten
meerdere malen te bezoeken, mogelijk ten
koste van het aantal meetpunten dat wordt
bezocht.
Betrouwbaarheid
Betrouwbaarheid wordt bepaald door drie
onderdelen: het verzamelen, invoeren en
verwerken van de gegevens. We zullen
dieper ingaan op de verantwoordelijkheid
van de waterbeheerder voor het gedegen
verzamelen en invoeren van de gegevens. De
Richtlijn Monitoring en het Protocol Toetsen
en Beoordelen 2) beschrijven de procedures
die gevolgd moeten worden binnen de
Kaderrichtlijn Water. Richtlijn en protocol
hebben ongetwijfeld bijgedragen aan de
uniformering van monitoring, maar bieden
echter nog veel vrijheidsgraden waardoor
gegevens toch nog moeilijk te vergelijken
zijn. Daardoor leiden ze niet altijd tot de
gewenste informatie.
Volgend op de monstername is het van
belang dat de gegevens goed ingevoerd
worden, zodat de waarden die gemeten zijn
ook als zodanig in de databank komen te
staan. Het invoeren van gegevens is tevens
een mogelijkheid voor interne controle van
de data. Zijn de gemeten waarden reëel en
compleet?
Onderstaande voorbeelden geven een beeld
van ‘rariteiten’ die we tegenkwamen. Houd
hierbij ook in gedachte dat alle metingen
tijdens een opname onbetrouwbaar worden,
zelfs als slechts één gegeven als ‘verdacht’
kan worden aangemerkt. Dit kan tot gevolg
hebben dat grote delen van de
Limnodata Neerlandica niet betrouwbaar
en niet te gebruiken zijn voor bepaalde
doeleinden. Dit geldt in bijzondere mate bij
toepassing in wetenschappelijk onderzoek.
Ook bij regulier gebruik in het waterbeheer
kan dit tot onjuiste interpretaties leiden.
Abiotische bemonstering
Soms zijn metingen verricht in zeer ondiepe
wateren die praktisch onmogelijk zijn uit te
voeren zonder het sediment te verstoren.
Denk hierbij aan het monsteren voor
nutriënten of het meten van doorzicht.
Toch staan bij deze gevallen ook waarden
in de databank. In onze subset zitten
negen opnamen met een waterdiepte die
kleiner is dan één centimeter. Daarvan
heeft een derde deel een hoger doorzicht
(meer dan 40 centimeter) dan diepte. Is dit
een invoerfout, een eenheidsfout of een
verkeerde omzetting bij het importeren in
de Limnodata Neerlandica? Daarnaast vinden
we in dergelijke monsters vaak enorm hoge
waarden voor het biochemisch zuurstofverbruik
(BZV) en de nutriëntenconcentraties.
Hoogstwaarschijnlijk is slib meegekomen in
het monster, dat vervolgens is meegenomen
in de analyse op het laboratorium. Hoe dan
ook, de gegevens zijn onbetrouwbaar en
daarom onnodig verzameld. In zo’n geval
is het beter helemaal niet te meten dan
verkeerd te meten.
Bij één waterbeheerder kwamen we Kjeldahl
stikstofconcentraties (KN) tegen die hoger
waren dan totaal stikstofconcentraties (N tot).
Daar N tot de som is van KN + nitriet + nitraat is
dat onmogelijk. Verder waren de waarden voor
totaal fosfor and totaal stikstof gehalveerd
ten opzichte van voorgaande jaren. Beiden
‘rariteiten’ bleken na navraag waarschijnlijk te
liggen aan een veranderde analysetechniek.
Dit pleit ervoor om strikt vast te houden aan
het uniformeren van de analysetechnieken
binnen het waterbeheer in Nederland.
Een typefoutje is in principe eenvoudig te
herkennen, maar het is lastig deze uit de bulk
van data te halen. Als voorbeeld de analyse
op temperatuur die wij uitvoerden. In een
aantal gevallen verschilde de opgegeven
watertemperatuur meer dan tien graden met
de daggemiddelde luchttemperatuur, zoals
die is opgegeven door het KNMI. Metingen
op dagen ervoor of erna geven dan wel
normale waarden.
Het belang van het gebruik van juiste
dimensies (eenheden) geldt ten tijde van
het verzamelen, invoeren en verwerken van
de gegevens. Hoewel in principe vermeld
staat in welke dimensies een parameter
is ingevoerd, vinden we vaak een enorme
range van waarden terug. Dit kan in een
aantal gevallen teruggevoerd worden op
het hanteren van een andere dimensie dan
is aangegeven. Als voorbeeld nemen we het
elektrisch geleidingsvermogen (EGV). In onze
subset (zoete stilstaande wateren: EGV <
200 mS/m) vinden we een range van 0,6 tot
3.300 mS/m. Mogelijk is de dimensie (mS/m,
μS/cm of mS/cm) niet juist ingevoerd of is
iets fout gegaan met de conversie naar een
uniforme dimensie (mS/m). Het gebruik van
één landelijke standaardeenheid moet dit
probleem oplossen.
Biotische bemonstering
Als laatste voorbeelden van onbetrouwbaarheid
noemen we verwarrende vegetatieopnames.
Voor vegetatieopnames worden
over het algemeen de Tansley en Braun-
platform
Een medewerker van Waterschap Rivierenland neemt
met een Rutnerfles een watermonster.
Blanquetschaal gebruikt. Deze lopen beide
van 1 tot 9 (zie tabel 1 voor de aantallen van
de overige waarden die bij deze schalen
zijn ingevuld*). De waarde ‘0’ zal naar alle
waarschijnlijkheid zijn ingevuld als de soort
niet in het opnamevlak zat, maar wel in een
ander deel van het water. Nadeel hiervan is
dat je op basis van deze gegevens niets over
het voorkomen kan zeggen. Als de soort er
het ene jaar wel zit met waarde ‘0’ en het
andere jaar niet, kan dit namelijk betekenen
dat of de soort is verdwenen of dat de
waarnemer deze soort niet opschrijft omdat
hij niet in het opnamevlak voorkomt.
De waarde ‘10’ wordt vaak gezien bij de
soortencombinatie van Lemna minor+Lemna
gibba. Of dit dan een sommatie van 5+5
is geweest, kunnen we niet met zekerheid
zeggen. Hoe dan ook, codes van Tansley
noch Braun Blanquet kunnen niet 1-op-1
gesommeerd worden, want op deze schalen
geldt 5+5=6. Waar de hoge codes vandaan
komen, is ons een raadsel. Het zou een
‘nieuwe’ schaal kunnen zijn die door een
waterbeheerder wordt gebruikt om eigen
onderzoeksvragen te beantwoorden. Het
gevaar hierbij is dat die ‘nieuwe’ schaal
niet universeel is en daardoor alleen maar
verwarring schept als deze terecht komt in
een gemeenschappelijke databank zoals
de Limnodata Neerlandica. Daarom hier de
oproep om enkel de bestaande en geaccepteerde
schalen te gebruiken.
De opnametermen ‘water’, ‘water+oever’ en
‘oever’ of waterschapsafhankelijke afgeleiden
hiervan leiden soms ook tot problemen. Bij
sommige waterbeheerders zien we dezelfde
waarneming soms meerdere keren terug.
Bijvoorbeeld als een submerse plant in het
water staat met waarde 4, dan zien we deze
ook terug met waarde 4 in de ‘water+oever’opname
van dezelfde dag. Dus dan zou je
dat kunnen interpreteren alsof de opnames
van zowel het water als van de oever zijn
samengevoegd in de groep ‘water+oever’. Bij
andere beheerders zie je dit niet terug. Wat
H 2O / 16 - 2010
27

etekent in dergelijke gevallen dan de term
‘water+oever’? In het kader van het kunnen
vergelijken van de data is het van belang
dat hierover een eenduidigheid bestaat.
Het Handboek Hydrobiologie** kan aan de
eenduidigheid van deze termen bijdragen.
Als laatste aspect van betrouwbaarheid
noemen we de determinatie van macrofyten.
Soms wordt slechts tot geslachtsniveau
gedetermineerd en soms helemaal tot het
niveau van ondersoort. Bij de eerste situatie
rijst de vraag of het echt onmogelijk was
op soortniveau te determineren of dat de
monsternemer onvoldoende deskundig is
geweest. Bij twijfel kan een exemplaar (of
foto) van de plant mee worden genomen
voor verdere determinatie of een
second opinion door een specialist. Bij determinatie
naar subspeciesniveau plaatsen wij
kanttekeningen. Bij sommige planten komen
bijvoorbeeld hybride varianten voor die
soms (ten onrechte) als ondersoort worden
benoemd. Dit geeft mogelijke foutieve
informatie die geheel afhankelijk is van het
subjectieve inzicht van de analist. Daarom
de suggestie om alle vegetatieopnamen
op soortniveau te determineren, waarbij de
TWN-lijst van de Aquo-standaard*** wordt
aangehouden.
Volledigheid
Biologische en chemische meetnetten van
waterbeheerders zijn vaak niet overlappend.
Als milieufactoren gekoppeld moeten
28 H 2O / 16 - 2010
code aantal
0 942
... ...
10 144
11 39
12 138
13 16
14 23
15 85
16 13
17 5
18 46
20 6
21 5
24 8
27 7
40 1
Tabel 1. Tansley en Braun-Blanquetschaal gaan van
1 naar 9. Ook andere waarden worden echter aangetroffen
in de Limnodata Neerlandica.
Tabel 2. Aantal chemische bemonsteringen per tijdscohort.
worden aan biologische waarnemingen,
dan is het van belang opnames dicht bij
elkaar te laten liggen, zowel in tijd als locatie.
Bij voorkeur worden dezelfde locaties
bemonsterd waarbij ook dezelfde meetpuntcodes
gebruikt worden. Daarnaast is het
belangrijk dat de biologische en chemische
bemonsteringen dicht bij elkaar liggen qua
opnamedatum (liefst binnen een maand).
Dit vereist planning. Een vegetatieopname
kan overigens prima gecombineerd worden
met een chemische monstername. Verder
zien we in onze subset regelmatig dat niet
alle relevante chemische parameters worden
gemeten, terwijl dat wel inzicht geeft in het
functioneren van het ecosysteem. Ook hier
de suggestie om desnoods minder vaak,
maar wel volledig te bemonsteren.
Om de gegevens optimaal te kunnen
gebruiken is volledigheid van de
meetpuntgegevens noodzakelijk. Vooral
het bemonsterde watertype (bij voorkeur
KRW-type) ontbreekt vaak of is onjuist,
waardoor het niet mogelijk is de gegevens
te toetsen met de KRW-maatlatten 3) of EBEOsystemen
4) . Soms zijn zelfs de coördinaten
van de meetpunten niet ingevuld, waardoor
de ligging geheel onbekend is.
Tot slot het belang van notering van het
tijdstip van chemische bemonstering. Het
ontbreken of het dubieus zijn van een
starttijd van opname, vooral in combinatie
met ‘onwaarschijnlijke’ dagen (bijvoorbeeld
vlak na Kerstmis), zorgt ervoor dat de hele
opname ongeloofwaardig en onbruikbaar
is. Gegevens kunnen hierdoor onbruikbaar
worden voor bepaalde onderzoeksdoelen,
wat uiteraard zonde is van de meetinspanning.
Tabel 2 toont de aantallen
opnames in de verschillende tijdscohorten.
Lopende verbeteringen
De door ons geconstateerde tekortkomingen
bij de bemonsteringen zijn niet geheel
onverwacht. Ook door andere auteurs
(Herman van Dam, Piet Verdonschot en
Roelf Pot 5) ) wordt gewezen op de fouten in
de Limnodata Neerlandica. Dit is aanleiding
geweest tot het nog strakker uniformeren
van de verzameling en opslag van de
gegevens. Belangrijk in dit verband zijn
onder meer de toepassing van de Aquostandaard
en het Handboek Hydrobiologie.
Het is te verwachten dat de gegevens in
de toekomst kwalitatief en kwantitatief
beduidend beter zijn dan die van het
verleden.
Op dit moment onderzoekt STOWA of het
beheer van de Limnodata Neerlandica kan
worden overgedragen aan een publieke
instantie met specialistische kennis, zoals
mogelijk het Informatiehuis Water (in
oprichting).
tijdscohort aantal opnamen opmerking
0.00-7.00 35281 waarvan 34.842 om 0.00
(= geen tijd opgegeven)
7.00-19.00 17973
19.00-24.00 10 waarvan 5 om 23.59
Conclusies
Het correct verzamelen van waterkwaliteitsgegevens
in het waterbeheer voorkomt
het verspillen van geld, zowel nu als in
de toekomst. Om naast de afzonderlijke
waterschapsdatabanken ook de Limnodata
Neerlandica bruikbaar te laten zijn, is het
noodzakelijk dat de gegevens voldoen aan
kwaliteitscriteria van continuïteit, betrouwbaarheid
en volledigheid. De verantwoordelijkheid
hiervoor ligt primair bij de waterbeheerder
en vervolgens bij de beheerder
van de Limnodata Neerlandica. We moeten
er gezamenlijk zorg voor dragen dat de
gegevens op een juiste manier verzameld
worden en correct in de databanken terechtkomen.
Het verstrekken van juiste instructies
aan dataverzamelaars (wat en hoe wel/niet)
en de controle op de aangeleverde gegevens
uit het laboratorium en het veld moet
gedaan worden door de waterbeheerder.
Na controle stelt hij of zij de gegevens
beschikbaar aan de Limnodata Neerlandica.
De beheerder van de Limnodata Neerlandica
doet dan een scan en stuurt bij twijfel
over de betrouwbaarheid en volledigheid
de aangeleverde gegevens terug naar de
waterbeheerder. Na validatie van de aangeleverde
gegevens kunnen deze worden
opgenomen. Het is te verwachten dat de
Richtlijn Monitoring en Protocol Toetsen
en Beoordelen, alsmede het Handboek
Hydrobiologie (inclusief Aquo-standaard)
zullen leiden tot meer standaardisatie in de
bemonstering en gegevensbehandeling.
Dat zal leiden tot een meer effectieve en
kostenefficiënte monitoring, die leidt tot het
beschikbaar komen van goede gegevens en
vervolgens tot bruikbare informatie.
LITERATUUR
1) STOWA (2001). Limnodata Neerlandica. Rapport
2001-31.
2) Rijkswaterstaat (2009). Richtlijn Monitoring
Oppervlaktewater en Protocol Toetsen &
Beoordelen. Eindrapport.
3) STOWA (2007). Referenties en maatlatten voor
natuurlijke watertypen voor de Kaderrichtlijn
Water. Rapport 2007-32.
4) STOWA (2006). Handboek Nederlandse ecologische
beoordelingssystemen (EBEO-systemen). Deel A.
Filosofie en beschrijving van de systemen. Rapport
2006-04.
5) Pot R. (2010). Toestand en trends in de
waterkwaliteit van Nederlandse meren en
plassen. Onderzoeksrapport voor Rijkswaterstaat
Waterdienst.
NOTEN
* De door Herman van Dam gemodificeerde Braun-
Blanquetschaal voor Hoogheemraadschap
Hollands Noorderkwartier is buiten deze analyse
gelaten.
** STOWA (2010). Handboek Hydrobiologie. Publicatie
in september 2010.
*** IDsW: Aquo biedt standaarden voor definities van
termen en begrippen, voor gegevensopslag, voor
gegevensuitwisseling en voor de verwerking en
presentatie van gegevens in de watersector.

Bart van Esch, Technische Universiteit Eindhoven
Kees Rommens, Tauw
Visvriendelijke pompen
In toenemende mate worden in Nederland maatregelen getroffen om de
mogelijkheden van veilige vismigratie te verbeteren. Gemalen vormen daarbij
een barrière voor vissen. Ontwerpers en opdrachtgevers streven er daarom naar
gemalen zodanig in te richten dat vis in beide richtingen ongeschonden het
gemaal kan passeren. Voor vispassage van een hoog naar een laag waterniveau
zijn inmiddels voldoende mogelijkheden voorhanden waarbij vissterfte en -schade
niet optreden. Passage van een laag naar een hoog niveau betekent echter in
de meeste gevallen dat vis door de pompen heengaat. Talrijke onderzoeken in
Europa en de Verenigde Staten hebben uitgewezen dat vissterfte en -schade op
een ingewikkelde manier afhangen van eigenschappen van de pomp, maar tevens
van eigenschappen van de vis en de wijze waarop de vis de pomp binnenkomt.
Metingen die tot nu toe zijn gedaan aan vissterfte en -schade in Nederlandse
gemalen geven nog onvoldoende inzicht in dit verband.
Bij de opdrachtverstrekking voor
het ontwerp van een nieuw
gemaal of de levering van
nieuwe pompen treft men tot op heden
vaak algemeen gestelde eisen en formu-
Een belangrijk mechanisme voor visschade en
-sterfte is botsing tussen de vis en de
voorrand van bewegende (of stilstaande)
schoepen. De kans dat een vis wordt geraakt
wordt groter naarmate de vis langer is en
trager de pomp binnenkomt, en deze kans
wordt eveneens groter naarmate de pomp
meer schoepen heeft en sneller roteert. Als
wordt aangenomen dat de vissen bij
binnenkomst in de pomp passief en parallel
aan de stroming meebewegen, dan kan de
theoretische kans Pth op een botsing met een
schoep eenvoudig met een botsingsmodel
berekend worden als de verhouding van de
tijd die nodig is voor de vis om de pomp
binnen te komen (t vis) en de tijd waarin een
schoep beweegt (t schoep) over één kanaalbreedte
(s 6) ). Deze kans blijkt dan alleen nog
afhankelijk van de lengte van de vis (L vis), het
aantal schoepen (n), de inlaatdiameter van de
pomp (D s), het toerental (N) en de capaciteit
(Q) door de pomp, en onafhankelijk van de
afstand (r) van de vis tot het centrum van de
inlaat.
De praktijk is dat vissen niet altijd parallel aan
de stroming binnenkomen en dat een botsing
niet altijd leidt tot schade. Daarom wordt dit
eenvoudige botsingsmodel gecorrigeerd met
een empirische correctiefactor (f c) die
afhankelijk is van de lengte van de vissen.
leringen aan. Met aanduidingen in een
bestek dat het gemaal of de aan te bieden
pompen ‘visvriendelijk’ moeten zijn, kan
de aanbieder niet zoveel. Pompleveranciers
worden soms benaderd met de
Afb. 1: Kans op een botsing tussen een vis en de voorrand van een schoep.
Onderzoek heeft aangetoond dat een botsing
niet altijd leidt tot schade aan de vis. Een
snelheidsverschil tussen de vis en de schoep
van minder dan twaalf meter per seconde lijkt
weinig schade tot gevolg te hebben 11) .
Uitzonderingen op deze regel vormen vissen
lichter dan 20 gram, die een verwaarloosbare
kans op een botsing hebben, ongeacht de
snelheid, en botsingen met dunne, scherpe
schoepen, die vrijwel zeker leiden tot ernstig
letsel bij een snelheid groter dan zeven meter
per seconde, ongeacht de lengte van de vis 6) .
De resultaten van het botsingsmodel moeten
dus met de nodige voorzichtigheid worden
platform
vraag of zij bepaalde pompen kunnen
voorzien van een visvriendelijke waaier.
Daarnaast treft men advertenties aan van
pomp leveranciers die claimen een visvriendelijke
pomp op de markt te hebben gezet
bekeken. Het houdt bovendien geen rekening
met een zekere voorkeur van vissen om de
pomp op een bepaalde plaats binnen te
komen, bijvoorbeeld langs de wanden
waardoor een botsing met een hogere
snelheid plaatsvindt dan nabij de naaf van de
pomp. Ook wordt geen rekening gehouden
met de eigen beweging van vissen, zowel in de
richting van de stroming (voor vis A die wil
migreren) of juist tegengesteld (voor vis B die
zich tegen het pompen verzet).
Deze eigen beweging kan het verschil maken
tussen de kans op een botsing die nihil is (vis
A) of nagenoeg 100 procent (vis B).
H 2O / 16 - 2010
29

zonder dat de prestaties dienaangaande
worden gekwantificeerd. In dit artikel wordt
getracht het begrip ‘visvriendelijke pomp’
te onderwerpen aan een nadere, objectieve
beschouwing.
Amerikaans onderzoek naar visschade
Visschade en -sterfte bij passage van
pompen en turbines was onderwerp van
talrijke studies in binnen- en buitenland.
Vooral in de Verenigde Staten is de laatste
15 jaar veel laboratoriumonderzoek
gedaan door het Pacific Northwest National
Laboratory (PNNL) naar de algemene
biologische criteria voor het ontstaan van
schade aan vissen 1),2),3),4),5),6),7) . Dit gebeurde
in het kader van het Advanced Hydropower
Turbine Systems programma 8) dat het U.S.
Department of Energy in 1994 begon samen
met de industrie. En hoewel dit programma
zich richtte op de ontwikkeling van visvriendelijke
waterturbines, zijn de meeste van
deze onderzoeken algemeen van opzet
en daarom eveneens te gebruiken voor de
analyse van pompen.
Tot de belangrijkste mechanismen voor
het ontstaan van visschade behoren
de mechanische effecten, bijvoorbeeld
veroorzaakt door een botsing van de vis
met de voorrand van de schoepen 2),6) (zie
kader). Ook schuren van de vis langs een
ruw oppervlak of bekneld raken in smalle
spleten behoort tot deze categorie. Een
tweede mechanisme voor schade betreft
een te hoge afschuifsnelheid waardoor grote
lokale verschillen kunnen ontstaan in de
krachten die op een vis werken 2),7) . Ook grote
of snelle drukfluctuaties kunnen de oorzaak
zijn van schade 2),3),4),5),9),10) . Met name een
snelle verlaging van de druk kan leiden tot
inwendige bloedingen en scheuren van de
zwemblaas of het ontstaan van luchtbellen
in ogen en bloedbaan. Een instantane
drukverhoging tot 20 bar leidde niet tot
permanente schade in een test met verschillende
soorten vis, zowel physostomen (met
open zwemblaas) als physoclisten (met
gesloten zwemblaas) 10) . Wel wordt melding
gemaakt van tijdelijke verdoving van vissen
30 H 2O / 16 - 2010
na een sterke drukverhoging. Ook als deze
oorzaken op zich niet tot permanente
schade zouden leiden, kunnen vissen
tijdelijk versuft of gedesoriënteerd raken
waardoor ze een makkelijker prooi zijn voor
roofdieren.
De vertaling van deze inzichten in criteria
voor pomp- of turbineontwerp blijkt
evenwel lastig, temeer omdat de visschade
die ontstaat bij passage sterk afhankelijk is
van de vissoort en de lengte van de vis. Zelfs
de leeftijd en de conditie van de vis hebben
een invloed. Voor mechanische schade
is ook de manier waarop de vis de pomp
binnenkomt van invloed op de schade die
kan ontstaan. In het bijzonder van belang
zijn de positie van de vis bij binnenkomst,
de oriëntatie van de vis ten opzichte van
de rotor en het snelheidsverschil tussen
de schoepen en de vis. De belangrijkste
eigenschappen van de pomp of turbine,
die van invloed zijn op visschade, zijn het
aantal rotor- en statorbladen, het toerental,
de inlaatdiameter en de capaciteit. Maar
ook de dikte van de bladen, de ruwheid van
de inwendige oppervlakken en de spleetbreedtes
tussen de schoepen en het huis en
tussen de rotor- en statorschoepen spelen
een belangrijke rol.
Nederlands onderzoek naar gemalen
Ook in Nederland is veel onderzoek verricht
naar vissterfte en -beschadiging bij passage
door pompgemalen. En hoewel de meeste
meetrapporten een goed beeld geven van de
sterftecijfers en de mate van beschadiging,
vertonen deze studies vaak tekortkomingen
als het gaat om een wetenschappelijke
benadering. De populatie van vissen is in veel
gevallen te klein, waardoor een statistische
analyse van resultaten een groot onbetrouwbaarheidsinterval
laat zien. Bij gedwongen
blootstelling van vissen ontbreekt in deze
studies een controlegroep van vissen die wél
wordt ingebracht (zij het aan de perszijde van
de pomp) en wordt opgevangen, maar niet de
pomp passeert. Hierdoor worden de negatieve
effecten van vervoer, opslag, het inbrengen in
het systeem en het opvangen van de vissen
meegeteld bij het effect van pomppassage. Een
volledig onderzoek richt zich bovendien niet
alleen op schade direct na de pomppassage,
maar ook op zogenaamde uitgestelde
schade (na 96 uur), bijvoorbeeld door niet
waarneembare inwendige bloedingen of
kneuzingen. Niet in alle onderzoeken wordt
hiermee rekening gehouden.
Afgezien van bovengenoemde aspecten
die karakteristiek zijn voor een gedegen
onderzoek, ontbreekt in de onderzoeksrapporten
vaak informatie over pompspecifieke
omstandigheden zoals toerental van de
pomp, opvoerhoogte en capaciteit. Als deze
informatie al wordt gegeven, dan betreft het
vaak de ontwerpgrootheden van het gemaal
in plaats van de werkelijke condities tijdens
de metingen. Veel gemalen beschikken
over pompen met toerenregeling door
frequentieomvormers. De capaciteit door de
pomp is dan afhankelijk van het toerental
en de actuele waterstanden aan de zuig- en
perszijde van het gemaal. Als informatie
over toerental en capaciteit door de pomp
ontbreekt, kan geen goede wetenschappelijke
conclusie worden getrokken over de
visvriendelijkheid van het gemaal.
De algemene indruk die beklijft na lezing van
deze rapporten, is dat pompen van het axiale
type ‘visonvriendelijk’ zijn, en dat mixed-flow
en radiale pompen dat eveneens zijn tenzij
deze pompen grote afmetingen hebben. In
een recent onderzoek door STOWA, waarvan
de resultaten worden besproken in een
voorpublicatie 12) , wordt dit genuanceerd. Een
belangrijke conclusie is dat geen eenduidige
relatie is waargenomen tussen het type
pomp en de omvang van de visschade.
Verder blijkt een significante relatie te
bestaan tussen het toerental van de pomp en
de waargenomen schade.
Dit beeld behoeft enige aanvulling: de vraag
of een pomp visvriendelijk is, hangt niet
alleen af van het pomptype en het toerental,
maar evenzeer van de afmeting van de
pomp en de bedrijfsomstandigheden. In het
vervolg wordt hierop nader ingegaan.

Visvriendelijkheid van pompen
In pompen wordt visschade veelal
veroorzaakt door botsing van de vis met de
voorrand van de schoepen, door schuren
van de vis langs een ruw oppervlak of door
beknelling in spleten. Dit laatste effect
speelt in pompen met half-open waaiers
zelfs sterker dan in waterturbines, omdat
de lekstroming door de spleten tegengesteld
is gericht aan de rotatierichting van de
schoepen, waardoor een vis gemakkelijker
bekneld raakt. Een sterke drukverlaging -
zoals die optreedt in turbines - vindt men
evenwel niet in pompen. Uit onderzoek blijkt
dat physostome vissen bestand zijn tegen
een snelle drukverlaging van 70 procent van
de initiële waarde en dat voor physocliste
vissen de grens op ongeveer 40 procent ligt 1) .
In pompen wordt de druk wel snel verhoogd,
maar dit leidt volgens Foye en Scott 10) niet
tot schade aan vissen. Cavitatie is wel een
potentiële bron van schade. Omdat dit nabij
de voorrand van schoepen optreedt, kan de
De tipsnelheid v tip,1 van de schoep aan de
inlaat van de pomp hangt af van het
pomptype en de opvoerhoogte H van de
pomp. Het pomptype wordt gekarakteriseerd
door de waarde van het specifieke toerental,
waarbij de waarden voor toerental, volumestroom
en opvoerhoogte worden genomen
bij maximaal rendement (BEP). Radiale
pompen hebben een specifiek toerental
kleiner dan 1, mixed-flow pompen hebben
waarden tussen 1 en 3, en axiale pompen
hebben een waarde groter dan 3.
De waarde voor de tipsnelheid kan bepaald
worden uit
v tip,1 = f √H
kans op schade door een botsingsmodel
worden beschreven.
De kans op beknelling in spleten kan worden
verkleind door de spleten tussen de tip
van de schoepen en het pomphuis zo klein
mogelijk te maken of door toepassing van
een gesloten waaier. De afstand tussen rotor-
en statorschoepen (of tong van de slak) mag
niet te klein worden gekozen. Vergroten van
deze afstand zal echter ten koste gaan van
het rendement van de pomp. Schuren van
vissen langs de wanden, wat kan leiden tot
ontschubben, wordt verminderd door de
toepassing van gladde oppervlakken aan de
binnenzijde van de pomp.
De kans op een botsing van de vis en
de schoepen van de pomp kan worden
berekend met een botsingsmodel. In de
tabel is een vergelijking gemaakt tussen
modelberekeningen en metingen aan
diverse gemalen met verschillende typen
pompen. Gegeven de onzekerheden van
Bij de selectie van pompen voor een gemaal
spelen een aantal zaken een rol. In principe is
elk pomptype geschikt als gemalenpomp.
Door een juiste keuze voor de diameter en
het toerental te maken, is elk pomptype in
staat een bepaalde combinatie van capaciteit
en opvoerhoogte te leveren. Het blijkt dat
een keuze voor een radiale pomp leidt tot een
pomp met een grote afmeting en een laag
toerental, terwijl de keuze voor een axiaal
type een pomp levert met een kleine
afmeting en een hoog toerental. Mixed-flow
pompen zitten hier tussenin. Uit oogpunt van
kosten van de pomp (en het gemaal als
geheel) heeft een axiale pomp in veel
gevallen de voorkeur, omdat de kosten in
Afb. 2: Het verband tussen opvoerhoogte en tipsnelheid aan de inlaat van de pomp voor verschillende pomptypen en een breed werkgebied.
platform
het botsingsmodel komen de resultaten
verrassend goed overeen met de metingen.
Alleen gemalen Katwijk en Gouda laten een
groot verschil zien tussen modelberekeningen
en metingen. Een verklaring is dat het
snelheidsverschil laag is, waardoor botsingen
met de schoepen niet leiden tot schade.
In de tabel zijn ook onderzoeken
opgenomen naar de visvriendelijkheid van
twee Hidrostal pompen. Deze mixed-flow
pompen hebben één schoep met een
speciale kurketrekkervorm aan de inlaat.
Ook voor deze machines blijkt de visvriendelijkheid
goed beschreven te worden door
het botsingsmodel. De speciale schoepvorm
is mogelijk de reden dat tot relatief hoge
snelheden van zo’n 13 meter per seconde
weliswaar schade aan vissen ontstaat, maar
geen sterfte. Bij hogere snelheden wordt
de sterfte wederom voorspeld door het
botsingsmodel, waaruit blijkt dat Hidrostal
pompen hun visvriendelijke eigenschap te
grote mate worden bepaald door de afmeting
van de pomp. Er is echter een praktische
beperking: cavitatie. Om cavitatie te
voorkomen wordt de keuzevrijheid in
pomptype beperkt. Waar de grens ligt wordt
bepaald door de opvoerhoogte van het
gemaal. Voor opvoerhoogten tot ongeveer
drie meter zijn alle pomptypen toe te passen,
tot tien meter opvoerhoogte zijn radiale en
mixed-flow pompen te gebruiken, en bij nóg
hogere opvoerhoogten kunnen alleen radiale
pomptypen worden toegepast.
H 2O / 16 - 2010
31

danken hebben aan de combinatie van hoge
inlaatsnelheid, laag toerental en het feit dat
de pompen een gesloten waaier bezitten
met slechts één waaierschoep.
De selectie van pomptypen in een gemaal
is tot op heden meestal gebaseerd op een
kostenanalyse (zie kader). Minimalisatie
van kosten zal leiden tot de keuze voor een
pomp met minimale diameter en maximaal
toerental. Met een botsingsmodel kan
vervolgens worden geschat hoe groot de kans
is op schade aan vissen. De kans op botsingen
tussen vis en schoepen is hoger naarmate
de opvoerhoogte van een gemaal groter
is, omdat dit gepaard gaat met een hoger
toerental. Daarnaast is de kans ook groter in
axiale pompen dan in radiale pompen. De
reden is dat het toerental van axiale pompen
veel hoger is dan van radiale pompen. En
hoewel de diameter voor axiale pompen
kleiner is, is de tipsnelheid aan de inlaat van
axiale pompen toch aanzienlijk hoger dan van
vergelijkbare radiale pompen voor dezelfde
capaciteit en opvoerhoogte. De visvriendelijkheid
van een gemaal zou als gevolg van
deze conclusie verbeterd kunnen worden door
over te stappen op een pomp van een meer
mixed-flow of radiaal type. Deze pompen zijn
echter groter en daarom duurder.
De toepassing van Hidrostal pompen
voor gemalen valt onder een dergelijke
verbetering. De pompen zijn van het
mixed-flow type, al hebben ze in vergelijking
hiermee een nóg grotere buitendiameter,
omdat de waaier slechts één schoep bevat.
Een axiale waaier voorzien van een Hidrostalachtige
inlaat is minder zinvol, omdat het
toerental ongewijzigd hoog zal zijn, en zelfs
32 H 2O / 16 - 2010
verhoogd moet worden indien het aantal
schoepen wordt gereduceerd.
Conclusie
Gemalen die beschikken over snellopende,
compacte pompen zijn in het algemeen
weinig visvriendelijk. Dit geldt des te
sterker naarmate de opvoerhoogte van het
gemaal hoger is. De wens om de visvriendelijkheid
van snellopende pompen te
verbeteren kan in zijn algemeenheid alleen
worden gerealiseerd door vervanging van
de pompen door grotere, en dus duurdere,
varianten.
Het verdient uit oogpunt van kostenbeheersing
daarom aanbeveling om daar
waar aanpassing noodzakelijk is, zo weinig
mogelijk concessie te doen aan de pompselectie,
maar in plaats daarvan over te gaan
op een by-pass voor de vissen. Het maakt
het mogelijk dat voor het pompgedeelte van
het gemaal gekozen wordt voor de meest
compacte, goedkope en energiezuinige
pompen.
LITERATUUR
1) Cada G., C. Coutant en R. Whitney (1997).
Development of biological criteria for the design of
advanced hydropower turbines. DOE/ID-10578, U.S.
Department of Energy, Idaho, VS.
2) Coutant C. en R. Whitney (2000). Fish behavior in
relation to passage through hydropower turbines:
a review. Transactions of the American Fisheries
Society jaargang 129, pag. 351-380.
3) Abernethy C., B. Amidan en G. Cada (2001).
Laboratory studies of the effects of pressure and
dissolved gas supersaturation on turbine-passed
fish. Pacific Northwest National Laboratory 13470.
4) Abernethy C., B. Amidan en G. Cada (2002).
Simulated passage through a modified Kaplan
turbine pressure regime. A supplement to
laboratory studies of the effects of pressure and
dissolved gas supersaturation on turbine-passed
Fish. Pacific Northwest National Laboratory
13470-A.
5) Abernethy C., B. Amidan en G. Cada (2003).
Fish passage through a simulated horizontal
bulb turbine pressure regime: a supplement to
‘Laboratory studies of the effects of pressure and
dissolved gas supersaturation on turbine-passed
fish’. Pacific Northwest National Laboratory
13470-B.
6) Turnpenny A., D. Davis, J. Fleming en J. Davies
(1992). Experimental studies relating to the passage
of fish and shrimps through tidal power turbines.
National Power PLC, Hampshire, Engeland.
7) Nietzel D., M. Richmond, D. Dauble, R. Mueller,
R. Moursund, C. Abernethy, G. Guensch en G.
Cada (2000). Laboratory studies on the effects
on shear on fish: final report. DOE/ID-10822, U.S.
Department of Energy, Idaho, VS.
8) Sale M., G. Cada, B. Rinehart, G. Sommers, P.
Brookshier en J. Flynn (2000). Status of the US
Department of Energy’s Advanced Hydropower
Turbine Systems Program. DOE/ID-108013.
9) Harvey H. (1963). Pressure in the early life history
of sockeye salmon. Proefschrift University of British
Colombia, Vancouver, Canada.
10) Foye R. en M. Scott (1965). Effects of pressure on
survival of six species of fish. Transactions of the
American Fisheries Society jaargang 94, pag. 88-91.
11) Electric Power Research Institute (1987). Turbinerelated
fish mortality: review and evaluation of
studies. EPRI AP-5480. Project 2694-4.
12) STOWA (2010). Worden vissen in de maling
genomen? Brochure. Rapport 2010-21.

Martijn Tas, Vitens Watertechnologie
Kees van Beek, KWR Watercycle Research Institute
Rob Breedveld, Vitens Watertechnologie
René Kollen, Vitens Watertechnologie
Naar een verstoppingvrij
puttenveld Tull en ‘t Waal (V):
stand van zaken
Puttenveld Tull en ‘t Waal (Vitens Midden Nederland) heeft ernstig te lijden van
boorgatwand (of mechanische) putverstopping. Om deze verstopping tegen te
gaan, worden de putten sinds augustus 2005 regelmatig aan- en uitgeschakeld.
Het regelmatig putschakelen heeft tot een aanzienlijke verbetering geleid:
moesten de putten voordien iedere twee à vier jaar worden geregenereerd;
afgelopen vier jaar is slechts één put geregenereerd.
Om putverstopping te voorkomen
hebben wij bijna drie jaar
geleden in dit tijdschrift
aanbevolen putten dagelijks regelmatig aan
en uit te schakelen 1). Deze wijze van preventie
heeft betrekking op putten die gevoelig
zijn voor het optreden van boorgatwand
(of mechanische) verstopping. In Nederland
betreft dit putten die anoxisch (sulfaatreducerend)
grondwater onttrekken aan (semi-)
spanningspakketten.
Inmiddels wordt op puttenveld Tull en ‘t
Waal regelmatig putschakelen, met behulp
van een carrouselschakeling, ruim vier jaar
toegepast. Dit artikel beschrijft de stand
van zaken. De ervaringen zijn gunstig: was
het in het verleden noodzakelijk de putten
iedere twee à vier jaar te regenereren, in de
afgelopen vier jaar was het slechts nodig
om één put te regenereren. Vooraf zullen wij
Indeling van de putten in carrousels en groepen.
carrousel putten niveaugroepen reinwaterkelder
eerst de methode van putschakeling (carrouselschakeling)
in herinnering roepen 2) .
Carrousel putschakeling
Om tot een regelmatige afwisseling van
onttrekking en rust te komen zijn de putten
in een carrouselschakeling geplaatst (zie de
tabel).
De schakeling omvat vijf carrousels,
waarbinnen de putten rouleren. Alle putten
boven het actuele niveau in de reinwaterkelder
(de watervraag) zijn steeds in
bedrijf. Het niveau in de reinwaterkelder
komt overdag gewoonlijk overeen met
niveaugroep 4; niveaugroep 5 schakelt af
en toe bij, en de groepen 6 t/m 9 alleen bij
calamiteiten.
Binnen de carrousels schuiven alle putten
per drie uur kloktijd een plaats op; de put in
eerste positie sluit aan in derde positie, de
platform
put in tweede verschuift naar eerste positie
en de put in derde naar tweede positie. In het
schakelschema van Tabel 1 zullen in carrousel
1 en 5 dus regelmatig twee putten tegelijkertijd
in bedrijf zijn en dus zes uur draaien:
de in bedrijf zijnde eerste put schakelt uit en
schuift aan in de derde positie, de tweede
in bedrijf zijnde put schuift door naar de
eerste positie en blijft in bedrijf, en de derde
put schuift door naar de tweede positie en
komt in bedrijf (voor verdere details zie Van
der Wurf et al. 2) . Deze carrouselschakeling
is sinds augustus 2005 operationeel (voor
meer informatie over opzet en uitvoering van
schakelschema’s zie Raat 3) ).
Dit aantal is voor alle putten binnen één
carrousel nagenoeg identiek.
Omdat alle putten iedere drie uur rouleren,
kunnen verschillen in de mate van putschakelen
(gemiddelde duur van opeenvolgende
nummer 1 2 3 4 5 6 7 8 9
1* 20, 21, 22 X X X
2 24, 25, 26 X X X
3 23, 27, 28 X X X
4 29, 30, 31 X X X
5 33, 34, 35 X X X
NOTEN
* In oktober 2006 buiten bedrijf gesteld.
H 2O / 16 - 2010
33

perioden van onttrekking en van rust)
globaal worden weergegeven als verschillen
in aantallen draaiuren per maand (voor de
berekening van het aantal bedrijfsuren/
maand zie Van der Wurf et al. 2) ).
Uitvoering en verwerking van de
metingen
In alle putten van puttenveld Tull en ‘t
Waal zijn drukmeters gehangen. Omdat de
diameter van het waarnemingsfilter in de put
zelf te klein was, zijn deze meters gehangen
in het waarnemingsfilter in de omstorting.
Deze meters registreren ieder half uur de
druk en slaan deze in het geheugen op.
Op een aparte druk meter wordt ieder
half uur de barometerdruk geregistreerd
en opgeslagen. De opgeslagen waarden
worden regelmatig (eens per drie maanden)
uitgelezen.
De gemeten druk minus de barometerdruk is
gelijk aan de stijghoogte van het grondwater.
Bij alle putten kunnen in de druk twee
niveaus worden onderscheiden: een hoog
niveau representatief voor de situatie tijdens
rust, en een lager niveau representatief voor
de situatie tijdens bedrijf (zie afbeelding 1).
Als maat voor de afpomping wordt het
verschil in druk tussen twee opeenvolgende
waarnemingen gebruikt, indien dit verschil
groter is dan 100 cm:
Indien (p t=1 - p t=2) > 100 cm, dan is ∆s = p t=1 -
p t=2 = h t=1 - h t=2 + a t=1 - a t=2.
Hierin is ∆s de afpomping, p de druk, h de
stijghoogte, a de barometerdruk, alles in
cm H 2O, en t=1 en t=2 tijdstippen van twee
opeenvolgende metingen, met een pauze
van 30 minuten.
Omdat de barometerdruk niet altijd
beschikbaar is, is het verschil tussen beide
niveaus in druk gebruikt als maat voor de
afpomping in plaats van het verschil tussen
beide niveaus in stijghoogte. Luchtdrukverschillen
van meer dan 1 mbar (≈ 0,1 cm H 2O)
over een half uur komen zelden voor, zodat
de bijdrage van (a t=1 - a t=2 ) aan de afpomping
verwaarloosbaar is. Het rust- en het bedrijfsniveau
in afbeelding 1 vertonen beiden
34 H 2O / 16 - 2010
enige vergelijkbare variatie. Deze wordt
veroorzaakt door het al dan niet in bedrijf
zijn van omringende putten (onderlinge
beïnvloeding) en de variatie in volumestroom
tijdens onttrekking (alle putten leveren op
dezelfde verzamelleiding: de volumestroom
is groter indien de put als enige levert en
kleiner indien alle putten tegelijkertijd
leveren). Uit afbeelding 1 blijkt bovendien
dat het voor de variatie in drukhoogte tijdens
rust, op het oog, geen verschil maakt of de
put al dan niet in bedrijf is. Blijkbaar is na
schakelen, praktisch gesproken, binnen 30
minuten evenwicht in drukhoogte bereikt. Dit
wordt bevestigd door het nagenoeg afwezig
zijn van waarnemingen tussen beide niveaus.
Resultaten
Het effect van putschakelen op de
afpomping is onderzocht. De putten zijn
niet identiek: ze verschillen in filterlengte,
filterdiameter, boorgatdiameter, mate van
Afb. 2: Verloop van afpomping (linker as) en bedrijfsuren per maand (rechter as) van put 28.
Afb. 1: Verloop van de druk gemeten in put 28 (gemeten iedere twee uur). Tot 24 april 2006 beweegt de
ruststand zich tegen de bovengrens van het meetbereik van de drukopnemer, doch de invloed daarvan op de
berekende afpomping is verwaarloosbaar. Gegevens tussen 14 en 26 april en 17 en 29 mei 2006 ontbreken. De
put heeft niet gedraaid tussen 26 januari en 12 april 2007, 3 oktober en 9 november 2007, 12 december 2007 en
16 mei 2008 en na 3 februari 2009. Voor introductie van de carrouselschakeling op 17 augustus 2005 heeft de
put nauwelijks gedraaid.
ontwikkelen bij oplevering en mate van
verstopping, deeltjesconcentratie in het
(onttrokken) grondwater, capaciteit van
de onderwaterpomp, etc. Daardoor zal
iedere put anders reageren. Het effect van
verschillen in bedrijfsvoering op het verloop
van de afpomping wordt getoond aan de
hand van de putten 28 en 20 uit respectievelijk
carrousel 3 en 1, en het effect van
verschillen in putaanleg, etc. bij eenzelfde
bedrijfsvoering aan de hand van de putten
33, 34 en 35 (carrousel 5).
Carrousel 3: de putten 23, 27 en 28
Afbeelding 1 toont voor put 28 het verloop
van de geregistreerde drukken, waarbij het
hoge niveau de situatie tijdens rust weergeeft
en het lage niveau de situatie tijdens bedrijf.
Gelijktijdige onderbrekingen in het hoge en
in het lage niveau duiden op ontbrekende
gegevens. Onderbrekingen in het hoge
niveau, waar wel waarden voor het lage
niveau aanwezig zijn, duiden op continue
onttrekking. Omgekeerd, onderbrekingen in
het lage niveau, waar wel waarden voor het
hoge niveau aanwezig zijn, duiden op rust.
Het verschil tussen beide niveaus in
afbeelding 1 is gelijk aan de afpomping. Het
verloop van de afpomping is in afbeelding 2
weergegeven. Deze afbeelding toont tevens
het aantal bedrijfuren per maand als afgeleide
maat voor het regelmatig putschakelen.
Vergelijking van de afpomping met het aantal
bedrijfuren bevestigt dat de put regelmatig
lange perioden niet heeft gedraaid.
Afbeelding 2 laat zien dat de afpomping
langzaam afneemt bij gelijkblijvend aantal
bedrijfsuren per maand (ca 240), maar
nauwelijks reageert op de verminderde
intensiteit na 5 september 2007, en
vervolgens tot 4 november 2008 nagenoeg
constant blijft. Dit lijkt strijdig (verbetering
bij veel bedrijfsuren per maand, en geen
verbetering bij minder uren), maar de

Afb. 3: Verloop van afpomping (links) en van het aantal bedrijfuren per maand (rechts) van put 20. De put heeft
tussen 14 en 21 januari 2005 niet gedraaid. De resultaten van de metingen tussen 27 oktober en 1 december
2005, 7 en 16 februari 2006, 14 en 24 april 2006, 18 en 29 mei 2006 en na 20 juli 2006 ontbreken; vergelijk met
het aantal bedrijfuren/maand.
ruimte voor verbetering (= verkleining
van de afpomping) is beperkt: blijkbaar is
de afpomping bij oplevering bereikt, en
is verdere verbetering niet mogelijk. De
ruimte voor toename van de afpomping is
daarentegen nagenoeg onbeperkt. De snelle
toename van de afpomping na 4 november
2008 valt samen met een toename in het
aantal bedrijfuren naar circa 360 per maand.
Veranderingen in de af- of toename van de
afpomping vallen dus samen met veranderingen
in draaiuren per maand (en dus in
de duur van de opeenvolgende draai- en
rustperioden). Uit afbeelding 2 blijkt dat put
28 zonder te verstoppen 240 uur/maand (of
meer?) in bedrijf kan zijn, maar zeker geen
360 uur/maand.
Carrousel 1: de putten 20, 21 en 22
Afbeelding 3 toont het verloop van de
afpomping en van het aantal bedrijfsuren/
maand voor put 20.
Uit afbeelding 3 blijkt dat de afpomping
direct en sterk reageert op veranderingen
in bedrijfsvoering. De put verbetert vanaf
januari tot april 2005, maar daarna is het
aantal bedrijfsuren zodanig toegenomen dat
de afpomping weer toeneemt. Introductie
van de carrouselschakeling op 17 augustus
2005 gaat samen met een vermindering van
het aantal bedrijfuren en met een afname
van de afpomping. Door een geleidelijke
toename van het aantal bedrijfsuren na
november 2005 neemt ook de afpomping
weer toe. Ten slotte neemt door een abrupte
afname van het aantal bedrijfuren op 3 maart
2006 de afpomping weer drastisch af. Gezien
de afpomping (circa zes meter) is de put
behoorlijk verstopt, waardoor flinke reacties
op gunstiger en ongunstiger bedrijfsvoeringen
mogelijk zijn. Uit de afbeelding blijkt
dat deze put zonder te verstoppen 400 uur/
maand kan draaien.
Merk op dat de put in januari en februari
2005 bij een bedrijfstijd van 500 uur/maand
verbetert, en in januari en februari 2006 bij
een gelijke bedrijfstijd verslechtert. Blijkbaar
vormt het aantal bedrijfsuren per maand
geen goede definitie voor regelmatig
putschakelen.
Carrousel 5: de putten 33, 34 en 35
Afbeelding 4 toont het verloop van de
afpomping en van de bedrijfsvoering voor
put 33. Tussen 10 januari en 2 februari 2006 is
aan de put met wisselende capaciteit continu
onttrokken en tussen 30 juni en 17 juli 2007
intermitterend voor het schoonpompen na
regeneratie.
Op 10 januari 2006 is de onderwaterpomp
van circa 70 kubieke meter per uur in put
33 vervangen door een grotere pomp van
circa 100 kubieke meter. De afpomping
op 10 januari 2006 bedroeg circa 140 cm
en op 2 februari 2006 circa 270 cm. De
afpomping ten gevolge van het inhangen
van een grotere pomp komt overeen met
100/70*140 = 200 cm. De toename in de
platform
afpomping bedraagt 270 - 200 = 70 cm en
wordt veroorzaakt door het optreden van
putverstopping als gevolg van de voorafgaande
continue onttrekking. Het optreden
van verstopping komt ook tot uiting in een
afname van de specifieke volumestroom:
vooraf 70/1,40 = 50 kubieke meter per
uur per meter afpomping, en naderhand
100/2,70 = 37 kubieke meter, een afname van
(50-37)/50*100 procent = 26 procent.
Na 21 april 2006 neemt de afpomping
voortdurend langzaam toe, om na 17
november 2006 zeer sterk toe te nemen. Op
22 september en op 17 november 2006 zijn
veranderingen in de bedrijfsvoering/putschakeling
aangebracht. Deze intensivering in
bedrijfsvoering wordt weerspiegeld in een
toename van het aantal bedrijfsuren/maand
per oktober 2006.
Tussen 16 juni en 20 juli 2007 wordt de put
geregenereerd, voor regeneratie bedraagt
de specifieke volumestroom circa 100/5,10
= 19,6 kubieke meter per uur per meter
afpomping en erna 100/3,40 = 29,4 kubieke
meter. Omdat de verstopping zich op de
boorgatwand bevindt, zijn deze putten
lastig te regenereren. Bovendien was de
put ernstiger verstopt dan de helft van de
waarde van de oorspronkelijke specifieke
capaciteit, de uiterste aanbevolen waarde om
tot regeneratie over te gaan.
Na regeneratie wordt overgegaan op een
minder intensieve bedrijfsvoering. De
afpomping van de put blijft vervolgens
nagenoeg constant of neemt iets toe.
Blijkbaar is dit de maximale belasting (circa
240 uur/maand) die put 33 momenteel kan
trekken. De vermindering van de afpomping
nadat de put van 2 november 2008 tot 9
februari 2009 buiten bedrijf is geweest, is in
lijn met de verwachting.
Merk op dat de put van juli tot en met
september 2006 bij een bedrijfstijd van
160 uur/maand begint te verstoppen en
gedurende augustus 2007 tot november
2008 bij grotere bedrijfstijd vrijwel gelijk
blijft.
Afb. 4: Verloop van afpomping (links) en bedrijfsuren per maand (rechts) van put 33. Tot de introductie van de
carrouselschakeling op 17 augustus 2005 is de put regelmatig langere tijd continu in bedrijf en buiten bedrijf is
geweest; tussen 2 november 2008 en 29 januari 2009 is de put uit productie geweest.
H 2O / 16 - 2010
35

Afb. 5: Verloop van de afpomping (linker as) en van de bedrijfsintensiteit (rechter as) voor put 34. Tussen 20 april
en 8 juni 2005 en tussen 2 november 2008 en 29 januari 2009 heeft de put niet gedraaid.
Afbeelding 5 toont het verloop van de
afpomping en van de bedrijfsintensiteit voor
put 34. Op 8 januari 2006 is de onderwaterpomp
van circa 70 kubieke meter per uur
vervangen door een grotere pomp van circa
100 kubieke meter per uur, en is vervolgens
tot 3 februari 2006 met wisselende capaciteit
continu onttrokken. Voor deze continue
onttrekking bedroeg de afpomping circa 120
cm en erna circa 190 cm. De afpomping ten
gevolge van het inhangen van een grotere
pomp komt overeen met 100/70*120 =
170 cm. De toename in de afpomping ten
gevolge van de voorafgaande continue
onttrekking bedraagt dus circa 190 - 170 =
20 cm. Dit verschil komt ook tot uiting in de
specifieke volumestroom: voor de continue
onttrekking 70/1,20 = 58,3 kubieke meter per
uur per meter afpomping, en erna 100/1,90 =
52,6 kubieke meter per uur, een afname van
(58,3-52,6)/58,3*100% = 10%. De toename
in de afpomping wordt dus grotendeels
veroorzaakt door de aanwezigheid van een
grotere pomp en voor een klein deel door
het optreden van verstopping.
Uit afbeelding 5 blijkt dat de afpomping na
17 november 2006 langzaam toeneemt; de
put begint langzaam te verstoppen. Voor
die tijd was al op een intensievere bedrijfsvoering
overgegaan, zoals weerspiegeld in
een toename van het aantal bedrijfsuren
per maand. Blijkbaar reageert de afpomping
hier met enige vertraging op de verandering
in bedrijfsvoering. Dit was ook al bij put
33 het geval. De afpomping (verstopping)
blijft langzaam toenemen tot 5 december
2007, waarna deze gelijk blijft. Al op 15 juli
2007 was echter op een minder intensieve
bedrijfsvoering overgegaan.
De toename van de afpomping nadat de put
van 2 november 2008 tot 9 februari 2009
buiten bedrijf is geweest, wordt veroorzaakt
door het inhangen van een grotere pomp.
Afbeelding 6 toont het verloop van de
afpomping en van het aantal bedrijfsuren per
maand van put 35, behorend tot hetzelfde
carrousel als put 33 en put 34. In deze put is
regelmatig een andere pomp ingehangen,
36 H 2O / 16 - 2010
maar de afpomping blijft constant. Er is dus
geen sprake van putverstopping.
De verstoppingsnelheid van de putten 33, 34
en 35 is zeer verschillend; na overschrijding
van een (onbekende) grens verstopt put 33
snel, put 34 matig en put 35 niet. Dit aantal
is te klein om tot conclusies te komen, maar
de relatie met de duur van open staan van
het boorgat (op diepte) is frappant: put 33
stond 7 dagen open, put 34 4 dagen en put
35 0 dag. De kortere tijd van open staan
resulteerde ook in een hogere waarde van
de specifieke volumestroom na maximale
ontwikkeling 4) . Hierbij wordt voorbij gegaan
aan verschillen in filterlengte, capaciteit van
de onderwaterpomp, etc.
Conclusies en aanbevelingen
Uit de getoonde voorbeelden blijkt
duidelijk dat een relatie bestaat tussen
afpomping en bedrijfsvoering: boorgatwandverstopping
(mechanische
verstopping) is met gerichte bedrijfsvoering
(regelmatig putschakelen) te
voorkomen;
De meest ongunstige bedrijfsvoering
bestaat uit continue onttrekking (zie ook
Hoogendoorn et al. 5) ), zoals langdurige
pompproeven op (nieuwe) putten en
langdurig schoonpompen na regeneratie;
Daarom wordt aanbevolen na regeneratie
niet meer dan een half uur per dag
te onttrekken. Afhankelijk van het
toegevoegde volume (chemicaliën en)
ruwwater is periodieke onttrekking
waarschijnlijk ook voldoende om te komen
tot bacteriologisch betrouwbaar ruwwater;
Vaak (maar niet altijd) reageert een put
direct op een (nadelige of voordelige)
verandering in bedrijfsvoering met een
verandering (toename of afname) in de
afpomping. Blijkbaar was de bedrijfsvoering
in evenwicht, en sloeg de balans
na een verandering door;
Bij identieke bedrijfsvoering blijken
sommige putten wel te verstoppen en
andere niet. Het is daarom op voorhand
niet mogelijk aan te geven bij welke
bedrijfsvoering of belasting putverstopping
optreedt.
LITERATUUR
1) Van Beek K., R. Breedveld, M. Balemans en
G-J. Doedens (2007). Naar een verstoppingvrij
puttenveld Tull en ‘t Waal (3): putverstopping en
putschakelen. H 2O nr. 3, pag. 29-31.
2) Van der Wurf N., K. van Beek, R. Breedveld en
G-J. Doedens (2007). Naar een verstoppingvrij
puttenveld Tull en ‘t Waal (2): Carrousel
putschakelschema. H 2O nr. 2, pag. 51-53.
3) Raat K. (2009). Checklist schakelen. Tips en trucs
voor ontwerp en toepassing van schakelschema’s
voor mechanisch verstopte putten. KWR Watercycle
Research Institute. BTO 2009.046(s).
4) Breedveld R., K. van Beek en G-J. Doedens (2007).
Naar een verstoppingvrij puttenveld Tull en ‘t Waal
(1): pompputten van de toekomst? H 2O nr. 2, pag.
48-50.
5) Hoogendoorn J., J. van Paassen en J. Timmer (2005).
Hoe een goed producerend winveld onderuit kan
gaan. H 2O nr. 22, pag. 35-37.
Afb. 6: Verloop van de afpomping (linker as) en van de bedrijfsintensiteit (rechter as) voor put 35.

20 augustus, Amsterdam -
Day of the Deltas
internationale waterconferentie over
veiligheid.
Organisatie: Provincie Noord-Holland.
Informatie: (023) 514 34 25.
23-24 augustus, Amsterdam -
Cities of the future
congres over hoe steden van de toekomst
eruit zullen zien op het gebied van water.
Hoe gaan steden om met de gevolgen van
veranderingen in het klimaat?
Organisatie: Waternetwerk.
Informatie: www.waternetwerk.nl.
8 september, Almere -
Water, wonen, ruimte
congres over onder andere de rol van water
in gebiedsontwikkeling.
Organisatie: Elba Media.
Informatie: www.waterwonenenruimtecongres.nl.
9 september, Den Bosch -
‘s-Hertogenbosch, de
onoverwinnelijke moerasdraak
presentatie en bezichtiging van de projecten
Diezemonding en Hoogwater Den Bosch.
Organisatie: Vereniging voor Waterstaat en
Landinrichting
Informatie: (079) 342 84 09.
9 september, Goch (D.)/
Ottersum -
Natuurlijk grenswater
mini-symposium (deels op een boot via
de rivier de Niers) naar aanleiding van de
officiële opening van het Interreg-project
Natuurlijk grenswater, met aandacht voor
de ontwikkelingen in het waterbeheer in
Duitsland en Nederland en de grensoverschrijdende
samenwerking.
Organisatie: het Niersverband, het Schwalmverband
en de waterschappen Aa en Maas,
Peel en Maasvallei en Rivierenland.
16-17 september, Texel -
Biologische bemonstering
bijeenkomst naar aanleiding van het
verschijnen van het STOWA-handboek
Hydrobiologie voor monsternemers,
analisten en ecologen over de kwaliteit van
ecologische monitoring en het daadwerkelijk
bemonsteren van onder andere vis volgens
de voorschriften van het handboek.
Organisatie: CURNET.
Informatie: Sandra Broekhof (0182) 54 06 50.
18-19 september, diverse
locaties -
Dag van de Dijk
feestelijk gebeuren rond het thema
water(veiligheid) op dijken in de omgeving
van onder andere Tiel, Kampen, Zwolle,
Deventer, Rotterdam en op Schouwen-
Duiveland.
Organisatie: Rijkswaterstaat en de waterschappen.
Informatie: Eric Eggink (020) 496 90 30 of
www.dagvandedijk.nl.
22 september, Delft -
The right to water and water
rights in a changing world
colloquium ter gelegenheid van het 30-jarig
bestaan van UNESCO-IHE over het recht op
water. Informatie: www.hydrology.nl.
23 september, Amsterdam -
Groen in zicht
symposium over de waarde van stedelijk
groen en innovatieve toepassingen, met
aandacht voor water (onder meer een
bijdrage over intelligente systemen voor
waterbeheer en -retentie in stedelijke
gebieden).
Organisatie: HIC en VHG.
Informatie: www.hoveniersinfo.nl.
23 september, Harderwijk -
No-Dig
seminar rond methoden die reguliere graaftechnieken
bij aanleg, renovatie en vervanging
van de ondergrondse infrastructuur overbodig
(kunnen) maken. Op watergebied aandacht
voor een met behulp van sleufloze technieken
ontwikkelde innovatieve waterput voor drinkwaterwinning.
Organisatie: Nelis Infra.
Informatie: www.nelisinfra.nl.
24 september, Geijsteren -
Samen aan de slag met water en
klimaat
bestuurlijk symposium in het kader van
het Deltaplan Hoge Zandgronden, met
veldbezoek per fiets en bus en een boottocht
over de Maas.
Organisatie: ORG-ID en de waterschappen Aa
en Maas en Peel en Maasvallei.
Informatie: (030) 274 32 94.
28 september, Apeldoorn -
Warmte uit water
bijeenkomst over de winning van warmte
uit rioolwater en waterzuivering, met een
bezoek aan de rwzi van Apeldoorn en de
wijk Zuidbroek, die vanuit die zuivering van
warmte wordt voorzien.
Organisatie: Stichting Warmtenetwerk en
Waterschap Veluwe.
Informatie: (035) 683 88 33.
28 september, Den Haag -
Vierde dinsdag in september
jaarlijks evenement naar aanleiding van
Prinsjesdag waarop het kabinet zijn
waterbeleid presenteert, met reacties vanuit
de achterban.
Organisatie: Waternetwerk.
Informatie: www.waternetwerk.nl.
28 september-1 oktober,
Amsterdam -
HET Instrument/LiveLAB
technologiebeurs met 450 exposanten uit
onder andere de industriële automatisering
en laboratoriumtechnologie. LiveLAB staat in
het teken van wateronderzoek.
Organisatie: FHI.
Informatie: (033) 465 75 07 of
www.hetinstrument.nl.
agenda
29 september-2 oktober,
Rotterdam -
Deltas in times of climate change
internationale conferentie over de actuele
ontwikkelingen op het gebied van wetenschappelijk
onderzoek naar klimaatverandering
en adaptatie, met de presentatie
van de Delta Alliance die de samenwerking
tussen de grote steden in deltagebieden
moet opbouwen.
Organisatie: Gemeente Rotterdam,
Co-operative Programme on Water and
Climate (CPWC) en de kennisprogramma’s op
het gebied van het klimaat.
Informatie: www.climatedeltaconference.org.
29 september, Spijkenisse -
Industrieel Water
achtste editie van dit congres, waar onder
meer de toekomst van de waterketen,
de eerste resultaten van de Waterwet en
energiezuinige membraanzuivering aan de
orde komt, met aan het eind van de dag een
excursie naar de demiwater-installatie van
Evides in de Botlek.
Organisatie: Euroforum.
Informatie: www.euroforum.nl/industrieelwater.
5 oktober, Rotterdam -
Waterbouw
congres over waterbouw in relatie tot onder
meer projectontwikkeling, energie, en milieutechnologie,
met naast sprekers een kennis-
en een praktijkforum.
Organisatie: Management Producties.
Informatie: www.managementproducties.com.
6 oktober, Driebergen -
De florerende klimaatneutrale
stad
conferentie voor bestuurders en beslissers
over de omslag in het denken die nodig is om
een klimaatneutrale stad te ontwikkelen die
zichzelf financiert, met ook de uitreiking van
de Groene Parel Award 2010.
Organisatie: Blomberg Instituut.
Informatie: www.blomberginstituut.nl.
6-8 oktober, Rotterdam -
Environmental sediment
dredging and processing
conferentie en beurs over baggeren,
baggerstort, -behandeling en -hergebruik.
Organisatie: REUSED sediment remediation.
Informatie: www.reused.nl.
18-19 oktober, Leeuwarden -
Wetsus
congres waarop Herman Wijffels (voormalig
voorzitter Rabobank en SER), H. Hendriks
(CEO Philips) en M. Kropff (rector magnificus
Wageningen Universiteit) spreken vanuit een
watertechnologische invalshoek over het
belang van kennisclusters in een mondialiserende
wereld. Op de tweede dag komen de
internationale wetenschappelijke ontwikkelingen
op het gebied van watertechnologie
aan bod.
Organisatie: Wetsus.
Informatie: www.wetsus.nl.
H 2O / 16 - 2010
37

handel & industrie
Nieuw transmitterplatform
voor
analysemetingen
Endress+Hauser uit Naarden heeft
wereldwijd het nieuwe transmitterplatform
voor analysemetingen
uitgebracht. De Liquiline
CM442-transmitter met bijbehorende
analysesensoren is al beschikbaar
voor één of twee kanalen. Eind
dit jaar is het apparaat ook in een
8-kanaalsuitvoering beschikbaar. Het
2-kanaals multiparameterplatform is
volledig modulair uit te breiden naar
acht kanalen.
De robuuste inductieve indicator, die volledig
ongevoelig is voor invloeden van buitenaf
zoals vocht, en het digitale communicatieprotocol
garanderen betrouwbaarheid en
effectieve gegevensoverdracht. Gebruikers
zijn niet gebonden aan sensoren van
Endress+Hauser.
Voor meer informatie: Bart Küpers (035) 695 87 81.
Monitoringseenheid
voor
pompen
KSB Nederland heeft een
economische monitoringseenheid
voor pompen op de markt gebracht.
De PumpMeter omvat drukopnemers
en een meet- en analyse-eenheid,
die op de pomp is bevestigd. Het
apparaat registreert de zuig-, eind- en
verschildruk en opvoerhoogte.
De verkregen bedrijfsgegevens worden
door PumpMeter voortdurend geanalyseerd
en ‘vertaald’ naar een belastingsprofiel
dat de gebruiker er op wijst of hij door
toepassing van een toerentalregeling of
door andere maatregelen al dan niet energie
kan besparen. Het apparaat is af fabriek
op de pomp gemonteerd en kan daardoor
eenvoudig in bedrijf worden genomen.
Gemeten en berekende waarden worden
afwisselend weergegeven op een overzichtelijk
scherm. In een grafiek wordt de
De nieuwe, economische monitoringseenheid van
KSB voor pompen.
38 H 2O / 16 - 2010
gebruiker het bereik getoond, waarin de
pomp op een bepaald moment werkt. Zo
ziet de pompgebruiker in één oogopslag of
in een bepaald geval de beschikbaarheid
van de pomp in gevaar komt en of de pomp
efficiënt en dus kostenbesparend werkt.
Omdat de bedrijfsparameters van de pomp
continu worden getoond, vereenvoudigt
met PumpMeter ook de inbedrijfname
van de pomp en de (eventueel achteraf
gemonteerde) toerentalregeling.
PumpMeter vervangt de manometer
voor en na de pomp, de druktransmitter
voor besturing, regeling en aanvullende
monitoringvoorzieningen. Met behulp van
gestandaardiseerde interfaces kunnen de
meetgegevens ook beschikbaar worden
gemaakt op de PC en op overkoepelende
regelsystemen.
Voor meer informatie: (020) 407 98 00.
‘Intelligent
spoelen’ voor
behoud drinkwaterkwaliteit
Na succesvolle projecten met de
Smartloop inlinertechniek voor warm
tapwater komt Viega Nederland nu
met een oplossing voor het koud
en kwalitatief goed houden van
drinkwater. Viega Hygiene+ leent
zich bij uitstek voor gebouwen met
onregelmatig gebruik van drinkwaterleidingen,
zoals verzorgingstehuizen,
ziekenhuizen en hotels.
Opmerkelijk is dat het systeem ook
een daling van investerings- en
bedrijfskosten tot gevolg heeft.
Middels een speciale bedieningsplaat, die is
uitgevoerd met geïntegreerde besturing en
programmeerbare elektronica, zijn spoelintervallen
(een- tot driemaal per week) en de
gewenste spoelhoeveelheid (drie tot negen
liter) per ruimte instelbaar. Het programmeren
verloopt eenvoudig door een magneetsleutel
voor de bedieningsplaat te houden.
De bedieningsplaat registreert elke
handmatige bediening van het toilet
of urinoir en berekent vervolgens het
ingestelde tijdinterval automatisch opnieuw.
Er wordt niet meer dan nodig is gespoeld om
het risico op de vorming van ziektekiemen
te voorkomen. Dat bespaart water en zorgt
voor een daling van de bedrijfskosten. Naast
het automatische spoelsysteem introduceert
Viega een speciale functie van het planninginstrument
Viptool Piping. De software
ondersteunt de gebruiker met berekeningen
van leidingen en advies over de plaatsing van
de tappunten en monstertappunten én met
tal van visualisaties. De hydraulische verhoudingen
in de drinkwaterinstallatie worden
berekend met reële weerstandscoëfficiënten,
Dubbele muurplaten voor de doorvoer van leidingen
van tappunt naar tappunt
zodat de gebruiker direct inzicht heeft in de
besparingsmogelijkheden.
Voor meer informatie: Carl-Jan Jongen
(035) 538 04 42.
Nederlandse
distributeur
Dragflow
dompelpompen
Eekels Pompen uit Barendrecht is
sinds enkele maanden de distributeur
in Nederland van slijtvaste Dragflowdompelpompen
met woelkop.
De dompelpompen van Dragflow behoren
tot het type dat vooral wordt ingezet in
zoet en zout water, maar ook toepasbaar is
in elke andere situatie waarin het nodig is
grote volumes water met een hoog gehalte
aan vaste en schurende bestanddelen - zoals
modder, slib, zand, kiezel en steenslag - te
verpompen.
Voor meer informatie: (0180) 69 69 69.
Eén van de drie dompelpompen van Dragflow die
Eekels distribueert.

handel & industrie
Nieuw transmitterplatform
voor
analysemetingen
Endress+Hauser uit Naarden heeft
wereldwijd het nieuwe transmitterplatform
voor analysemetingen
uitgebracht. De Liquiline
CM442-transmitter met bijbehorende
analysesensoren is al beschikbaar
voor één of twee kanalen. Eind
dit jaar is het apparaat ook in een
8-kanaalsuitvoering beschikbaar. Het
2-kanaals multiparameterplatform is
volledig modulair uit te breiden naar
acht kanalen.
De robuuste inductieve indicator, die volledig
ongevoelig is voor invloeden van buitenaf
zoals vocht, en het digitale communicatieprotocol
garanderen betrouwbaarheid en
effectieve gegevensoverdracht. Gebruikers
zijn niet gebonden aan sensoren van
Endress+Hauser.
Voor meer informatie: Bart Küpers (035) 695 87 81.
Monitoringseenheid
voor
pompen
KSB Nederland heeft een
economische monitoringseenheid
voor pompen op de markt gebracht.
De PumpMeter omvat drukopnemers
en een meet- en analyse-eenheid,
die op de pomp is bevestigd. Het
apparaat registreert de zuig-, eind- en
verschildruk en opvoerhoogte.
De verkregen bedrijfsgegevens worden
door PumpMeter voortdurend geanalyseerd
en ‘vertaald’ naar een belastingsprofiel
dat de gebruiker er op wijst of hij door
toepassing van een toerentalregeling of
door andere maatregelen al dan niet energie
kan besparen. Het apparaat is af fabriek
op de pomp gemonteerd en kan daardoor
eenvoudig in bedrijf worden genomen.
Gemeten en berekende waarden worden
afwisselend weergegeven op een overzichtelijk
scherm. In een grafiek wordt de
De nieuwe, economische monitoringseenheid van
KSB voor pompen.
38 H 2O / 16 - 2010
gebruiker het bereik getoond, waarin de
pomp op een bepaald moment werkt. Zo
ziet de pompgebruiker in één oogopslag of
in een bepaald geval de beschikbaarheid
van de pomp in gevaar komt en of de pomp
efficiënt en dus kostenbesparend werkt.
Omdat de bedrijfsparameters van de pomp
continu worden getoond, vereenvoudigt
met PumpMeter ook de inbedrijfname
van de pomp en de (eventueel achteraf
gemonteerde) toerentalregeling.
PumpMeter vervangt de manometer
voor en na de pomp, de druktransmitter
voor besturing, regeling en aanvullende
monitoringvoorzieningen. Met behulp van
gestandaardiseerde interfaces kunnen de
meetgegevens ook beschikbaar worden
gemaakt op de PC en op overkoepelende
regelsystemen.
Voor meer informatie: (020) 407 98 00.
‘Intelligent
spoelen’ voor
behoud drinkwaterkwaliteit
Na succesvolle projecten met de
Smartloop inlinertechniek voor warm
tapwater komt Viega Nederland nu
met een oplossing voor het koud
en kwalitatief goed houden van
drinkwater. Viega Hygiene+ leent
zich bij uitstek voor gebouwen met
onregelmatig gebruik van drinkwaterleidingen,
zoals verzorgingstehuizen,
ziekenhuizen en hotels.
Opmerkelijk is dat het systeem ook
een daling van investerings- en
bedrijfskosten tot gevolg heeft.
Middels een speciale bedieningsplaat, die is
uitgevoerd met geïntegreerde besturing en
programmeerbare elektronica, zijn spoelintervallen
(een- tot driemaal per week) en de
gewenste spoelhoeveelheid (drie tot negen
liter) per ruimte instelbaar. Het programmeren
verloopt eenvoudig door een magneetsleutel
voor de bedieningsplaat te houden.
De bedieningsplaat registreert elke
handmatige bediening van het toilet
of urinoir en berekent vervolgens het
ingestelde tijdinterval automatisch opnieuw.
Er wordt niet meer dan nodig is gespoeld om
het risico op de vorming van ziektekiemen
te voorkomen. Dat bespaart water en zorgt
voor een daling van de bedrijfskosten. Naast
het automatische spoelsysteem introduceert
Viega een speciale functie van het planninginstrument
Viptool Piping. De software
ondersteunt de gebruiker met berekeningen
van leidingen en advies over de plaatsing van
de tappunten en monstertappunten én met
tal van visualisaties. De hydraulische verhoudingen
in de drinkwaterinstallatie worden
berekend met reële weerstandscoëfficiënten,
Dubbele muurplaten voor de doorvoer van leidingen
van tappunt naar tappunt
zodat de gebruiker direct inzicht heeft in de
besparingsmogelijkheden.
Voor meer informatie: Carl-Jan Jongen
(035) 538 04 42.
Nederlandse
distributeur
Dragflow
dompelpompen
Eekels Pompen uit Barendrecht is
sinds enkele maanden de distributeur
in Nederland van slijtvaste Dragflowdompelpompen
met woelkop.
De dompelpompen van Dragflow behoren
tot het type dat vooral wordt ingezet in
zoet en zout water, maar ook toepasbaar is
in elke andere situatie waarin het nodig is
grote volumes water met een hoog gehalte
aan vaste en schurende bestanddelen - zoals
modder, slib, zand, kiezel en steenslag - te
verpompen.
Voor meer informatie: (0180) 69 69 69.
Eén van de drie dompelpompen van Dragflow die
Eekels distribueert.

SLAGERIJ VAN KAMPEN
WOENSDAG 29 SEPTEMBER
LOÏS LANE
DINSDAG 28 SEPTEMBER
BIG BLACK & BEAUTIFUL
DONDERDAG 30 SEPTEMBER
AMSTERDAM AM
RAI