Het versierde lichaam v2 - KMKG

INHOUDSTAFEL
I. Het lichaam als canvas p. 3
a) Lichaamsbeschildering p. 3
• Pintadera p. 4
• Annatto en genipa p. 6
• Henna p. 9
• Kohl p. 11
• Harkoes p. 12
• Een blanke teint p. 13
b) De tatoeage p. 15
• Tatoeage in de praktijk p. 15
• Rol van de tatoeage p. 20
• Horimono en Ayyasa p. 24
II. Haartooi p. 28
De kunst van het kapsel in China en Japan p. 30
III. Het lichaam als sculptuur p. 34
a) Het vervormde lichaam p. 34
b) Het doorboorde lichaam p. 39
IV. Lichaamstooi p. 47
a) Het geïdealiseerde lichaam p. 47
b) Symbool van macht en identiteit p. 51
c) Rituele en beschermende functie p. 59
d) Machtssymbool p. 68
1

V. Het geparfumeerde lichaam p. 70
Glossarium p. 77
Bibliografie p. 79
2

Overal waar de mens wil bekendmaken tot welke samenleving
of groep hij behoort, is lichaamstooi overduidelijk aanwezig.
Dit fenomeen is zowel waar te nemen in de Afrikaanse jungle
en savanne als in het Amazonewoud of op de Aziatische
hoogvlakten. Opschik ritmeert de levensfases, begeleidt
geboorten, begrafenissen en huwelijken, onthult
bloedverwantschap en rijkdom, verheerlijkt viriliteit en
vrouwelijkheid, beklemtoont of corrigeert schoonheid en
bezingt de plaats van de mens in de kosmos en zijn band met
de geesten. Het lichaam openbaart zich als een volwaardige,
uitermate veelzijdige en streng gereglementeerde taal.
I. HET LICHAAM ALS CANVAS
a) Lichaamsbeschildering
‘Een onbeschilderd lichaam is een dwaas lichaam. Een mens
ben je pas als je gemarkeerd bent’ beweren de Caduveoindianen,
een door Lévi-Strauss in Tristes tropiques
beschreven Braziliaanse volksstam. Het zijn evenwel de
Amerikaanse indianen die de lichaamsverfraaiing tot een nooit
geziene bloei brachten. Het gebruik is overigens oeroud.
Beeldjes en wandschilderingen uit Midden- en Zuid-Amerika
tonen aan dat lichaamsbeschildering de allereerste vorm van
opschik was. Zowel de lichamen en gezichten van stervelingen
als van godheden zijn bedekt met geometrische of
naturalistische motieven. Het kleurenpalet beperkt zich
voornamelijk tot rood oker of hematiet (zelfs cinnaber), witte
porseleinaarde of zwartsel.
3

Zegels in terracotta, de zogenaamde pintadera, worden in
Midden-Amerika sinds 1500 v.Chr. gebruikt om tekeningen
over te brengen op weefsels, op recipiënten of op de huid. Ten
tijde van de Azteken (1325-1521 n.Chr.) kenden ze een groot
succes en speelden ze waarschijnlijk een belangrijke rol
tijdens de rituele plechtigheden. Sommige zegels zijn
cilindervormig en worden over de huid gerold, andere zijn
rechthoekig. Deze laatste zijn voorzien van een knop op de
achterzijde en fungeren als tampon.
Dit eerste rechthoekige exemplaar vertoont een ingesneden
geometrische versiering: spiraalmotieven wisselen af met
gekartelde geometrische patronen. De tekening is regelmatig
en nauwkeurig. Heel verschillend is de tweede stempel met de
voorstelling van twee apen aan weerszijden van een centraal
motief dat een scepter voorstelt, de zogenaamde chicahuatzli,
gevormd door een schijf en twee getande pijlen. De verwijzing
naar Ehecatl, god van de vruchtbaarheid en van de wind, is
duidelijk: door zijn vorm evoceert de centrale scepter de
zonnestralen die de aarde vruchtbaar maken, terwijl de aap in
verband staat met de wind omwille van zijn verbluffende
lenigheid, zijn hyperactiviteit en zijn voortdurend slingeren
tussen de boomtakken.
Pintadera
Aardewerk
Azteeks, Mexico
1325-1521 n. Chr.
L: 8,8 cm; b: 4 cm
Inv. AAM.48.26.157
4

Pintadera
Aardewerk
Azteeks, Mexico
1325-1521 n. Chr.
L: 8,7 cm ; b: 4,7 cm
Inv. AAM 4118
In het woud van Centraal-Brazilië leven de scheppers van de
fraaiste en meest ongebruikelijke lichaamsversieringen. Deze
prachtige beschilderingen, sieraden en pluimenornamenten
verschaffen informatie over iemands sociale positie, geslacht,
leeftijd en gevoelsleven.
5

Het leven van de Kayapo is ingedeeld in verschillende
leeftijdsklassen waarbinnen welbepaalde sociale regels en
tooien van toepassing zijn. De zuigelingen behoren tot de
leeftijdsklasse van de ‘Kleine personen’ en zijn het
weelderigst getooid. Enkele dagen na de geboorte doorboort
de vader de oren en de onderlip van zijn kind (als het om een
jongen gaat) en brengt er houten versieringen in aan die zullen
‘meegroeien’. Rond de armen, de enkels en de knieën van de
zuigeling bevestigt de moeder stroken rode katoen die ze
tijdens de groei regelmatig vervangt. Met behulp van een fijn
palmstokje tekent ze complexe lineaire motieven op het
kinderlichaam.
Op 3- of 4-jarige leeftijd gaat het kind over naar een andere
leeftijdsklasse, de categorie van Zij die op het punt staan
binnen te treden in het mannenhuis. De kindertooien worden
weggenomen, de haren kortgeknipt en de beschilderingen tot
een minimum beperkt. Op 8-jarige leeftijd verlaat de jongen
zijn familie om te worden opgenomen in het mannenhuis in
het hart van het dorp. Vanaf dan zijn de mannen belast met het
aanbrengen van de lichaamsbeschilderingen. Eens in de
puberteit ontvangt de jongen zijn eerste peniskoker en
lipschijf. Dan mag hij ook zijn haar laten groeien. Voor de
Kayapo staat de haardos immers in verband met seksuele
potentie, terwijl de peniskoker en de lipschijf fysieke rijpheid
symboliseren.
Wanneer hij zelf vader wordt, krijgt de jongeman toegang tot
de klasse van de Vader .Vanaf dan draagt hij een grote
lipschijf waarvan de afmeting in verhouding staat tot zijn
talent als redenaar, en neemt hij zijn intrek in zijn eigen
woning.
6

De Kayapo beschilderen hun lichaam met rode, zwarte en
witte pigmenten van plantaardige en minerale oorsprong. De
rode kleur of annatto winnen genipa ze uit de zaden van de
Bixa Orellana-boom. De zwarte kleur of is afkomstig van de
vrucht van de Genipa Americana-boom of van houtskool,
terwijl klei voor de witte kleur zorgt.
De kleur is afhankelijk van de te beschilderen lichaamsdelen.
Zo wordt rood aangebracht op de ledematen, op het gezicht,
op de voorarmen en handen, boven de knie en op de voeten:
deze kleur symboliseert energie, gezondheid en snelheid.
Zwart is altijd bestemd voor de romp en voor de bovenste
delen van de ledematen, maar wordt soms ook op de wangen
en op het voorhoofd aangebracht: deze kleur staat in verband
met het inwendige biologische functioneren van de mens,
wijst op maatschappelijke aanpassing en verbindt het individu
met de samenleving. Wit is de kleur van de geesten en duikt
enkel op in het kader van uitzonderlijke rituelen.
Kayapo-lichaamsbeschilderingen
Jabiru Prod ©, Serge Guiraud
7

De lichaamsbeschilderingen bij de Shuar-indianen zijn
opzienbarend. Het zijn vingerschilderingen met genipa, een
kleurstof die enkele uren na het aanbrengen diepzwart kleurt
en pas vervaagt na een tiental dagen. Deze beschilderingen
zijn voorbehouden aan mannen en bestaan uit zwarte stroken
die dwars over het gelaat, de romp en de armen lopen.
Beschilderingen met genipa zijn gelinkt aan de wereld van de
krijgers en roemen hun lichaamskracht en macht. Ze
transformeren het individu in een onoverwinnelijk wezen.
Lichaamsbeschilderingen beschermen de mens ook tegen het
boze oog en tegen ziekte. Zo wordt het slachtoffer van een
slangenbeet bedekt met kronkelige motieven die verwijzen
naar de huid van het dier.
Ten slotte werkt de rode kleur, aangebracht op het gelaat van
mannen en vrouwen, als een doeltreffende liefdesdrank die de
verleidingskracht vergroot.
Geschilderde Jivaro-motieven
Tekeningen van I. Hodiaumont
8

Henna wordt sinds mensenheugenis als lichaamsverfraaiing
gebruikt door vrouwen van India tot de Maghreb. Deze
paradijsplant speelt een hoofdrol bij alle belangrijke
levensmomenten, van geboorte tot overlijden. In Mauritanië
doet het verhaal de ronde dat deze plant lang geleden speciaal
voor de dochter van Mohammed bloeide en dat zij de eerste
vrouw was die haar lichaam met deze rode kleurstof
verfraaide.
De hennaplant is een in warme streken gedijende struik met
dicht gebladerte. De witte en geurige bloemen vormen de
basis voor oliën en parfum, terwijl de gedroogde,
fijngestampte en vermalen bladeren een pigment afscheiden
dat geschikt is voor de tijdelijke kleuring van nagels, vingers,
tenen, handpalmen en voetzolen. Het kleurenpalet varieert van
rood tot geel. Henna speelt niet enkel een rol bij de opsmuk en
als schoonheidsproduct, maar wordt in de eerste plaats
aangewend als bescherming tegen schadelijke krachten,
ziekten en het boze oog. Henna maakt tevens het contact
mogelijk met de bovennatuurlijke wereld. Bovendien is de
roodachtige weerschijn een teken van vreugde en voorspoed.
Jonge moeders smeken bescherming af wanneer ze met henna
de naam van Allah op het voorhoofd van hun pasgeborene
schrijven en geloven dat deze substantie alle gevaar doet
wijken.
Henna kan evenwel ook tegelijk fungeren als opschik, als
bescherming en als lichaamsbedekking. Zo versiert een jonge
bruid haar handen en voeten met prachtige arabesken die haar
mooier maken, voor baraka* zorgen en de boze geesten
verjagen.
9

In Algerije brengt de toekomstige bruid, aan de vooravond van
haar huwelijk, een feestavond door in het gezelschap van de
vrouwen van beide families. Terwijl de vrouwen zingen,
brengt een oudere vrouw de henna aan. Dan wordt de schaal
die de kleurstof bevatte, begraven om de jonge bruid te
beschermen tegen boze geesten. Eertijds brachten de vrouwen
de tekeningen aan met een fijn stokje. Vandaag geven ze de
voorkeur aan een injectiespuit die een verbazingwekkende
nauwkeurigheid mogelijk maakt. Nadat de versiering droog is,
deppen ze het motief voorzichtig met een in citroensap, look,
peper en suiker gedrenkt doekje. Pas de volgende dag wordt
de henna met olijfolie verwijderd.
Henna is ook bijzonder geapprecieerd als
schoonheidsverzorging. Gewoonlijk wordt de kleurstof op het
gelaat en de ledematen aangebracht in de vorm van een pasta
van henna, vloeibare boter en saffraan. Dit aftreksel zuivert de
huid en zorgt voor een heldere en stralende teint. Door aan dit
mengsel een stukje met indigo gekleurde voile toe te voegen,
krijgt het behandelde gelaat een bijzonder geapprecieerde
subtiele blauwachtige weerschijn.
Henna-motieven
10

In heel Noord-Afrika en in het Nabije Oosten is kohl het
meest verspreide ogenzwart. Deze kleurstof, aanvankelijk op
basis van antimonium, wordt doorheen de tijd gebruikt om de
ogen te verzorgen en te beschermen tegen uitdroging, irritatie,
en tegen de felle zon. De belangrijkste troef is echter dat kohl
de blik intensifieert. Dit vergroot de aantrekkingskracht en
verzekert een doeltreffende bescherming tegen boze geesten.
In India worden de ogen van kinderen van bij de geboorte
opgemaakt om hen te helpen schadelijke geesten af te weren.
Deze kunstmatige veroudering zorgt er ook voor dat ze minder
op een kwetsbare pasgeborene lijken.
Het kohlflesje en het houten applicatiestaafje zijn heel
eenvoudig van vorm: de flacon is cilindrisch en loopt uit op
een smalle hals. Over de hele oppervlakte zijn kleine
ruitvormige en driehoekige motieven uitgespaard. De basis
van het voorwerp vertoont een dubbele, diep in het hout
uitgesneden band.
Kohlflacon en
applicatiestaafje
Hout
Marokko
19 de -20 ste eeuw
L: 13,3 cm; d (basis): 4,5 cm
Privéverzameling
11

Harkoes resulteert uit de verbranding van allerlei substanties
zoals zemelen, geroosterde gerst, galnoot* van de tamarisk*,
kruidnagel en warm in olie opgelost zwartsel. Een hol
hoorntje doet dienst voor de bewaring ervan. De kleurstof
dient in de eerste plaats om geëpileerde wenkbrauwen bij te
tekenen, maar vrouwen gebruiken ze ook om met behulp van
een dun twijgje puntjes, kruisjes of V’s op het voorhoofd en
op de wangen aan te brengen.
Arabisch meisje met
wenkbrauwen aangezet met
harkoes
Briefkaart
Begin 20 ste eeuw
H: 14,7 cm; b: 9,9 cm
Inv. IS 2004.1.2
12

Eeuwenlang stond een blanke teint synoniem voor welstand.
Enkel de bemiddelde klasse kon zich immers het nietsdoen
permitteren en zich beschutten tegen de zon.
Vanaf de 8 ste eeuw aspireren de Japanse hofdames een
porseleinen huid. Ze hogen het bleke, etherische gelaat op met
enkele kleuren: de geëpileerde wenkbrauwen worden hoger
aangegeven met een pasta op basis van kastanjeschil,
steenkool, goudpoeder, zwartsel en sesamolie. De
roodgekleurde mond is zo klein mogelijk. De hofdames
gebruiken twee poedersoorten om de huid te bleken, de ene op
basis van lood, de andere op basis van kwik. Zwartgelakte
tanden distingeren jonge meisjes van gehuwde vrouwen. Later
rehabiliteren de gezelschapdames of geishas dit
schoonheidsideaal en bedekken ze gelaat en hals met witte
opmaak. De als buitengewoon erotisch beschouwde
vrouwennek is versierd met twee puntvormige verlengingen
van de witte opmaak, alsof de nek zichtbaar is tussen twee
lichtjes gespreide vingers.
Utamaro
Rivaliserende schoonheden:
de courtisane Takigawa
Prent
1795
Inv. 219
13

In India versieren gehuwde vrouwen hun voorhoofd met een
rood punt, de zogenaamde bindi of tilak. De kleur van dit punt
symboliseert geluk en voorspoed, en maakt van de echtgenote
de behoedster van het huiselijk welzijn. Rode sandel*-pasta
zorgt voor de rode kleur.
Ook de hindoes vereren hun godheden door een goddelijk
teken of tilaka, op het voorhoofd aan te brengen. De
volgelingen van Visjnoe dragen een V-vormig embleem met
een dwarse streep als symbool voor de verschillende fases van
de reis van god in het universum. De aanbidders van Shiva
geven de voorkeur aan drie horizontale witte lijnen
gecombineerd met rode punten, een verwijzing naar de drie
ogen van de godheid.
Het bindi-recipiënt is amandelvormig. Het openschuivende
deksel is versierd met een floraal motief in reliëf. Aan de
binnenzijde zijn vijf vakjes van verschillende afmetingen
uitgespaard rondom een centraal spiegeltje. Het
museumexemplaar vertoont nog sporen van de ooit in het
doosje bewaarde kostbare rode substantie.
Doosje voor make-up
Hout en pigment
India
20 ste eeuw
L: 16 cm; b: 9,5 cm
Privéverzameling
14

) De tatoeage
Mannen en vrouwen onderwerpen zich sinds mensenheugenis
aan vreemde gebruiken gericht op de onomkeerbare
transformatie van het lichaam: tatoeage (van het Polynesische
woord tatoo, tekening) en scarificatie.
Beide technieken wijzigen het huidweefsel, op definitieve,
maar verschillende wijze. Bij tatoeage worden door lichte
percussie gekleurde pigmenten aangebracht in de huid.
Scarificatie bestaat uit het maken van diepe insnijdingen in de
opperhuid. Er zijn echter ook nog andere verschillen. Zo
veroorzaken scarificaties op een donkere huid een spel van
verhevenheden en inzinkingen. Tatoeages zijn daarentegen
geschikter voor een bleke huid omwille van de
contrastwerking.
Tatoeage in de praktijk
De meest gangbare techniek voor het inbrengen van kleurstof
in de huid is de injectienaald: een traditioneel scherp
uitlopend instrument zoals een houten of metalen naald, een
plantaardige doorn, een visgraat of visschub, een haaientand.
Door herhaalde hamering op het heft van het instrument,
doorboort de punt de huid.
In Zuidoost-Azië gebruikt de tatoeëerder een lange messing
naald voorzien van een tegengewicht waarop een
angstaanjagende mythologische figuur met puntige tanden de
boze krachten afweert.
De door de punt gemaakte gaatjes vormen geen aanhoudende
lijn zodat de tatoeage uit stippen bestaat.
15

Tatoeërnaald met tegengewicht
Messing
Myanmar
19 de -20 ste eeuw
L: 51,3 cm
Privéverzameling
De tatoeëerder bereidt het pigment op basis van dierlijke
stoffen (tot poeder vermalen cochenilleluis* in Nieuw-
Zeeland, plantaardige substanties (ti*-bladeren en verbrand
suikerriet op het Paaseiland, gebrande Aleuritesnoten* op de
Markiezen). Deze kleurstoffen worden bewaard in recipiënten
in bamboe, hout of steen.
16

In het Indonesische Kalimantan brengt de tatoeëerder zijn
motief op voorhand aan met behulp van een met houtskool
ingewreven stempel. Vervolgens tatoeëert hij de door de
stempel achtergelaten afdruk. De ingesneden motieven op de
stempel stellen dieren of gestileerde planten voor.
Tatoeëerstempel
Hout
Kayan, Kalimatan
L: 14,4 cm; b: 1,8 cm
Inv. OE 2750
Op de Markiezen is tatoeage als volwaardige kunstvorm
onderworpen aan een aantal gecodificeerde gebaren en
rituelen.
De ingreep vindt steeds plaats tijdens het droge seizoen in een
afgelegen hut en wordt uitgevoerd door de tuhuna, een
grondig opgeleide vakman die van eiland naar eiland reist en
zo ervaring en faam verwerft.
Na de welwillendheid van de goden door offergaven en
gezangen te hebben afgesmeekt, gaat de tuhuna aan het werk.
De duur van de behandeling is afhankelijk van het onderwerp
en de complexiteit van de motieven. Het tatoeëren van benen
en rug zou ongeveer zeven dagen in beslag nemen. Een
17

wachttijd van drie tot zes maanden is voorzien voor de
wondheling. Daarna volgt, met regelmatige tussenpozen, de
rest van de versiering tot het lichaam volledig bedekt is rond
de leeftijd van dertig jaar.
Het tatoeageritueel van de Maori’s in Nieuw-Zeeland is
buitengewoon gereglementeerd en kenmerkt zich door talrijke
verboden. Zo mogen de chefs tijdens de ingreep, noch met de
handen noch met de lippen, in contact komen met voedsel uit
angst hun sacrale karakter te verliezen. Tijdens deze periode
worden ze gevoed met behulp van een rijkelijk versierde
trechter.
Bij het maken van een insnijding in de huid kan er een
negatieve kracht het lichaam binnendringen en ziekte of zelfs
de dood veroorzaken. Daarom dient het individu zich te
onderwerpen aan een reeks profylactische* maatregelen, zoals
het volgen van een streng dieet, het vermijden van elk contact
met vrouwen en het aanbrengen op de wonden van
beschermende oliën, geparfumeerd met Pandanus* of palm.
Na afloop van de ingreep wordt er gefeest om de verboden op
te heffen en om de banden met de geesten van de
bovennatuurlijke wereld terug aan te halen.
De volkeren van Oceanië beschouwen tatoeage als de meest
verheven lichaamsversiering. Op de Markiezen tatoeëren de
mannen hun ganse lichaam. Het gelaat van de Maori’s van
Nieuw-Zeeland is bedekt met spiraalvormige motieven, terwijl
de vrouwen enkel een getatoeëerde kin hebben. In Polynesië
tekenen Samoanen en Tahitianen prachtige motieven op dijen
en billen.
18

De bewoners van de Markiezen putten voor hun
tatoeagemotieven inspiratie uit hun leefomgeving: zeedieren -
vissen, schildpadden of krabben- en planten. Toch is het
vooral de wereld van de tiki of mythische voorouders die
opduikt in de vorm van uitermate gestileerde en geometrische
voorstellingen.
Het tentoongestelde recipiënt illustreert deze rijkdom aan
motieven: concentrische cirkels bedekken de hele oppervlakte.
Aan weerszijden vormen twee rug aan rug geplaatste tiki de
handvatten. Het voorvaderlijke symbool, de tiki, doet hier
tegelijk dienst als versiering en als bescherming. Al deze
figuren vertonen de karakteristieke trekken eigen aan de
voorstelling van de menselijke figuur op de
Markiezeneilanden: grote amandelvormige ogen, een wijde
mond en in een spiraal uitlopende oren.
Recipiënt
Hout
Markiezeneilanden
Ontdekt in de 18 de -19 de eeuw
L: 35,4 cm; h: 16 cm
Inv. ET 50.18 1/2
19

Rol van de tatoeage
Lichaamsversiering streeft in de eerste plaats naar schoonheid
en is erop gericht de lichamelijke en seksuele
aantrekkingskracht te vergroten. Westerse reizigers vertellen
hoe vrouwen op Samoa, Tonga en op de Markiezeneilanden
niet getatoeëerde mannen minachten en hun seksuele gunsten
weigeren.
G. Turner, een reiziger uit de 19 de eeuw, zegt hierover: Een
jongeman kan niet in het huwelijk treden zolang hij niet
getatoeëerd is. Hij wordt voortdurend bespot, belachelijk
gemaakt en beschouwd als een behoeftig individu van lage
afkomst dat geen recht van spreken heeft in de maatschappij .
Op de Markiezeneilanden onthult een verhaal hoe Hamatakee
de bedroefde god Tu ontmoet.
- Waarom ben je zo verdrietig? vraagt hij hem.
- Mijn vrouw heeft me verlaten en gedraagt zich losbandig.
– Wil je je vrouw terug, dan moet je je mooi maken met
tatoeages, antwoordt Hamatakee. Ze zal zo onder de indruk
zijn van je transformatie dat ze je als een nieuw wezen zal
beschouwen en zal terugkeren.
- Wel! Begin er dan maar meteen aan! Hamatakee tatoeëerde
hem en Tu zag er inderdaad uit als een heel nieuw wezen. Hij
was zo aantrekkelijk dat alle vrouwen naar zijn gunsten
dongen.
Zijn vrouw merkte dit en haastte zich terug. En vanaf die dag,
wil iedereen zich laten tatoeëren.
20

Houten Kariatidestoel
Luba, DR Congo
19 de eeuw
H: 52 cm; d: 26,6 cm
Tervuren, Koninklijk Museum
van Midden-Afrika
Inv. 23478
MRAC Tervuren ©, J.-M.
Vandyck
Deze lichaamsversiering vergroot niet enkel de
aantrekkingskracht maar is ook gericht op het afsmeken van
vruchtbaarheid. In talrijke Afrikaanse etnieën worden buik,
onderbuik en borst ritueel ingekerfd met uiteenlopende
motieven om het voortplantingsvermogen te bevorderen. Op
de Markiezeneilanden versieren vrouwen van hoge rang hun
onderbuik met voorstellingen van beschermende voorouders
en met discrete symbolen van vrouwelijkheid.
Tatoeages en scarificaties getuigen ook over de identiteit van
een persoon als lid van een gemeenschap en van een sociaal
systeem. In bepaalde gevallen informeren deze tekens ook
over de positie van een individu in een groep, over zijn rang
en zijn leeftijdsklasse. Deze lichaamsversieringen laten
eveneens toe de mens van het dier te onderscheiden. Zo
geloven de oude Bafia uit Kameroen dat ze zonder hun
scarificaties niet te differentiëren zijn van de chimpansees en
21

van andere dieren. De afwezigheid van merktekens staat dus
gelijk aan het ontbreken van status en identiteit.
Hierover schrijft een geneesheer van de zeemacht in de eerste
helft van de 19 de eeuw: In plaats van zijn stamboom te
bewaren op een stuk perkament, draagt de “Marquisien” hem
op de huid zodat iedereen overal en onmiddellijk
geïnformeerd wordt over zijn afkomst en aanzien.
De Maori-chefs onderscheiden zich van de rest van de
gemeenschap door hun volledig met getatoeëerde spiralen
bedekte gelaat. Het spiraalmotief of moko verschijnt ook in de
bouwkunst en op voorwerpen, zoals de houten dozen of waka
huia. Deze in de woningen opgehangen recipiënten bevatten
eertijds kostbare voorwerpen zoals tooien van pluimen of jade.
De insnijdingen in reliëf vormen een dynamisch spel van
spiralen en visgraatmotieven. Aan de uiteinden en bovenop het
recipiënt beschermen grijnzende gezichten de inhoud ervan.
Doos met deksel waka huia
Hout
Maori, Nieuw-Zeeland
1900
H: 18,9 cm; l: 47,7 cm
Inv. ET 49.71
22

Bij de Maori’s is gelaatstatoeage een sacraal gebruik,
voorbestemd voor persoonlijkheden van hoge rang. Elk
individu is identificeerbaar en herkenbaar aan een welbepaald
en persoonlijk motief, weergegeven door het lijnennetwerk.
Soms kan een tatoeage ook symbool staan voor een hele
gemeenschap. Toen de eerste territoriale verdragen werden
afgesloten met de Europeanen plaatsten heel wat Maori-chefs
onderaan de overeenkomsten de patronen van hun moko als
handtekening.
De tatoeëeractiviteit bereikt een hoogtepunt tijdens de
puberteit. In deze levensfase geeft de tatoeage de overgang
aan van het individu naar de volwassenheid en bevestigt
deze ingreep zijn integratie in de sociale orde.
In talrijke traditionele samenlevingen vormt de overgang van
de kindertijd naar de volwassenheid een moeilijke periode die
gepaard gaat met tal van, soms pijnlijke, rituelen: de jongeren
worden bij hun familie weggehaald en leven teruggetrokken.
Op dat moment maken ze kennis met de in hun samenleving
gangbare sociale waarden, met de religieuze voorschriften, en
met de stichtingsmythen van de clan. Ze ondergaan ook
pijnlijke inwijdingsrituelen zoals tatoeage, scarificatie en
doorboring van de oorlel, van de neuswand of van de lip. De
weerstand tegen pijn maakt de geïnitieerde minder kwetsbaar
en bereidt hem voor op de moeilijkheden van een leven als
volwassene. Zo toont hij zijn moed en krijgt hij toegang tot de
gemeenschap. Hij is een man geworden!
Tatoeage speelt tevens een belangrijke rol tijdens de strijd. De
krijger hult zich in een visueel harnas dat de tegenstander
afleidt en uit zijn evenwicht brengt. De motieven
transformeren de uiterlijke kenmerken van zijn lichaam,
verhullen het en boezemen de tegenstander tegelijk angst in.
23

Zo verhoogt de tatoeage de doeltreffendheid van het lichaam.
Er wordt verteld dat de op de borst aangebrachte tekeningen
beschermen tegen pijlen, de motieven op de gewrichten
behoeden tegen reuma, terwijl de lijnen rond de lippen pijn in
de mond tegengaan.
Scarificaties op het lichaam kunnen ook een therapeutisch
doel hebben. Hiervan zijn voorbeelden terug te vinden in
zowel Oceanië als in Subsaharisch Afrika. De insnijding, het
voor de ingreep gekozen instrument en het ingebrachte
geneeskrachtige principe beantwoorden aan specifieke
rituelen. Zo laten door epilepsie getroffen patiënten in Togo
een rituele insnijding aanbrengen op hun voorhoofd als
preventie tegen aanvallen.
Op de Markiezeneilanden vervult de tatoeage nog een
bijkomende en bepalende rol in het evenwicht tussen het
profane en het sacrale. Deze lichaamsversiering beschermt
namelijk tegen onheilbrengende invloeden en isoleert de
van de voorouders geërfde levensessentie (mana) waarvan
objecten en menselijke wezens doordrongen zijn.
Horimono en ayyasa
In Japan kan de tatoeage of horimono bogen op een
eeuwenlange geschiedenis.
De techniek wordt oorspronkelijk gebruikt om misdadigers te
merken met een teken dat hen van de rest van de bevolking
onderscheidt. Tijdens de Edo-periode (1603-1868 n.Chr.)
evolueert de tatoeage van een teken van uitsluiting tot een
herkenningsteken voor een deel van de populatie. In een geest
24

van contestatie nemen kunsthandwerkers, brandweerlieden,
timmermannen, beroepsspelers, acteurs en prostituees het
gebruik over. In de uiteenlopende tatoeagemotieven duiken
legendarische helden uit de literatuur op.
De tatoeage wordt dan zowel een uitdrukking van moed als
een bevestiging van de identiteit van een volksklasse.
Utagawa kuniyoshi
Byotaichu Setsuei in een gevecht met
Shosharan Bokushun
Reeks van 108 volkshelden van
Suikoden
Prent
1827-1830
H: 37 cm; b: 25 cm
Inv. 4498
Utagawa kuniyoshi
Roshi Ensei
Reeks van 108 volkshelden van
Suikoden
Prent
1827-1830
H: 36,8 cm; b: 25,3 cm
Inv. 2094
25

De Japanse tatoeage is een fresco dat de rug, de zijden en de
ledematen verfraait. Gelaat, hals en voorarmen worden niet
versierd zodat kleding de getatoeëerde motieven kan
verhullen.
De voornaamste rol van tatoeage is lichaamsverfraaiing en het
esthetische aspect is dan ook primordiaal. Toch is er ook een
symbolische dimensie aan gekoppeld. Zo wordt het motief van
de chrysant gewaardeerd voor zijn genezend vermogen, terwijl
de kersenboom kracht en schoonheid belichaamt. De draak,
een dier dat met water en vuur verbonden is, beschermt
brandweerlieden tegen gevaar en symboliseert de wereld in
zijn totaliteit.
Al heeft de islamitische wereld de tatoeage nooit
goedgekeurd, ze heeft ze ook nooit uitdrukkelijk verboden.
Het gebruik is evenwel vooral blijven voortleven in de
traditionele Berbersamenlevingen als bescherming tegen het
boze oog, ziekten en ongewenste geesten. Het gaat om la
ayyasa, ‘datgene wat doet leven’ of ‘het leven doet duren’.
Geometrische motieven, voortspruitend uit de
verbeeldingswereld van de Berbers, worden aangebracht op
het voorhoofd, tussen de wenkbrauwen, op de kin, de wangen,
de polsen, de handen, de aanzet van de borsten, de pubis en de
enkels. De cirkel symboliseert het absolute, de rozetten het
leven. De driehoek met naar boven gekeerde punt staat voor
het vuur en het mannelijke geslacht; met de punt naar beneden
evoceert deze vorm het water en het vrouwelijke geslacht. Het
punt symboliseert het centrum, terwijl het kruis verwijst naar
ruimte en beweging. Gelijkaardige motieven komen ook voor
op het aardewerk, de tapijten en de sieraden.
26

Bedoeïenenvrouw
Tunesië
Briefkaart
Begin 20 ste eeuw
H: 14,5 cm; b: 9,9 cm
Inv. IS 2004.1.1
De tatoeëerster infiltreert roet, galnoot of indigo in de huid.
Deze stoffen hebben magische kwaliteiten en vrijwaren tegen
het boze oog. In het mengsel zou soms ook moedermelk
worden vermengd zodat de getatoeëerde kan genieten van de
versterkende eigenschappen hiervan. De bescherming is nog
doeltreffender indien er, tijdens de ingreep, een vers uit de
Koran wordt voorgedragen.
27

II. HAARTOOI
Kapsels kunnen, net als tooien, een aanwijzing vormen voor
de identiteit van een individu en voor de mijlpalen in zijn
leven.
Talrijke etnieën associëren haar, als een soort zichtbare ziel,
met iemands levenskracht. De haardos vormt ook een
aanwijzing voor de seksuele potentie van een man en voor de
vruchtbaarheid van een vrouw.
In de oases in het zuiden van Algerije kiezen de mannen hun
echtgenotes uit de jonge vrouwen met de weelderigste
haardos. De Amerikaanse Inuït bestrijken de hoofden van
meisjes met meconium* om de haargroei te bevorderen en hen
zo in de toekomst een kroostrijk gezin te waarborgen.
Bij de Beni-Amrus in Noord-Afrika onderhouden man en
vrouw een nauwe band met de aarde en met de teelt. Zo laten
de mannen tijdens de kiemingsperiode hun haar groeien om
de ontwikkeling van jonge planten te bevorderen. De vrouwen
epileren zich niet langer en het dragen van een hoofddoek is
verboden. Een onbedekt hoofd zou namelijk de groei van de
aren, net als die van de hoofdharen, bevorderen. Het gebruik
van een kam is afgeraden: de wilde wortelen mogen de jonge
kiemen niet verstikken.
Het leven van een individu wordt gekenmerkt door talrijke
fases, aangegeven door veranderingen in de haardracht. Vaak
vormt het spenen de aanleiding tot een eerste knipbeurt. Dit is
het geval bij de Kayapo in het Amazonegebied waar het haar
van een pasgeborene tot op 3- of 4-jarige leeftijd mag groeien.
Tot dan wordt de peuter immers beschouwd als het
biologische verlengstuk van zijn ouders. Bij het spenen
worden de haren van het kind geknipt om de scheiding met de
28

moeder en dus zijn zelfstandigheid te benadrukken. Tijdens de
puberteit, dat wil zeggen bij de geslachtsrijpheid, wordt deze
band weer aangehaald en mag het haar opnieuw groeien.
Het haar knippen of laten groeien kan ook een teken van rouw
zijn. In Kameroen scheren de Toupouri-mannen niet langer
hun gelaat en schedel als rouwbetoon. In Cambodja houdt een
knipbeurt het onheil op een afstand en reinigt het de persoon
van de door het contact met de dood teweeggebrachte
onzuiverheid.
Kam met parfumreservoir
Zilver
India
20 ste eeuw
L: 7,2 cm; h: 5,2 cm
Privéverzameling
29

Voor het kammen en borstelen van het haar wordt gebruik
gemaakt van specifieke instrumenten, gemaakt van de meest
uiteenlopende materialen: hout, schelpen, plantaardige
stoffen, wortelen, vacht en tanden van dieren, stekels van
stekelvarkens, …
Zich kammen is een dagelijkse handeling die diep verankerd
is in de cultuur. Het gebeurt dan ook op heel wat
verschillende manieren. Zo wordt in Europa de kam naar
beneden bewogen, van de hoofdhuid naar de haarpunten. In
Afrika is het net omgekeerd: de kam maakt een opwaartse
beweging naar de kruin toe.
Behalve voor ontwarring kan de kam ook dienen om de haren
bijeen te houden en te parfumeren. De tentoongestelde
zilveren kam behoort tot deze laatste categorie. Hij is
rechthoekig van vorm en verfraaid met gestileerde planten en
vogels in reliëf. Bovenaan omkaderen twee vogels in hoog
reliëf een bolvormig parfumkolfje.
Soms zijn ook de kappersinstrumenten dragers van een
boodschap. In Sri Lanka worden de kammen door mannen
vervaardigd. Wanneer een jonge vrouw een kam boven een
andere verkiest, drukt ze haar voorkeur uit voor de maker
ervan.
De kunst van het kapsel in China en Japan
Chinese en Japanse culturen hebben de kunst van het kapsel
tot een hoge graad van verfijning verheven.
Figuurtjes in terracotta, voorwerpen in jade, schilderijen en
fresco’s getuigen over de haardracht van Chinese dames in de
Oudheid.
30

De Chinese adellijke dames dragen hun lange haren in
bijzonder ingewikkelde knotten. Haarpinnen vormen
onmiskenbaar een belangrijk accessoire. Zo werd koningin Fu
Hao (ca 1200 v.Chr.), de echtgenote van een koning uit de
Shang-dynastie (1570-1045 v.Chr.), begraven met 527
haarpinnen.
Modebewuste vrouwen tijdens de Tang-dynastie (618-907
n.Chr.) kiezen voor verschillende types wrongen met de meest
verrassende namen: knot van de vliegende duivels, zorgelijke
knot, gehoorzame knot, bekoorlijke knot met dubbele krul…
De haren worden gevlochten, bovenop het hoofd gerold,
versierd met spelden, kammen, jade elementen en bloemen.
Soms vervolledigen alsmaar volumineuzere haarstukjes het
ingewikkelde kapsel.
Adellijke dame
Terracotta,
geglazuurd
China
618-907 n. Chr.
H: 34,2 cm
Inv. EO 816
31

Dit beeldje van een adellijke dame in geglazuurde terracotta
wijst op de extravagantie van de vrouwelijke kapsels tijdens
de Tang-dynastie (618-907 n.Chr.). De jonge vrouw draagt
een nauwsluitend vest met lange mouwen en ronde kraag, en
een lange onder de borst bevestigde rok. Hierover reikt een
vest met korte mouwen tot aan het middel. Het kledingstuk
verhult het lichaam bijna volledig. Het personage doorbreekt
de frontaliteit met een gebaar: met haar rechterhand houdt ze
haar kleed op, terwijl ze de linkerarm plooit ter hoogte van
haar middel.
Het ronde gelaat met volle wangen vertoont een dubbele kin.
Het reliëf zorgt voor een sobere weergave van de
gelaatstrekken.
Het kapsel in ‘zwaardkling’ is opmerkelijk: de op de kruin
samengebonden haren hangen netjes af achter op het hoofd en
vormen zo een kam. Een dergelijke constructie vereist
accessoires zoals een solide basisstructuur en stoffen linten.
In de 18 de eeuw oogst deze haarknot een groot succes bij de
aristocratische vrouwen die het ‘kapsel van de vliegende
godheid’ noemen. Inspiratie voor deze naam halen ze uit het
feit dat deze haardracht verwantschap vertoont met de vlucht
van de apsara’s die vloeiende arabesken tekenen in de
oneindige ruimten waarin Boeddha en de bodhisattva’s zich
bewegen.
De haardracht is niet enkel een afspiegeling van iemands
sociale identiteit maar staat, in China en in Japan, ook in
verband met talrijke geloofsovertuigingen of met bijgeloof.
Chinese haarspelden zijn vaak versierd met een decor van in
levendige kleuren uitgevoerde vazen en bloemen. De
overheersende blauwe kleur wordt, als een goedkope imitatie
32

van de pluimen van de ijsvogel, in aristocratische kringen niet
enkel gewaardeerd om zijn regenboogachtige tinten maar is
tevens een symbool van schoonheid en echtelijke trouw.
Ook florale motieven hebben een grote symbolische waarde
die de band tussen mens en natuur aanhaalt. De meest
voorkomende bloemen zijn de chrysant (een lang leven), de
papaver (rijkdom) en de lotus (zuiverheid, harmonie en vrede).
De kleurenpracht verwijst naar de vibratie en de levensadem
van het universum.
Speld
Verguld koper en
email
China
17 de - 20 ste eeuw
L: 14,4 cm; b: 2 cm
Inv. EO 428
Speld
Verguld koper en
email
China
17 de - 20 ste eeuw
L: 10 cm; b: 1,2 cm
Inv. EO 424
33

In Japan evolueert de haartooi tijdens de Edo-periode (1603-
1868 n.Chr.) tot een authentiek kunstwerk, beladen met
specifieke sociale codes. Eén blik volstaat om een vrouw te
identificeren, om haar sociale en familiale status en om haar
leeftijd te bepalen. Zelfs haar ziel zou worden onthuld in haar
haardracht! Deze periode kent vijfendertig kapselstijlen die in
sommige gevallen meer dan tweehonderd haarkammen
vereisen. Een in 1720 uitgevaardigde wet beteugelt deze
overmatige praal en beperkt de accessoires en meer bepaald de
haarspelden. De kunsthandwerkers omzeilen deze wet echter
door het uiteinde van de spelden om te buigen en er
oorlepeltjes van te maken!
III. HET LICHAAM ALS SCULPTUUR
a) Het vervormde lichaam
France Borel opperde dat: ‘niets obscener is in de ogen van de
mens dan naaktheid. Van bij de geboorte maakt de
samenleving zich meester van het kind, manipuleert het, kleedt
het, vormt en vervormt het, soms met een zekere bruutheid’.
Talrijke Subsaharische Afrikaanse culturen beschouwen het
hoofd als de zetel van de geest. Zo geven de Mangbetu in de
DR Congo letterlijk vorm aan het hoofd van hun kind door de
schedel van de zuigeling met stroken schors in te binden. Dit
verlengt de schedelkruin, trekt de oogleden naar de slapen en
benadrukt de jukbeenderen. Deze praktijk is in de eerste plaats
gericht op het mooier maken van het individu, maar grijpt ook
in op de werkelijkheid door een creatieve daad.
34

Houten Mangbetu-beeldje
DR Congo
Tervuren, Koninklijk Museum
van Midden-Afrika
Inv. 59.21.36
MRAC Tervuren ©,
J.-M. Vandyck
Talrijke voorstellingen tonen aan dat dit gebruik ook gangbaar
was bij de Amerikaanse indianen: de schedel krijgt de vorm
van een suikerbrood of is trapezevormig afgeplat. Onder het
hoge hoofddeksel van een mannenfiguur uit de Tumaco-La
Tolitacultuur in Ecuador (300 v.Chr.- 300 n.Chr.) schuilt een
dergelijk vervormd hoofd.
Het kleine en fijnbesneden gelaat vertoont een puntige kin,
spleetogen en een smalle mond. De man draagt een
trapezevormig neussieraad en cilindrische schijven in de oren.
De sterk vervormde schedel met smalle hoofdband doet
denken aan de tiara van de farao’s.
35

Hoofd
Terracotta
Tumaco-La Tolita, Ecuador
300 v. Chr.-300 n. Chr.
H: 8,6 cm
Inv. AAM 48.34.1
Deze vervorming is het gevolg van een lang procédé. In de
16 de eeuw beschrijft Diego de la Landa hoe dit in zijn werk
gaat: Enkele dagen na de geboorte werd het babyhoofdje
tussen twee plankjes geklemd, het ene tegen het voorhoofd, het
andere tegen het achterhoofd. De baby onderging deze
kwelling gedurende enkele dagen tot de uitgeoefende druk
leidde tot de definitieve, door het gebruik voorgeschreven,
schedelafvlakking.
Bij de Maya’s mag uitsluitend de leidende klasse, die zich
beschouwt als de incarnatie van de Maïsgod, dit
schoonheidsideaal nastreven. Om de verwijzing naar deze
godheid nog treffender te maken, ‘verlengen’ de edelen hun
neusrug met bijenwas en dragen ze pluimenkapsels als
verwijzing naar de vederachtige uitsteeksels bovenop deze
graanplant.
In het oude Mexico gaat de verfraaiing en het versterken van
de band met de goden ook gepaard met het mutileren van de
tanden. Voorname jongelieden laten hun snij- en hoektanden
36

met slijpstenen bijvijlen in een driehoekige of gekartelde
vorm. Soms brengen ze, in een hiervoor in de tand
uitgespaarde holte, een schijfje aan in jade, turkoois of pyriet.
Dit gebruik verwijst naar de zonnegod met zijn karakteristieke
gevijlde tanden en licht strabisme. Dit verklaart misschien ook
waarom de Maya’s boven de bedden van hun kinderen een
voorwerpje hangen dat hen doet loensen.
Bij bepaalde culturen staat schedelvervorming centraal, andere
verschuiven het schoonheidsideaal naar het inbinden en
atrofiëren van de voeten. Dit aan de hogere klassen
voorbehouden procédé, duikt op in het China vanaf de 10 de
eeuw na Christus en is gericht op de groeibelemmering van de
voeten van meisjes. Vanaf 4-jarige leeftijd worden de voeten
ingebonden en samengedrukt zodat de tenen gekneld worden
onder de voetzool en samen met de naar voren geplooide hiel
een gleuf vormen. Deze kloof onder de voetzool zou de
mannelijke fantasie prikkelen. De voet neemt dus eigenlijk een
omgekeerde vorm aan: hij is niet meer lang en recht, maar
kort, driehoekig en gebogen. De aldus verminkte voet
verhindert een vlotte tred die wordt beschreven als
bedachtzaam voortschrijden.
Het bereiken van dit schoonheidsideaal vergt een
buitengewone zelfbeheersing en brengt ondraaglijk lijden
teweeg.
De vrouwen dragen puntige, aan hun vervormde voeten
aangepaste schoenen van amper 14,5 cm lang. De schacht is
overtrokken met blauwe zijde en geborduurd met orchideeën
in roze en groene tinten.
Een strook zwarte zijde met een groene zoom benadrukt de
bovenste rand van de schacht. Ze loopt door tot aan de punt en
37

accentueert de vorm van de schoen. Het binnenste deel van de
schacht is gegalonneerd met een zwarte en lila strook.
De binnenzijde is gevoerd met katoen en wasdoek.
Een strook stof verhoogt de zool onder de hiel en vooraan
onder de voetzool.
Schoenen
Katoen, zijde, wasdoek
China
20 ste eeuw
L: 14,5 cm
Privéverzameling
Tijdens de Qing-periode (1644-1911 n.Chr.) scheppen de
Chinese adellijke dames en heren genoegen in het bovenmatig
laten groeien van de nagel van hun pink. Zo tonen ze aan dat
ze behoren tot de sociale klassen die niet genoodzaakt zijn
handenarbeid te verrichten.
Een geëmailleerde nagelkoker die tot 20 cm lang kan zijn,
beschermt de nagel tegen het afbreken. Opengewerkte
‘geluksmotieven’ versieren de koker: temidden van bloemen,
zijn een schildpad, een vis of een krab afgebeeld. Het geheel is
afgewerkt met een Griekse rand in blauwe email.
38

) Het doorboorde lichaam
Nagelbeschermers
Verguld koper, email
Qing-dynastie, China
1644 -1911 n. Chr.
L: 20,7 cm; b: 3 cm
Inv. EO.426
In nog andere streken zijn het de lippen, de neusgaten en de
oren, lichaamsdelen geassocieerd met de adem, het woord en
het gehoor, die op onomkeerbare wijze uitgerekt worden door
zware sieraden. Indrukwekkende kunstgrepen rekken het
lichaam uit of vergroten en dilateren het. De verfraaiing
dringt als het ware door tot in het wezen van het lichaam zelf
en vormt er een eenheid mee. (Bérénice Geoffroy-Schneiter in
Parures ethniques)
Lipsieraden bestaan sinds mensenheugenis en hun oorsprong
is niet meer te achterhalen. In Afrika kenmerken ze zich door
een grote vormenrijkdom: staafjes, schijven of cilinders zijn
gesneden in hout, been en ivoor of vervaardigd uit metaal of
terracotta.
39

Lipsieraden worden vaak aangebracht tijdens
overgangsrituelen voor meisjes die aldus hun
geslachtsrijpheid aankondigen. In de Omo-vallei in Ethiopië
doorboren de Mursi-pubermeisjes hun oorlellen om er
pluggen van gedroogde aarde of hout in aan te brengen. Na de
initiatieproeven, op 20-25 jarige leeftijd, en om aan te geven
dat ze huwbaar zijn, perforeren ze hun onderlip en brengen er
een zelfgemaakte, met enkele penseelstroken versierde,
terracottaschijf in aan.
Na verloop van tijd vervangen ze dit ornament door een groter
exemplaar dat ze pas verwijderen bij de menopauze of als hun
gezin compleet is.
In tal van culturen brengt de toekomstige partner het
lipsieraad aan, een handeling die de inbezitneming van de
vrouw door de man symboliseert.
Lipschijf
Terracotta, wit pigment
Omo-vallei, Ethiopië
20 ste eeuw
Privéverzameling
Bij de Bambara staan de neus en de tong in voor het goede
functioneren van de samenleving: het eerste lichaamsdeel
determineert de verlangens en de spraak, terwijl het tweede de
taal vorm geeft. Zo controleert de lipschijf de woordenstroom
van vrouwen die hun mond zouden voorbijpraten.
40

In talrijke gevallen ligt een mythe aan de oorsprong van de
lichaamstooi. Zo vertellen de Fali uit Kameroen dat de
oervrouw die het leven schonk aan alle wezens, geen
lipsieraad droeg en dat ze op aanraden van de pad haar
dochter, en later ook de andere vrouwen, voorschreef zich
hiermee te tooien. Tot op de dag van vandaag dragen de
vrouwen dan ook lipschijven waarvan de vorm de paddenmuil
in herinnering brengt. Wanneer de twee schijven tegen elkaar
stoten, weerklinkt zijn gekwaak.
Lipsieraden
Obsidiaan
Azteeks, Mexico
1325-1521 n. Chr.
H: 1,2 cm ; d: 1,5 cm
Inv. AAM 3498 en 3501
In het Amazonegebied is het dragen van lipsieraden veeleer
een mannenzaak. Enkele dagen na de geboorte wordt de
onderlip van de Kayapo-jongens doorboord en voorzien van
een katoenen draadje. Al snel wordt dit vervangen door een
staafje met de afmetingen van een lucifer. Het breder maken
van deze opening gebeurt wanneer de jongen, rond 8-jarige
leeftijd, zijn intrede doet in het mannenhuis. Dan wordt het
staafje vervangen door andere, steeds grotere, houten
cilindrische lipsieraden en vervolgens door lipschijven met
een grotere diameter. Wanneer de jonge man de huwbare
leeftijd bereikt, krijgt hij een schijf met een diameter van 10
cm. Deze schijf benadrukt het spreken en zijn redenaarstalent,
het overredingsmiddel bij uitstek van de chefs en de
41

ouderlingen. Bovendien verwerft iemand die het recht heeft
om via het woord anderen te overtuigen een hogere sociale
status. Dat vrouwen geen lipsieraad dragen, hangt dus samen
met het feit dat enkel mannen redevoeringen mogen houden.
Ook op het Amerikaanse continent is dit gebruik gangbaar.
Nobele Maya’s, Azteken of Mixteken dragen lipsieraden
voorzien van een brede rand die het object vastzet in de mond,
en van een naar buiten gekeerde schijf. Ze zijn vervaardigd uit
been, goud, jade en obsidiaan of gehakt uit een blinkend
gesteente van vulkanische oorsprong zoals glas. Soms zijn ze
verfraaid met turkooizen waarvan de groene weerschijn
verwijst naar de vegetatie.
Net als de mond zijn ook de oren versierd met elementen die
ze volledig perforeren. Bij de oude Mexicanen hebben deze
sieraden de vorm van een omvangrijke stenen schijf voorzien
van een centrale opening, dichtgemaakt door een cilinder.
Deze laatste dient als tegengewicht en bevestigt het object in
de oorlel.
Oorschijf
Groene steen
Azteeks, Mexico
1325-1521 n. Chr.
H: 1,9 cm; D: 3,5 cm
Inv. AAM 48.26.54.3
42

Een vrouwelijke figuur in terracotta uit de Chupicuaro-cultuur
(300-100 v.Chr.) draagt dit type oorbel. De jonge vrouw is, op
haar juwelen na, helemaal naakt: een dubbel halssnoer met
sluiting en een brede armband aan haar rechterarm vormen
haar enige opschik. Ze heeft een middenscheiding en een pony
bedekt haar voorhoofd.
Vrouwelijke figuur
Terracotta
Chupicuaro, Mexico
300-100 v. Chr.
H: 10,9 cm
Inv. AAM 48.25. 2/3
Haar handen rusten op haar buik waarvan de welving verwijst
naar haar vruchtbaarheid. Mogelijkerwijze droeg ze
oorspronkelijk een, vandaag verdwenen, katoenen
kledingstuk. De details zijn uitgevoerd met opgeplakte
decoratiemotieven en opgehoogd met rode en witte engobe.
Tijdens de preklassieke periode worden heel wat vrouwelijke
figuren in terracotta onder de plankenvloer van huizen of in
graven geplaatst.
43

Ze staan in verband met vruchtbaarheidsrituelen en met het
geloof in een leven na de dood.
De Maori-elite draagt een smalle, langwerpige hanger in het
rechteroor, de zogenaamde kuru. Dit sieraad is vervaardigd uit
groene nefriet, een om zijn schoonheid en zeldzaamheid
gewaardeerde steen, afkomstig van de Poutini-kust. Nefriet
verzinnebeeldt de identiteit maar heeft ook een beschermende
functie. Over het algemeen worden deze voorwerpen
doorgegeven van generatie op generatie en accumuleren ze na
verloop van tijd een grote hoeveelheid mana.
Hanger
Nefriet
Maori, Nieuw-Zeeland
Ontdekt in de 18 de -19 de eeuw
L: 11,3 cm; b: 1,2 cm
Inv. Et 2009.73
Voor de Miao uit het zuidwesten van China zijn de uitgerekte
oorlellen van vrouwen een teken van schoonheid en geluk. Ze
dragen met plantaardige motieven gegraveerde zilveren
sieraden die tot 21 cm lang kunnen zijn. De modellen zijn
44

uitermate gevarieerd. De meest voorkomende motieven zijn
echter spiralen en voluten. Sommigen beschouwen ze als een
symbool voor de eenheid van de clan, anderen zien er een
draaikolk, een levensbron, of een symbool van vernieuwing in.
Deze ornamenten zijn karakteristiek voor de hele Miaobevolking
tot ver buiten de Chinese grens.
Oorbellen
Zilver
Miao, China
20 ste eeuw
L: 18,5cm
Privéverzameling
Terwijl heel wat bevolkingsgroepen voor uiteenlopende types
van metamorfose kiezen, geven andere de voorkeur aan
bepaalde verfraaiingen. Zo sublimeren de Asmatkoppensnellers
hun lichaam door middel van indrukwekkende
neusornamenten waaraan ze kracht ontlenen tijdens de strijd.
Dit sieraad heeft een uitermate symbolisch karakter. Ten
eerste omdat het gemaakt is uit een schelp die de maan
45

voorstelt, en ten tweede omdat de spiraalvorm zowel verwijst
naar de staart van de koeskoesaap als naar de vleugels van de
vliegende hond. Deze dieren worden geassocieerd met de zon
en met het koppensnellen.
Wanneer een Asmat dit neusornament draagt, stelt hij zich in
verbinding met de kosmos, de zon, de maan en met een
machtige, door de vijand gevreesde, koppensneller.
Voor de bevolkingsgroepen van de Stille Oceaan is het hoofd
het meest gewijde lichaamsdeel omdat hier de ziel of de
essentie van elk levend wezen huist. Door het hoofd van de
vijand te bemachtigen en te bewaren, eigent de krijger zich
dan ook de kracht toe van het slachtoffer. Hierdoor affirmeert
hij zijn overwicht op de andere. Dit gebruik is van
fundamenteel belang voor het welzijn, de vruchtbaarheid en
het overleven van de groep.
Neusornament
Schelp
Papoea-Nieuw-Guinea
19 de -20 ste eeuw
L: 16,6 cm; h: 8,7 cm
Privéverzameling
46

IV. LICHAAMSTOOI
a) Het geïdealiseerde lichaam
Kleding en sieraden benadrukken de schoonheid van het
lichaam en beklemtonen tegelijk de verschillen.
In het oude India wordt enkel het getooide lichaam als
werkelijk mooi beschouwd. Goden en godinnen pralen met
hun tooien als evenveel machtsattributen, terwijl stervelingen
ze beschouwen als symbolen van hun rang en als
vruchtbaarheidswaarborg.
De meest complexe lichaamsverfraaiingen hebben echter
betrekking op het vrouwenlichaam: met rode lak bedekte
voeten, van rinkelbelletjes voorziene enkelbanden, met
sieraden verfraaide armen en hals, met bloemenkransen
getooid hoofd, met tekeningen beschilderde borsten en
wangen, met mascara geaccentueerde ogen.
De grootste aandacht gaat echter uit naar de verfraaiing van
de voeten, aangezien liefde en erotiek hier een rol spelen.
Bij elk feest versieren de vrouwen hun voeten met in henna
getekende florale motieven en verfraaien ze hun tenen met
zilveren ringen met belletjes waarvan het gerinkel volstaat om
begeerte op te wekken in het hart van de minnaar.
Het museumexemplaar is versierd met een opengewerkte
lotusbloem en een parelmotief rondom. In het midden tekent
de bloemknop zich af in hoog reliëf. De lotus staat symbool
voor de god Visjnoe, beschermgod van de wereld, en voor
zijn echtgenote Lakshmi, godin van weelde en geluk. Deze
bloem is ook het symbool van de goddelijke zuiverheid die
verwijst naar de zon.
47

Voetring
Brons
India
19 de -20 ste eeuw
L: 7,2 cm; h: 5,1 cm
Privéverzameling
De volkeren van het Amazonegebied koesteren een grote
liefde voor de natuur en onderhouden een nauwe band met de
dieren- en plantenwereld. Van kindsbeen af maken de Kayapo
gebruik van de verentaal om de schoonheid van hun lichaam
te benadrukken en uitdrukking te geven aan hun identiteit.
Door zich te transformeren in vogelmensen kunnen ze, net als
woudvogels, reizen en een dialoog aangaan met de wereld van
de geesten.
Elke leeftijdsklasse beschikt over een specifieke tooi: zo zijn
verenarmbanden voorbehouden aan volwassen mannen. Ze
worden gemaakt met donsveertjes van groene, blauwe en gele
ara’s en geregen aan een katoendraad.
48

Verenbanden
Ara-donsveren en
katoendraad
Kayapo,
Amazonegebied
19 de -20 ste eeuw
D: 4,5 cm
Privéverzameling
In sommige culturen speelt het accessoire een
doorslaggevende rol. Zo sluiten adellijke Chimu-dames in
Peru hun mantel met een tupu, een elegante zilveren speld,
waarvan de versieringen overeenstemmen met hun sociale
status. De speld is 18 tot 26 cm lang en bestaat uit een fijn
metalen staafje dat uitloopt in een eenvoudige schijf, al dan
niet versierd met een door twee spiralen bekroonde halve
maan. Sommige spelden zijn voorzien van een afgevlakte bol
met rinkelende kogeltjes, wat het visuele effect nog versterkt.
Voor de bewoners van de Andes is het gebruik van goud en
zilver uitermate symbolisch. Goud wordt immers geassocieerd
met het zweet van de zon, terwijl zilver staat voor de tranen
van de maan. Door zich met een dergelijk voorwerp te tooien,
verwijst de drager naar zijn goddelijke afstamming.
49

Tupus
Zilver
Chimu, Peru
1100-1470 n. Chr.
H: 26,5 cm en 18 cm
Inv. AAM 46.7.264 24/26
en 46.7.264 25/26
Toeareg-vrouwen uit Noord-Afrika koesteren een grote
voorliefde voor sierlijke hoofddoekspelden die esthetiek met
functionaliteit combineren. Dit bijzonder gewaardeerde
tegengewicht doet de schoonheid van de vrouw beter uitkomen
en verhindert tevens dat de woestijnwind haar sluier wegblaast.
Karakteristiek voor deze speld zijn de elkaar overlappende en
in elkaar grijpende ingekerfde en opengewerkte geometrische
vormen. Elegante en vloeiende lijnen maken deze met metalen
cabochons versierde speld tot een volwaardig juweel.
50

) Symbool van macht en identiteit
Hoofddoekspeld
Metaal, messing en koper
Toeareg, Marokko
19 de -20 ste eeuw
L: 8 cm; h: 24,3 cm
Privéverzameling
In heel Polynesië weerspiegelen kleding en tooi de
bevoorrechte positie, de rang en de rijkdom van de drager. De
virtuositeit en vindingrijkheid van de handwerkslieden die
deze voorwerpen vervaardigden, is onmiskenbaar. Naast
materialen bestemd om lang mee te gaan vanwege hun sacrale
of zeldzame karakter (haar van voorouders of vijanden,
nefriet, parelmoer, ivoor van de potvis, dolfijnentand of
schildpaddenschild,…), worden er ook efemere materialen
gebruikt zoals bloemen, veren, aan elkaar geregen zaden,
pitten of wortels.
Als incarnatie van het goddelijke gezag zijn de chefs
oppermachtig. Chefs en hoogwaardigheidsbekleders zijn
51

herkenbaar aan hun sieraden gemaakt van zeldzame en
kostbare materialen die duiden op het mana, het prestige en de
nobele afkomst van de elite.
Halssnoer
Potvistand en plantaardig snoer
Fidji-eilanden
Ontdekt in de 18 de -19 de eeuw
L: 15,4 cm (tand);
60,5 cm (snoer)
Inv. Et 38.15.8
De voor de opsmuk gebruikte materialen verhogen het
prestige van de drager, niet enkel omdat ze bijzonder
gewaardeerd worden, maar ook omdat ze niet ter plaatse
beschikbaar zijn. Sommige grondstoffen zijn namelijk
uitsluitend verkrijgbaar in het kader van een uitgebreid
ruilhandelsysteem tussen de eilanden. Zo exporteren de
bewoners van Tuamotu parelmoer naar Tahiti en de zuidelijke
eilanden, en verhandelt de bevolking van het Tonga-eiland
potvistanden op de Fidji-eilanden.
52

Deze uitwisselingen zijn zowel een manier om zich te
verrijken als een sociaal smeermiddel.
Bij de overhandiging van geschenken spelen de met een
potvistand versierde halssnoeren een belangrijke rol. De
kegelvormige tand komt uit de onderkaak van het dier, heeft
een lengte van 15,4 cm en is geregen aan een snoer van
plantenvezels.
Deze hangers zijn van primordiaal belang bij de diplomatische
uitwisselingen tussen chefs van naburige clans en kunnen
dienen om de sociale banden aan te halen, iets goed te maken,
een verzoek kracht bij te zetten of een huwelijksbelofte te
bezegelen. Ook bij geboorteceremonies worden ze
uitgewisseld als eerbetoon aan de pasgeborene en zijn familie.
Het aanbieden van een potvistand is onderworpen aan een
welomschreven ritueel: de schenker neemt de tand in de ene
hand, en houdt met de andere het snoer vast. De begunstigde
vat vervolgens het sieraad bij het snoer om aan te geven dat
het geschenk aanvaard is.
Verenkroon
Rood en geel gekleurde
pluimen
Zijdedraad, witte draad
Hawaïaanse eilanden
Ontdekt in de 18 de -19 de eeuw
L: 70 cm
Inv. ET 971
53

Voor de Hawaïanen staan veren in verband met macht en
prestige. Door het lichaam met veren te verfraaien,
vereenzelvigt de sterveling zich met het in veren getooide
lichaam van de goden. Tijdens plechtigheden dragen vorsten
en edelen indrukwekkende, met veren versierde
schoudermantels en tooien. Deze verlenen hen spirituele
bescherming en benadrukken hun goddelijke status. Ook
aristocratische dames verfraaien het hoofd met een kroon van
rode en gele veren.
Het vrij recente museumexemplaar bestaat uit geel en rood
getinte veren die verwijzen naar de kleur van exotische vogels
waarop eertijds werd gejaagd. Oorspronkelijk waren deze
veren afkomstig van boszangvogels, de rode van de Liwi en de
gele van de Moho van Hawaï. Rood verwijst, als sacrale kleur,
naar de oorlogsgod Ku. Geel symboliseert de rijkdom en de
status van het individu. Vanaf de 18 de eeuw krijgen gele veren,
misschien vanwege hun zeldzaamheid, de voorkeur en wordt
geel de overheersende kleur.
De vervaardiging van dergelijke tooien vereist de tussenkomst
van beide seksen. De mannen vangen de vogels met vogellijm
of met een net waarna ze sommige dieren vrijlaten en andere
opeten. Vervolgens reinigen en sorteren de vrouwen van de
jagers de veren vooraleer ze te bevestigen aan een netje of aan
een snoer van plantaardige vezels.
In Midden-Amerika is jadeïet de meest op prijs gestelde
steen. Hij evoceert het water, de vegetatie en het leven zelf.
Bovendien maakt zijn zeldzaamheid hem tot een symbool van
rijkdom en prestige. Jadeïet wordt ook geassocieerd met een
aantal godheden, zoals de Azteekse bronnengodin
Chalchiutlicue en de Maïsgod bij de Maya’s.
54

De Maya’s verbinden jade met de hogere klassen en met de
koning. De monarchie stoelt op een ostentatieve
machtsrepresentatie. Bij hun troonsbestijging ontvangen de
Maya-koningen onderscheidingstekenen met een
energielading die hen buitengewone vermogens verleent. Door
zich met jade te tooien, neemt de koning namelijk de gedaante
aan van de Maïsgod, schepper van het leven op aarde.
De koninklijke opschik heeft nog een andere symbolische
betekenis. De koningen dragen talrijke jaden sieraden in het
haar en in de oren. Deze vaak bloemvormige tooi verwijst naar
de bloemen van de Ceiba, een boom die het middelpunt vormt
van het universum.
De schepping van het heelal zou immers voortvloeien uit de
samenvoeging van drie op de oerzee drijvende stenen. Hier
verscheen het hemelgewelf en plantte de Maïsgod een boom
om het te ondersteunen.
Dergelijke attributen maken de koning tot de gelijke van deze
kosmische boom. De jaden sieraden van zijn tooi herinneren
aan de bloemen van de kapokboom, terwijl de quetzal-veren
verwijzen naar de hemelse vogel op de boomtakken.
Zo wordt de koning de behoeder van de aardse en kosmische
orde.
Dat het halssnoer uit de tentoonstelling niet kan wedijveren
met de rijkdom en elegantie van de statige Maya-tooien,
maakt dit sieraad niet minder interessant wat de
fabricatietechniek betreft. Het is gemaakt van, op heel
eenvoudige wijze vervaardigde, bolle en onregelmatige parels.
Het zagen van de steen gebeurt met behulp van touwtjes, vlak
hout of een leisteen die heen en weer wordt bewogen over een
55

schurend oppervlak. Door het polijsten met hematiet of
verpulverde jade krijgt hij vorm. Voor de vervaardiging van
de parels worden vaak door het water geronde jadekeien
gebruikt, doorboord met behulp van vogelbeenderen of
rietstengels.
Halssnoer
Groene steen
Mixteeks, Mexico
700/800-1521 n. Chr.
D: 23 cm; h: 2,8 cm
Inv. AAM 2050
Ook in de Chinese cultuur is nefriet, een variëteit van jade, de
meest gewaardeerde en kostbaarste steen. Deze in de eerste
plaats om zijn schoonheid geapprecieerde steen, valt bijzonder
in de smaak bij de hogere klasse. Ze dragen nefriet in de vorm
van riemgespen, armbanden of hangers als sieraad en als
attribuut van hun rang.
56

Toch overstijgt de betekenis van jade zijn waarde als
onderscheidingsteken. Jade wordt namelijk vaak geassocieerd
met de deugden van de ware edelman zoals beschreven door
Confucius (551-479 v.C.) in het Boek der rite : (…) De wijzen
uit de Oudheid vergeleken de deugd met jade. Jade voelt zacht
aan en heeft een warme glans, zoals goedheid; de steen is
solide, compact en fijn geaderd, zoals wijsheid; hij is hoekig
maar niet snijdend, zoals rechtvaardigheid; hij hangt neer
(aan de gordel) zoals hoffelijkheid zich naar de grond buigt;
door percussie brengt hij heldere, hoge, lange en plots
eindigende tonen voort, zoals muziek; omdat noch zijn fouten
afbreuk doen aan zijn schoonheid, noch zijn tekortkomingen
overschaduwd worden door zijn schittering, staat hij voor
oprechtheid; zijn mooie innerlijke kwaliteiten zijn, vanuit
welke hoek ook beschouwd, zichtbaar aan de buitenzijde,
zoals rechtschapenheid; hij is hemels
want hij heeft de helderheid van een regenboog; en aards
omdat hij ontspringt aan bergen en rivieren; hij is als de
deugd, vermits jaden tabletten door prinselijke
afgevaardigden afzonderlijk (zonder ze te begeleiden met
geschenken) worden aangeboden; omdat iedereen jade
hoogacht, symboliseert de steen ook de weg van de deugd’.
Taoïsten schrijven nog andere buitengewone kwaliteiten toe
aan jade: de steen zou magische en verzoenende vermogens
hebben en onsterfelijkheid verlenen.
Gordelgespen vormen een belangrijke verwijzing naar de rang
die iemand bekleedt. Ze zijn versierd met geluksbrengende
dieren en mythische wezens, boeddhistische voorstellingen of
florale motieven. Het tentoongestelde voorwerp is voorzien
van een gesphaak in de vorm van de gebogen hals en de kop
57

van een draak met uitpuilende ogen. Ertegenover, op de steel
van de haak, rust een draakje met vier poten en een
reptielenlijf. De hechtknop bevindt zich op de achterzijde.
In China brengt de draak geluk. Hij heerst over hemel en
water en is een van de dieren die de vier windstreken
symboliseren, namelijk het Oosten. Als kosmische
energiebron brengt hij voorspoed en verjaagt hij demonen en
kwade geesten.
Gordelgesp
Jade
China
19 de -20 ste eeuw
L: 9,5 cm; b: 1,9 cm
Inv. C 270
58

c) Rituele en beschermende functie
Waarschijnlijk verklaart het onveranderlijke karakter van jade
dat het in China al heel vroeg met begrafenissen geassocieerd
wordt. De bij leven gedragen tooien in jade worden dan ook
vaak samen met de overledene begraven om hem te
verzekeren van de eerbied die hem ook na zijn dood toekomt.
Tijdens de Han-periode (206 v.Chr. - 220 n.Chr.) wordt het
lichaam van voorname figuren bedekt met een ‘lijkwade’ in
jade ter bescherming en bewaring van het lichaam. Soms
sluiten kleine jaden pluggen de natuurlijke lichaamsopeningen
af om zo de levenskracht van het individu, de qi, veilig te
stellen en in het lichaam vast te houden. Hierdoor kan de
overledene later verrijzen.
Sommige van deze pluggen zijn krekelvormig en worden op
de tong van de overledene gelegd. De krekel staat symbool
voor de transformatiecycli van het leven, geëvoceerd door zijn
eigen metamorfoses. Volgens de Chinezen geeft deze jaden
krekelplug zijn zuiverheid en onvergankelijkheid door aan de
overledene. Doordat hij zelf de verschijningsvorm van jade
aanneemt, kan de afgestorvene ontsnappen aan de dood.
Onsterfelijke goden worden dan ook met jade geassocieerd.
De plug is trapezevormig en buitengewoon gestileerd. Ook de
scherp afgetekende groeven verlenen het voorwerp een
verrassend modern uitzicht.
Krekel
Nefriet
Westelijke Han, China
206 v. Chr.- 8 n. Chr.
L: 4,2 cm; b: 2 cm
Inv. L 62
59

De Bi-schijf behoort tot de funeraire opschik, bijzonder
gewaardeerd tijdens de periode van de Strijdende Koninkrijken
(475-221 v.Chr.) en het Han-tijdperk (206 v.Chr.-220 n.Chr.).
Rechtstreeks op de grafkist geplaatst, waarborgt de schijf de
overledene een lang bestaan. Het subtiele motief van de
‘kiemende zaden’ (omwille van de gelijkenis met de kiemende
rijstkorrel) maakt deze schijf tot een delicaat en geraffineerd
voorwerp.
Bi-schijf
Nefriet
Strijdende Koninkrijken
- Westelijke Han, China
481 v. Chr.- 8 n. Chr.
D: 4,4 cm
Inv. L 21
Niet enkel jade beschikt over beschermende en magische
eigenschappen. Ook de turkoois is gekend voor zijn
genezende en apotropaeïsche* kwaliteiten en komt voor in tal
van werelddelen. In Ladakh dragen vrouwen turkooizen in het
haar. Amerikaanse en Mexicaanse culturen waarderen de steen
voor zijn kleur die verwijst naar de levensbronnen, water en
regen. De Azteken associëren jade met de regengod Tlaloc en
offeren de steen aan de goden van de onderwereld.
60

De turkoois speelt sinds mensenheugenis een fundamentele rol
tijdens de overgangsrituelen van de Navajo-adolescenten. Bij
deze gelegenheid tooit het meisje zich met zilveren armbanden
en halssnoeren, ingelegd met turkooizen. Deze opschik
waarborgt haar een voorspoedige toekomst.
De tentoongestelde armband, van recente datum, duidt op het
voortleven van deze traditionele denkbeelden. Het sieraad
bestaat uit vier zilveren banden met drie grote cabochons van
ruw bewerkte turkooizen.
Het dragen van een dergelijke armband duidt op de welstand
en het prestige van de familie.
Armband
Turkooizen en zilver
Navajo, Verenigde
Staten
20 ste eeuw
Inv. ETAM 2009.6.1
Als bescherming tegen het boze oog valt gele barnsteen
zowel in de smaak van Berbers als van Mauritaniërs en van
Afrikaanse zowel als van Mongoolse vrouwen. Omdat zijn
fonkelende kleur verwijst naar bloed, licht en leven, is koraal
het heilzame materiaal bij uitstek. De Kabyl hangen het in de
vorm van een staafje om de hals van zuigelingen, moeders
61

tooien zich ermee om de zogvorming te bevorderen en
mannen stimuleren er hun libido mee.
Bij de boeddhistische volkeren in Azië duikt koraal op in
sieraden voor kapsels, gebedssnoeren, armbanden en ringen.
Kornalijn verleent schittering aan de opsmuk van de Toearegvrouwen:
jonge vrouwen tooien zich met ingekerfde zilveren
ringen, opgehoogd met een kornalijnen zetting waarvan de
driehoekige vorm de vruchtbaarheid bevordert en bescherming
biedt tegen bloedingen, pijnlijke maandstonden en miskramen.
Ring
Kornalijn en zilver
Toeareg, Niger
19 de -20 ste eeuw
L: 11 cm; b: 4 cm
Privéverzameling
Kruidnagel heeft een hoge beschermingsfactor en wordt in
het bijzonder gewaardeerd door Noord-Afrikaanse volkeren.
Een halssnoer met onbewerkte kruidnagels verjaagt boze
geesten, stimuleert viriliteit en hult de drager in een kruidig
parfum.
62

Halssnoer
Kruidnagel, kopal,
zilver en koper
Algerije
19 de -20 ste eeuw
L: 69 cm
Privéverzameling
Het hier tentoongestelde halssnoer bestaat uit een op een
amuletdoos geïnspireerde dubbelkonische hanger waaraan vijf
kegelvormige belletjes hangen. Aan weerszijden zijn meerdere
rijen kruidnagel bevestigd, in het midden onderbroken door
twee kopalparels waarvan de warme kleur aan barnsteen doet
denken. De te prijzige barnsteen is hier vervangen door een
goedkope harssoort met dezelfde kleur, wat niets afdoet aan de
doeltreffendheid van de halsketting.
Naast de gebruikte materialen kan ook de vorm zelf van het
sieraad schadelijke krachten verjagen en baraka aantrekken. De
meest voorkomende amulet in de islamitische wereld is ‘de
hand van Fatima’ of khamsa, de vijf. Deze talisman vindt zijn
oorsprong in oude heidense geloofsovertuigingen, is uiterst
doeltreffend en speelt een rol tijdens alle belangrijke
levensmomenten. De vijf vingers verwijzen naar de vijf pijlers
van de islam: de geloofsbelijdenis, het verplichte gebed, de
aalmoes, de vasten tijdens de ramadanmaand en de bedevaart
naar Mekka. Sommigen brengen de hand in verband met de
beschermende mantel van de profeet waarmee hij zichzelf, zijn
63

dochter Fatima, schoonzoon Ali en zijn twee kleinzonen
bedekte. Door een hand voor te stellen, beschermt de mens zich
dus tegen onheil en tegen het boze oog.
Khamsa
Zilver
Marokko
20 ste eeuw
L: 12 cm; b: 9,2 cm
Privéverzameling
Ook de geciseleerde motieven op het sieraad weren het noodlot
af. Dieren en voorwerpen met heilzame eigenschappen
verschijnen soms samen: vissen en gevleugelde dieren
waarborgen vruchtbaarheid, een hoefijzer met heilzame kracht
of een dolk met profylactisch vermogen wisselen af met zuiver
decoratieve plantaardige en geometrische motieven.
Beschermende sieraden worden vooral gedragen op kwetsbare
lichaamsdelen zoals hoofd en borst.
Zo worden bijvoorbeeld kleine etuis met passages uit de
Koran, bezweringsformules of magische stoffen (stekels van
de egel, visgraat, kaurischelpen, aarde uit een maraboetgraf…)
64

om de hals, rechtstreeks op de huid, gehangen om hun
efficiëntie te verhogen.
Dit geldt bijvoorbeeld voor deze uit glas vervaardigde ovalen
amulethanger, met aan weerszijden een gegraveerde
Arabische inscriptie. In het midden prijkt de naam van Allah,
terwijl de rand versierd is met een doorlopend tekstfragment
uit het 112 de hoofdstuk van de Koran: Aanroeping van Ali,
verrichter van wonderen. Uw steun en toevlucht bij alle
onheil, alle zorgen, alle smarten. O Mohammed, enige weg. O
Ali, O Ali, O Ali’. De inscriptie op de keerzijde leest al-farid ,
‘de unieke’.
Het voorwerp bezit dezelfde beschermende kracht als jade
waarvan het de groene kleur imiteert.
Amulet
Glas
Iran
18 de -19 de eeuw
L: 7,6 cm; b: 6,3 cm
Inv. IS 1058
65

Bij de Berbers doen sieraden soms tegelijk dienst als talisman
en als geldreserve.
Omdat ze makkelijk verkoopbaar zijn, vormen ze een ideaal
fonds waaruit het gezinshoofd kan putten wanneer de nood
zich laat voelen. Ze zijn ook een afspiegeling van de welstand
van een familie.
Tijdens de aan het huwelijk voorafgaande onderhandelingen
bespreekt de toekomstige echtgenoot de bruidsschat met de
vader van zijn toekomstige echtgenote. De huwelijksgift
bestaat uit vee, een som geld en sieraden: diademen,
oorbellen, kledingspelden, halssnoeren, armbanden,
enkelbanden, ringen en amuletten. De jonge vrouw zal haar
volledige uitzet slechts etaleren bij bijzondere gelegenheden
(geboorte, huwelijk, gemeenschapsfeest,…). In het dagelijkse
leven draagt ze uitsluitend eenvoudige en lichte sieraden.
De juwelen uit de bruidsschat blijven eigendom van de vrouw
en verschaffen haar materiële zekerheid, zelfs in het geval van
een echtscheiding.
De zilveren fibula bekleedt een unieke plaats tussen deze
sieraden. De Atlas-bevolking waardeert deze kledingspeld in
het bijzonder omdat ze naast haar rol als sieraad ook verwijst
naar de identiteit van de drager. Bovendien vervult ze een
praktische functie: het vastpinnen van de gedrapeerde doeken,
zonder naden en knopen, waarin de vrouwen zich hullen.
Deze doekspeld heeft ook een talismanfunctie: zilver is een
symbool van geluk en zuiverheid, en de stervorm verwijst naar
het magische cijfer vijf dat een hoge beschermingsfactor heeft.
De driehoekige basisvorm staat in verband met de vrouw en
haar vruchtbaarheid.
Vorm en versiering van de fibula varieert van streek tot streek.
66

Het eerste exemplaar bestaat uit twee driehoekige sierspelden
met vijf uitsteeksels en een centrale kegelvormige cabochon.
Ze zijn met elkaar verbonden door een versierd kettinkje
voorzien van een rechthoekig zilveren plaatje met een
cabochon in rode glaspasta en een bolvormige opengewerkte
hanger. De centrale, eveneens opengewerkte bol herinnert aan
de doosjes voor handgeschreven amuletten. Het lineaire of
gepointilleerde gegraveerde decor is hoofdzakelijk
geometrisch.
Fibula-paar
Zilver, rode glaspasta
Atlas, Marokko
19 de -20 ste eeuw
L: 18 cm; b: 10 cm
Privéverzameling
De stijl van de tweede fibula is totaal verschillend: de twee
geciseleerde met een kettinkje verbonden sierspelden zijn
versierd met een centraal amandelvormig motief in hoog
reliëf. Rondom vormen acht kleine amandelen een
stralenkrans. De ellipsvormige hanger is rijkelijk gedecoreerd
met ingekerfde rozetten, een cilinder in kornalijn en tien
hangparels in barnsteen.
Elk van deze fibula is voorzien van een paar ringen en tongen*
om het sieraad door de verschillende lagen stof te prikken.
67

d) Machtssymbool
Fibula-paar
Koper bedekt met een
legering van zilver en tin
Atlas, Marokko
19 de -20 ste eeuw
L: 88 cm; b: 10 cm
Inv. IS 83.2.4
Niettegenstaande sieraden vaak verwijzen naar
vrouwelijkheid, kunnen ze soms ook mannelijkheid
benadrukken en de agressiviteit stimuleren.
Zo dragen Abelam-krijgers uit Nieuw-Guinea opmerkelijke
borstsieraden in de mond, de kara-ut, om hun tegenstander
tijdens de strijd te intimideren.
De door de mannen uit vlechtwerk en schelpen vervaardigde
structuur vormt de basis van dit ornament dat een menselijke
figuur evoceert. De grote ogen en lange neus zijn aangegeven
door schelpen. Twee zwijnentanden bekronen deze tooi.
68

Tijdens het gevecht bijt de krijger op het aan de achterzijde
van de tooi bevestigde stokje zodat de slagtanden, symbool
voor de strijdlustigheid en de woestheid van het everzwijn, de
indruk wekken uit zijn mond te komen. De voorgestelde
menselijke figuur, de vijand, lijkt zodoende in de nek gebeten
en jammerlijk uit de mond te bengelen. De op deze manier
gedragen tooi drukt de agressiviteit en de vastberadenheid van
de krijger uit en brengt de tegenstander van zijn stuk. De
drager zou geen angst meer kennen en onkwetsbaar en zelfs
onzichtbaar worden.
Borstsieraad kara-ut
Plantaardige vezels, Nassaschelpen,
kauri,
zwijnentanden
Abelam, Papoea-Nieuw-
Guinea
20 ste eeuw
Privéverzameling
69

V. HET GEPARFUMEERDE LICHAAM
De kunst van het parfum is kenmerkend voor alle
beschavingen van China tot Córdoba, van de Oudheid tot
heden.
De eerste parfums waren ongetwijfeld bestemd voor de goden.
De Bijbel vertelt hoe Mozes gebruikmaakte van parfum om de
eredienst van de ware god te institueren in de woestijn. Het
Hooglied (IV, 6) omschrijft de borsten van de geliefde als
wierookheuvels en ‘mirrebergen.
Het koninkrijk van Sheba staat centraal in de wierookhandel.
Al heel vroeg worden hier de wierookboom, voor zijn
olibanum*, en de mirreboom* geteeld. Het aan deze bomen
onttrokken hars heeft een balsemieke, grondachtige en
aromatische geur en verspreid een werkelijk goddelijk parfum.
Na de sacrale wereld veroveren parfums geleidelijk aan de
profane wereld.
In het oude India was schoonheid niet enkel een kwestie van
uiterlijk maar ook van geuren en parfums. Volgens de
beroemde tekst uit de Kamasutra: ‘moeten de geliefden zich
elke dag, na het nemen van een bad, inwrijven met zalven,
parfum, bijenwas, lak en betel, en dienen ze mondwater te
gebruiken’. De parfums zijn ofwel gemaakt op basis van hars
van bomen en planten (sandelhout, aloëhout, kamfer), ofwel
op basis van dierlijke secreties zoals muskus (extract van de
klieren van het Himalaya muskushert) en civetkatolie
(afkomstig van een klier van de muskuskat).
Heel wat van deze producten komen uit afgelegen streken. De
meeste pommades zijn dan ook voorbehouden aan de elite.
70

Voor de Chinezen is de allermooiste vrouw, een vrouw van
wier lichaam een zo subtiel parfum opstijgt dat het zich met
haar wezen vermengt. Het najagen van dit ideaal is geen
eenvoudige zaak. Eertijds werd het badwater gekookt met
natuurlijke aroma’s om het te parfumeren. Vervolgens duikt er
onder de Tang (618-907 n.C.) een nieuw gebruik op: door het
regelmatig aanbrengen van parfumpoeder fusioneert het met
het lichaam dat zo een natuurlijke geurigheid verspreidt.
Onder de Song (960-1234 n.C.) vermengen de vrouwen het
geparfumeerde poeder zelfs met vermiljoenpigment om de
huid een roze weerschijn te geven. Het met roze poeder
bedekte vrouwenlichaam wordt dan vergeleken met een
flonkerende steen. Mannen fantaseren over de roze sporen
achtergelaten op hun kleding en zakdoeken en over de
vermenging van parfums en transpiratie.
Volgens de Koran dient de gelovige de natuur en zijn
wonderen aandachtig te beschouwen en erover te mediteren.
Door de natuur te bewonderen, drukt de mens immers zijn
liefde uit voor zijn schepper. Zo heeft de
moslimsamenleving een geraffineerde smaak ontwikkeld voor
zowel bloemen, planten als voor de geuren en aroma’s die ze
afscheiden.
Parfums veroveren het dagelijkse leven, zowel in de moskeeën
als in de privésfeer.
Ibn Zuhr van Sevilla (12 de eeuw n.Chr.) en Ibn-Al-Khatib van
Granada (14 de eeuw
n.Chr.), onthullen de geheimen van deze welriekende geuren:
ze zijn samengesteld uit Indische aloë en sandel, rozen en
jasmijnbloemen, uit harsen (wierook of mirre) en uit dierlijke
substanties, zoals grijze amber en muskus. Bij elk seizoen
hoort een welbepaald parfum.
71

Parfumflesje
Geblazen glas
Nabije of Midden-
Oosten
9 de -10 de eeuw n. Chr.
H: 6 cm; d: 5,2 cm
Inv. IS VE.58
Parfumflesje
Geblazen glas
Midden-Oosten
8 ste -10 de eeuw n. Chr.
H: 6,6 cm; d: 2,4 cm
Inv. IS A.3650
Deze parfums worden zorgvuldig bewaard in glazen of
metalen kolfjes met uiteenlopende vormen. Het eenvoudige,
olijfgroene doorschijnende glazen flesje met hoge hals heeft
een appelvormige buik en is versierd met verticale ribben. De
waterkan is daarentegen peervormig en rust op een ronde voet.
De versiering bestaat uit een gouden en zilveren damascering
met bloemen en arabesken. De smalle hals loopt uit in een
elegante met een amandelvormige stop afgesloten gietbek.
72

Een sierlijk, krullend handvat benadrukt de dynamische
lijnvoering.
Waterkan
Met goud en zilver
gedamasceerd staal
Perzië
20 ste eeuw
H: 21,5 cm
Inv. EO 548
Volgens Duizend-en-één-nacht ontdekte sultanes Mourka
Hama de essentiële oliën. Terwijl haar badwater opwarmde in
de zon, scheidden de rozenblaadjes waarmee ze het had
geparfumeerd een aan het oppervlak drijvende olie af met een
sterke en doordringende geur. Vanaf die dag parfumeerde
Mourka Hama zich met rozenextract en verlaten de vrouwen
in de Arabische wereld de hammam nooit zonder hun haren en
kleren ermee te besprenkelen.
73

In het Indische Mogoelrijk blijft de werking van parfums niet
beperkt tot het verhogen van de lichamelijke
aantrekkingskracht, maar spelen reukstoffen ook een rol in het
functioneren van het organisme. De Yunani geneeskundige
theorie stelt dat er een constant evenwicht dient te worden
nagestreefd tussen de vier lichaamssappen. Ziekten zouden het
gevolg zijn van een onevenwicht hierin.
Volgens de opvattingen van geneesheer Ibn Sina of Avicenna
(980-1037 n.Chr.) dient het hart, als zetel van de levenskracht,
aangesterkt te worden door middel van parfums. Omdat
parfums een invloed uitoefenen op zowel de fysieke als de
morele gezondheid, zijn ze verondersteld de geest te
stimuleren en het lichamelijke evenwicht te herstellen. Ze
spelen dus tegelijk een rol als opsmuk en als remedie.
Ibn Sina beweert in zijn werken Canon van de Geneeskunde
en ‘Het Boek van de Genezing van de Ziel’ dat de ziel van
planten in hun subtiele geur huist en dat parfums een heilzame
invloed kunnen uitoefenen op de menselijke ziel.
Sommige parfums worden in de huid gewreven en verpulverd
op verschillende lichaamsdelen, andere worden ingenomen in
de vorm van pillen, op voedsel gestrooid of gekauwd met
betelbladeren voor een frisse adem. Een slechte adem wordt
immers beschouwd als een onduldbare belediging.
Tot slot dienen parfums soms ook een politieke functie. Als
diplomatiek geschenk bevorderen ze sociale banden en
verbintenissen.
In Niger staan parfums centraal in de huwelijksrituelen van
jonge Toubou-meisjes. De familie van de toekomstige
echtgenoot biedt de uitverkorene grote hoeveelheden parfum
74

aan, bewaard in dichtgenaaide geitenhuiden. Het parfumeren
van de toekomstige bruid is een complex ritueel dat
verschillende dagen in beslag neemt. Haar haren worden
bestreken met een geparfumeerd mengsel, bestaande uit een
aromatische houtsoort, boter en gom. Gedurende de volgende
dagen wordt haar ganse lichaam doordrenkt met geuren door
gelaat, hals, rug, borst en ledematen in te wrijven met
geparfumeerde boters.
Op de huwelijksdag wordt een mengeling van gesmolten boter
en gestremde melk over de handen van de verloofden gegoten.
Dan is het huwelijk ‘verbonden’.
Het ritueel van het parfumeren van de huid zet zich nog een
week verder na de bruiloft naar rato van één massage per dag.
75

Wetenschappelijke supervisie: Sergio PURINI, conservator van de
collectie Amerika; Mieke VAN RAEMDONCK, conservator van de
collectie Islam; Ilse TIMPERMAN, conservator van de collecties Japan,
China en Korea; Nathalie VANDEPERRE, hoofd Musea van het Verre
Oosten te Laken; Miriam LAMBRECHT, conservator van de collectie
India en Zuidoost Azië; Nicolas CAUWE, conservator van de collectie
Oceanië
Auteur: Nathalie HALGAND
Endredactie: Dominique COUPÉ, Sylvie PAESEN
Tekeningen: Isabelle HODIAUMONT
Vertaling: Marleen CAPPELLEMANS
Vormgeving: Aurélie PIÉRART
Foto’s: Marc-Henri WILLIOT PARMENTIER, MRAH; Serge GUIRAUD,
Jabiru PROD, J.-M. VANDYCK, MRAC Tervueren.
Verantwoordelijke uitgever: Michel DRAGUET, Jubelpark 10, 1000
Brussel
© Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Educatief dienst.
Wettelijk depot: D/2011/0550/1
76

GLOSSARIUM
Apotropaeïsch: het noodlot bezwerend en boze invloeden
werend.
Tong: metalen pin die dient om een voorwerp aan
verschillende lagen stof te bevestigen.
Baraka: term van Arabische oorsprong, betekent wijsheid of
zegen.
Cochenilleluis: parasitair insect dat karmijn, een rode
kleurstof, produceert.
Galnoot: uitwas op een plant als gevolg van een beet van een
parasitair insect.
Meconium: na de geboorte afgescheiden stof in de darmen
van een foetus.
Mirre: door de mirreboom aangemaakte aromatische
gomhars.
Noot van de Aleurites: vrucht van de kersneutboom,
afkomstig uit Maleisië en de gebieden van de Stille Oceaan.
Olibanum: uit de wierookboom gewonnen aromatische hars.
Pandanus: tropische schroefpalm waarvan de geparfumeerde
bladeren gebruikt worden voor de vervaardiging van olie en
zeep.
Profylactisch: met beschermende eigenschappen.
77

Sandel: uit India, Maleisië en Australië afkomstig gewas,
waarvan het hout wordt gebruikt in de parfumerie.
Tamarisk: gewas uit het Middellandse Zeegebied.
Ti: tropische struik met blijvende bloemen.
78

BIBLIOGRAFIE
Aztecs, Royal Academy of Arts, London, 2002
Barnard N., Indian Jewellery, London, V & A Publishing,
2008
Barrow T., An Illustrated Guide to Maori Art, Honolulu,
University of Hawaii, 1984
Blackburn M., Tattoos From Paradise, Traditional Polynesian
Patterns, Chine, Schiffer publishing Ltd, 1999
Camps-Fabrer H., Bijoux berbères d’Algérie, Aix-en-
Provence, Edisud, 1990
Carboni S., Whitehouse D., The Corning Museum of Glass,
Glass of Sultans, New-York, Metropolitan Museum of Art,
2001
Colombel P., La Cité interdite, vie publique et privée des
empereurs de Chine 1644-1911, exposition au Musée du Petit
Palais, Paris, Paris-Musées, 1996
Cuypers J.B., Touaregs, Album de photographies et catalogue
de l’exposition. Musée d’Afrique centrale, Tervuren, Martial
& Snoeck, 1994
D’Alleva A., Le Monde Océanien, Paris, Tout l’Art,
Flammarion, 1998
De Bisscop N., La Chine sous toit, Bruxelles, Fonds Mercator,
2007
79

De fil et d’argent, Mémoire des Miao de Chine, exposition au
Musée des arts asiatiques de Nice, Milan, Cinq Continents,
2004
Dehouve D. et Wohrer A-M., Le monde des Aztèques, Paris,
Riveneuve, 2008
De l’Empire romain aux villes impériales, 6000 ans d’art du
Maroc, Petit Palais, Paris, Paris-Musée, 1990
Dorsinfang-Smets A., L’Océanie, Histoire et Culture,
Bruxelles, Meddens, 1978
Du Pasquier J., Histoire du Verre, Paris, Massin, 2007
Eisenhofer S., Parures Rituelles des Peuples du Monde,
Munich, Sélection du Reader’s Digest, 2005
Estampes japonaises, exposition des Musées royaux d’Art et
d’Histoire, Gand, Snoeck-Ducaju –Zoon, 1989
Ewins R., Fidjian artefacts, Tasmanian Museum and Art
Gallery Collection,
Moonah, Tasmania, 1982
Fahr-Becker G., Les Arts de l’Asie orientale,
Cologne,Könemann, 1998
Fahr-Becker G., L’estampe japonaise, Cologne,Taschen, 2002
Falgareyttes-Leveau Ch., Corps Sublimes, Paris, Dapper, 1994
80

Fehervari G., Islamic Metal Works (The Keir Collection),
British Museum, London, Faber & Faber limited, 1976
Fischer-Rizzi S., Le guide de l’encens, Montpellier, Gange,
2004
Forment F., Le Pacifique aux îles innombrables, Bruxelles,
Musées royaux d’Art et d’Histoire, 1982
Garrett V.M, A Collector’s Guide to Chinese Dress
Accessories, Singapore, Times Editions, 1997
Genon M-H, Etude des statuettes féminines funéraires
chinoises de la dynastie des Tang, Mémoire en Histoire de
l’Art et Archéologie, Bruxelles, Université Libre de Bruxelles,
2004
Geoffroy-Schneiter B., Parures Ethniques, le culte de la
beauté, Paris, Assouline, 2001
Grammet I, Dewacheter M., De Palmenaer E., Maroc,
Artisans de la mémoire, exposition du Musée ethnographique
d’Anvers, Antwerpen, Snoeck Editions, 2006
Gröning K., La Peinture du corps, Paris, Arthaud, 1997
Grube N., Les Mayas, Cologne, Könemann, 2000
Guiart J., Océanie, Collection Univers des Formes, Paris,
Gallimard, 1963
Hesselt van Dinter M., Tribal Tatoo Designs, Amsterdam, The
Pepin Press, 1999
81

Inca-Peru, 3000 ans d’histoire, exposition des Musées royaux
d’Art et d’Histoire, Gent, Imschoot, uitgevers, 1990
Iwasaki M., Ma vie de geisha, Paris, Livre de Poche, 2003
Jades chinois, pierres d’immortalité, exposition au Musée
Cernuschi, Paris, Findakly, 1997
Kalus L.: Catalogue of islamic seals and talismans,
Ashmolean Museum, Oxford, Clarendon Press, 1986
Kröger J., Nishapur, Glass of the Early Islamic Period, New-
York, Metropolitan Museum of Art, 1995
La Découverte du Paradis Océanie : Curieux, Navigateurs et
Savants, exposition des Musées Nord- Pas de Calais, Paris,
Somogy, 1997
L’Art d’être un homme, exposition au Musée Dapper, Paris,
Dapper, 2009
Les Aztèques, Trésors du Mexique Ancien, Exposition des
Musées royaux d’Art et d’Histoire, Bruxelles, Museumfonds,
1987
Les Maîtres de l’Art Précolombien, La Collection Dora et Paul
Janssens, exposition des Musées royaux d’Art et d’Histoire,
Bruxelles, Fonds Mercator, 2005
Lhote H., Les Touaregs du Hoggar, Paris, Arman Colin, 1984
82

Lin J.C.S., The Immortal Stone, Chinese Jades from the
Neolithic Period To The Twentieth Century, Cambridge, Scale
Publishers Ltd, 2009
Lopez Lujan L., Fauvet-Berthelot M-F, Aztèques, la collection
de sculptures du Musée du Quai Branly, Paris, Musée du Quai
Branly, 2005
Maroc, Les Trésors Du Royaume, Musée du Petit Palais,
Paris, Édition Plume, 1999
Melikian-Chirvani A.S., Islamic metalwork from the Iranian
world: 8-18 th centuries, London, Victoria & Albert Museum
Catalogue, 1982
Mexique, terre des dieux : trésors de l’art précolombien au
Musée Rath, Genève, Musée d’Art et d’Histoire, 1999
Moko Mead S., Te Toi Whakairo, the Art of Maori carving,
Auckland, Reed Methuen Publishers, 1986
Océanie, signes de rites, symboles d’autorité, exposition ING,
Bruxelles, Fonds Mercator, 2008
Ombres de Nouvelle-Guinée, exposition du Musée Barbier-
Mueller, Paris, Somogy, 2006
Ottino-Garanger P. et M-N., Le tatouage aux Îles Marquises,
Singapour, Ch.Gleizal, 1998
Pacific Rituals, Living or Dying?, Institute of Pacific Studies
of the University of the South Pacific in association with the
Pacific Theological College, 1986
83

Pons P., Peau de brocard. Le corps tatoué au Japon, Paris,
Seuil, 2000
Quand la pierre se fait précieuse, exposition des Musées
royaux d’Art et d’Histoire et du Musée royal de l’Afrique
centrale, Gent, Bruxelles, Tervuren, Snoeck-Ducaju & Zoon,
1995
Rabaté M-R. et Coldenberg A., Bijoux du Maroc, Aix-en-
Provence, Edisud, 1999
Signes du corps, exposition au Musée Dapper, Paris, Dapper,
2004
Splendeurs du Maroc, exposition au Musée royal de l’Afrique
centrale de Tervuren, Paris, Édition Plume, 1998
Taylor A-C., Les masques de la mémoire. Essai sur la
fonction des peintures corporelles jivaro, EHESS/ L’Homme,
2003/1-n°165
Tatu tatoo !, exposition des Musées royaux d’Art et
d’Histoire, Bruxelles, Fonds Mercator, 2004
Thomas N., L’art de l’Océanie, Londres, Thames & Hudson,
1995
Varichon A., Le Corps des peuples, Paris, Seuil, 2003
Varichon A., Couleurs, pigments et teintures dans les mains
des peuples, Paris, Seuil, 2005
84

Vigarello G., 100 000 ans de beauté, Paris, Gallimard, 2009
Verzwijver G., Kaiapo, Amazonie, plumes et peintures
corporelles, exposition au Musée royal de l’Afrique Centrale
de Tervuren, Gent, Snoek-Ducaju –Zoon, 1992
Winkel B. et D., L’art de la parure, peinture corporelle,
Afrique, Amérique, Asie et Océanie, Paris, Seuil, 2006
85