Immuun - NVVI
Immuun - NVVI
Immuun - NVVI
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
IMMUUN<br />
Jaargang 2 - Nummer 1 - April 2013 -<br />
Preventieve<br />
en curatieve<br />
reumavaccins<br />
Dossier<br />
Immunologie is<br />
economie<br />
Voor elke professional in de immunologische keten<br />
Thema<br />
Vaccins van wel<br />
naar ketel<br />
Ab Osterhaus:<br />
“Op de grensvlakken<br />
gebeuren de<br />
leuke dingen”
Het verleden inspireert de toekomst<br />
FOCUS OP VACCINS<br />
WWW.SPMSD.NL<br />
© Sanofi Pasteur MSD/Mark/NL00120/april 2009<br />
COLOFON<br />
<strong>Immuun</strong> is een uitgave van Bureau<br />
Lorient Communicatie. <strong>Immuun</strong><br />
is het partnermagazine van de<br />
<strong>NVVI</strong> en komt tot stand in nauwe<br />
samenwerking met de <strong>NVVI</strong>.<br />
<strong>Immuun</strong> verschijnt vier keer per<br />
jaar en bereikt alle leden van de<br />
<strong>NVVI</strong>, relevante clinici, beleids- en<br />
opiniemakers.<br />
REDACTIERAAD<br />
Prof.dr. Mieke Boots<br />
Prof.dr. Bert ‘t Hart<br />
Dr. Edward Knol<br />
Prof.dr. Yvette van Kooyk (voorzitter)<br />
Dr. Ingeborg Streng-Ouwehand<br />
Dr. Andrea Woltman<br />
ComITé vAn AAnbEvElIng<br />
Prof.dr. R.E. Bontrop<br />
Prof.dr. F. Claas<br />
Prof.dr. M.R. Daha<br />
Prof.dr. C.G.M. Kallenberg<br />
Prof.dr. G. Kraal<br />
Prof.dr. R.A.W. van Lier<br />
Prof.dr. C.J.M. Melief<br />
Prof.dr. D. Roos<br />
Prof.dr. J. van de Winkel<br />
HoofDREDACTEuR<br />
Drs. L. van der Ent<br />
uITgEvER<br />
Bureau Lorient Communicatie BV<br />
Hoofdstraat 98 – 100<br />
2235 CK Valkenburg ZH<br />
T 071 589 08 48<br />
info@lorient.nl<br />
www.lorient.nl<br />
voRmgEvIng & DRuK<br />
Van der Weij BV Grafische<br />
Bedrijven, Hilversum<br />
ADvERTEnTIES<br />
Cross Advertising<br />
Westerkade 2<br />
3116 GJ Schiedam<br />
T 010 742 10 23<br />
immuun@crossadvertising.nl<br />
DISClAImER<br />
<strong>Immuun</strong> wordt met de grootste<br />
zorg samengesteld. Bureau<br />
Lorient Communicatie BV noch de<br />
<strong>NVVI</strong> zijn echter verantwoordelijk<br />
en/of aansprakelijk voor eventuele<br />
onjuistheden. Artikelen geven niet<br />
per definitie de mening van de<br />
redactieraad of de uitgever weer.<br />
dutch society for immunology<br />
<strong>Immuun</strong> wordt mede mogelijk<br />
gemaakt door<br />
IMMUUN April 2013<br />
4<br />
5<br />
8<br />
Nieuws, Visie<br />
Editorial<br />
Agenda<br />
16 Dossier<br />
Leiden Bio Science Park<br />
Immunologie = economie<br />
26 De Kliniek<br />
Reumatoloog Tom<br />
Huizinga is<br />
immunologie dankbaar<br />
9Internationaal<br />
Europa<br />
Vaccineert<br />
12 Portret<br />
Ab Osterhaus<br />
Topsporter in wetenschap<br />
24 Grenzeloze<br />
wetenschap<br />
Hjalmar Bouma<br />
Beschermende winterslaap<br />
THEmA vACCInologIE<br />
32 De keten<br />
Claire Boog<br />
Van welletje naar ketel<br />
INHOUD<br />
10 CIMaas<br />
Gerard Bos<br />
Immunologische school<br />
20 Grenzeloze<br />
wetenschap<br />
Willem van Eden<br />
Oregano & artritis<br />
30 Het onderzoek<br />
Andrea Woltman<br />
Vaccin tegen<br />
chronisch HBV<br />
April 2013 IMMUUN<br />
3
COLUMN<br />
Neus tegen<br />
het raam<br />
Er is geen boeiender vakgebied dan de<br />
immunologie. De ene mijlpaal volgt op<br />
de andere en de kansen zijn ongekend.<br />
Vaccins, auto-immuunziekten, gezond<br />
ouder worden? De immunologie raakt aan<br />
alles en iedereen.<br />
Natuurlijk is er een ‘maar’. Een vakgebied<br />
dat van allen is, loopt het risico een<br />
vakgebied van niemand te zijn. Dus<br />
wanneer ‘De Wereld Leert Door’ onderzoek<br />
op het gebied van chronische leukemie<br />
behandelt, valt het woord ‘immunologie’<br />
niet eens. En dat, terwijl het gaat over<br />
nieuwe immunologische manieren om<br />
het ontsporen van B-geheugencellen te<br />
repareren.<br />
Is dat erg? Ja, dat is erg. Niet omdat de<br />
betrokken onderzoekers de bijdrage van<br />
de immunologie aan dit onderzoek zouden<br />
onderwaarderen. Dat is absoluut niet aan<br />
de orde. Maar wél omdat een vakgebied<br />
dat niet bekend is bij het grote publiek<br />
een voortdurende strijd moet leveren om<br />
fondsen te verwerven. Want zo simpel is<br />
het: alleen met voldoende geld kunnen<br />
we fundamenteel onderzoek doen én<br />
concrete kansen verzilveren. En dat is een<br />
gezamenlijk belang.<br />
Ik nodig alle lezers van ‘<strong>Immuun</strong>’ uit om<br />
hun stem te laten horen. Op congressen,<br />
recepties en verjaardagen. Bij Raden<br />
van Bestuur, collectebusfondsen en in<br />
overheidsgremia. Zoek de publiciteit. Leg<br />
uit waar we voor staan en waar we mee<br />
bezig zijn. Duw je neus tegen het raam! En<br />
blijf ondertussen werken aan doorbraken<br />
waar patiënten uit de hele wereld op<br />
wachten.<br />
René van Lier<br />
Voorzitter <strong>NVVI</strong><br />
Promotie Erik Slinger, VU<br />
Viruseiwitten en kanker<br />
Het menselijk cytomegalovirus (HCMV) komt bij tachtig procent van de bevolking voor.<br />
HCMV-eiwitten kunnen verschillende rollen spelen rond kanker. Erik Slinger toont die<br />
mogelijke rollen aan in zijn proefschrift ‘Rewiring of signaling pathways by HCMV-encoded<br />
GPCRs’. Hij promoveerde op 11 december 2012 bij prof. dr. M. J. Smit aan de VU.<br />
HCMV maakt twee receptoreiwitten, US28 en UL33. Slinger onderzocht de<br />
signalering van deze twee eiwitten. Ze lijken erg op menselijke chemokinereceptoren.<br />
Dat zijn eiwitten die witte bloedcellen naar verschillende plekken in het<br />
lichaam dirigeren om in te grijpen tegen ziekteverwekkers. Deze receptoren zijn<br />
daarom belangrijk in het immuunsysteem.<br />
Eerder onderzoek toonde aan dat US28 celdeling kan versnellen en tot tumoren<br />
bij muizen leidt. Om het proces daarachter beter te begrijpen, ontrafelde Slinger<br />
de signaleringsroutes die US28 in de cel activeert. Slinger ontdekte dat US28 de<br />
productie van IL-6 verhoogt, een ontstekingsfactor met een rol bij verschillende<br />
kankers. IL-6 activeert het eiwit STAT3. Door dit eiwit te remmen, stopt de groei van<br />
cellen met US28.<br />
In een samenwerking met het Karolinska Instituut in Stockholm kon Slinger<br />
patiëntmateriaal bestuderen en zo aantonen dat US28 aanwezig is bij patiënten<br />
met hersentumoren. Ook vond hij dat de aanwezigheid van geactiveerd STAT3<br />
de prognose voor de patiënt verslechtert. US28 activeert ook beta-catenine,<br />
een eiwit gerelateerd aan darmkanker. Als laatste laat Slinger zien dat een<br />
ander HCMV-eiwit, UL33, eveneens versnelde celgroei veroorzaakt. Uit Slinger’s<br />
onderzoek blijkt dat HCMV-eiwitten verschillende rollen kunnen spelen rond<br />
kanker. Het gaat dan waarschijnlijk niet om een directe rol, maar om versnelling<br />
van bestaande tumorvorming. In de (verdere) toekomst kunnen HCMV-eiwitten<br />
of de signaleringsroutes die ze activeren dienen om nieuwe medicijnen te<br />
ontwikkelen.<br />
“Cruciale immunologische<br />
aspecten ontdekt”<br />
“We komen er steeds meer achter dat immunologie echt één van de belangrijkste<br />
verbindende principes in de medische wetenschap is. Veel ziekten waarbij dit<br />
recent niet vermoed werd, blijken cruciale immunologische aspecten te hebben,<br />
zoals met vetzucht gecorreleerde gewrichtsklachten en Alzheimer. Ook bij kanker<br />
dachten tot enkele jaren geleden weinigen dat immunologie zo belangrijk zou<br />
blijken. In 2011 is het beroemde artikel uit 2000 van Hanahan & Weinberg in Cell,<br />
‘The hallmarks of cancer’ herschreven. In de oorspronkelijke versie was geen rol<br />
voor de immunologie weggelegd, in ‘the next generation’ staan onder de zes<br />
nieuwe, relevante mechanismen twee ‘emerging hallmarks’ opgenomen waarin<br />
het immuunsysteem een belangrijke rol speelt. De ontwikkelingen gaan snel.<br />
Tien jaar terug lag de blik in de kankerbiologie op de tumor. Nu is het besef van de<br />
interactie van de kankercel met zijn omgeving prominent naar voren gekomen.<br />
Dat is cruciaal voor de prognose en de therapie. Tot voor kort bepaalde de grootte<br />
van de tumor bij veel soorten kanker de prognose. Inmiddels blijkt de infiltratie<br />
van lymfocyten een veel bepalender factor te zijn.”<br />
Prof. dr. Kees Melief, LUMC / CSO ISA Parmaceuticals<br />
Neusspray als vaccin<br />
tegen verkoudheidsvirus<br />
Het verkoudheidsvirus ‘Respiratoir Syncytieel Virus’ (RSV) kan ernstige luchtweginfecties<br />
veroorzaken. Vaccinatie van pasgeboren kinderen en ouderen met verminderde afweer<br />
zou de kans op infectie en complicaties kunnen verkleinen. Volgens onderzoek van<br />
Muhammad Shafique Msc. (Pakistan, 1974) is een neusspray geschikt voor toediening<br />
van een nieuw type vaccin tegen RSV. Op 13 maart 2013 promoveerde hij aan de<br />
Rijksuniversiteit Groningen, met als promotor prof.dr. J.C. Wilschut op zijn proefschrift<br />
‘Development of a mucosal vaccine against Respiratory Syncytial Virus infection’.<br />
Het nieuwe vaccin bestaat uit virosomen, een virusmantel zonder het genetisch<br />
materiaal van het virus. Aan de virosomen zijn stoffen gezet die een sterkere<br />
afweerreactie in het lichaam moeten veroorzaken. In een proefdiermodel leidde dit<br />
vaccin tot een afweerreactie in het bloed en de luchtwegen en bleek er bescherming<br />
tegen infectie te zijn. Zowel voor jonge proefdieren als bij dieren met een verouderd<br />
afweersysteem bleek toediening via een neusspray geschikt.<br />
Shafique studeerde Biotechnologie aan de Quaid-I-Azam University in Islamabad.<br />
Hij voerde zijn promotieonderzoek uit bij de afdeling Medische Microbiologie, Sectie<br />
Moleculaire Virologie van het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) in het<br />
kader van Onderzoeksinstituut GUIDE.<br />
[advertentie]<br />
Vaccine<br />
Vaccine is the pre-eminent journal for those<br />
interested in vaccines and vaccination. Submissions<br />
to the following categories are welcomed:<br />
HIV-preventie:<br />
HIV-eiwit schakelt precies en<br />
goedkoop HIV uit<br />
NIeUws<br />
• Human Vaccines – Infectious Diseases (bacterial, viral and other)<br />
• Human Vaccines – Non Infectious Diseases (cancer, addiction,<br />
auto-immunity and other)<br />
• Veterinary Vaccines<br />
• Delivery systems / Vectors / Adjuvants<br />
• Immunology / Animal models<br />
• Regulatory / Societal / Legislation Aspects<br />
Dr. Nika Strokappe en prof. dr. Theo Verrips van de Universiteit Utrecht hebben samen<br />
met Engelse collega’s een eiwit gevonden dat het HIV-virus effectief uitschakelt.<br />
Bovendien past het eiwit zo precies, dat de kans op resistentie veel kleiner is dan bij<br />
vergelijkbare eiwitten. Verder is het eiwit goedkoop te produceren en uitermate stabiel.<br />
Binnenkort starten preklinische testen naar de vinding. Verwerkt in een vaginale ring of<br />
crème zou het vrouwen in arme landen de kans geven zichzelf tegen HIV te beschermen.<br />
Nika Strokappe promoveerde op 30 januari 2013 op haar onderzoek.<br />
Pas op,<br />
mijlpaal!<br />
eDItOrIaL<br />
Immunologen voltooien een ‘immunologische<br />
routekaart’ van de mens. De kaart wordt op<br />
3 maart onthuld in Nature Biotechnology.<br />
Een mijlpaal! Fantastisch dat dit overzicht<br />
er eindelijk is. De Volkskrant ruimt er op 4<br />
maart zijn voorpagina voor in: “‘Routeplanner’<br />
menselijk lichaam brengt revolutie teweeg in<br />
geneeskunde. Dieet vervangt medicijn.”” Op de<br />
radio beweert een hoogleraar immunologie<br />
stellig: over vijf jaar hebben we onze eigen<br />
immunologische routekaart elektronisch op<br />
zak. Aanpassing van je voedingspatroon kan de<br />
immunologische ziekten waarvoor je aanleg<br />
hebt, voorkomen. Nu is het ongetwijfeld een<br />
mijlpaal in de wetenschap, maar... “Dieet<br />
vervangt medicijn”? Een droom toch? De<br />
interviewer vraagt enkele keren of hij dit<br />
wel letterlijk moet nemen. Ja, bevestigt de<br />
hoogleraar, binnen vijf jaar is het zover.<br />
Dit verhaaltje klinkt ongeloofwaardig. Maar<br />
vervang het woord ‘immunologie’ door<br />
‘systeembiologie’ en het is precies zo gebeurd.<br />
Zou een immunoloog dit ook snel doen?<br />
Reumatoloog Tom Huizinga geeft in dit<br />
nummer van ‘<strong>Immuun</strong>’ aan dat immunologen<br />
vaak bescheiden zijn. Een immunoloog<br />
zou waarschijnlijk graag bevestigen dat<br />
er een mijlpaal is bereikt, maar vervolgens<br />
waarschuwen tegen te hoge verwachtingen<br />
op korte termijn. Die zou erop wijzen dat we<br />
nu wel alle onderdelen en hun verbindingen<br />
overzien, maar dat er nog een grote uitdagingen<br />
overblijven, bijvoorbeeld kwantitatief bepalen<br />
wat de dynamiek van het systeem is. Tsja, met<br />
al die nuances kun je de voorpagina natuurlijk<br />
wel vergeten. En wie komt er over vijf jaar nog<br />
eens terug op die voorpagina-met-een-wel-heelgrote-broek?<br />
Maar laten we dromen liever laten<br />
voor wat ze zijn. Te veel bescheidenheid hoeft<br />
niet, maar gepaste bescheidenheid? Mmmm...<br />
misschien zo gek nog niet.<br />
Leendert van der Ent<br />
Hoofdredacteur<br />
4 IMMUUN April 2013 April 2013 IMMUUN 5
Het mysterie van<br />
bacteriën en de<br />
immuunrespons<br />
“Het geheel aan leven in de mens,<br />
het microbioom, is een fascinerend<br />
gegeven. Het menselijk lichaam bevat<br />
hetzelfde gewicht aan bacteriën als<br />
we aan hersenen hebben. Maar met<br />
die hersenen snappen we nog weinig<br />
van die bacteriën. Waarschijnlijk spelen<br />
deze bacteriën een rol in de werking<br />
van het immuunsysteem. Wel is uit<br />
proteomics bloedanalyses gebleken dat<br />
er verbazend veel bacterieproducten<br />
in het bloed circuleren. Hoe deze de<br />
immuunrespons beïnvloeden weten we<br />
nog nauwelijks, maar dat ze dat doen is<br />
erg waarschijnlijk.”<br />
Prof.dr. Mohammed Daha, LUMC<br />
Oud vaccin lijkt effectief<br />
tegen griep<br />
Griep kan vooral voor jonge kinderen en ouderen gevaarlijk zijn.<br />
Daarom zijn effectieve vaccins belangrijk, maar de huidige laten te<br />
wensen over. Onderzoek van Natalija van Braeckel Budimir, op 12<br />
december 2012 gepromoveerd aan de Rijksuniversiteit Groningen<br />
bij prof. dr. J.C. Wilschut en prof. dr. A.L.W. Huckriede, laat zien dat<br />
een ‘oud’, in onbruik geraakt vaccin mogelijk geherintroduceerd kan<br />
worden. Het lijkt bredere bescherming te bieden dan doorgaans<br />
gebruikte vaccins, waardoor vaccinatie niet jaarlijks herhaald hoeft<br />
te worden, zo blijkt uit ‘Towards a cross-protective influenza vaccine’.<br />
Budimir concentreerde zich in haar onderzoek op de ontwikkeling<br />
van vaccins die kruisbeschermende cytotoxische T-lymfocyten (CTLs)<br />
induceren. Anders dan antistoffen zijn CTLs gericht op antigenen die<br />
geconserveerd zijn tussen verschillende varianten en subtypen van het<br />
influenzavirus.<br />
Het onderzoek laat zien dat een vaccin gebaseerd op geïnactiveerde,<br />
maar overigens intacte, virusdeeltjes (Whole Inactivated Virus – WIV)<br />
in een diermodel hetero-subtypische kruisbescherming kan induceren.<br />
Deze kruisbescherming bleek vooral gebaseerd te zijn op de inductie<br />
van CTLs. Het vermogen van WIV om CTLs te induceren bleek sterk<br />
afhankelijk te zijn van de manier waarop het virus wordt geïnactiveerd.<br />
Sommige inactiveringsmethoden verstoren de membraanfusieactiviteit<br />
van WIV, terwijl deze fusie-activiteit juist belangrijk is voor<br />
een efficiënte inductie van CTL-activiteit.<br />
(Foto Bureau Lorient Communicatie)<br />
Van Bekkum erelid van<br />
Nederlandse Vereniging<br />
voor Gen- en Celtherapie<br />
De Nederlandse Vereniging voor Gen- en Celtherapie kende emeritus hoogleraar van het Erasmus MC en<br />
LUMC Dick van Bekkum op 16 maart in Lunteren het erelidmaatschap toe. Van Bekkum stond aan de<br />
basis van beenmergtransplantatie. In 1967 richtte hij samen met prins Claus en enkele andere visionairs<br />
de Stichting Bio-Wetenschappen en Maatschappij op. Hij zag de voorlichting van het publiek over<br />
wetenschappelijke ontwikkelingen als belangrijke taak.<br />
Door zijn werk werd het mogelijk om fatale immuundeficiënties te behandelen met donorbeenmergstamcellen.<br />
Zijn laboratorium ontwikkelde technieken voor de isolatie van<br />
bloedvormende stamcellen, waardoor deze in 1971 konden worden gekarakteriseerd. In 1977<br />
nam hij het initiatief tot de organisatie van de Integrale Kankercentra. Onder zijn leiding<br />
werden vanuit het IK Rotterdam vernieuwingen ingevoerd als de regionale oncologische<br />
consulentendiensten, de nationale kankerregistratie en het preventieve bevolkingsonderzoek<br />
op borstkanker. Begin jaren negentig was Van Bekkum betrokken bij de eerste<br />
beenmergtransplantaties, waarbij eigen bloedvormende stamcellen van de patiënt voorzien<br />
werden van het gezonde gen. Inmiddels zijn ruim veertig kinderen met immuundeficiënties<br />
met een vergelijkbare gentherapie behandeld en vrijwel allemaal genezen. In 2009 richtte Van<br />
Bekkum samen met Huib Vriesendorp de stichting Cinderella Therapeutics op. Hiermee wil<br />
hij stimuleren dat veelbelovende medicijnen, waarvan de ontwikkeling is gestagneerd door<br />
gebrek aan interesse van de sponsors, alsnog de patiënt te bereiken.<br />
<strong>NVVI</strong> Lunteren Symposium<br />
4 en 5 April 2013<br />
‘The immune system<br />
on fire: The intracellular<br />
logistics of inflammation’<br />
In congrescentrum De Werelt in Lunteren spreekt een<br />
gevarieerde groep uitstekende wetenschappers over intraen<br />
extracellulaire processen bij ontstekingsreacties. Een<br />
ontstekingsreactie gaat samen met een extracellulaire reactie,<br />
die voortkomt uit een grote verscheidenheid aan intracellulaire<br />
routes. Het afgelopen decennium is duidelijk geworden<br />
dat zowel aangeboren als verworven immuunresponsen<br />
afhankelijk zijn van fundamentele veranderingen in de<br />
celbiologie van geactiveerde immuuncellen. Richard Flavell<br />
(Yale, VS), Ira Mellman (San Francisco), Charles Dinarello<br />
(Denver), Matthew Albert (Paris), Julie Blander (New York),<br />
Marc Daëron (Parijs), Christian Kurts (Bonn), Gijs van den<br />
Brink (Amsterdam), Gosse Adema (Nijmegen), Jeanette<br />
Leusen (Utrecht), Jacques Neefjes (Amsterdam) en Fulvio<br />
Reggiori (Utrecht) behandelen actuele concepten en de<br />
nieuwste onderzoeksresultaten. Meer informatie: www.nvvi.nl<br />
“Immunofarmacologie<br />
leidt tot betere<br />
vaccins”<br />
“Traditionele vaccins bestaan<br />
uit verzwakte of gedode microorganismen.<br />
Inmiddels maken we met<br />
synthetische peptiden de stap naar<br />
synthetische vaccins. Die zijn chemisch<br />
nauwkeurig gedefinieerd en goed<br />
als zuiver geneesmiddel te maken.<br />
Daarom kan hun werkingswijze beter<br />
voorspeld worden dan bij traditionele<br />
vaccins. Het betekent ook dat het veld<br />
convergeert, want het begint veel<br />
meer op reguliere geneesmiddelen<br />
te lijken. Het is een stap richting<br />
immuno-farmacologie, farmacodynamiek<br />
en farmaco-kinetiek. Op<br />
dit moment weet nog niemand wat<br />
er nu precies gebeurt als je een vaccin<br />
inspuit. Als we eenmaal precies<br />
ontrafelen hoe het werkt - en daar<br />
wordt momenteel aan gewerkt met de<br />
nieuwe generatie vaccins - kunnen we<br />
nog veel betere vaccins gaan maken.”<br />
Prof. dr. Kees Melief, LUMC / CSO ISA<br />
Parmaceuticals<br />
29 april, dag van<br />
de immunologie<br />
De jaarlijkse dag van de immunologie<br />
komt eraan: 29 april. Dit jaar<br />
werken de International Union of<br />
Immunological Societies (IUIS) en de<br />
European Federation of Immunological<br />
Societies samen met nationale<br />
immunologische verenigingen om de<br />
verworvenheden uit immunologisch<br />
onderzoek wereldwijd onder de<br />
aandacht te brengen van journalisten,<br />
beleidsmakers en docenten. Posters,<br />
films, social media...alle middelen<br />
kunnen bijdragen om de betekenis van<br />
immunologie voor de gezondheid te<br />
verduidelijken.<br />
Buikvet biedt<br />
aanknopingspunten voor<br />
behandeling reuma<br />
NIeUws<br />
Macrofagen, de ‘biologische vuilniswagens’, veroorzaken bij sommige mensen ontstekingen die tot<br />
artrose leiden. Peter van Lent van het UMC St Radboud ontdekte dit in de muis. Macrofagen scheiden<br />
hoge concentraties alarmines af. Deze alarmeren niet alleen het immuunsysteem, maar tasten ook het<br />
kraakbeen en het bot aan. Van Lent werkt aan alarmine-remmers. Het inspuiten van stamcellen uit<br />
vetweefsel in de ontstoken gewrichten lijkt eveneens goed te werken. Deze stamceltherapie is inmiddels<br />
zover, dat experimenten bij de mens kunnen starten.<br />
De gangbare opvatting is, dat bij het ontstaan van reumatoïde artritis ontstekingen een<br />
belangrijke rol spelen, terwijl artrose meer geldt als slijtage van gewrichten bij de ouder<br />
wordende mens. Onderzoek van Peter van Lent, onderzoeker bij de afdeling Reumatische<br />
Ziekten van het UMC St. Radboud, maakt een nuancering nodig. Een deel van de<br />
artrosepatiënten heeft wel degelijk een gewrichtsontsteking. Van Lent: “Het gaat hier om een<br />
ontsteking aan de binnenkant van het gewrichtskapsel. Daar zien we een enorme toestroom<br />
van macrofagen. Ze scheiden hoge concentraties S100 eiwitten, alarmines, af die het<br />
kraakbeen kunnen beschadigen.”<br />
Die wil Van Lent wegvangen om de schade te beperken: “De eerste onderzoeksresultaten met<br />
alarmine-remmers zien er interessant uit.” Het onderzoek wordt binnenkort opgepakt in vijf<br />
academische instellingen en twee biotechnologiebedrijven in het internationaal consortium<br />
MIAMI.<br />
Stamceltherapie<br />
Van Lent kijkt ook naar het therapeutisch gebruik van mesenchymale stamcellen, waaruit<br />
kraakbeen en bot, vetweefsel, pezen en skeletspieren kunnen groeien. Bij de mens kunnen<br />
mesenchymale stamcellen worden geoogst uit buikvet. Van Lent: “De afgelopen jaren is duidelijk<br />
geworden dat deze stamcellen afstotingsreacties kunnen dempen. Bij sommige patiënten met<br />
artrose zien we milde ontsteking. Wanneer we mesenchymale stamcellen in het gewricht spuiten<br />
verminderen de ontsteking en de gevolgschade.” Dit onderzoek maakt deel uit van het project<br />
ADIPOA. Via cellen, muizen, konijnen en geiten is het onderzoek inmiddels in Duitsland en Frankrijk<br />
in fase I onderzoek in de mens aangekomen.<br />
Vive La Résistance:<br />
Ontspoorde immuuncellen bij<br />
jeugdreuma<br />
Lang dachten onderzoekers dat patiënten met jeugdreuma te weinig regulatoire T-cellen in<br />
hun gewrichten hadden. Daardoor zouden verkeerde immuuncellen de overhand krijgen.<br />
In haar proefschrift bewijst Ellen Wehrens dat in de ontstoken gewrichten juist meer<br />
‘T-reg’-cellen aanwezig zijn. Deze zijn zo geactiveerd, dat ze zich niet langer laten<br />
onderdrukken. In plaats van de T-reg te vermeerderen zouden de ontstekingscellen in het<br />
gewricht dus aangepakt moeten worden. Dit kan door de activiteit van de cellen, of de<br />
omgevingsfactoren die deze activiteit aanwakkeren, te verminderen.<br />
Promotie op: ‘How T cells escape regulation in autoimmune inflammation,<br />
19 maart, Universiteit Utrecht, promotor Prof.dr. Berent Prakken<br />
6 IMMUUN April 2013 April 2013 IMMUUN 7
AGENDA<br />
18 april 2013<br />
(start, totaal 10 bijeenkomsten, van 18.00 - 21.00 uur)<br />
Medische Immunologie. De eigenschappen en functies van honderden<br />
moleculen en cellen, en hun onderlinge samenhang. Facultatief practicum<br />
flowcytometer. Cursus Hogeschool Utrecht, Centrum voor Natuur &<br />
Techniek (studieadviseur Life Sciences via 088-4818888, info@cvnt.nl,<br />
zie ook www.cvnt.nl)<br />
25-28 april 2013<br />
Annual Meeting Clinical Immunology Society (CIS), Regulation &<br />
Dysregulation of Immunity, JW Marriott Marquis in Miami, VS.<br />
www.clinimmsoc.org/meetings<br />
10 juni 2013<br />
(start, totaal 3 bijeenkomsten achtereenvolgens,<br />
van 9.30 tot 17.30 uur)<br />
Introductie tot Real Time PCR. In deze cursus leert u het werkingsmechanisme<br />
van antibiotica en raakt u op de hoogte van nieuwe<br />
ontwikkelingen met betrekking tot de resistentieproblematiek. Cursus<br />
Hogeschool Utrecht, Centrum voor Natuur & Techniek (studieadviseur Life<br />
Sciences via 088-4818888, info@cvnt.nl, zie ook www.cvnt.nl)<br />
12 juni 2013<br />
Immuno Valley Annual Conference, van 9:30 uur tot 5:30 uur. Locatie:<br />
Winkel van Sinkel, Utrecht. Eerste jaarconferentie presenteert vijf<br />
jaar ervaring in publiek-private samenwerking in onderzoek naar<br />
ontstekingsziekten.<br />
8 IMMUUN April 2013<br />
Advertorial<br />
27-30 juni 2013<br />
Boston VS, FOCIS 2013, Federation of Clinical Immunology Societies,<br />
http://www.focisnet.org/FOCIS<br />
22-27 augustus 2013<br />
ICI 2013, the largest Immunology meeting in 2013, Milaan,<br />
http://www.ici2013.org/i_message/<br />
29 september - 3 oktober 2013<br />
Cytokines from molecular mechanisms to human disease, Hyatt Regency<br />
San Francisco, VS, http://www.cytokines2013.com/<br />
27-29 oktober 2013<br />
7th Vaccine & ISV Congress, Sitges, Barcelona, Spanje. Over wetenschap<br />
en gezondheid, van basaal vaccinonderzoek en vaccinproducenten tot<br />
overheidsbeleid, veiligheid en wet- en regelgeving.<br />
http://www.vaccinecongress.com/<br />
19-22 november 2013<br />
EPIDEMICS4: Fourth International Conference on Infectious Disease<br />
Dynamics. Gewijd aan onderzoek naar epidemische ziekten en de dynamiek<br />
van infecties. Locatie: NH Grand Krasnapolsky, Amsterdam.<br />
www.epidemics.elsevier.com<br />
7-11 december 2013<br />
13e International Congress of the Immunology of Diabetes Society (IDS),<br />
Lorne, Australië. http://www.ids2013.com.au<br />
Greiner Bio-One<br />
Marktleider in microplaten<br />
Greiner Bio-One in Alphen aan den Rijn is marktleider in microplaten<br />
voor iedere denkbare toepassing en omgeving: van research-setting<br />
tot kwaliteitscontrole- of diagnostisch lab. Greiner Bio-One biedt<br />
microplaten in alle formaten en materialen; de formaten 96, 384 en 1536<br />
well en in zwart, wit of transparant. De platen zijn geschikt voor onder<br />
andere ELISA-toepassingen, cel- en weefselkweek, luminescentie- en<br />
fluorescentiebepalingen, UV-metingen, steriele of niet-steriele tests.<br />
Constante kwaliteit<br />
De microplaten van Greiner Bio-One kenmerken zich door hun constante kwaliteit. Bij de micro- en microstripplaten voor ELISAtoepassingen<br />
test Greiner Bio-One de ruwe kunststof waaruit de plaat wordt vervaardigd - en daarna de plaat zelf. Zo draagt Greiner Bio-<br />
One bij tot de reproduceerbaarheid van tests. Er zijn micro(strip)platen voor middel- en hoge binding. De microstripplaten voor 8, 12 en 16<br />
well zijn verkrijgbaar in rond- en vlakbodemformaat. Ook is er een 8 well c-bodem stripplaat met afbreekbare strips.<br />
Bespaar op reagentia<br />
Om te besparen op kostbare reagentia heeft Greiner Bio-One een 96 well half area microplaat in het productengamma opgenomen. Deze is<br />
geschikt voor automatische en handmatige toepassingen, maar kan toe met minder reagentia door de kleinere uitvoering van de wells.<br />
Ondersteuning voor afnemers<br />
Omdat de ene microplaat de andere niet is, ondersteunt Greiner Bio-One de klant met het blad Forum, met technische notities en<br />
applicaties voor laboratoriumwerk. Forum bevat hoogwaardige informatie over de juiste toepassing en behandeling van de platen.<br />
Greiner Bio-One, 0172 – 420900, www.gbo.com, e-mail adres: info@nl.gbo.com<br />
Europa vaccineert<br />
INterNatIONaaL<br />
Vaccinatie behoort tot de meest effectieve maatregelen om kwetsbare groepen te beschermen tegen overdraagbare<br />
ziekten. Vaccinatie heeft Europa de afgelopen eeuw een enorme gezondheidswinst opgeleverd, maar we zijn er nog<br />
lang niet. De Europese Unie stimuleert onderzoek naar de acceptatie van vaccins bij het publiek en de professional in<br />
de gezondheidszorg. Ook monitoring van de dekkingsgraad van doelgroepen en de veiligheid en effectiviteit van vaccins<br />
staan hoog op de agenda. <strong>Immuun</strong> zet een aantal recente activiteiten op een rijtje.<br />
FluSecure en FastVac<br />
Het is een grote uitdaging om nieuwe vaccins snel en<br />
in grote hoeveelheden beschikbaar te krijgen. Binnen<br />
Flusecure is een toolkit samengesteld met producten,<br />
diensten en gereedschappen waarmee landen zich<br />
kunnen voorbereiden op een influenza-epidemie. Ook is<br />
er een bibliotheek aangelegd met diverse vaccinstammen<br />
en de bijbehorende reagentia. Daarnaast zijn nieuwe<br />
technologieën geïmplementeerd om vaccinstammen<br />
te ontwikkelen met hogere output. Er zijn kandidaat<br />
referentievaccins ontwikkeld met behulp van reverse<br />
genetics-technologie. Veertien verschillende influenza<br />
hulpstoffen zijn onderling vergeleken en drie assays<br />
gevalideerd.<br />
FluSecure richt zich op influenza, FastVac op het<br />
versnellen van de ontwikkeling en productie van vaccins in<br />
zijn algemeen. Dat is nodig omdat ziekten zich veel sneller<br />
verspreiden dan vroeger. FastVac wil kandidaatvaccins<br />
voor nieuwe en opkomende ziekten snel door het proces<br />
van ontwikkeling, productie, opschaling, testfase en<br />
registratie heen leiden. Loopt nog.<br />
Www.fastvac.eu en www.flusecure.eu<br />
HProImmune<br />
Professionals in de zorg lopen gezondheidsrisico’s<br />
waar vaccinatie hen tegen kan beschermen. Toch<br />
laat niet iedereen zich vaccineren. HProImmune wil<br />
professionals bewust maken van de risico’s die ze<br />
lopen en de mogelijkheden van vaccinatie. Door best<br />
practices te verspreiden wil HProImmune vaccinatie<br />
stimuleren. Er komt een tool kit met aanbevelingen,<br />
communicatierichtlijnen, gereedschappen en<br />
trainingen. Looptijd tot augustus 2014.<br />
Www.hproimmune.eu<br />
EuroMOMO<br />
EuroMOMO wil real-time monitoring van de sterftecijfers in Europa tot stand<br />
brengen. Zo’n systeem zou het makkelijker maken om de risico’s van ernstige<br />
bedreigingen voor de gezondheid in kaart te brengen, zoals pandemische<br />
influenza en andere (niet-)besmettelijke ziekten met grote impact. Door<br />
Europese data te combineren, worden patronen zichtbaar. Dat is ook belangrijk<br />
in kleine landen, waar het soms lastig is om met relatief geringe aantallen<br />
trends te signaleren. EuroMOMO heeft een systeem ontwikkeld en getest.<br />
In 2009 is het voor het eerst toegepast en tot op de dag van vandaag worden<br />
wekelijks gegevens gegenereerd uit 14 landen.<br />
Www.euromomo.eu<br />
EUVAC.NET<br />
EUVAC.NET is een monitoring netwerk voor besmettelijke ziekten die met vaccinatie te<br />
voorkomen zijn. EUVAC.NET maakt gebruik van epidemiologische en laboratoriumuitslagen<br />
uit alle 27 EU lidstaten, Kroatië, IJsland, Noorwegen, Zwitserland en Turkije. EUVAC.<br />
NET richt zich op mazelen, kinkhoest, rubella, de bof en waterpokken. EUVAC.NET wil<br />
deze ziekten de wereld uit helpen, nationale monitoring systemen versterken en de<br />
publieksinformatie verbeteren. Maandelijks worden data verzameld en geanalyseerd. Alle<br />
lidstaten maken gebruik van een forum om te discussiëren over best practices.<br />
Www.euvac.net<br />
PROMOVAX<br />
PROMOVAX wil vaccinatie onder migrantengroepen<br />
in Europa bevorderen. Het brengt in<br />
kaart in welke mate migranten toegang hebben<br />
tot de gezondheidszorg, hoe landen omgaan<br />
met de vaccinatie van migranten, welke best<br />
practices er zijn en hoe je de kennis onder<br />
professionals en migranten op dit gebied kunt<br />
verhogen. Looptijd tot voorjaar 2013.<br />
Www.promovax.eu<br />
VAESCO<br />
FluModCont<br />
FluModCont wil de kennis over het<br />
verspreiden van ziekten verbeteren<br />
en een voorspelmodel ontwikkelen<br />
voor hoe een influenza pandemie<br />
zich zal ontwikkelen. Ook de ernst<br />
van de pandemie wordt beoordeeld.<br />
FluModCont bracht reis- en<br />
contactpatronen van mensen in<br />
kaart, evalueerde het gedrag van<br />
mensen in reactie op epidemieën<br />
en de acceptatie van beperkende<br />
maatregelen en ontwikkelde<br />
modellen die het verloop in tijd en in<br />
plaats van een influenza epidemie<br />
weergeven. Ook een evaluatie<br />
van de impact van mogelijke<br />
interventies om een pandemie te<br />
beteugelen en de ontwikkeling<br />
van een geïntegreerde omgeving<br />
voor individu-gebaseerde modellen<br />
hoorden tot het project.<br />
www.flumodcont.eu<br />
Naarmate vaccinatie succesvoller is,<br />
verschuift de aandacht van het publiek naar<br />
adverse events. VAESCO wil deze adverse<br />
events na vaccinatie in kaart brengen en<br />
deze kennis verspreiden. Daartoe is een<br />
zelfevaluatie ontwikkeld waarmee de<br />
betrokken lidstaten hun monitoring van<br />
adverse events kunnen beoordelen, zijn<br />
richtlijnen en standaarden opgesteld en is de<br />
European Vaccine Safety Data Link opgesteld.<br />
www.vaesco.net<br />
April 2013 IMMUUN<br />
9
De OprICHtINg VaN CIMaas<br />
Gerard Bos<br />
Het is alweer even geleden: in juni 2012 gaf hematoloog-internist prof. dr. Gerard<br />
Bos zijn oratie aan de Universiteit van Maastricht onder de titel ‘Nobelprijs voor<br />
Onderwijs’. Die oratie ging over de parallel tussen het immuunsysteem en het<br />
onderwijs. Het spreekt vanzelf dat de delen over het immuunsysteem voor <strong>Immuun</strong><br />
het meest interessant zijn. Behalve hoogleraar werd Bos recent ook ondernemer,<br />
getuige de oprichting van CIMaas. Het bedrijf gaat dentritische cellen inzetten voor<br />
een vaccin tegen kanker.<br />
Over dendritische cellen als<br />
docenten en T-cellen als studenten<br />
De thymus, ofwel zwezerik, speelt een belangrijke rol in<br />
het immuunsysteem. De afweercellen of immuuncellen<br />
bevinden zich in diverse organen. Ze komen allemaal voort<br />
uit de stamcellen van het beenmerg. De dendritische cellen<br />
(DC) en de T-cellen zijn belangrijke immuuncellen. “Voordat<br />
immuuncellen hun werk bij het bestrijden van infecties<br />
kunnen gaan doen, moeten ze worden opgeleid”, stelt Bos<br />
vast. Wat dat betreft zijn ze volgens hem goed vergelijkbaar<br />
met studenten in een medische faculteit. “Dat opleiden<br />
gebeurt voor de T-cellen voor een belangrijk deel in de<br />
thymus.”<br />
Voor het bestrijden van een infectie, bijvoorbeeld in een<br />
wondje aan de duim, worden speciale immuuncellen,<br />
dendritische cellen (DC) geactiveerd. Bos: “Om hun werk<br />
goed te kunnen doen, moeten ze namelijk eerst uit een<br />
slapende toestand komen. Bacteriën, virussen en mogelijk<br />
ook kankercellen hebben factoren die als gevaarsignalen<br />
functioneren om de DC te activeren. Alleen een goed<br />
geactiveerde DC kan een goede immuunreactie veroorzaken.”<br />
Dendritische cellen nemen dan een deel van de bacteriën die<br />
de infectie veroorzaken op en presenteren deze delen van de<br />
bacterie in de lymfeklier aan andere immuuncellen, met name<br />
T-cellen. Deze groeien in aantal en verlaten de lymfeklier om<br />
de duiminfectie te bestrijden. Tot zover de algemene werking<br />
van het immuunsysteem.<br />
Dendritische cellen activeren<br />
Bos en zijn team hebben de laatste jaren in het laboratorium<br />
veel energie gestopt in het activeren van dendritische cellen.<br />
Daarbij is het gelukt deze cellen te optimaliseren door aan<br />
de activatie-cocktail een extra stof toe te dienen. “De DC<br />
gaan daardoor meer interleukines produceren die T-cellen<br />
activeren”, vertelt Bos. “De tumor-specifieke respons neemt<br />
toe van vijftien procent tot veertig procent. De kwaliteit<br />
van de docent (dendritische cel) bepaalt de kwaliteit van de<br />
student (T-cel), dus daarom zullen ook de T-cellen de tumor<br />
beter aanpakken. Deze kennis staat aan de basis van een<br />
patent en van het bedrijf CIMaas b.v. in oprichting. CIMaas<br />
gaat dendritische cellen gebruiken voor een vaccin tegen<br />
kanker. Dit vaccin gebruikt DC van de patiënt, kweekt die<br />
op, laadt ze met stukjes van de tumor en activeert ze. Bos:<br />
“Ingespoten in de patiënt moet dit het immuunsysteem tegen<br />
kanker richten. Er is recent een vaccin met behulp van DC op<br />
de markt gekomen tegen prostaatkanker. De patiënten leven<br />
met dit kostbare vaccin gemiddeld vier maanden langer. Er is<br />
dus nog een lange weg te gaan, want de kankercel geeft zich<br />
niet zomaar gewonnen. Deze bevindt zich in een omgeving<br />
van stoffen zoals prostaglandines, die hem onkwetsbaar lijkt<br />
te maken voor aanvallen van het immuunsysteem. Dat heb ik<br />
samen met mijn collega dr. Jeanin van Ellsen aangetoond.”<br />
Borstkanker genezen<br />
Naast dendritische en T-cellen kent het immuunsysteem ook<br />
Natural Killer-cellen die vooral bij bestrijding van virusinfecties<br />
van belang zijn. Dit worden waarschijnlijk bruikbare wapens<br />
in de strijd tegen kanker. Lotte Wieten en Michel van Gelder<br />
van de onderzoeksgroep van Bos toonden aan dat met deze<br />
Natural Killer-cellen borstkanker in proefdieren te genezen is.<br />
Bos: “Ook zijn er hoopvolle resultaten bij de beenmergaandoening<br />
ziekte van Kahler. Het blijkt dat alle genoemde<br />
immuuncellen elkaar kunnen versterken. Natural Killer-cellen<br />
kunnen dendritische cellen activeren en andersom. Ook<br />
kunnen NK-cellen een bijdrage leveren aan de activatie van<br />
T-cellen.”<br />
Redactie<br />
Is een nieuw vaccin kansrijk? Slaat een therapie aan? Bij het ontwikkelen<br />
of toepassen van vaccins of immunotherapie is het belangrijk zo snel<br />
mogelijk vast te stellen of de gewenste immuunrespons op gang<br />
komt. Dat kan met een geavanceerde combinatie van HLA-peptide-<br />
uitwisselingstechnologie en combinatorial coding, ontwikkeld door<br />
Sanquin Reagents en het NKI/AVL. Ook het RIVM en Intravacc werken<br />
hiervoor al nauw met Sanquin samen. Sanquin biedt de technologie<br />
als service-test aan en staat open voor licentiëring.<br />
Vroegtijdig de juiste peptiden selecteren<br />
Sanquin Bloedvoorziening, divisie Reagents, heeft een<br />
geavanceerde detectiemethode ontwikkeld in de strijd tegen<br />
kanker en virussen. Astrid Visser, Business Development<br />
Manager van Sanquin Reagents, legt uit: “Sanquin is ook<br />
expert in immunologie. Cytotoxische T-cellen (CTL) maken<br />
virussen of andere pathogenen onschadelijk door geïnfecteerde<br />
cellen te doden. Dit doen ze via peptiden die gepresenteerd<br />
worden door HLA-klasse 1 moleculen. Een vaccinatie traint<br />
het immuunsysteem bepaalde peptiden te herkennen. Voor<br />
vaccinontwikkeling is het daarom belangrijk de juiste peptiden<br />
te selecteren. Dat kan via onze methode.”<br />
Hoge betrouwbaarheid,<br />
De methode combineert HLA-peptide-uitwisselingstechnologie<br />
en ‘combinatorial coding’. Visser: “De eerste maakt het mogelijk<br />
om van grote aantallen peptiden vast te stellen of en in welke<br />
mate ze binden aan HLA klasse 1 moleculen. Daarmee hebben<br />
we een goed idee welke peptiden mogelijk een immuunrespons<br />
opwekken tegen kanker of een micro-organisme. Met<br />
combinatorial coding stellen we vervolgens vast of ze dat ook<br />
inderdaad doen. Dat gebeurt bij maar liefst 26 peptiden tegelijk.<br />
Dit is in klinische trials een groot voordeel: er is slechts 5 ml bloed<br />
nodig voor veel informatie. Onderzoekers kunnen hiermee in een<br />
vroeg stadium zien of ze op de goede weg zijn bij het ontwikkelen<br />
van een vaccin of bij het aanbieden van een therapie.”<br />
Vroeg bijsturen<br />
Astrid Visser: “Met deze methode kun je ook in klinische studies snel<br />
monitoren welke vaccin dosering optimaal is”<br />
sterk voorspellend vermogen<br />
De technologie heeft een hoge betrouwbaarheid en sterk<br />
voorspellend vermogen. Ze maakt het mogelijk om peptiden<br />
te selecteren die een succesvol vaccin kunnen opleveren.<br />
“Onderzoekers kunnen in de vroege fase van de vaccinontwikkeling<br />
bij tientallen tot honderden peptiden testen of deze<br />
een immuunrespons opwekken, zonder dat dit ten koste gaat<br />
van de snelheid.” Dit reduceert het risico om goede kandidaten<br />
te missen. Astrid Visser: “Bovendien wordt voor registratie<br />
kennis van het werkingsmechanisme steeds belangrijker. Deze<br />
technologieën zorgen voor confirmatie. Dat is belangrijk bij het<br />
verantwoorden van keuzes, proof of principles en publicaties.”<br />
Daarnaast is het een relatief eenvoudige methode om snel aan<br />
te tonen welke formulering en dosering van het vaccin het meest<br />
effectief is in vivo. Dat bespaart veel tijd en geld in klinische trials.<br />
Opdrachten<br />
aDVertOrIaL<br />
Verschillende organisaties passen de technologieën al in de praktijk<br />
toe; Sanquin werkt bijvoorbeeld nauw samen met het NKI/AVL,<br />
RIVM en Intravacc. Ook komen er opdrachten uit de academische<br />
wereld en het (inter)nationale bedrijfsleven. “We hebben samen<br />
met NKI/AVL een patentpositie op deze technologieën”, vertelt<br />
Visser. “Omdat het betrekkelijk gecompliceerde technologie is om<br />
op te zetten, bieden we dit als service-test aan. We staan ook open<br />
voor licentiëring.” Laagdrempelig kennismaken kan: Sanquin test<br />
graag enkele samples.<br />
Toepassingen<br />
De HLA peptide-uitwisselingstechnologie en de combinatorial coding<br />
worden onder andere ingezet voor de ontwikkeling van:<br />
• Profylactische vaccins (universeel influenza vaccin)<br />
• Therapeutische vaccins oncologie (borstkanker)<br />
• Therapeutische vaccins infecties (Hepatitis C Virus)<br />
• Cellulaire immuuntherapie (tumor infiltrating lymphocytes in melanoma)<br />
• Auto-immuunziekte monitors (diabetes)<br />
• Transplantation recipient monitors (allogene stamcel transplantatie)<br />
Meer informatie:<br />
sanquin Bloedvoorziening, Divisie reagents, astrid<br />
Visser, a.visser@sanquin.nl, 020 - 5123240,<br />
http://www.sanquin.nl/en/products-services/<br />
reagents/product-categories/cell-therapy.<br />
10 IMMUUN April 2013 April 2013 IMMUUN 11
Ab Osterhaus<br />
“Interdisciplinair is het toverwoord,<br />
hokjesgeest is voor ons passé”<br />
Wetenschap is voor Ab Osterhaus topsport - en teamsport. De<br />
verwevenheid van vakgebieden schept meerwaarde. Dat geldt<br />
zowel voor het snel ontwikkelen van interventiestrategieën tegen<br />
een nieuw virus als voor nieuwe oplossingen tegen bijvoorbeeld<br />
kanker. Interdisciplinariteit is de rode draad in een gesprek waarin<br />
ook gedrevenheid, financiering, valorisatie en balboekjes aan de<br />
orde komen. Klaar voor de aftrap!<br />
Prof. dr. Ab Osterhaus is hoofd van de afdeling Viroscience<br />
van het Erasmus Medisch Centrum. Daar werken zo`n<br />
veertig personen in patiëntgebonden activiteiten en meer<br />
dan honderd onderzoekers. “Het is de afdeling ‘Viroscience’ en<br />
niet meer ‘Virologie’. Er werken hier lang niet alleen virologen.<br />
Die richten zich op interventie in een virusinfectie. Dat kan<br />
bijvoorbeeld met antivirale middelen. Dan draait het puur om<br />
virusreplicatie - geen gastheerrespons, geen immunologie.<br />
Maar vaccins en de gastheer met zijn afweer zijn eveneens<br />
relevant. Het is een boeiend grensgebied: een virus repliceert in<br />
de cel, die cel ‘bedenkt’ manieren om het virus tegen te houden.<br />
Virussen hebben op hun beurt een ‘trucendoos’ om de afweer<br />
te omzeilen; ze hebben bijvoorbeeld genen van de gastheer<br />
opgepikt. Virussen en hun gastheren hebben miljoenen jaren<br />
evolutionaire interactie achter de rug. Virologie en immunologie<br />
zijn dan ook geen strikt gescheiden disciplines meer.”<br />
“Wij verzamelen nieuwe virussen zoals<br />
anderen postzegels verzamelen”<br />
Zo is het ook met andere vakgebieden; moleculaire technieken<br />
in de farmacologie, virologie, microbiologie, pathologie en<br />
immunologie zijn grotendeels identiek. “Bij het onderzoek geloof<br />
ik niet meer in een monomane aanpak. Al die disciplines zijn<br />
binnen de afdeling te vinden en allemaal werken ze vanuit hun<br />
eigen invalshoek aan dezelfde vraagstelling. De afdeling dankt<br />
zijn succes grotendeels aan de interdisciplinaire benadering”,<br />
meent Osterhaus. “Op de grensvlakken doe je nieuwe vindingen,<br />
daar gebeuren de leuke dingen. We beginnen het samenspel<br />
te doorgronden. Iemand die hier zegt: ik doe alleen virologie of<br />
alleen immunologie heeft het niet begrepen. Natuurlijk kun je<br />
een facet bekijken, maar als je het hele plaatje wilt zien, moet je<br />
oog voor de samenhang hebben.”<br />
Verwevenheid<br />
De Afdeling Viroscience werkt samen met externe afdelingen,<br />
maar de meest efficiënte samenwerking ontstaat volgens<br />
Osterhaus als je de belangrijkste expertise in eigen huis hebt.<br />
Als je het goed doet ben je een interessante partner en ligt er de<br />
basis voor internationale samenwerking. “Een voorbeeld is de<br />
groei van pathologie binnen onze afdeling. We begonnen met<br />
één talentvolle veterinair patholoog. Die kreeg de ruimte en is<br />
hoogleraar geworden. Inmiddels hebben we vier gecertificeerde<br />
pathologen aan boord. Die mini pathologie-afdeling werkt<br />
samen met de medische pathologie in het ziekenhuis. We<br />
hebben geïnvesteerd in mensen en hoogwaardige apparatuur<br />
en organiseren sessies met de medisch pathologen, die hun<br />
ogen uitkijken. Zo ontstaat een dynamiek die tussen onze<br />
immunologen en die van de rest van het ziekenhuis eveneens<br />
bestaat.”<br />
Behalve interdisciplinariteit is volgens Osterhaus ook het traject<br />
van fundamenteel tot patiënt belangrijk. “Als fundamenteel<br />
wetenschapper kun je veel leren van patiëntonderzoek. Een<br />
patiënt heeft behalve een virus ook een lichaam met al zijn<br />
orgaansystemen en functies. Dat leert je interdiscplinair<br />
werken, bijvoorbeeld op het grensvlak van virussen naar<br />
kankers. Verschillende kankers worden mede veroorzaakt door<br />
virusinfecties. Virussen kunnen anderzijds ook helpen in de strijd<br />
tegen kanker. Ze zijn met de mens mee geëvolueerd, veelal als<br />
lastposten, maar zijn ook te gebruiken. Verwevenheid schept de<br />
meerwaarde.”<br />
Financiering droogt op<br />
Dat zien ook geldverstrekkers, die samenwerking als<br />
voorwaarde stellen voor financiering. Osterhaus: “Het goede<br />
nieuws komt van de programma’s voor basaal onderzoek van de<br />
European Research Council (ERC). Daar zitten de mogelijkheden<br />
voor fundamenteel onderzoek, zowel voor jonge als voor senioronderzoekers.<br />
En gelukkig scoren wij - Viroscience, Erasmus<br />
MC en ook Nederland - goed in die Europese projecten. Het<br />
voordeel van Europese projecten is, dat je gedwongen wordt<br />
tot samenwerking. Je wordt ‘bij elkaar in een hok gestopt’ om<br />
samen iets te ontwikkelen. Iedereen voelt de druk om te slagen;<br />
geen samenwerking betekent geen geld. Wij zouden dat anders<br />
ook wel doen, het is de aangewezen weg.”<br />
Het onderwerp Nederlandse onderzoeksfinanciering stemt niet<br />
vrolijk, vindt Osterhaus. De afdeling werkt relatief weinig met<br />
Nederlands onderzoeksgeld: “We zitten voor driekwart op extern<br />
geld, waarvan de helft Europees en verder bijvoorbeeld van het<br />
Amerikaanse National Institute of Health en de Bill & Melinda<br />
Gates Foundation. Een groot probleem is dat de nationale<br />
financiering uit bijvoorbeeld FES-gelden opdroogt. Wij zijn<br />
steeds meer aangewezen op internationale financiering. Daarbij<br />
wordt het in Europa buiten ERC-grants ook steeds moeilijker<br />
om financiering te krijgen voor basaal onderzoek. Het nieuwe<br />
Horizon-programma zal mogelijk nog toegepaster zijn dan het<br />
zevende kaderprogramma.”<br />
NWO programma’s zijn vaak niet eens kostendekkend, aldus<br />
Osterhaus: “Hoe kortzichtig kan Nederland met zijn wetenschap<br />
omgaan. Nee, dan Duitsland en Zwitserland die zich via<br />
innovatie uit de crisis willen werken. Nederland doet het op<br />
wetenschappelijk gebied heel goed, het leidt ook tot goed<br />
translationeel werk. Maar dat onderzoek moeten we dan wel<br />
boven water houden. Daar is momenteel onvoldoende oog<br />
voor.”<br />
Balboekje voor talent<br />
Osterhaus betreurt de verschuiving van geld van fundamenteel<br />
naar toegepast. Maar valorisatie vindt hij wel heel belangrijk.<br />
“Dat gaat voor ons verder dan samenwerking met bestaande<br />
INterVIew<br />
industrie. Met de kennis van de afdeling hebben we spin-outs<br />
zoals Viroclinics-Biosciences BV opgericht waar inmiddels meer<br />
dan vijftig medewerkers werken. De winst draagt bij aan het<br />
onderzoek op de afdeling. Samen met de Afdeling Viroscience<br />
bieden de activiteiten werkgelegenheid aan zo’n tweehonderd<br />
mensen.”<br />
“Samenwerken en over grenzen heen kijken<br />
bepalen het succes van de wetenschap in de<br />
toekomst”<br />
Hoogleraar Valorisatie Eric Claassen, nauw betrokken bij de<br />
valorisatie van de Afdeling Viroscience, bekeek recent wat<br />
elke euro uit een groot NGI-gefinancierd project uiteindelijk<br />
opleverde. Osterhaus: “Onderaan de streep stond 9,20 euro. Dat<br />
kan dankzij de combinatie van een goed valorisatiebeleid en<br />
een doordacht wetenschappelijk concept. Goed beleid betekent<br />
onder andere: mensen vastleggen die in hun vakgebied tot<br />
de top vijf procent van de wereld behoren. Ik heb een soort<br />
balboekje waarin ik bijhoud wie de slimme, hardwerkende<br />
mensen zijn die in ons systeem zouden kunnen functioneren.<br />
Die ‘prima donna’s’ moeten ook de vaardigheden en de wil<br />
hebben om samen te werken.”<br />
Het beleid is niet gericht op talent vasthouden, maar op<br />
talent ontwikkelen. “We moedigen jonge medewerkers<br />
aan om naar Engeland of Amerika te gaan – met een soort<br />
terugkeergarantie. Veel onderzoekers komen terug. Dat kan<br />
als je de visie ontwikkelt en uitvoert om op een bepaald gebied<br />
de beste te zijn. Dat is bij ons bijvoorbeeld virus discovery;<br />
wij verzamelen nieuwe virussen zoals anderen postzegels<br />
verzamelen. Sommige van de tientallen nieuwe vondsten zijn<br />
niet echt belangrijk, andere wel. Zo hebben we het humaan<br />
metapneumovirus en nieuwe humane coronavirussen ontdekt,<br />
die ernstige ziektebeelden veroorzaken. We zorgen dat we de<br />
beste technieken in huis hebben. Dat betekent dat als er iets<br />
nieuw speelt, bijvoorbeeld SARS of vogelgriep, wij de eersten<br />
of in ieder geval bij de eersten in de wereld zijn die de oorzaak<br />
ontdekken en een interventiestrategie ontwikkelen.”<br />
Wie is Ab Osterhaus?<br />
Prof. dr. Ab Osterhaus is dierenarts. Als viroloog was hij<br />
aangenaam verbaasd dat hij in 1993 als niet-immunoloog Van<br />
Loghemlaureaat werd. Wel was hij tot dat jaar hoofd van het<br />
Laboratorium voor Immunobiologie bij het RIVM. Sindsdien<br />
is hij Hoofd van de Afdeling Viroscience van het Erasmus<br />
MC en hoogleraar virologie aan de Erasmus Universiteit<br />
Rotterdam. Daarnaast is hij onder andere deeltijdhoogleraar<br />
Wildlife Virology and Virusdiscovery aan de Universiteit<br />
Utrecht.<br />
12 IMMUUN April 2013 Foto Erasmus Medisch Centrum<br />
April 2013 IMMUUN 13
Er bovenop<br />
Zoals met SARS, waarmee de afdeling enorm scoorde.<br />
“Naast de discovery zijn ook de pathologie, microbiologie,<br />
modellen en immunologie aan boord om snel een interventie<br />
te ontwikkelen. We zitten met vijf, zes disciplines om tafel,<br />
verdelen de taken en gaan aan de slag. Pijlsnel hebben we een<br />
cruciaal apenexperiment kunnen doen. Volgens de wet mocht<br />
dat niet, maar we hebben op het hoogste niveau toestemming<br />
gevraagd en gekregen om snelheid te winnen. Achteraf is de<br />
wet aangepast. Nu biedt die wet een ontsnappingsroute als<br />
er mensenlevens op het spel staan. De halve wereld zat toe te<br />
kijken, wij deden het gewoon. Dat moet de mentaliteit zijn.”<br />
Er is nu een nieuw, SARS-achtig corona-virus ontdekt. Er viel een<br />
slachtoffer in Saudi Arabië en een tweede in Qatar. Osterhaus:<br />
“Binnen een paar weken hadden we een paper in de New<br />
England Journal of Medicine, we hebben inmiddels de receptor<br />
gekarakteriseerd, een diermodel ontwikkeld, zijn bezig met<br />
geneesmiddelen en een vaccin – binnen twee, drie maanden.<br />
Dat kan alleen als je alle disciplines aan boord hebt en een goede<br />
internationale samenwerking.”<br />
Behalve in virusontdekking wil de afdeling ook de beste zijn in<br />
het ontwikkelen van interventie-strategieën. “Wanneer zich een<br />
volksgezondheidsprobleem aandient, zitten we er bovenop.<br />
Daardoor kunnen in de toekomst wellicht pandemieën worden<br />
voorkomen. Met SARS, dat in de kiem is gesmoord, hebben<br />
we dat in een intensieve internationale samenwerking al<br />
aangetoond.”<br />
Willie Wortel<br />
De recente technologische revolutie op moleculair en<br />
immunologisch gebied helpt de snelheid vergroten via<br />
bijvoorbeeld random, deep en 454 sequencing en SNIPanalyse.<br />
“De hoeveelheid kennis neemt ook exponentieel toe.<br />
Die kennis moet je integreren tot bruikbare toepassingen.<br />
Samenwerken en over grenzen heen kijken bepalen het succes<br />
van de toekomstige wetenschap. Vroeger had je een eenzame<br />
‘Willie Wortel’ die in zijn lab verbluffende ontdekkingen deed,<br />
maar dat is een uitzondering geworden. De huidige technieken<br />
zijn zo veelbelovend en tegelijk veeleisend, dat je ze allemaal<br />
in teamverband moet toepassen om te kunnen meespelen.<br />
“De huidige technieken zijn zo veelbelovend<br />
en tegelijk veeleisend, dat je ze allemaal in<br />
teamverband moet toepassen om te kunnen<br />
meespelen”<br />
Prof.dr. Ab Osterhaus: “De halve wereld zat toe te kijken,<br />
wij deden het gewoon” (Foto Erasmus Medisch Centrum)<br />
De onderlinge contacten tussen specialisten uit verschillende<br />
disciplines zijn essentieel.”<br />
Onze grootouders kweekten virus op eieren aan en zuiverden<br />
het op een gradiënt. Dan ging er wat formaline bij en<br />
klaar was het vaccin. Osterhaus: “Zo maken we nog steeds<br />
influenzavaccin, maar we zullen ons in de toekomst moeten<br />
toeleggen op nieuwe technologieën en inzichten. Het gebruik<br />
van moleculaire, virologische en immunologische kennis en<br />
technologie is daarbij essentieel. Puur artificiële synthese is<br />
daarentegen nog moeilijk en duur. De natuur - een gist of een<br />
plantencel - is vaak een enorm efficiënte producent. Hoe meer<br />
je daarvan weet, hoe beter je dat potentieel kunt exploiteren.<br />
Een doorbraak is bijvoorbeeld de FDA-registratie begin februari<br />
van een influenza-vaccin, gebaseerd op het insectenvirus<br />
baculo. Indiener is Protein Sciences Corporation in de VS,<br />
wetenschappelijk geleid door dr. Manon Cox, oorspronkelijk uit<br />
Wageningen. Het geeft de mogelijkheden aan - en dat we die<br />
beginnen te gebruiken.”<br />
De afdeling Viroscience zelf is in februari begonnen met een<br />
klinische trial voor een nieuwe benadering voor de ontwikkeling<br />
van een breed influenzavirus op basis van MVA. Dat is een<br />
vaccinia virus waarmee pokken is uitgeroeid. “Datzelfde<br />
afgezwakte pokkenvirus gebruiken we nu om hemagglutinine<br />
en andere eiwitten van het influenzavirus tot expressie te<br />
brengen”, geeft Osterhaus aan. “Het zal als het goed is een goede<br />
en bredere immuniteit tegen influenza gaan opleveren. Je wilt<br />
uiteindelijk een zo breed mogelijke bescherming, een universeel<br />
vaccin. Daarmee kun je de bevolking basale immuniteit geven<br />
bij een uitbraak om sterfte te voorkomen. Het zal nog een<br />
tijd duren, maar het komt er uiteindelijk wel. De innovatie<br />
gaat steeds sneller. Het aantal mogelijkheden neemt zozeer<br />
toe, dat je je voortdurend moet afvragen waar je je tijd in<br />
stopt. Tegelijk moeten we vaststellen dat we nog altijd geen<br />
vaccins tegen belangrijke ziekten als AIDS en malaria hebben<br />
kunnen ontwikkelen. Een combinatie van enthousiasme en<br />
bescheidenheid past ons.”<br />
Leendert van der Ent<br />
The BD Accuri C6<br />
personal fl ow cytometer<br />
Flow cytometry within reach. TM<br />
The BD Accuri C6 is a personal fl ow cytometer<br />
that puts fl ow cytometry within reach by giving<br />
you 4-color cell analysis in a portable, easy-to-use,<br />
affordable format.<br />
Measuring just 11 x 14.75 x 16.5 inches (27.9 x<br />
37.5 x 41.9 centimeters) and weighing just 30<br />
pounds (13.6 kilograms), the BD Accuri C6 gives<br />
both novice and experienced researchers the power<br />
of multicolor analysis, when and where you need it.<br />
BD Accuri C6 Software’s intuitive interface guides<br />
you through workfl ows, making it easy to begin<br />
collecting and analyzing data - even if you have<br />
little fl ow cytometry knowledge or know-how.<br />
BD fl ow cytometers are Class 1 Laser Products.<br />
For Research Use Only. Not for use in diagnostic or therapeutic procedures.<br />
BD, BD Logo and all other trademarks are property of Becton, Dickinson and Company. © 2013 BD<br />
A601-25<br />
Setup and maintenance are also simplifi ed to<br />
increase availability and up-time. In the event<br />
service is required, just pack up the system and<br />
return it. A loaner system will be provided while<br />
your system is serviced.<br />
For more information about how you can more<br />
easily access the power of fl ow cytometry in your<br />
lab, visit bdbiosciences.com/eu/accuri<br />
Flow cytometry within reach. TM<br />
BD Biosciences<br />
Becton Dickinson BV<br />
Postbus 2130<br />
4800 CC Breda<br />
Tel. +31 20 582 94 24<br />
bdbiosciences.com/eu<br />
14 IMMUUN April 2013 April 2013 IMMUUN 15
Leiden Bio Science Park<br />
Immunologie belangrijk onderdeel<br />
van economische motor<br />
In 1984 startte het Leiden Bio Science Park. In die tijd was een<br />
bedrijvenpark met een duidelijke focus op life sciences nog een<br />
bijzonderheid. Het park is nu het grootste life sciences park in<br />
Nederland en de nummer vijf in Europa. Het blijft groeien en is de<br />
economische motor voor de Leidse regio. In meer dan de helft van<br />
de bedrijven op het park speelt immunologie een belangrijke rol.<br />
Lange tijd stonden de Universiteit Leiden en de gemeente<br />
Leiden min of meer met de rug naar elkaar toe. De verarmde<br />
industriestad en de universiteit leefden in gescheiden<br />
werelden. Farmacoloog en rector magnificus van de Leidse<br />
universiteit Douwe Breimer en Anne Willem Kist, voorzitter<br />
van het college van bestuur van Universiteit Leiden, brachten<br />
daar in de jaren negentig verandering in. Ze onderkenden<br />
de mogelijkheden van het aanwezige fundamentele en<br />
translationele onderzoek en wilden economische vruchten<br />
plukken van wetenschappelijke ontdekkingen. Ook de<br />
gemeente zag kansen. Dat gold voor toenmalig burgemeester<br />
Cees Goekoop zowel als de huidige burgemeester Henri<br />
Lenferink, constateert klinisch farmacoloog prof. dr. Adam<br />
Cohen, directeur van het Centre for Human Drug Research<br />
(CHDR). “Lenferink heeft hardop gezegd dat het Leiden Bio<br />
Science Park belangrijk is voor de stad. En daardoor werd het<br />
ook belangrijk.”<br />
Het stadsbestuur reserveerde ruimte voor bio scienceactiviteiten<br />
en stimuleerde die activiteiten vervolgens. Sinds<br />
de oprichting van de stichting Leiden Bio Science Park in 2006<br />
zijn de universiteit en de gemeente ook officieel met elkaar<br />
verbonden. Dr. ir. Nettie Buitelaar MBA, directeur van het<br />
Leiden Bio Science Park: “Natuurlijk hebben de universiteit en de<br />
Organisatie met<br />
immunologische activiteit:<br />
Centre for Human Drug Research<br />
Het CHDR ontwikkelt sinds de oprichting in 1987 methoden<br />
en technieken voor het klinisch testen van geneesmiddelen<br />
op gezonde vrijwilligers. Zeker dertig procent van de<br />
activiteiten valt terug te voeren op immunologie. Het CHDR<br />
ontwikkelde in 1998 het Protocol Management System<br />
(ProMaSys) dat partijen over de hele wereld inmiddels<br />
gebruiken voor investor initiated trials. Dat trekt wereldwijd<br />
organisaties naar het Leiden Bio Science Park.<br />
gemeente soms strijdige belangen, maar over het park zijn ze<br />
het roerend eens. Omdat iedereen het gezamenlijke belang ziet,<br />
is de samenwerking goed.”<br />
Volgens Buitelaar bezet ‘haar’ park ongeveer de vijfde plek<br />
onder de bio science zwaartepunten in Europa. “Het is lastig<br />
te meten. Oxford en Cambridge zijn groot, maar zitten al vol.<br />
München is ook belangrijk, van Lyon weet ik niet of het groter is<br />
dan Leiden, het is net wat je meetelt. En dan zijn er regio’s met<br />
veel biotechnologie, zoals de Alsace Biovalley en Medicon Valley<br />
van Jutland tot Malmö.” Maar dan zou je in Nederland de hele<br />
Randstad kunnen meetellen.<br />
Economische betekenis<br />
“De Nederlandse economie is geweldig gebaat bij dit soort<br />
hoogwaardige, niet-vervuilende activiteit”, zegt prof. dr. Kees<br />
Melief, (emeritus) hoogleraar bij het LUMC en Chief Scientific<br />
Officer bij ISA Pharmaceuticals. Dat blijkt onder andere uit<br />
de economische positie van Leiden binnen Nederland, die de<br />
laatste twintig jaar flink verbeterd is. De jaarlijkse economische<br />
ranglijst van het Delftse onderzoeksbureau Louter geeft de<br />
Leidse regio over 2011 een economisch rapportcijfer van 6,57<br />
voor zijn economische prestatie. Dat is de beste prestatie in elf<br />
jaar meting en voor het eerst boven het landelijk gemiddelde.<br />
Nog een resultaat: in de Deloitte ‘Monitor Tevredenheid<br />
Vestigingsklimaat 2012’ toonden Leidse ondernemers zich<br />
het meest tevreden van Nederland. Deze prestaties komen<br />
voor een flink deel op het conto van het Leiden Bio Science<br />
Park. Daarop wijst de BiGGAR Economics Analysis uit 2011:<br />
Universiteit Leiden en het LUMC leverden in 2010 op basis van<br />
onderzoeksinvesteringen van 337 miljoen een economische<br />
impact van 1,3 miljard euro op.<br />
De life sciences sector vormt nu al een indrukwekkende<br />
banenmotor, helemaal als we de indirecte werkgelegenheid<br />
ook nog eens meerekenen. Maar veel bedrijven, waaronder ISA,<br />
zitten nog in een startfase. Een voorzichtig scenario gaat uit<br />
van een groei naar 16.000 medewerkers in 2027, plus 32.000<br />
indirecte arbeidsplaatsen.<br />
Een niet te onderschatten factor voor het Leiden Bio Science<br />
Park is volgens Melief de nabijheid van Schiphol, via een<br />
treinverbinding direct aan het park. “Er zijn veel internationale<br />
contacten voor besprekingen, congressen en presentaties.<br />
Eén van onze consultants woont in München; daar ben je zo.<br />
Bovendien ontstaan er nu veel nieuwe hotelfaciliteiten.”<br />
Ecosysteem<br />
Prof. dr. Kees Melief:<br />
“Fundamenteel<br />
onderzoek zonder zicht<br />
op toepassing heeft toch<br />
iets van in de speeltuin<br />
blijven omdat je niet de<br />
straat op durft.” (Foto<br />
ISA Pharmaceuticals)<br />
Schiphol, het LUMC en de Universiteit waren er in 1984 al, maar<br />
verder was er niets toen Centocor, inmiddels Janssen Biologics,<br />
de start van het Leiden Bio Science Park markeerde. Sinds 2000<br />
heeft Janssen Biologics een grote productiesite op het park, waar<br />
1.100 mensen werken. Dit bedrijf en de opkomende valorisatie<br />
van universitaire ontdekkingen trokken andere bedrijven aan. In<br />
1988 richtte prof. dr. Herman de Boer de voorloper van Pharming<br />
op, dat enorme publiciteit genereerde dankzij stier Herman.<br />
Andere mijlpalen waren de vestiging van het Centre for Human<br />
Drug Research in 1987 en de uitvinding van het PER.C6-platform<br />
in 1995 door Introgene, de voorloper van Crucell.<br />
Langzamerhand ontstond een complete waardeketen.<br />
Daarin hebben onderzoek en ontwikkeling, product- en<br />
procesontwikkeling, klinische trials, productie, distributie en<br />
verkoop een plek.<br />
DOssIer: LBsp<br />
Daarnaast kwamen er bedrijven die vanaf ‘zijgraten’ diensten<br />
toeleverden aan de ‘ruggengraat’ van de waardeketen. Zo<br />
ontstond een ecosysteem van bedrijven met contractresearch,<br />
aanbieders van processen en methoden, diensten voor klinische<br />
trials en productie en consultancy.<br />
Zo’n ecosysteem ontstaat niet vanzelf, zegt Buitelaar: “Je moet<br />
het actief stimuleren. Omdat het vinden van gekwalificeerde<br />
mensen lastig is voor bedrijven, organiseerden we daarover<br />
in 2006 een HRM-middag. Tot onze verbazing kenden de<br />
aanwezigen elkaar niet. Maar inmiddels werken bedrijven<br />
op HRM-gebied vaak samen. Als mensen elkaar eenmaal<br />
kennen, gaan zaken veel gemakkelijker. Daarom organiseren<br />
we regelmatig een CEO-ontbijt en een Life Sciences café. Daar<br />
ontstaan nieuwe samenwerkingen.”<br />
Immunologisch bedrijf:<br />
ISA Pharmaceuticals<br />
Prof. dr. Kees Melief startte ISA Pharmaceuticals in<br />
2004 op basis van LUMC-patenten. Het werkgebied is<br />
immunotherapie tegen kanker en virusinfecties. “Tot nu<br />
toe hebben we fase I onderzoek gedaan. Daarin hebben we<br />
vastgesteld dat de ingrediënten van onze werkzame stof(fen)<br />
niet toxisch zijn. Ook hebben we gekeken of ze een goede<br />
immuunrespons oproepen. Dat bleek bij een vaccin tegen<br />
hoog-risico baarmoederhalskanker zo te zijn. In een trial bij<br />
vrouwen met het voorstadium van schaamlipkanker bleken<br />
de afwijkingen bij een deel van de patiënten te verminderen<br />
of zelfs te verdwijnen.”<br />
ISA kreeg daarop een nieuwe financiële injectie van acht<br />
miljoen euro. Dat geld is voor een gerandomiseerde trial<br />
in nauwe samenwerking met het LUMC onder patiënten<br />
met het eindstadium van baarmoederhalskanker. De<br />
ene groep krijgt standaard chemo, de andere krijgt dat in<br />
combinatie met immunotherapie. De verwachting is dat<br />
de combinatietherapie bij de juiste timing synergievoordeel<br />
oplevert. De chemotherapie richt zich tegen ‘slechte’ witte<br />
bloedlichaampjes die de werking van ‘goede’ lymfocyten<br />
tegengaan. Door de chemo blijven die lymfocyten in aantal<br />
en functie intact. Daardoor kan een immunotherapeutisch<br />
vaccin op dat moment maximaal toeslaan. Melief:<br />
“Chemotherapie blijkt niet algemeen immuunonderdrukkend.<br />
De chemo richt zich wel tegen myloïde<br />
cellen, maar niet tegen het hele immuunsysteem. Daarom<br />
kan het uitstekend samengaan met immunotherapie.”<br />
April 2013 IMMUUN<br />
17
Dr. Ir. Nettie<br />
Buitelaar MBA: “Elke<br />
euro in onderzoek<br />
levert drie tot vier<br />
euro economische<br />
activiteit op.” (Foto<br />
Bureau Lorient<br />
Communicatie)<br />
Een werkend ecosysteem trekt bedrijven aan. Op het park heeft<br />
volgens een ruwe schatting veertig procent van de bedrijven<br />
zijn oorsprong elders - erg hoog voor een dergelijk park.<br />
Daaronder zijn naast vestigingen van buitenlandse bedrijven<br />
ook grote werkgevers zoals Ecolab, Astellas en HAL Allergy.<br />
Buitelaar: “Zeker Aziatische bedrijven vinden het prettig dat er<br />
bedrijven en een parkorganisatie zijn die de marktregulering en<br />
vergoedingsregels in Europa kennen.”<br />
Melief noemt als pull-factoren naast wetenschappers en het<br />
academisch ziekenhuis het CHDR. “Daar werken uitstekende<br />
farmaceuten aan het veilig testen van geneesmiddelen in<br />
gezonde vrijwilligers en dat maakt vestiging aantrekkelijk.”<br />
Cohen: “Onze klanten zien de mogelijkheden op het park.<br />
Ze verbazen zich over de mogelijkheden die Leiden,<br />
Rotterdam, Amsterdam en Utrecht samen bieden aan<br />
biomedische output.”<br />
Namen en cijfers:<br />
Immunologie prominent<br />
vertegenwoordigd<br />
Het ministerie van Economische Zaken rekent het Leiden<br />
Bio Science Park tot de zes innovatieparken van nationale<br />
betekenis, naast bijvoorbeeld de High Tech Campus<br />
Eindhoven en Chemelot in Geleen. In 2012 vestigden zich 15<br />
nieuwe bedrijven op het Leiden Bio Science Park. Het LBSP<br />
huisvest inmiddels zo’n honderd bedrijven, waarvan 85<br />
in productie, onderzoek en dienstverlening op het gebied<br />
van bio science. Samen bieden zij ongeveer 3.500 mensen<br />
werk. Daarnaast werken er 4.000 mensen in de life sciences<br />
binnen zeven kennisinstellingen: Universiteit Leiden, het<br />
LUMC, Hogeschool Leiden, de Leidse Instrumentmakers<br />
School, ROC Leiden, TNO en Top Instituut Pharma. Nietimmunologische<br />
bedrijven zijn bijvoorbeeld Apotex, CAM<br />
Bioceramics en Mentor. Maar meer dan de helft van de<br />
bioscience-bedrijven doet immunologisch onderzoek<br />
of produceert op immunologie-gebaseerde producten.<br />
Bekende namen op dat gebied zijn onder andere Astellas,<br />
Crucell, Galapagos, HAL Allergy, Janssen Biologics en<br />
OctoPlus. Enkele kleinere spelers zijn to-BBB, Mymetics,<br />
Amarna Therapeutics, Falco Biotherapeutics, ISA<br />
Pharmaceuticals en Miltenyi Biotech.<br />
Intensieve samenwerking<br />
Melief ziet de samenwerking op het Leiden Bio Science Park<br />
vanuit zijn eigen bedrijfspraktijk: “Een consortium waarin<br />
wij participeren heeft hier een nieuwe hulpstof voor vaccins<br />
ontwikkeld met subsidie van het Topinstituut Pharma. De basis<br />
is inzicht in de kristalstructuur van de TLR-receptor, kennis van<br />
prof. dr. Hermen Overkleeft, hoogleraar Organische Chemie aan<br />
de Universiteit Leiden. De hulpstof zorgt voor een gevaarsignaal<br />
dat de gastheer waarschuwt voor de aanwezigheid van microorganismen.<br />
Dit maakt het immuunsysteem alert, waardoor<br />
een vaccin beter werkt. Deze vinding is verder ontwikkeld met<br />
prof. dr. Ferry Ossendorp van het LUMC. Zo dekken universitaire<br />
groepen samen met bedrijven en het ziekenhuis het hele<br />
traject van fundamentele wetenschap tot klinische trial af.”<br />
Leiden University Research and Innovation Services (LURIS)<br />
verleent vervolgens ondersteunende diensten rond intellectueel<br />
eigendom en het zoeken naar partners. “Wij hebben als bedrijf<br />
direct baat bij deze complete keten”, constateert Melief.<br />
Meer dan 50% van de bioscience-<br />
bedrijven op het Leiden Bio Science<br />
Park is actief in immunologie<br />
Ook bedrijven onderling dragen bij aan het ecosysteem.<br />
Zo werkt ISA Pharmaceuticals samen met ProSensa, dat<br />
op basis van genetica werkt aan therapie voor de ziekte<br />
van Duchenne. “Bij hùn werk komt weinig immunologie<br />
kijken, maar we gebruiken allebei dezelfde geavanceerde<br />
laboratoriumapparatuur. Die delen we. Bovendien komt onze<br />
CEO van ProSensa.”<br />
ISA werkt ook samen met het CHDR. Cohen: “ISA doet de<br />
immunologische kant, wij kijken of je het als geneesmiddel kunt<br />
optimaliseren door de wijze en timing van de toediening. Voor<br />
ons is dat gesneden koek, voor immunologen niet.”<br />
Nieuwe ontwikkelingen<br />
En zo komt het LBSP verder. Begin 2013 stond er voor 380<br />
miljoen euro aan investeringsplannen op stapel. Een nieuwe<br />
ontwikkeling op het Leiden Bio Science Park is de komst van<br />
het Crucell Vaccine Institute (Janssen Center of Excellence<br />
for Immunoprophylaxis) voor vaccin-ontwikkeling en de<br />
begeleiding daarvan richting toepassing, ook buiten het gebied<br />
van de infectieziekten. De faculteit Wis- en Natuurkunde<br />
gaat grootschalig verbouwen, een nieuw Regionaal<br />
Opleidingscentrum helpt in de schreeuwende behoefte aan<br />
MBO-ers te voorzien, er komt een nieuwe incubator en het park<br />
breidt uit naar Oegstgeest.<br />
Buitelaar verwacht ook groei vanuit Azië. “China wil in vijf<br />
jaar 300 miljard in biotechnologie investeren. Dat biedt<br />
mogelijkheden. Uit India is Dr. Reddy’s bezig met de overname<br />
van ‘ons’ OctoPlus. Dat kan aandacht vanuit India wekken,<br />
zoals Astellas dat vanuit Japan doet. Er zitten bedrijven in de<br />
pijplijn, maar het zijn lange trajecten met veel afbreukrisico.<br />
Het is vooral zaak om goed in beeld te zijn voor bedrijven uit<br />
Nederland, Europa, Azië en de Verenigde Staten, onder andere<br />
via de diplomatieke dienst. ”<br />
Het Centre for Human Drug Research betrok begin februari een<br />
nieuw pand met een vloeroppervlak van zesduizend vierkante<br />
meter. Cohen. “We hebben er veel ruimte voor ontmoeting<br />
van mensen uit verschillende disciplines. Wij staan voor het<br />
verbinden van kennis met kennis. Dat is ook de meerwaarde<br />
van een science park.” In de nieuwbouw betrekt ook TNO<br />
laboratoriumruimte. “Daardoor komt hun inhoud samen met<br />
onze proceskennis”, zegt Cohen.<br />
Ambities verzilveren<br />
Prof. dr. Adam Cohen:<br />
“Wij staan voor<br />
het verbinden van<br />
kennis met kennis.”<br />
(Foto Bureau Lorient<br />
Communicatie)<br />
Er zijn ook punten van zorg. Cohen wil het bio science-profiel<br />
zorgvuldig bewaken. “Anders gaat de meerwaarde verloren.<br />
Het vergt beheersing om te wachten op partijen die echte<br />
meerwaarde inbrengen. Daarnaast is het jammer dat een<br />
aantal bedrijven dat wel naadloos in het profiel past, zich weinig<br />
openstelt.”<br />
Melief ziet een gevaar in een te laag ambitieniveau. “Het kan nog<br />
veel beter. Je moet jezelf met de besten vergelijken, met Harvard,<br />
Stanford, Oxford en Cambridge. Waarom zouden we niet op dat<br />
niveau kunnen acteren? Wij zijn net zo slim. Het is ook een kwestie<br />
van bewustwording bij onderzoekers. Het mag niet gebeuren dat<br />
interessante toepassingen gemist worden omdat verzuimd is het<br />
intellectueel eigendom te beschermen. Elke wetenschapper zou<br />
drie weken voor de indiening van een artikel moeten stilstaan bij<br />
de vraag of de inhoud toepasbaar of octrooieerbaar is. Een partij<br />
als LURIS helpt je bij de beslissing en het traject.”<br />
Ook Buitelaar ziet werk aan de winkel om de ambities te<br />
verzilveren. “Bedrijven volgen het geld. Daarin scoort Nederland<br />
niet het beste. Duitsland, België en Frankrijk zetten in op<br />
kennisinvesteringen om uit de crisis te komen en hebben meer<br />
geld voor starters en doorgroeiers.. We moeten bedenken<br />
dat elke euro in onderzoek drie tot vier euro economische<br />
DOssIer: LBsp<br />
activiteit oplevert. Een positief punt is dat er een regionaal<br />
stimuleringsfonds voor Zuid-Holland komt. Behalve geld is<br />
naamsbekendheid cruciaal. Amsterdam en Rotterdam zijn<br />
wereldwijd bekend. Leiden is dat niet, dus moeten we hard aan<br />
onze bekendheid werken. Ook de regionale en lokale bekendheid<br />
verdient aandacht. Er blijft voorlopig nog voldoende te doen.”<br />
Faciliteiten delen:<br />
Van beeldvorming tot<br />
proeffabriek<br />
Leendert van der Ent, Cor Wagtmans<br />
Bedrijven op het Leiden Bio Science Park kunnen profiteren<br />
van de faciliteiten van het Netherlands Centre for Electron<br />
Nanoscopy (NeCEN) bij de faculteit Wis- en Natuurkunde, dat<br />
geavanceerde cryo-transmissie elektronenmicroscopen heeft.<br />
Ook beeldvormende faciliteiten van het LUMC, bijvoorbeeld<br />
MRI (7 tesla nuclear magnetic resonance NMR) scanners<br />
staan open voor de bedrijven op het park. In 2012 kreeg de<br />
eiwitchemie-groep van prof.dr. Marcel Ubbink via NWO de<br />
beschikking over kostbare NMR-spectroscopie faciliteiten.<br />
Naast beeldvormende technieken voor het onderzoek komt<br />
er een faciliteit die belangrijk is voor de farmaceutische<br />
productie. De ‘Bio Simulation factory’ wordt een proeffabriek<br />
voor chemische medicijnen en biologicals. Die zal bedrijven<br />
de gelegenheid bieden om medewerkers in te werken en hun<br />
processen te vervolmaken. Die fabriek kan een internationale<br />
aantrekkingskracht uitoefenen, aangezien er verder alleen in<br />
de VS en Ierland een dergelijke faciliteit bestaat.<br />
18 IMMUUN April 2013 April 2013 IMMUUN 19
Willem van Eden<br />
De kalmerende werking van stress-eiwitten<br />
Prof. dr. Willem van Eden werd als humaan arts uiteindelijk hoogleraar veterinaire immunologie bij de<br />
faculteit Diergeneeskunde aan de Universiteit Utrecht. Binnen zijn leerstoel brengt hij ogenschijnlijk totaal<br />
verschillende onderzoekslijnen bij elkaar. Zo laat Van Eden zien hoe tuberculose bij leeuwen, een humaan<br />
reumavaccin en vleesconservering logisch met elkaar in verband staan. Het is dan ook geen wonder dat Van<br />
Eden een warm pleitbezorger is van een brede blik bij wetenschappers.<br />
Voor Van Eden zelf is aandacht voor de breedte van de<br />
immunologie vanzelfsprekend: “Hoewel ik bij de faculteit<br />
Diergeneeskunde in dienst ben, heb ik altijd ruimte gekregen om<br />
ook aan chronische ontstekingsziekten bij mensen te werken in<br />
samenwerking met het Universitair Medisch Centrum Utrecht.<br />
Door die onderzoeksaandacht voor reuma bij volwassenen en<br />
kinderen te combineren met infectieziekten bij diergeneeskunde<br />
was ik als vanzelf multidisciplinair actief. Mijn punt van<br />
aandacht bij die infectieziekten, zoals vogelgriep, is zoönose.<br />
Dat is het overslaan van ziekten van dier naar mens. Dit risico<br />
staat steeds meer in de aandacht nu de klassieke infectieziekten<br />
door vaccinatieprogramma’s in toenemende mate uit beeld<br />
verdwenen zijn.”<br />
Dat klinkt als een luxeprobleem, maar dat is het volgens<br />
Van Eden allesbehalve: “Als lid van de Gezondheidsraad ben<br />
ik betrokken bij het rijksvaccinatieprogramma. Een actueel<br />
probleem is het kinkhoestvaccin dat niet meer afdoende<br />
beschermt. Daardoor nemen de problemen weer toe en moet<br />
er eigenlijk een nieuw vaccin komen. Het onderliggende<br />
mechanisme is, dat de vaccins zich tegen de bacterie richten die<br />
de ziekte verspreidt. Die vecht vervolgens om te overleven en<br />
muteert om de vaccinatie het hoofd te bieden. Je zou idealiter<br />
een vaccin willen hebben dat de problemen met de toxines die<br />
de bacterie veroorzaakt, helpt voorkomen. Tegelijkertijd zou<br />
het de circulatie van de bacterie zelf ongemoeid moeten laten.<br />
Daardoor zouden mensen zelf antistoffen opbouwen, iets wat<br />
nu niet gebeurt.”<br />
Intussen baart het risico op zoönose steeds meer zorgen.<br />
Dit heeft zich bijvoorbeeld al geopenbaard in de Q-koorts,<br />
maar er zijn meer aandachtspunten. Eén daarvan is<br />
tuberculose. “Olifanten en leeuwen gelden als gevaarlijke<br />
dieren, maar zijn nog op een heel andere manier gevaarlijk<br />
dan dierentuinbezoekers beseffen. Ze zijn soms besmet met<br />
tuberculose en kunnen dat overdragen op de mens. Om<br />
dit risico in te dammen, wordt er gewerkt aan een nieuwe,<br />
gemakkelijker toepasbare diagnostische test. Ook vindt<br />
voorbereidend onderzoek voor vaccinontwikkeling plaats.” (zie<br />
kader 2)<br />
greNzeLOze weteNsCHap<br />
Foto Bureau Lorient Communicatie<br />
20 IMMUUN April 2013 April 2013 IMMUUN 21<br />
Stress-eiwit<br />
De ontwikkeling van een tuberculose-vaccin voor dieren staat<br />
bij Van Eden niet los van chronische ontstekingen in de mens.<br />
In dit aandachtsgebied heeft hij onlangs de start-up Trajectum<br />
Pharma opgericht, maar het verhaal daarbij gaat veel verder<br />
terug. De basis voor de benodigde kennis legde Van Eden in zijn<br />
tijd aan het Weizmann Institute in Rehovot, Israël, bij prof. dr.<br />
Irun Cohen. Daar werkte hij in de begindagen van de moleculaire<br />
biologie aan de opwekking van reumatoïde artritis in ratten<br />
door mycobacteriën. In dezelfde tijd was Jan van Emden bij<br />
het RIVM voor de WHO bezig met het klonen van eiwitten uit<br />
mycobacteriën voor een tuberculose-vaccin. In 1985 leidde dit<br />
tot de klonering van een nieuw eiwit uit die mycobacterie. Het<br />
was 65 kiloDalton groot en bestond uit 600 aminozuren. Dat<br />
bleek precies te zijn wat Cohen en Van Eden in Israël zochten<br />
voor het artritis-model: het bleek in staat om artritis in ratten<br />
te remmen en zo verdere ontwikkeling van een therapeutisch<br />
vaccin in het diermodel voor reuma mogelijk te maken. In 1988<br />
verscheen hierover een artikel in Nature, dat tot de top honderd<br />
van meest geciteerde publicaties in de biomedische literatuur<br />
doordrong.<br />
Vijfentwintig jaar later is die geschiedenis nog uiterst actueel.<br />
Het destijds gevonden eiwit blijkt inderdaad in staat om de<br />
chronische ontsteking te dempen en niet alleen bij reuma, maar<br />
ook bij atherosclerose en diabetes. Van Eden: “Het gaat om een<br />
stress-eiwit, dat cellen onder stress aanmaken. De chronische<br />
ontsteking veroorzaakt stress in cellen. Die cellen gaan als<br />
reactie stress-eiwitten aanmaken. Dat zet het immuunsysteem<br />
aan tot een poging om de ontstekingsreactie te dempen. Als<br />
je die immuunrespons versterkt, versterk je de kalmerende<br />
reactie. Daaruit werd het idee geboren dat je dit soort eiwitten<br />
kunt gebruiken voor vaccins tegen auto-immuunziekten zoals<br />
reuma, MS en diabetes type I. Het betekent een potentiële<br />
revolutie in de behandeling van deze ziekten.”<br />
Reuma-vaccin<br />
De eerste toepassing van de revolutie staat al niet zo ver<br />
meer van ons af. Irun Cohen heeft in Israël al een grote<br />
fase III klinische trial van een medicijn op basis van dit<br />
mechanisme achter de rug. Het gaat om de eerste klinisch<br />
effectieve immunologische interventie tegen diabetes. Bij<br />
die aandoening zorgt het voor remming van de afbraak van<br />
insuline-producerende cellen. Er start nu een tweede fase III<br />
klinische studie. Als die naar wens verloopt, kan er binnen een<br />
paar jaar een therapeutisch vaccin tegen diabetes type 1 op de<br />
markt komen.<br />
Wie is prof. dr. Willem van Eden?<br />
Van Eden studeerde geneeskunde in Groningen en<br />
promoveerde in Leiden bij prof. dr. Jon van Rood op<br />
het gebied van mycobacteriën en de immunogenetica<br />
van infectieziekten. Als postdoc werkte hij aan het<br />
Weizmann Institute bij prof. dr. Irun Cohen, een specialist<br />
in diermodellen voor auto-immuunziekten. Terug in<br />
Nederland koos hij als hoogleraar veterinaire immunologie<br />
voor onderzoek naar chronische ontstekingen bij de<br />
faculteit Diergeneeskunde aan de Universiteit Utrecht<br />
en een opleiding tot medisch microbioloog. Hij ontving<br />
verschillende prijzen en is lid van de Gezondheidsraad.
“Op langere termijn willen wij met Trajectum Pharma een<br />
soortgelijk vaccin tegen reuma ontwikkelen”, zegt Van Eden.<br />
“Dat product bevindt zich in de pre-klinische fase. In de<br />
Proceedings of the National Society of Sciences (PNAS) in<br />
september 2012 hebben we onze resultaten gepubliceerd.<br />
We tonen aan dat het vaccin op basis van stress-eiwit in<br />
muizen regulatoire T-cellen stimuleert en daarmee ‘Adoptive<br />
cell transfer’ met deze cellen mogelijk maakt. Dit betekent<br />
dat het vaccin de dempende werking van de stress-eiwitten<br />
daadwerkelijk overbrengt op het lichaam van de gevaccineerde.<br />
Daardoor is in muizen al aangetoond dat het mogelijk is het<br />
artritis-proces volledig tot stilstand te brengen. Op basis van<br />
die resultaten zijn we in gesprek met grote farmaceutische<br />
bedrijven.”<br />
Oregano<br />
Gesprekken zijn er eveneens met voedingsexperts. “Ik werd<br />
benaderd met een vraag over de conservering van vlees met<br />
de stof carvacrol. Die stof komt van nature bijvoorbeeld voor<br />
in oregano, heeft een anti-bacteriële werking en is daarom<br />
populair als conserveermiddel voor vlees. De voedingsexperts<br />
wilden weten wat het mechanisme is dat de conserverende<br />
werking van carvacrol kan verklaren. Wat bleek? Het eerste dat<br />
bacteriën doen als ze carvacrol tegenkomen, is stress-eiwit<br />
aanmaken.”<br />
Dat roept de vraag op, hoe dat in de mens werkt. Daar blijkt de<br />
stof een goede co-inducerende werking te hebben. Menselijke<br />
cellen raken niet gestrest van de carvacrol op zichzelf. Maar<br />
als cellen al onder stress staan door andere factoren, zorgt<br />
carvacrol ervoor dat de productie van stress-eiwit verder<br />
omhoog gaat. Van Eden: “Dat is machtig interessant. We<br />
hebben het getest in ons reumamodel. Daarbij bleek dat orale<br />
toediening van carvacrol - in hoeveelheden die niet door het<br />
eten van oregano te bereiken zijn - artritis in muizen remt.<br />
De orale toediening is een mooi gegeven: het is gewoon<br />
als voedingsingrediënt toepasbaar. Inmiddels heeft een<br />
grote fabrikant van diervoeding de aantrekkelijkheid voor<br />
toevoeging aan diervoeders laten onderzoeken als middel om<br />
het gebruik van antibiotica in de veehouderij terug te dringen.<br />
Dat bleek veelbelovend. Ook een fabrikant van babyvoeding<br />
is geïnteresseerd in stoffen die in hun producten iets moois<br />
voor hun kleine consumenten kunnen doen. Maar er is een<br />
groot probleem: er liggen al zoveel claims op carvacrol in het<br />
publieke domein, dat het niet octrooieerbaar is en daarmee<br />
een stuk minder interessant.” Dat heeft de groep van Van Eden<br />
aangezet tot een zoektocht naar alternatieve stoffen met<br />
ongeveer dezelfde werking. Verschillende bedrijven hebben hier<br />
belangstelling voor.<br />
Breed veld<br />
Zo blijkt een diergeneeskundig vraagstuk rond<br />
vleesconservering logisch te kunnen samenhangen met<br />
zulke uiteenlopende zaken als kippenvoer, babyvoeding en<br />
artritis. Allemaal vanuit een andere invalshoek, maar allemaal<br />
met een rol voor hetzelfde immunologische mechanisme<br />
22 IMMUUN April 2013<br />
Het onwaarschijnlijke verband<br />
tussen immunologie en<br />
politieke stabiliteit<br />
Op 5 maart 2013 promoveerde Miriam Maas aan de<br />
Universiteit Utrecht bij promotores prof. dr. ir. J.A.P.<br />
Heesterbeek en prof. dr. V.P.M.G. Rutten op haar<br />
onderzoek naar tuberculose bij Afrikaanse leeuwen.<br />
Leeuwen zijn vatbaar voor infectie met rundertuberculose,<br />
veroorzaakt door de Mycobacterium bovis. Zowel in het<br />
wild als in gevangenschap zijn geïnfecteerde leeuwen<br />
aangetroffen. Er zijn leeuwenpopulaties met een<br />
besmettingspercentage van 75%. In haar proefschrift<br />
beschrijft Miriam Maas een nieuw ontwikkelde<br />
diagnostische test voor tuberculose bij leeuwen die<br />
de huidige onpraktische test wellicht kan vervangen.<br />
Daarnaast ontwikkelde Maas laboratoriumanalyses om<br />
meer inzicht te krijgen in de afweerreactie bij leeuwen.<br />
Dat is belangrijke kennis voor bijvoorbeeld toekomstige<br />
vaccinontwikkeling. Leeuwen zijn een kwetsbare soort<br />
volgens de IUCN red list. Tuberculose heeft mogelijk<br />
negatieve gevolgen voor het behoud van deze diersoort,<br />
en daarmee voor het ecosysteem en het toerisme. Van<br />
Eden: “Leeuwen leven in Afrika vooral in nationale parken<br />
in dunbevolkte grensgebieden. Ze fungeren daarbij als<br />
een soort onbezoldigde grenswachters, die ongewenst<br />
grensoverschrijdend verkeer tegenhouden. Nu sommige<br />
leeuwenpopulaties ernstig bedreigd worden, valt daarmee<br />
een natuurlijke barrière weg en wordt het gemakkelijker<br />
om stiekem de grens over te steken. Dat kan gevolgen<br />
hebben voor de politieke stabiliteit in sommige<br />
grensgebieden.”<br />
in een hoofdrol. Van Eden: “Er is tegenwoordig te weinig<br />
aandacht voor een multidisciplinaire benadering. Prof. dr.<br />
Jon van Rood, bij wie ik in Leiden ben gepromoveerd, liet<br />
zijn promovendi kennismaken met een breed veld. Je werd<br />
geacht aanwezig te zijn bij lezingen die soms wat verder van<br />
je eigen terrein aflagen. De laatste tijd bestaat veel meer<br />
de neiging om je eigen hoekje te zoeken en vanaf die plek<br />
de diepte in te gaan. Daarbij is het lastig om je heen kijken.<br />
Juist nu, in deze financieel moeilijke tijden, is het gunstig<br />
om breder actief te zijn en zo goed te kunnen inspringen<br />
op maatschappelijk relevante vragen. De ontwikkeling<br />
heeft twee kanten. Het is natuurlijk jammer dat er minder<br />
budget beschikbaar is voor diepgaand onderzoek. Maar die<br />
betreurenswaardige ontwikkeling kan ook een gunstig kantje<br />
hebben. De omstandigheden dwingen wetenschappers meer<br />
multidisciplinair te werken en bevorderen hun creativiteit.”<br />
Leendert van der Ent<br />
Benefi t from the highest output core laboratory systems<br />
with the smallest footprint on the market<br />
The new AU5800 Series<br />
Clinical Chemistry Analyser<br />
With the highest throughput chemistry<br />
systems available, we can give your<br />
laboratory the power to manage<br />
variable and increasing workloads<br />
without the need for large-scale<br />
reorganisation. As the world’s proven<br />
No.1 automation supplier, our confi gurations<br />
ensure you meet your turnaround targets<br />
whilst minimising workforce pressure.<br />
www.beckmancoulter.com<br />
The power of<br />
productivity<br />
AU5800 Series
Hjalmar Bouma<br />
‘Wat je van beren leren kan’<br />
De lichaamsvreemde hart-longmachine activeert tijdens hart-<br />
operaties witte bloedcellen. Dit kan na de operatie tot ontstekingen<br />
leiden. Winterslapende dieren zal dit niet overkomen, want zij hebben<br />
hun witte bloedcellen tijdelijk opgeslagen. De stof Sfingosine-1-fosfaat<br />
speelt hierbij een sleutelrol. Is het achterliggende mechanisme wellicht<br />
ook toepasbaar in de mens? Dr. Hjalmar Bouma van het Universitair<br />
Medisch Centrum Groningen vond dat muizen - geen winterslapers -<br />
betrekkelijk makkelijk in winterslaap te brengen zijn. Als dat bij mensen<br />
ook kan lukken, opent dit allerlei klinische perspectieven. Bouma zelf<br />
ziet ook een mogelijke toepassing tegen auto-immuunziekten.<br />
Alleen al in Groningen vinden bijna duizend hartoperaties<br />
per jaar plaats. Patiënten moeten daarvoor aan de<br />
hart-longmachine. De witte bloedcellen starten een<br />
ontstekingsreactie tegen de machine, omdat deze<br />
lichaamsvreemd is. Na de operatie kan de immuunreactie<br />
complicaties veroorzaken. Er speelt nog iets. Omdat de hartlongmachine<br />
het bloed niet zo goed verpompt als een echt hart,<br />
krijgt het weefsel minder zuurstof. Als antwoord daarop wordt<br />
de lichaamstemperatuur van patiënten tijdens de operatie<br />
teruggebracht tot 33 graden Celsius. Deze koeling remt de<br />
stofwisseling en de zuurstofbehoefte. Zo wordt schade aan<br />
organen zoveel mogelijk voorkomen. Verder koelen kan, maar<br />
maakt het er voor de mens niet beter op.<br />
Die 33 graden komen overeen met de winterslaaptemperatuur<br />
van beren - maar dat zijn geen goede winterslapers. In<br />
tegenstelling tot wat het liedje uit Disney’s Junglebook en<br />
de titel boven dit stuk suggereren, kunnen we helemaal niet<br />
Wie is Hjalmar Bouma?<br />
Hjalmar Bouma studeerde geneeskunde in Groningen.<br />
Bouma promoveerde op 28 januari 2013 cum laude op zijn<br />
proefschrift ‘Immunological aspects of hibernation as leads in<br />
the prevention of acute organ injury’ bij promotores prof. dr.<br />
Rob Henning en prof. dr. Frans Kroese. Naast zijn promotieonderzoek<br />
volgde hij de opleiding tot experimenteel<br />
farmacoloog en experimenteel immunoloog. Hij werkt nu bij<br />
de afdeling Reumatologie & Klinische Immunologie van het<br />
UMCG in Groningen, waar hij de opleiding tot reumatoloogimmunoloog<br />
volgt.<br />
Hjalmar Bouma: “Verbazend genoeg kijken maar drie groepen in de wereld naar<br />
klinische toepassingen van winterslaap.” (Foto M. Goris)<br />
zoveel leren van beren. Echte specialisten zoals hamsters<br />
en grondeekhoorns hebben in winterslaap (torpor) een<br />
lichaamstemperatuur die zonder probleem tot -3 graden<br />
kan dalen. “Een interessant fenomeen dat daarbij optreedt”,<br />
zegt Bouma, “is dat in de koude toestand 99% van de witte<br />
bloedcellen van alle subtypen niet meer in het bloed circuleren.”<br />
Opslag in lymfeklieren<br />
Dat zou voor mensen tijdens een hartoperatie, indachtig de<br />
immuunreactie tegen de hart-longmachine, ook aantrekkelijk<br />
zijn. Maar hoe doen die beesten dat? Verbazend weinig<br />
onderzoekers stellen zich die vraag, aldus Bouma: “Wij zijn<br />
één van de drie groepen in de wereld die kijken naar klinische<br />
toepassingen van winterslaap en de enige die zowel de<br />
natuurlijke winterslaap, een diermodel voor onderkoeling als<br />
farmaceutisch geïnduceerde winterslaap in het beeld betrekt.”<br />
“We weten niet of het winterslaap-<br />
mechanisme in de mens nog latent aanwezig<br />
is of evolutionair verloren is gegaan”<br />
Bouma onderzocht natuurlijke winterslapers samen met<br />
collega’s van chronobiologen van de Rijksuniversiteit Groningen<br />
met hamsters en samen met de University of Wisconsin<br />
in Madison, Wisconsin met grondeekhoorns: “Natuurlijke<br />
winterslapers hebben zes dagen lang een lichaamstemperatuur<br />
zeer dicht bij de omgevingstemperatuur, warmen in anderhalf<br />
uur op tot 37 graden, blijven tien uur warm en koelen dan weer<br />
voor de volgende zes dagen af. In de koude periode staan alle<br />
systemen stil, in de hersenen werkt waarschijnlijk alleen de<br />
biologische klok om voor het wakker worden te zorgen. Tijdens<br />
de wakkere halve dag starten alle systemen weer op, inclusief<br />
de witte bloedcel-circulatie. Dat snelle herstel wijst erop dat die<br />
cellen niet afsterven, maar ergens worden opgeslagen.”<br />
Waar dan? Met markers gelabelde witte bloedcellen bleken<br />
zich in de lymfeklieren op te houden. Bouma verklaart wat er<br />
gebeurt: “Witte bloedcellen passeren normaal ruim twee keer<br />
per dag de lymfeklieren. Rode bloedcellen regelen de witte<br />
bloedcel-circulatie. Ze nemen de stof sfingosine op, plakken<br />
daar een fosfaat aan en pompen vervolgens het sfingosine-<br />
1-fosfaat naar buiten. De zo geactiveerde lipide geeft witte<br />
bloedcellen het signaal om uit de lymfeklieren weer terug<br />
naar het bloed te gaan. Het pompje in de rode bloedcellen is<br />
temperatuurgevoelig. Daalt de temperatuur, dan stopt de<br />
pomp, eindigt de uitgifte van sfingosine-1-fosfaat en blijven<br />
witte bloedcellen waar ze zijn: in de lymfeklieren. Sfingosine-1fosfaat<br />
is waarschijnlijk de enige stof die dit mechanisme regelt.”<br />
Verrassend gemakkelijk<br />
Die uitkomst van het onderzoek naar natuurlijke winterslaap<br />
kreeg een vertaling naar het rattenmodel aan de hartlongmachine.<br />
De dieren kregen synthetisch sfingosine-1-fosfaat,<br />
waarna er aanzienlijk minder immuun- en dus ontstekingsreacties<br />
optraden dan voordien. “Daarnaast hebben we de uitkomsten<br />
gebruikt om een winterslaap op te wekken in muizen”, zegt<br />
Bouma. “Dat ging verrassend makkelijk. We injecteerden<br />
adenosine monofosfaat (AMP), een stof die ingrijpt op een<br />
moleculaire sensor in cellen om ze te vertellen hoeveel brandstof<br />
er beschikbaar is. Dieren die in winterslaap gaan, doen dat immers<br />
om een voedselschaarse periode, waarbij dus weinig brandstof<br />
beschikbaar is, te overleven. Het AMP in muizen bleek in staat om<br />
deze niet-winterslapers in een soort winterslaap te brengen. Dat<br />
kan bij de mens wellicht ook. Een aanwijzing is, dat dieren die veel<br />
dichter bij de mensen staan, namelijk lemuren op Madagascar, in<br />
het droge seizoen ook in winterslaap gaan. Het zou dus kunnen,<br />
maar we weten niet of het mechanisme in de mens nog latent<br />
aanwezig is of evolutionair verloren is gegaan.”<br />
Het toedienen van AMP aan de mens is waarschijnlijk niet de<br />
aangewezen methode om dit uit te vinden. “AMP heeft weliswaar<br />
geen voor ons bekende toxische bijwerkingen in de muizen,<br />
maar theoretisch werkt het veel te breed en activeert het meer<br />
processen dan nodig is voor het opwekken van winterslaap”,<br />
geeft Bouma aan. “Het zet allerlei processen in gang. Wij willen<br />
alleen die ene receptor aanzetten die voor de winterslaap zorgt.<br />
De zoektocht is de komende tijd dan ook gericht op moleculen<br />
die winterslaap bij de mens kunnen induceren. Als we die vinden,<br />
dan zouden we naar de kliniek kunnen.”<br />
Legio mogelijke toepassingen<br />
In dat geval zijn in een klinische setting veel toepassingen<br />
denkbaar, allereerst de onderdrukking van het immuunsysteem<br />
wINtersLaap<br />
bij patiënten aan de hart-longmachine. Bouma: “Sowieso zou<br />
het bij alle grote operaties nuttig zijn. De weefselschade die<br />
de chirurg noodgedwongen aanricht zet het stollings- en het<br />
immuunsysteem aan, maar dat wil je niet. Wellicht kun je<br />
dat voorkomen door het lichaam in winterslaap te brengen.<br />
Hetzelfde geldt voor bloedzakken en donororganen voor<br />
transplantatie, die hierdoor wellicht langer houdbaar blijven.<br />
Nog een andere mogelijke toepassing van winterslaap: bij<br />
mensen met ernstig letsel die eerst getransporteerd moeten<br />
worden om de complexe medische zorg te kunnen krijgen die ze<br />
nodig hebben.”<br />
“In de koude toestand circuleert 99% van de<br />
witte bloedcellen niet meer in het bloed”<br />
Zelf is Bouma, als reumatoloog-immunoloog in opleiding, het<br />
meest geïnteresseerd in de toepassing in nieuwe medicijnen<br />
tegen auto-immuunziekten. “Dat is voor de langere termijn.<br />
Het vraagt zowel meer kennis over de ontstaanswijze van<br />
auto-immuunziekten als over de onderdrukking van het<br />
immuunsysteem tijdens winterslaap. Mogelijk dat specifieke<br />
remming van de stofwisseling in witte bloedcellen, een<br />
soort zeer lokale winterslaap, de symptomen van een autoimmuunziekte<br />
kunnen onderdrukken.”<br />
Het UMCG en de Rijksuniversiteit Groningen houden de gang<br />
erin om daar achter te komen. Bouma, net gepromoveerd, is<br />
inmiddels zelf alweer co-promotor van vier promovendi die de<br />
geheimen van de winterslaap verder zullen ontrafelen. Er zijn<br />
stoffen gepatenteerd die de humane cel beschermen tegen de<br />
kou zoals die tijdens winterslaap optreedt. “De farmaceutische<br />
industrie en wij kunnen hier voorlopig nog wel mee verder.”<br />
Leendert van der Ent<br />
24 IMMUUN April 2013 April 2013 IMMUUN 25
THEMA: VaCCINOLOgIe<br />
Reumatoloog Tom Huizinga<br />
“Immunologie maakt leven dokter eenvoudiger”<br />
Prof. dr. Tom Huizinga, hoofd van de afdeling Reumatologie van het<br />
Leids Universitair Medisch Centrum, verpersoonlijkt de strategie<br />
van de afdeling. De afdeling kiest voor een integrale benadering<br />
van patiëntenzorg en onderzoek. Het uitgangspunt is: als je van<br />
elkaar begrijpt waar je mee bezig bent, kom je samen tot de beste<br />
zorg. Huizinga is de ene helft van zijn tijd dokter, de andere helft<br />
onderzoeker. “Als ik de ziekte beter begrijp, ben ik een betere dokter.<br />
En als dokter ben ik de immunologie zeer dankbaar.”<br />
Huizinga: “Nu we het<br />
activatiemechanisme<br />
hebben ontdekt en<br />
weten hoe we dat<br />
kunnen meten, kunnen<br />
we heel gericht therapie<br />
aanbieden. Wij hebben<br />
dit ontdekt en daar zijn<br />
we trots op.”<br />
“Kijk eens om je heen”, zegt Tom Huizinga in de wachtkamer<br />
van de polikliniek van de afdeling Reumatologie. “Nog maar één<br />
rolstoel: vroeger kwam vrijwel iedereen hier met een rolstoel<br />
naar toe. Er zijn de afgelopen decennia grote stappen vooruit<br />
gezet in de diagnostiek en behandeling van reuma. Daarbij<br />
speelt de immunologie een grote rol.”<br />
Reumatoïde artritis (RA) is een chronische ziekte, waaraan<br />
1% van de bevolking lijdt. De ziekte kenmerkt zich door<br />
ontstoken en pijnlijke gewrichten. Het afweersysteem speelt<br />
een belangrijke rol bij het ontstaan en de ontwikkeling van RA.<br />
Hoewel de oorzaak van RA nog steeds onvoldoende bekend is,<br />
groeide het inzicht sterk. Huizinga: “Een belangrijke ontdekking<br />
was dat patiënten veel te veel cytokines produceren, met name<br />
TNF. Dat leidde tot een interventie om TNF weg te vangen. Dat<br />
bleek een revolutie: we konden patiënten veel beter behandelen,<br />
de ontsteking onderdrukken en gewrichtsschade beperken.”<br />
De behandeling vond zijn weg ook naar onder andere<br />
patiënten met inflammatoire darmziekten, en verbeterde zo<br />
de kwaliteit van leven van veel patiënten. En passant is het een<br />
mooie impuls gebleken voor de werkgelegenheid. “Bij Janssen<br />
Biologics in Leiden werken inmiddels meer dan duizend man<br />
aan de productie en ontwikkeling van deze immunologische<br />
geneesmiddelen.”<br />
Wie is Tom Huizinga?<br />
Tom Huizinga studeerde in 1986 af aan de medische faculteit<br />
van de Universiteit van Amsterdam, waarna hij cum laude<br />
promoveerde op het onderwerp ‘Neutrophil Fc-gamma<br />
receptors’. Hij werkte aan Dartmouth Medical School, New<br />
Hampshire, USA, voordat hij in Nederland zijn opleiding<br />
tot reumatoloog begon. In 1997 werd hij reumatoloog, in<br />
2000 volgde het hoogleraarschap in de experimentele<br />
reumatologie, sinds 2006 is hij afdelingshoofd. Zijn<br />
aandachtsgebieden zijn translationeel onderzoek<br />
binnen reumatoïde artritis en klinisch onderzoek naar<br />
neuropsychiatrische SLE. Huizinga was lid van de Annual<br />
Meeting Planning Committees van de American College of<br />
Rheumatology (2000-2003) en van the European League<br />
Against Rheumatism (EULAR, (2004-2007). In 2006 werd<br />
hij lid van de Henry Kunkel Society, New York. De KNAW<br />
benoemde hem tot lid van de Verkenningscommissie<br />
Multifactoriële Aandoeningen in het Genomics Tijdperk.<br />
Huizinga won onder andere de Willy van Heumenprijs<br />
voor het mede-ontwikkelen van een proefdiervrij<br />
onderzoeksmodel voor reuma.<br />
Antistoffen bij RA<br />
De interventie is een behandeling, geen genezing. De<br />
vervolgvraag lag dus al direct op tafel: wat is er nu precies<br />
mis met het immuunstelsel bij RA? Het bleek dat een<br />
groot deel van de patiënten antistoffen produceren tegen<br />
lichaamseigen stoffen. Huizinga: “Met name auto-antistoffen<br />
tegen gecitrullineerde eiwitten bleken een belangrijke rol te<br />
spelen. Dit zijn eiwitten waarin een arginine is omgezet naar<br />
een citrulline. Bij patiënten wordt de ‘normale’ tolerantie voor<br />
citrulline doorbroken en ontstaat een auto-immuunreactie. De<br />
antistoffen, zogeheten Anti Citrullinated Proteïne Antistoffen<br />
(ACPA), zijn specifiek voor RA. Ze herkennen antigenen die<br />
voorkomen in het ontstoken gewricht en zijn sterk geassocieerd<br />
met een agressiever verloop van de ziekte.”<br />
De afwijking is al herkenbaar als er nog geen klinische<br />
verschijnselen zijn. En doordat het verloop af te lezen is aan<br />
de ontwikkeling van de hoeveelheid epitopen die herkend<br />
worden, is snel duidelijk in welk stadium de patiënt verkeert.<br />
De ontdekking van deze specifieke antilichaamrespons heeft<br />
het leven van de dokter een stuk eenvoudiger gemaakt, zegt<br />
Huizinga: “We kunnen veel vroeger therapie geven en dus eerder<br />
en beter behandelen. De immunologie heeft in belangrijke mate<br />
bijgedragen aan deze vroegdiagnostiek.” Immunologen zijn<br />
vaak te bescheiden, vindt hij. “Ze hebben een onwaarschijnlijke<br />
bijdrage geleverd aan de vooruitgang in de reumatologie.”<br />
Twee onderzoekslijnen<br />
De kLINIek<br />
Nu staat de reumatologie voor de volgende stap: het verder<br />
ontrafelen van de onderliggende mechanismen. Omdat<br />
bekend is dat RA deels voortkomt uit erfelijk bepaalde<br />
risicofactoren, richt het LUMC zich op twee lijnen: het<br />
identificeren en begrijpen van de genetische risicofactoren<br />
én het in kaart brengen van de immunologische processen<br />
achter de ziekte. Daarvoor loopt een groot aantal studies.<br />
Eén daarvan richt zich op mestcellen. “We hebben<br />
ontdekt dat deze cellen bijdragen aan de ontsteking van<br />
de gewrichten bij sommige patiënten met RA, namelijk<br />
de patiënten die IgE-ACPA hebben.” Mestcellen kunnen<br />
geactiveerd worden door gecitrullineerde eiwitten die<br />
binden aan de IgE-ACPA antistof op de mestcellen, vertelt<br />
Huizinga: “We denken dus dat ze op die manier bijdragen<br />
aan de gewrichtsontsteking en bot- en kraakbeendestructie<br />
bij RA. Daarom testen we nu of het blokkeren van IgE-ACPA<br />
door middel van anti-IgE-therapie effectief is voor RA.”<br />
Het lab kijkt eerst of er mestcellen actief zijn in de patiënt.<br />
Zo ja, dan start de behandeling. “We bieden nu gericht een<br />
middel voor deze patiëntengroep. Bij auto-immuunziekten<br />
wisten we vroeger eigenlijk alleen dat een middel op<br />
groepsniveau effectief was bij bijvoorbeeld 60% van de<br />
patiënten. Nu we een activatiemechanisme voor een<br />
specifieke patiëntengroep hebben ontdekt en weten hoe<br />
we dat kunnen meten, kunnen we onderzoeken of heel<br />
gericht therapie aanbieden effectief is. Wij hebben dit<br />
mechanisme ontdekt en daar zijn we trots op. Maar middels<br />
zorgvuldig klinisch onderzoek moeten wij wel uitzoeken of<br />
dit effectief is.”<br />
26 Foto Bureau IMMUUN Lorient Communicatie April 2013 April 2013 IMMUUN 27<br />
BT Cure<br />
De Europese Lissabon-agenda uit 2000 leidde onder<br />
andere tot het Innovative Medicine Initiative (IMI). Daarbij<br />
stellen de EU en het bedrijfsleven samen twee miljard<br />
euro beschikbaar voor de ontwikkeling van innovatieve<br />
medicijnen. Tom Huizinga coördineert namens het LUMC,<br />
samen met het Zweedse Karolinska Institute, het IMIproject<br />
BT-CURE (Be The Cure for rheumatoid arthritis).<br />
Dit moet nieuwe methoden voor de diagnose van vroege<br />
vormen van RA en verwante ziekten opleveren, evenals<br />
nieuwe instrumenten om de verschillende vormen van RA<br />
en verwante ziekten te onderscheiden. Proefdiermodellen<br />
worden gestandaardiseerd en nieuwe ontwikkeld. Dit alles<br />
geeft een beter inzicht in de vroege fasen van RA bij de mens.<br />
Het draagt bij tot vroegtijdige behandeling en zelfs genezing<br />
van patiënten met RA en verwante ziekten.
“Als het lukt een preventief vaccin te ontwikkelen en het op het juiste moment toe te<br />
dienen, zou dit de strijd tegen reuma een nieuw perspectief geven”, aldus Huizinga.<br />
Preventief vaccin<br />
Een andere studie richt zich op een vaccin dat reuma kan<br />
voorkomen. De Leidse reumatologen hebben ontdekt dat een<br />
bepaald humaan leucocyt-antigeen (HLA) molecuul beschermt<br />
tegen reuma. “Professor Toes heeft uitgezocht of dat wereldwijd<br />
zo is - dat is zo. Heb jij die erfelijke factor niet en je moeder<br />
wel, dan ben je toch nog beschermd. Dat suggereert dat je<br />
gevaccineerd zou kunnen worden tegen reuma, voordat het<br />
optreedt. We zetten in op het begrijpen van het immunologische<br />
mechanisme dat hierachter schuil gaat. Ook gaan we op zoek<br />
naar toekomstige patiënten, voor wie preventieve vaccinatie<br />
nog zin heeft. We weten al waar deze groep te vinden moet zijn,<br />
in feite hebben we hen al in huis doordat we bezig zijn patiënten<br />
te identificeren voordat er een full-blown gewrichtsontsteking<br />
is. Als het lukt zo’n vaccin te ontwikkelen en het op het juiste<br />
moment toe te dienen, zou dit de strijd tegen reuma een nieuw<br />
perspectief geven.”<br />
“Maak me ‘s nachts wakker en vraag wat ik ben,<br />
en ik antwoord ‘dokter’”<br />
Masterswitch<br />
Het wereldwijd gevalideerde voorspelmodel van het LUMC<br />
voor het optreden van RA verwierf internationale bekendheid.<br />
“Niet iedereen met ongedifferentieerde artritis ontwikkelt<br />
RA. Vrouwen en ouderen hebben een vergrote kans. Dat geldt<br />
ook voor mensen met een bepaalde ontstekingsactiviteit<br />
in de gewrichten, ontstekingsstoffen in het bloed en<br />
auto-antistoffen. In die laatste drie processen gaat een<br />
hoofdschakelaar om, een masterswitch. Deze schakelaar<br />
bepaalt of je gewrichtsontsteking chronisch wordt en je dus RA<br />
hebt.”<br />
Early Arthritis Clinic<br />
Patiënten bij wie de huisarts een gewrichtsontsteking<br />
vermoedt, kunnen snel bij de poli reumatologie terecht<br />
voor diagnose. Hebben ze inderdaad een recente<br />
gewrichtsontsteking, dan vraagt de reumatoloog hen<br />
deel te nemen aan de ‘Early Arthritis Clinic’. Ze worden<br />
dan op vastgestelde tijden gezien door een arts en een<br />
onderzoeksverpleegkundige, die bloed afnemen en foto’s<br />
maken. Dit patiëntenmateriaal wordt gebruikt voor het<br />
onderzoek. Hoewel op voorhand onduidelijk is hoeveel<br />
patiëntenmateriaal uiteindelijk op welke manier wordt<br />
gebruikt, blijkt dit in de praktijk extreem efficiënt, zegt<br />
Huizinga. “Eerder hebben deze gegevens bijvoorbeeld geleid<br />
tot de ontdekking van risicofactoren voor het ziekteverloop<br />
van een gewrichtsontsteking. Ook is gebleken dat<br />
vroegtijdige behandeling beschadigingen helpt voorkomen.”<br />
Het LUMC is er samen met andere onderzoeksgroepen in<br />
Europa in geslaagd om via het Zevende Kaderprogramma van de<br />
EU elf miljoen euro te verkrijgen voor het ‘Masterswitch-project’.<br />
Ook een aantal biofarmaceutische bedrijven participeert<br />
hierin. Het LUMC is penvoerder. “Met het project bepalen we de<br />
relevante biomarkers voor de schakelmomenten, om vervolgens<br />
de onderliggende processen te begrijpen en te beïnvloeden”,<br />
zegt Huizinga.<br />
Wisselwerking met de kliniek<br />
Bij al het LUMC-onderzoek is er een constante wisselwerking<br />
met de kliniek. Daar ligt ook Huizinga’s hart. “Maak me ‘s nachts<br />
wakker en vraag wat ik ben, en ik antwoord ‘dokter’”, zegt<br />
Huizinga. “Dat heb ik altijd willen zijn. Uiteindelijk doe je het<br />
onderzoek om de patiënt beter te maken. Door mijn onderzoek<br />
probeer ik de ziekte beter te begrijpen om een betere dokter te<br />
zijn.”<br />
In het onderzoek is het nodig om basale en klinische kennis<br />
bijeen te brengen. “Iedere onderzoeksgroep hier telt dokters en<br />
fundamentele wetenschappers. Het één kan niet zonder het<br />
ander. Dat principe staat niet ter discussie: we zijn het aan de<br />
patiënt verplicht om dit zo te organiseren.”<br />
De communicatie binnen de afdeling weerspiegelt dit<br />
uitgangspunt. “Eén keer per week lunchen we met de<br />
afdeling. Dan houden we ook presentaties: iemand geeft een<br />
samenvatting van het werk van een ander. Dat gaat dwars<br />
door de afdeling heen. Een verpleegkundige kan bijvoorbeeld<br />
vertellen over het werk van de immunoloog, of de onderzoeker<br />
over de dokter. Dat laat zien of je elkaar begrijpt. Dat is<br />
belangrijk, want als je van elkaar begrijpt waar je mee bezig<br />
bent, kom je samen tot de beste zorg.”<br />
Your Power for Health<br />
ELISA Technologie van Greiner Bio-One<br />
Microplaten en Microstripplaten<br />
Stringente kwaliteitscontrole op elke nieuwe<br />
batch grondstof<br />
(zie schema “Raw Material Batch”)<br />
Variatie coëfciënt < 5% binnen een plaat<br />
Zeer geringe lot-to-lot variatie<br />
Middel en hoge binding<br />
Stripplaten 8,12 en 16 well rond- en vlakbodem<br />
8 well C-bodem stripplaat met<br />
afbreekbare strips<br />
Alinda Wolthuis<br />
Greiner Bio-One B.V.<br />
Greiner Bio-One BVBA/SPRL<br />
A. Einsteinweg 16 Postbus 280 2400 AG Alphen a/d Rijn<br />
Koning Albert I laan 50 50, Av. Roi Albert I B-1780 Wemmel<br />
28 IMMUUN April 2013<br />
Tel: (0172) 42 09 00 Fax : (0172) 44 38 01 e-mail: info@nl.gbo.com Tel: +32 2 4610910 Fax: +32 2 4610905 e-mail: info@be.gbo.com www.gbo.com/bioscience<br />
April 2013 IMMUUN 29
Andrea Woltman<br />
tHeMa: VaCCINOLOgIe<br />
Op weg naar vaccin tegen chronische Hepatitis B<br />
Met een VIDI-beurs wil dr. Andrea Woltman van het Erasmus Medisch<br />
Centrum achterhalen waarom het afweersysteem het laat afweten bij<br />
chronische hepatitis B-infecties. De volgende stap is het ontwikkelen<br />
van een therapie. “Binnen vijf jaar weten we hoe een therapeutisch<br />
vaccin eruit zou moeten zien”, zegt ze. Voor een ziekte waaraan<br />
jaarlijks een miljoen mensen overlijdt is dat een lokkend perspectief.<br />
“Wereldwijd zijn ongeveer 350 miljoen mensen geïnfecteerd<br />
met het Hepatitis B-virus”, zegt Andrea Woltman, groepsleider<br />
Immunologie van virale hepatitis bij de afdeling Maag-, Darm- en<br />
Leverziekten van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam.<br />
Chronische Hepatitis B-infectie leidt tot levercirrose, leverkanker<br />
en leverfalen. Jaarlijks sterft ongeveer een miljoen mensen aan<br />
de gevolgen hiervan. Wie de infectie direct na de geboorte krijgt,<br />
heeft 95% kans om een chronische infectie te ontwikkelen. Is de<br />
ontvanger volwassen, dan is de kans nog een kleine tien procent.<br />
Een effectief en betaalbaar medicijn tegen HBV-infectie bestaat<br />
niet. “We kunnen met preventieve vaccinatie besmetting<br />
voorkomen”, zegt Woltman. “Ook kunnen we een deel van de<br />
patiënten dankzij anti-virale therapieën in langdurige remissie<br />
houden. Maar een echte oplossing is er helaas nog niet. Er is<br />
behoefte aan een effectieve, kortdurende therapie.”<br />
Sleutel bij DCs<br />
Een chronische infectie is een gevolg van een falend<br />
afweersysteem. De vraag is dus, waarom het afweersysteem<br />
het laat afweten. Woltman: “Hoe lukt het het HBV om het<br />
afweersysteem te omzeilen? Wij zoeken de sleutel bij de<br />
dendritische cellen (DCs), antigeen presenterende cellen die<br />
normaal gesproken de immuunreactie op gang brengen.”<br />
Woltman werkt al geruime tijd aan DCs. Haar proefschrift<br />
in 2002 droeg de titel ‘Functional Modulation of human<br />
dendritic cells; immunosuppressive drugs and inflammatory<br />
mediators in renal allograft rejection’. Ook sindsdien is<br />
haar research gefocust op DCs. Sinds ze in 2006 staflid bij<br />
Foto Bureau Lorient Communicatie<br />
het Erasmus MC werd bestudeert ze de interactie tussen het<br />
Hepatitis B-virus en de DCs. “Het virus komt via de bloedbaan<br />
het lichaam binnen en infecteert dan de levercellen. Die<br />
scheiden vervolgens virusdeeltjes uit, die zich via de bloedbaan<br />
verspreiden door het hele lijf.<br />
“Er is behoefte aan een effectieve,<br />
kortdurende therapie”<br />
Als het goed is, merken de DCs de geïnfecteerde levercellen op<br />
en zetten ze de T-cellen aan het werk om het virus op te ruimen.<br />
Gaat dit proces niet goed, dan tolereert het afweersysteem het<br />
virus en ontwikkelt zich een chronische infectie. Wij proberen het<br />
mechanisme te doorgronden dat leidt tot een goede respons, zoals<br />
dat dus bij ruim 90% van de volwassenen gebeurt. Is er een directe<br />
interactie tussen DCs en virus? Of moeten de DCs met andere<br />
cellen ‘praten’, zoals bijvoorbeeld met de geïnfecteerde levercellen?”<br />
Vaststellingen<br />
Binnen Europa heeft het Erasmus MC de grootste<br />
onderzoeksgroep op het gebied van virale hepatitis. De groep<br />
van Woltman heeft al een aantal belangrijke vaststellingen<br />
gedaan. “We hebben aangetoond dat het HBV de functie van de<br />
DCs kan remmen: de viruseiwitten die we in de patiënt vinden,<br />
kunnen gezonde DCs verlammen.<br />
Andrea Woltman:<br />
“Het zou mooi<br />
zijn als we binnen<br />
vijf jaar de eerste<br />
patiënt het vaccin<br />
kunnen toedienen”<br />
Onvolwaardig functionerende DCs zouden kunnen verklaren dat<br />
het virus het afweersysteem kan omzeilen.”<br />
Ook is duidelijk geworden, dat de interactie tussen het virus en<br />
de DCs in de lever anders verloopt dan in het bloed. “Op de plek<br />
van de infectie zijn er dus andere dingen aan de hand dan in het<br />
bloed. De verlammende werking van het virus lijkt in de lever dan<br />
ook sterker dan in het bloed of in andere delen van het lichaam.”<br />
Een derde belangrijk gegeven is, dat wanneer er virusremmers<br />
worden gebruikt, de verzwakte DC-functie in patiënten weer<br />
verbetert. “Dat is belangrijk, omdat het laat zien dat een<br />
immuuntherapie die zich richt op de functie van de DCs baat<br />
kan hebben bij een voorbehandeling met zo’n virusremmer en<br />
daardoor succesvol kan zijn.”<br />
Moleculaire mechanismen ontrafelen<br />
Woltman heeft met haar groep al veel inzicht gekregen in<br />
de processen die nodig zijn voor een goede functie van DCs.<br />
De komende tijd proberen zij en haar groep de moleculaire<br />
mechanismen die de ontwikkeling en overleving van DCs<br />
reguleren verder te ontrafelen. “Verschillende intracellulaire<br />
processen spelen daarbij een rol. Die willen we identificeren<br />
en bepalen hoe zij de ontwikkeling van de DCs beïnvloeden.<br />
Ook willen we achterhalen welke genen en/of eiwitten er door<br />
worden beïnvloed. Verder willen we weten of de inadequate<br />
HBV-respons komt doordat het virus de intracellulaire<br />
mechanismen beïnvloedt en zo de DC-functie remt.” Deze<br />
kennis moet leiden tot een kortdurende behandeling die<br />
virusgeïnfecteerde cellen voorgoed opruimt en de mens geneest.<br />
“Het afweersysteem moet zo gestimuleerd worden dat er een<br />
sterke virus-specifieke CD8 T-celrespons ontstaat en dat het<br />
virus gezien wordt als ‘fout’ en de tolerantie ervoor verdwijnt.”<br />
Samenwerking<br />
Woltman heeft al een therapie in gedachten. “Die maakt gebruik<br />
van crosspresentatie. Een proces waarbij DCs virussen, eiwitten<br />
maar bijvoorbeeld ook toegediende synthetische producten<br />
kunnen opnemen en op zeer efficiënte wijze aan CD8 T cellen<br />
presenteren. Ons doel is om binnen vijf jaar te weten hoe de<br />
therapie er uit moet gaan zien”, zegt ze. “Het zou mooi zijn als<br />
we dan ook al de eerste patiënt het vaccin hebben kunnen<br />
toedienen.”<br />
De maatschappelijke relevantie van haar onderzoek is hoog en<br />
het Erasmus MC heeft een uitstekende reputatie. Het onderzoek<br />
heeft dan ook de aandacht van vele onderzoeksgroepen en<br />
de farmaceutische wereld. Woltman prijst zich gelukkig met<br />
de samenwerking met het ziekenhuis. “We werken nauw<br />
samen met de kliniek en krijgen veel patiëntmateriaal,<br />
zoals bloed en leverbiopten. Mede daardoor kunnen wij als<br />
immunologen de patiënt ook echt iets bieden: we begrijpen<br />
steeds beter hoe chronische infecties tot stand kunnen komen,<br />
welke patiënten op de huidige beschikbare therapieën zullen<br />
reageren en dragen actief bij aan de ontwikkeling van nieuwe<br />
therapieën. De immunologie is de afgelopen jaren heel dicht<br />
bij de patiënt gekomen. Dat geldt niet alleen voor mijn eigen<br />
onderzoeksterrein, maar bijvoorbeeld ook op het gebied van<br />
kanker en reuma. En Nederland staat daarbij internationaal heel<br />
goed op de kaart.”<br />
Alinda Wolthuis<br />
Wie is Andrea Woltman?<br />
Andrea Woltman studeerde Biomedische Wetenschappen aan<br />
de Universiteit Leiden (1993-1998, cum laude). Ze promoveerde<br />
in 2002 cum laude aan de afdeling Nierziekten van het<br />
LUMC. Daar continueerde zij als post-doc haar onderzoek<br />
aan niertransplantatie. In 2005 kreeg ze een VENI-beurs<br />
voor onderzoek aan de moleculaire mechanismen die de<br />
ontwikkeling en het overleven van dendritische cellen<br />
bepalen. Sinds 2006 werkt ze als staflid bij de afdeling<br />
Maag-, Darm- en Leverziekten van het Erasmus MC aan de<br />
immunologie van virale hepatitis en de ontwikkeling van<br />
immuuntherapie tegen HBV. Daarvoor kreeg ze in 2012 een<br />
VIDI-beurs. Andrea Woltman is ook betrokken bij het VIRGO<br />
Consortium, een publiek-privaat samenwerkingsverband van<br />
zeven academische instellingen, drie onderzoeksorganisaties<br />
en tien bedrijven. VIRGO bestudeert de interactie tussen<br />
virussen en hun gastheer op een moleculair niveau, om<br />
effectieve en veilige interventies te ontwikkelen, evenals<br />
antivirale geneesmiddelen, vaccins, diagnostiek en therapie.<br />
Andrea zet zich als bestuurslid van de Vereniging van<br />
Vernieuwingsimpuls Onderzoekers (VVViO) ook in voor<br />
wetenschapsbeleid en het bevorderen van interdisciplinaire<br />
samenwerking. Ze is opgenomen in Young Erasmus, het<br />
netwerk van jonge talentvolle onderzoekers van de Erasmus<br />
Universiteit Rotterdam.<br />
30 IMMUUN April 2013 April 2013 IMMUUN 31
Claire Boog<br />
Intravacc helpt vaccins van welletje naar ketel<br />
Intravacc in Bilthoven wil meer universitaire vindingen tot industriële<br />
productie brengen. “Te weinig vindingen halen in de vaccinologie<br />
uiteindelijk dat stadium”, stelt wetenschappelijk directeur prof. dr.<br />
Claire Boog. Als case voor het werkterrein van Intravacc noemt ze<br />
een platformtechnologie die de productie van bacteriële vaccins<br />
verhoogt. “Veel zaken laten zich niet makkelijk vertalen van<br />
welletje naar ketel. Wij overbruggen die kloof door partijen tijdens<br />
de cruciale stappen richting productie te ondersteunen. Een ander<br />
schaalniveau vergt een ander, nieuw te ontwikkelen proces. In dat<br />
proces van up- en downscalen voelen wij ons thuis.”<br />
Sinds kort opereert het grootste deel van de Research en<br />
Development van het voormalig Nederlands Vaccin Instituut<br />
in Bilthoven als Intravacc. Het productiedeel is geprivatiseerd<br />
en maakt nu onderdeel uit van Serum Institute of India.<br />
Intravacc staat voor ‘Institute for translational vaccinology’.<br />
Boog: “Te veel slimme vindingen vallen in de ‘innovatiekloof’.<br />
Dat komt doordat de stap van universiteit naar farmaceutische<br />
industrie erg groot is.” Na analyse van potentiële risico’s voor<br />
de volksgezondheid kunnen bijvoorbeeld universiteiten<br />
goede vindingen voor nieuwe vaccins doen. Al vroeg in het<br />
onderzoeksproces moeten universitair onderzoekers keuzes<br />
maken waarop farmaceutische bedrijven later beslissen of ze<br />
zo’n vinding wel of niet oppakken.<br />
De keuze voor de juiste cellijnen, kennis over Good Laboratory<br />
en Good Manufacturing Practice (GLP, GMP), Quality<br />
Assurance (QA), Quality Control (QC), stappen richting<br />
registratie en de eerste opschaling zijn daarbij bepalend. Boog:<br />
“Onze boodschap aan universiteiten is om vroegtijdig rekening<br />
te houden met keuzes die verstrekkende gevolgen hebben. Als<br />
dat verderop in de waardeketen niet de juiste keuzes blijken,<br />
moet alles opnieuw. Als kennis zich moeilijk laat toepassen<br />
in klinische fase I-, II- en III-studies, registratie en klinische<br />
productie, is het voor bedrijven niet interessant.”<br />
Timing<br />
Intravacc wil graag de stappen van het (pre)klinisch onderzoek<br />
en de (pre)klinische ontwikkeling begeleiden en uitvoeren<br />
om de slagingskans van vindingen te vergroten. Boog: “Ons<br />
gebied begint bij discovery op labschaal, via proof of concept<br />
in dieren, naar pilotschaal en fase I en II studies, het onderzoek<br />
naar toxiciteit en immunogeniciteit in de mens. Intravacc<br />
kweekt daarvoor bijvoorbeeld virussen op verocellen, een<br />
tHeMa: VaCCINOLOgIe<br />
Claire Boog: “Wij maken een recept voor een<br />
vaccin-proces dat de producent later kan gebruiken in het<br />
industriële proces” (foto Bureau Lorient Communicatie)<br />
32 IMMUUN April 2013 April 2013 IMMUUN 33
doorentbare in vitro groeiende cellijn van apen-niercellen.<br />
Het procesontwikkelingsonderzoek is geen ‘trial and error’<br />
meer, maar verloopt volgens de Quality by Design (QbD)<br />
methode. Het voldoet aan de eisen van Proces Analytische<br />
Technologie (PAT), een combinatie van analytische chemie en<br />
procestechnologie. Om dit werk zo goed mogelijk te kunnen<br />
uitvoeren, werken we veel samen met universitair specialisten,<br />
zoals microbiologen, virologen, bioprocestechnologen en<br />
opstellers van mathematische modellen.”<br />
Het onderzoek gebeurt zoveel mogelijk systematisch, onderbouwd<br />
en volledig traceerbaar. De onderzoekers gaan uit van<br />
een duidelijk omschreven productontwerp, dat bijvoorbeeld<br />
omschrijft in welke PH-range het eindproduct zal functioneren.<br />
“We denken in een vroeg stadium aan de formulering en<br />
houden rekening met de industriële procestechnologie die<br />
later aan de orde komt. Zo maken wij een overdraagbaar recept<br />
dat de producent kan gebruiken in het industriële proces”, stelt<br />
Boog vast.<br />
“Onze boodschap aan universiteiten is om<br />
vroegtijdig rekening te houden met keuzes<br />
die verstrekkende gevolgen hebben”<br />
Daarbij krijgen de belangen van publicatie en van patentering<br />
beide de aandacht die ze verdienen. Boog: “Zonder patent<br />
ben je niet interessant voor de industrie. Een patent hoeft het<br />
universitaire proces helemaal niet hinderlijk te doorkruisen.<br />
Het is een kwestie van timing. Je kunt vaak parallel publiceren<br />
en patenteren.”<br />
MenB<br />
Het onderzoek aan een vaccin tegen meningokokken<br />
B (MenB) biedt een mooi voorbeeld van waar het (pre)<br />
klinisch onderzoek en de (pre)klinische ontwikkeling voor<br />
Intravacc om draaien. Intravacc heeft er al een contract<br />
met een industriële partner voor. De B-variant van<br />
meningitis komt wereldwijd in relatief lage aantallen voor.<br />
De wereldwijde incidentie wordt geschat op 20.000 tot<br />
80.000 ziektegevallen per jaar met een sterftekans van tien<br />
procent. In Europa worden jaarlijks zo’n 5.000 ziektegevallen<br />
gemeld. Het snelle verloop van de ziekte vereist medische<br />
behandeling binnen 48 uur, wat preventie belangrijk maakt.<br />
Boog: “Tegen vrijwel alle typen meningokokken, zoals A en C,<br />
bestaan preventieve vaccins op basis van suikers geconjugeerd<br />
aan een eiwit. Een dergelijk vaccin is niet mogelijk tegen<br />
meningokokken B, want de betreffende suikers lijken veel op<br />
lichaamseigen moleculen. Daardoor is er een risico op autoimmuunreacties.”<br />
Sinds begin 2013 heeft Novartis toestemming om een eerste<br />
meningokokken B-vaccin op de markt te brengen. Dit vaccin<br />
is de bacterie op de een of andere manier te slim af. Ook<br />
de nieuwe vaccinkandidaat van Intravacc, waarop diverse<br />
patenten zijn verkregen, werkt niet met suikers. Dit vaccin<br />
bevat het eiwit Porine A, dat een immuunrespons oproept. Het<br />
is een zogeheten nonavalent vaccin, wat wil zeggen dat het<br />
tegen negen subserotypen MenB immuniteit opwekt.<br />
Dat kan doordat Intravacc-onderzoekers negen verschillende<br />
subserotypen van Porine A in drie stammen hebben<br />
ontwikkeld. Het uitgangspunt voor dit vaccin was een<br />
monovalente bacteriestam die is geïsoleerd bij een uitbraak<br />
van één bepaald type meningokokken B in Noorwegen en<br />
Nieuw-Zeeland. Met recombinantietechniek zijn de mutaties<br />
ontwikkeld die tegen negen bekende subtypen van meningitis<br />
B werkzaam zijn.<br />
Ondanks het feit dat er nu al een vaccin bestaat, blijft het<br />
interessant om andere vaccins te ontwikkelen, maakt Boog<br />
duidelijk: “Het vaccin dat nu is geregistreerd, biedt naar<br />
verwachting een lagere bescherming dan onze vaccinkandidaat.<br />
Die moet zo’n tachtig procent van de ziektegevallen<br />
kunnen voorkomen.” De eerste lastige horden richting de markt<br />
zijn al genomen. Boog: “Het productieproces van de voorlopers<br />
van de huidige kandidaat was moeilijk reproduceerbaar en<br />
lastig onder GMP uit te voeren. Toch zijn we erin geslaagd<br />
om op pilotschaal onder GMP een lot van honderd liter te<br />
produceren voor de eerste klinische testen. Daarmee is een<br />
fase I klinische studie uitgevoerd en de resultaten zagen er<br />
goed uit.”<br />
Productieplatform<br />
Het multivalente Porine A vaccin is niet de enige<br />
gepatenteerde vinding rond het nieuwe vaccin. Waar Porine<br />
A de immuunrepons tegen meningitis B oproept, kan het<br />
Lipo-polysaccharide (LPS) uit de bacterie deze respons verder<br />
stimuleren. LPS is helaas wel toxisch en kan onder andere<br />
koorts veroorzaken in mensen. Moleculair bioloog Peter<br />
van der Ley van Intravacc is er in geslaagd LPS genetisch te<br />
modificeren: de adjuverende werking blijft behouden, maar<br />
de toxiciteit is sterk verminderd. In proefdieren heeft deze<br />
gepatenteerde vinding al tot bevredigende resultaten geleid;<br />
in de mens moet dit nog onderzocht worden.<br />
Daarnaast zijn de onderzoekers erin geslaagd een methode te<br />
ontwikkelen om de productie te verhogen. Het vaccin bestaat<br />
uit outer membrane vesicles (OMVs), die worden bereid uit<br />
intacte bacteriën. Deze zijn zodanig genetisch gemodificeerd<br />
dat ze makkelijker meer vesicles afsplitsen. Dat vergroot de<br />
opbrengst en vergemakkelijkt het zuiveringsproces.<br />
Het mooie is, dat OMV’s met gedetoxificeerd LPS als platform<br />
voor de ontwikkeling van andere vaccins kunnen dienen. “Het<br />
is mogelijk om de bacterie als vehikel te gebruiken voor het<br />
genetisch inbouwen van virulente eiwitten van bijvoorbeeld<br />
de bacteriën die Q-koorts of kinkhoest veroorzaken”, geeft<br />
Boog aan. “Dit project geeft goed aan wat we willen. We<br />
willen geen industriële rol spelen en ook niet ‘de universiteit<br />
van Bilthoven’ zijn. Onze plek ligt in de wereld daartussen”,<br />
zegt Boog.<br />
Leendert van der Ent<br />
ELISpot<br />
• Single-cell assay for analysis of<br />
cytokine and antibody secretion<br />
• Detection and monitoring of<br />
specific T- and B-cell immune<br />
responses in infection, cancer,<br />
allergy and autoimmune disease<br />
• Evaluation of new vaccines and<br />
vaccine strategies<br />
A bright spot in research<br />
FluoroSpot<br />
• Fluorescent version of ELISpot enabling<br />
simultaneous analysis of multiple analytes<br />
• Analysis of polyfunctional T cells and<br />
T-cell subsets (e.g. Th1, Th2, Th17, Treg)<br />
• Enumeration of B cells secreting antigenspecific<br />
antibodies of different isotypes<br />
Mabtech develops and manufactures monoclonal antibodies and kits specifically suited for ELISA, ELISpot and FluoroSpot.<br />
For 25 years we have maintained a strong research focus and been a leader in advancing these methods. Mabtech offers a wide<br />
portfolio of reagents and kits for research in human, monkey and mouse models as well as the veterinary field.<br />
For a complete listing please visit our website.<br />
SWEDEN (Head Office): Tel: +46 8 716 27 00 E-mail: mabtech@mabtech.com<br />
34 IMMUUN April 2013 April 2013 IMMUUN 35<br />
www.mabtech.com<br />
Het volgende nummer van<br />
IMMUUN<br />
heeft als thema immunologie en<br />
voeding.<br />
Binnen het thema valt onder andere een artikel over vitamine D en multiple sclerose. Lees verder het portret, waarin Piet<br />
Borst vertelt over immunologie, het kankeronderzoek en wetenschap in het algemeen. Het dossier-artikel gaat in op IP:<br />
wanneer en waarom patenteren, hoe moeilijk is het en wie biedt ondersteuning?<br />
Ideeën voor onderwerpen binnen of buiten dit thema? Tips of opmerkingen?<br />
Hou ons op de hoogte, de redactie waardeert de input!<br />
Mail naar info@lorient.nl of bel naar Alinda Wolthuis of Leendert van der Ent via 071 - 5890848
Expect only the best!<br />
Eppendorf Nederland B.V.<br />
Eppendorf Nederland B.V. is een<br />
bruisend bedrijf dat gespecialiseerd is<br />
in het ontwikkelen en produceren van<br />
hoogwaardige laboratorium benodigdheden<br />
en de distributie daarvan over de<br />
gehele wereld.<br />
Eppendorf is uw specialist voor de<br />
kleine producten zoals: pipettips,<br />
www.eppendorf.nl<br />
www.eppendorf.be www.eppendorf.nl<br />
tubes, platen, pipetten, mixers, centrifuges.<br />
Maar ook voor uw grotere benodigdheden<br />
zoals: detectie apparatuur, PCR apparatuur,<br />
CO 2 incubatoren, fermentoren/<br />
bioreactoren, schudders, -86°C vriezers,<br />
automatische pipetteer systemen en celmanipulatie<br />
systemen.<br />
Disclaimer eppendorf ® is a registered trademarks of Eppendorf AG, Hamburg, Germany. All rights reserved, including graphics and images. Copyright © 2011 by<br />
Eppendorf AG.<br />
Eppendorf<br />
complimenteert<br />
<strong>Immuun</strong>!