LESMAP Indios no Brasil - KMKG
LESMAP Indios no Brasil - KMKG
LESMAP Indios no Brasil - KMKG
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
indios <strong>no</strong> brasil<br />
14.10.2011 - 19.02.2012<br />
lesmap<br />
Jubelparkmuseum - brussel - www.kmkg.be<br />
www.europalia.eu
korte inhoud<br />
inleiding 3<br />
1. even voorstellen: brazilië 4<br />
2. de ontdekking van brazilië 6<br />
2.1 De eerste Portugese zeevaarders 6<br />
De klas aan het werk 7<br />
2.2 Franc e antarctique, de eerste Franse kolonie 8<br />
De klas aan het werk 9<br />
3. brazilië in de wereld, de wereld in brazilië 10<br />
3.1 Indianen in het westerse denken. Onbekend is onbemind? 10<br />
De eerste getuigenissen: Pêro Vaz de Caminha en Hans Staden 10<br />
De <strong>no</strong>bele wilde. Jean-Jacques Rousseau versus Charles Darwin 11-12<br />
1822: Onafhankelijkheid 13<br />
Modern onderzoek. Antropologie 14<br />
Tot slot 14<br />
De klas aan het werk 15<br />
3.2 Métissage en de Braziliaanse identiteit 16<br />
Bandeirantes en Afrikanen. Alle kleuren van de regenboog 16<br />
‘Brazilianisering’ 17<br />
En de indianen? 17<br />
De klas aan het werk (Manifesto Antropófago) 18-19<br />
Verder lezen 20<br />
4. de indianen en het woud 21<br />
4.1 Sociale organisatie 22<br />
4.2 Het dorp 23-24<br />
De klas aan het werk 25<br />
4.3 Levensonderhoud: de landbouw, de jacht, de visvangst, het verzamelen 25-27<br />
De klas aan het werk 28<br />
4.4 De versierde mens: lichaamsbeschildering, lichaamsversiering, verenkunst 28-31<br />
De klas aan het werk 32<br />
4.5 De spirituele wereld 32-34<br />
De klas aan het werk 34<br />
Verklarende woordenlijst 36<br />
5. en nu? 37<br />
5.1 Kunst: indiaans of Braziliaans? 37-38<br />
De klas aan het werk 39<br />
5.2 Ecologie en eco<strong>no</strong>mie: welkom in het Wilde Westen! 40<br />
Ontbossing, bevolking, de Belo Monte-dam 40-43<br />
De klas aan het werk 44<br />
Verder lezen 44<br />
hoe een bezoek in de leerplannen in te passen? 45<br />
bijlagen 47-52<br />
2
inleiding<br />
In deze lesmap stellen we een aantal<br />
teksten en documenten voor die je<br />
zullen helpen bij het voorbereiden van<br />
een bezoek aan de europalia.brasiltentoonstelling<br />
‘<strong>Indios</strong> <strong>no</strong> <strong>Brasil</strong>’ die<br />
van 14 oktober 2011 tot 19 februari 2012<br />
plaatsvindt in het Jubelparkmuseum.<br />
Aanvullend vind je oefeningen en<br />
lesideeën om na het bezoek in de klas<br />
verder uit te werken.<br />
Op de tentoonstelling kun je zo’n 300<br />
recente stukken zien die gemaakt<br />
werden door verschillende volkeren uit<br />
het Amazonegebied. Het merendeel werd<br />
geselecteerd uit de collecties van de<br />
grote antropologische musea van Rio de<br />
Janeiro, Belém, Brasília en Sao Paulo in<br />
Brazilië. Zelfs nu Brazilië als opkomende<br />
eco<strong>no</strong>mische grootmacht regelmatig<br />
in de belangstelling staat, niet in het<br />
minst naar aanleiding van ecologische<br />
vraagstukken, heersen er in Europa <strong>no</strong>g<br />
heel wat vooroordelen over de kunst en<br />
cultuur van de inheemse bevolking van<br />
het land. De tentoonstelling <strong>no</strong>digt dan<br />
ook uit om de westerse bril even af te<br />
zetten en de veelheid aan Braziliaanse<br />
indianen te ontdekken.<br />
Het grote aantal stukken toont aan hoe<br />
de indianen een identiteit opbouwen.<br />
De Kayapó zeggen immers dat je bij de<br />
geboorte <strong>no</strong>g geen indiaan bent, maar<br />
er gaandeweg één wordt. Wapens,<br />
werktuigen, manden en aardewerk geven<br />
een helder beeld van het dagelijkse leven<br />
in de dorpen en illustreren onder andere<br />
hoe mannen en vrouwen de taken<br />
onderling verdelen. De tentoonstelling<br />
legt ook uit hoe de mens zich tot zijn<br />
omgeving verhoudt, niet alleen tot de<br />
natuur en de dierenwereld, maar ook<br />
tot andere inheemse groepen. Maskers,<br />
verentooien en muziekinstrumenten<br />
zijn stille getuigen van de ceremonies<br />
die de sociale banden aanhalen en de<br />
geestenwereld te vriend houden.<br />
In de lesmap zetten we de stukken van<br />
de tentoonstelling in hun geografische,<br />
historische en et<strong>no</strong>grafische context.<br />
Maar we willen vooral de hedendaagse<br />
Amazone-indianen op de voorgrond<br />
plaatsen: een waaier aan volkeren<br />
die zich constant aan de wereld en de<br />
moderniteit aanpassen en binnen dat<br />
kader hun creativiteit de vrije loop laten.<br />
Zo verdedigen ze hun cultuur en tonen<br />
de wereld met welke moeilijkheden ze<br />
vandaag te kampen hebben.<br />
In deze lesmap tref je een aantal foto’s<br />
aan van stukken uit de verzameling<br />
Amerika van het Jubelparkmuseum,<br />
onder meer van een van onze<br />
meesterwerken: de verenmantel van de<br />
Tupinamba. Een van de zalen Amerika<br />
is volledig gewijd aan de Amazoneindianen.<br />
Een bezoek aan dit zaaltje mag<br />
zeker niet ontbreken!<br />
3
1. even voorstellen: brazilië<br />
staatsvorm<br />
- Federale Republiek: República<br />
Federativa do <strong>Brasil</strong><br />
- Officiële taal: Portugees<br />
- Hoofdstad: Brasília<br />
- Vlag<br />
- Motto: Ordem e progresso<br />
(Orde en vooruitgang)<br />
- Munteenheid: Real (BRL of R$)<br />
(ca 2,3 real is 1 euro)<br />
- Huidige president: Dilma Rousseff<br />
geografie<br />
- Brazilië ligt in Zuid-Amerika en is<br />
het vijfde grootste land ter wereld (na<br />
Rusland, Canada, VS, China).<br />
- Oppervlakte: 8,5 miljoen km²<br />
(8.514.877 km²) waarvan12%<br />
terra indígena, gebieden die enkel de<br />
inheemse bevolking mag bewonen en<br />
ontginnen (ca 1 miljoen km²). Brazilië is<br />
zo’n 280 keer zo groot als België.<br />
- Het Amazonewoud is het grootste<br />
regenwoud ter wereld met<br />
een oppervlakte van ca 7 miljoen<br />
km². Het ligt voor 60% op Braziliaans<br />
grondgebied.<br />
- De Amazonerivier (río Amazonas) is de<br />
langste rivier ter wereld: ca 6530 km.<br />
- Buurlanden: Frans-Guyana, Suriname,<br />
Guyana, Venezuela, Colombia, Peru,<br />
Bolivia, Paraguay, Argentinië, Uruguay.<br />
demografie<br />
- Het land telt ongeveer 190 miljoen<br />
inwoners (190 732 694 volgens<br />
de volkstelling van 2010) waarvan 0,4 %<br />
indianen (+/- 750 000). Het is<br />
onduidelijk hoeveel personen de<br />
geïsoleerde volkeren tellen,<br />
waarschijnlijk enkele honderden.<br />
- Met 54% van de bevolking vormen<br />
de blanken de meerderheid, dan<br />
volgen de mestiezen (mestiços -<br />
een verzamelnaam voor mensen van<br />
gemengde afkomst), samen goed<br />
voor 39%. De zwarte bevolkingsgroep<br />
maakt 6% van het totaal uit.<br />
Sinds het einde van de 19de eeuw<br />
stroomden ook grote groepen<br />
Italianen, Duitsers, Japanners, Polen<br />
en mensen uit het Midden-Oosten in<br />
Brazilië toe. Samen vormen ze 1% van<br />
de totale bevolking.<br />
- Mensen van Europees-Afrikaanse<br />
afkomst <strong>no</strong>emt men brancos,<br />
pardos, mulatos of mure<strong>no</strong>s;<br />
mensen van indiaans-Europese<br />
afkomst mamelucos of caboclos;<br />
mensen van indiaans-Afrikaanse<br />
afkomst cafuzos.<br />
- De grootste groepen indianen zijn<br />
de Tikuna (ongeveer 20 000),<br />
de Ya<strong>no</strong>mami (ongeveer 11 000) en<br />
de Guaraní (ongeveer 30 000).<br />
- 60% van de Braziliaanse indianen<br />
woont in het Amazonewoud.<br />
- De levensverwachting van Braziliaanse<br />
mannen is 69,1 jaar, van vrouwen 76,7<br />
jaar. In België is dat respectievelijk 76,3<br />
en 82,8 jaar.<br />
- Scholingsgraad: 86% is geletterd<br />
tege<strong>no</strong>ver om en bij de 99,5% in België.<br />
4<br />
meer?<br />
https://www.cia.gov/library/<br />
publications/the-world-factbook/<br />
geos/br.html<br />
http://unstats.un.org/unsd/<br />
demographic/<br />
http://www.ibge.gov.br/english/<br />
http://www.brazil.org.uk/resources/<br />
documents/bs-primary03.pdf
Fauna en flora: amazone<br />
- Ongelofelijke diversiteit: 1600 soorten<br />
vogels en 40 000 soorten insecten<br />
op 1 hectare bos, 3000 soorten vis<br />
en 300 boomsoorten per hectare in<br />
het Amazonewoud. Ter vergelijking:<br />
in Europa vind je gemiddeld 15<br />
boomsoorten per hectare.<br />
- Belang voor de farma-industrie: de<br />
westerse landen importeren elk jaar<br />
tienduizenden ton planten om te<br />
verwerken in medicijnen. Meer dan<br />
een kwart van alle geneesmiddelen<br />
die in de Verenigde Staten worden<br />
voorgeschreven, zijn afgeleid van<br />
planten uit de tropische wouden.<br />
1400 planten uit het Amazonewoud<br />
bevatten stoffen die verwerkt worden in<br />
geneesmiddelen tegen kanker.<br />
Er is een e<strong>no</strong>rm potentieel aanwezig in<br />
het Amazonewoud en de hoop leeft dat<br />
er <strong>no</strong>g nieuwe plantensoorten ontdekt<br />
zullen worden die ziekten kunnen<br />
aanpakken die voorals<strong>no</strong>g ongeneselijk<br />
zijn.<br />
- Ontbossing: elk jaar verdwijnt zo’n<br />
52.000 km² bos, veelal kleinere percelen<br />
van kleine boeren die toegevoegd<br />
worden aan de percelen van de<br />
grootgrondbezitters. De grote stukken<br />
grond worden gebruikt voor het kweken<br />
van runderen waarbij men de ranchingtechniek<br />
toepast: de runderen grazen op<br />
e<strong>no</strong>rme lappen grond. Braziliaans rund<br />
wordt vooral naar Europa uitgevoerd.<br />
Daarnaast heeft men veel grond <strong>no</strong>dig<br />
voor de sojateelt, een mo<strong>no</strong>cultuur<br />
die de vruchtbare grond snel uitput en<br />
waarbij de pesticiden en meststoffen<br />
die men gebruikt het grondwater en de<br />
aarde vervuilen.<br />
De gekapte bomen worden gebruikt<br />
als brandstof voor verwarming,<br />
voor de productie van houtskool, als<br />
bouwmateriaal en als grondstof in de<br />
papierindustrie. Exotisch hout is ook zeer<br />
gegeerd in het Westen als luxeartikel.<br />
Ontbossing draagt in grote mate bij tot<br />
het broeikaseffect: een bos is als een<br />
omgekeerde long die koolstofdioxide<br />
(CO²) opneemt en zuurstof uitstoot.<br />
Hoe minder bomen en planten er zijn<br />
om de CO² op te nemen, hoe meer er in<br />
de atmosfeer blijft hangen. Bovendien<br />
worden er zware rooimachines<br />
gebruikt. Zo is de ontbossing van het<br />
Amazonewoud verantwoordelijk voor<br />
75 % van de koolstofemissie. Aan dit<br />
tempo zal er binnen dit en 20 jaar 80 à<br />
120 miljard ton CO² vrijgekomen zijn.<br />
Het gevolg hiervan is dat de gemiddelde<br />
temperatuur in de hele wereld zal stijgen<br />
en dat veroorzaakt op zich weer een hele<br />
reeks problemen zoals de stijging van<br />
de zeespiegel. De Braziliaanse overheid<br />
erkent het probleem en probeert via<br />
wetten de ontbossing beter te reguleren.<br />
- Goudkoorts: sinds 1970 zijn er<br />
goudzoekers aan de slag in Amazonië,<br />
onder andere in het gebied van de<br />
Ya<strong>no</strong>mami. Westerlingen drongen hun<br />
gebieden binnen, vernietigden hun<br />
dorpen en brachten vreemde ziekten<br />
mee, waardoor op 7 jaar tijd 20%<br />
van de Ya<strong>no</strong>mami werd uitgeroeid.<br />
Met hogedrukstralen vernietigt men<br />
rivierbeddingen om aan het kostbare<br />
goudpoeder te geraken. Om het goud<br />
uiteindelijk uit de riviermodder te<br />
filteren wordt kwik gebruikt, ook al is<br />
dat bij wet verboden. Kwik is heel giftig<br />
voor mensen, dieren en planten.<br />
> Bron: http://www.brazil.org.uk/resources/<br />
documents/bs-secondary01.pdf<br />
meer?<br />
http://www.brazilianbeef.org.br/<br />
5<br />
http://www.greenpeace.org/raw/<br />
content/international/press/reports/<br />
eating-up-the-amazon.pdf<br />
http://www.seniorennet.be/Dossier/<br />
Natuurbehoud/amazonegebied_<br />
ontbossing.php<br />
http://www.wardgreve.nl/pages/<br />
natuurbehoud/amazone.htm<br />
http://www.iselinge.nl/Scholenplein/<br />
pabolessen/01022aindianen/index.htm<br />
Hieronder zie je de kaart van Europa die<br />
over die van Brazilië is gelegd. Kan je<br />
België vinden?
2. de ontdekking van brazilië<br />
2.1 de eerste portugese zeevaarders<br />
Na het succes van de expeditie van<br />
Vasco da Gama naar Indië (1497-1499)<br />
beslist Emanuel I van Portugal (1495-<br />
1521) een nieuwe vloot in te leggen<br />
naar het Oosten, één die nóg groter en<br />
sterker is om zoveel mogelijk specerijen<br />
van de Aziatische markt te kunnen<br />
meebrengen. De nieuwe zeevloot wordt<br />
onder het commando van Pedro Alvares<br />
Cabral geplaatst, een edelman van in de<br />
dertig, en bestaat uit dertien schepen<br />
bemand door zo’n duizendtweehonderd<br />
zielen waaronder ook een kleine groep<br />
franciscanen. Dit maakte hem tot een<br />
van de meest indrukwekkende vloten<br />
van zijn tijd. Onder de kapiteins vinden<br />
we twee doorwinterde zeemannen:<br />
Bartolomeu Dias, die de eerste was om<br />
in 1488 Kaap de Goede Hoop te ronden<br />
(het puntje van Zuid-Afrika), en Nicolau<br />
Coelho, die deelge<strong>no</strong>men had aan de reis<br />
van Vasco da Gama.<br />
De armada vertrekt van de rivier de<br />
Taag op 9 maart 1500 en vaart langs de<br />
Canarische en Kaapverdische eilanden<br />
waar men al een van de schepen<br />
kwijtspeelt. Vervolgens zet de vloot koers<br />
richting zuidoosten met als doel het<br />
ronden van Kaap de Goede Hoop, maar<br />
op 22 april 1500 zien de opvarenden<br />
een land dat Cabral het ‘Land van het<br />
Ware Kruis’ zal dopen. Hiermee is de<br />
ontdekking van Brazilië een feit!<br />
De volgende dag zet Nicolau Coelho<br />
een sloep uit op zoek naar een betere<br />
ankerplaats. Die vindt hij iets ten<br />
<strong>no</strong>orden van Porto Seguro: de Baia<br />
Cabraia, of Baai van Cabraia, vlakbij Rio<br />
Mutati in het zuiden van de staat Bahia.<br />
Ondertussen keert een van de schepen<br />
terug naar Lissabon om het nieuws van<br />
de ontdekking te melden. Aan boord<br />
bevindt zich ook de brief die geschreven<br />
werd door de schrijver van de vloot, Pêro<br />
Vaz de Caminha.<br />
Na een tiental dagen kiest de vloot<br />
opnieuw het ruime sop richting Indië<br />
waar hij in augustus 1500 aanmeert.<br />
wie was pêro vaz de Caminha?<br />
Pêro Vaz de Caminha is de kroniekschrijver<br />
van Cabrals expeditie.<br />
Op 19 mei 1500 stelt hij een lange brief<br />
op die bestemd is voor de koning van<br />
Portugal, Emanuel I. Hierin beschrijft<br />
hij de ontdekking van het ‘Land van<br />
het Ware Kruis’ en zijn bewoners.<br />
De brief werd in de 19de eeuw teruggevonden<br />
en is erg belangrijk. Hij<br />
beschrijft immers tot in de details<br />
de ontmoeting met de inheemse<br />
bevolking en de eerste mis die op de<br />
Braziliaanse kust werd gevierd.<br />
Na de tocht van Cabral verkent een<br />
kleine Portugese vloot onder leiding van<br />
de Florentijn Amerigo Vespucci van mei<br />
1501 tot september 1502 een stuk van de<br />
Braziliaanse kust. Vespucci begrijpt al<br />
gauw dat Brazilië geen eiland is, maar<br />
een continent. De volgende drie jaar<br />
verkennen Portugese handelaars de<br />
kust verder en zetten er een bloeiende<br />
houthandel op. Een van de belangrijkste<br />
exportproducten is brazielhout (paubrasil)<br />
dat een rode kleurstof oplevert<br />
die sterk gewaardeerd wordt in de<br />
6<br />
Europese textielnijverheid, een industrie<br />
in volle ontwikkeling. De handelaars<br />
geven de indianen bijlen om de stammen<br />
om te hakken en verzamelen het hout in<br />
handelsposten (feitoria) in afwachting<br />
van de schepen die de kostbare waren<br />
naar Europa brengen.<br />
Pas in 1530 beslissen de Portugezen om<br />
permanente vestigingen op te zetten<br />
in de nieuwe kolonie. De eerste is die<br />
van Sao Vicente in 1532 waar adellijke<br />
families zich installeren. Ze brengen<br />
slaven mee die de suikermolens moeten<br />
doen draaien. Door de intensieve<br />
suikerrietteelt groeit het land in<br />
enkele decennia tijd uit tot een heus<br />
suikerimperium.<br />
In 1549 be<strong>no</strong>emt koning Johan III van<br />
Portugal Tomé de Sousa tot gouverneurgeneraal.<br />
Zijn voornaamste taak is het<br />
stichten van een hoofdstad voorzien<br />
van een haven en beschermd door een<br />
vesting. Als locatie voor de nieuwe<br />
stad kiest hij de Allerheiligenbaai en<br />
sticht er Salvador de Bahia. De nieuwe<br />
gouverneur brengt meer dan duizend<br />
mensen mee, onder meer talrijke
ambtenaren die de basis zullen leggen<br />
voor de administratie, maar ook veel<br />
vaklieden gespecialiseerd in de bouw.<br />
Vele van de eerste kolonisten zijn<br />
bannelingen of veroordeelde criminelen.<br />
Bij de eersten die aankomen in de baai<br />
zijn er ook jezuïeten. Deze geestelijken<br />
zullen een essentiële rol spelen in de<br />
verdere kolonisatie van het land. Ze<br />
kerstenen, onderwijzen en beschermen de<br />
indianen. Ze begrijpen al snel dat Brazilië<br />
bevolkt wordt door verschillende etnische<br />
groepen die elk een eigen taal spreken. Ze<br />
stellen zich tot taak deze te bestuderen<br />
en zijn de eersten die de Tupi-Guarani<br />
talen in kaart trachten te brengen.<br />
> Een stereotype voorstelling van een indiaan<br />
fragment van een arrenslede uit het einde<br />
van de 18de eeuw. <strong>KMKG</strong> TR 89.<br />
de klas aan het werk:<br />
seCundair onderwiJs<br />
In 1500 schreef Pêro Vaz de Caminha:<br />
‘[…] Ze leken me mensen van een<br />
dusdanige onschuld dat ze, als wij hen<br />
en zij ons zouden kunnen begrijpen,<br />
al gauw christenen zouden worden,<br />
aangezien ze geen geloof hebben en er<br />
ook geen schijnen te kennen. Daaruit<br />
volgt dat ik er niet aan twijfel dat ze,<br />
zoals Uwe Hoogheid wil, christenen<br />
zullen worden en ons heilige geloof<br />
zullen omarmen als de ballingen die hier<br />
moeten blijven hun taal leren en hen<br />
begrijpen. Dat het God moge believen<br />
hen die kennis te brengen, want het is<br />
duidelijk dat deze mensen oprecht goed<br />
en eenvoudig zijn en iedere stempel die<br />
we hen willen opleggen zal snel in hen<br />
worden gedrukt. Dat de Heer hen mooie<br />
lichamen en mooie gezichten zoals aan<br />
volmaakte mensen gaf en dat hij ons tot<br />
hier heeft geleid is, geloof ik, niet zonder<br />
reden. Daarom kan Uwe Hoogheid,<br />
die een brandend verlangen heeft het<br />
heilige katholieke geloof te verspreiden,<br />
zich om hun verlossing bekommeren en<br />
als het God belieft zal dat zonder al te<br />
veel moeite gaan.<br />
Ze bewerken de grond niet en houden<br />
geen vee. Er is hier geen rund, koe,<br />
schaap, geit, kip of enig ander dier<br />
dat het gewend is in de buurt van de<br />
mensen te leven. Ze eten uitsluitend<br />
yamswortels die hier overvloedig<br />
groeien en de granen en vruchten<br />
die de aarde en de bomen vanzelf<br />
voortbrengen. Desondanks zijn ze zo<br />
volmaakt, sterker en steviger dan wij,<br />
met alle tarwe en groenten die wij eten<br />
[…]’<br />
Uit de brief die Pêro Vaz de Caminha schreef aan<br />
Emanuel I van Portugal, in J. Penjon en A.-M. Quint,<br />
1992, Lisbonne hors les murs 1415-1580. L’invention<br />
du monde par les navigateurs portugais, Paris,<br />
p.188 (vertaling C. Willemen).<br />
- Welke doelen streefden de Portugezen<br />
na volgens de tekst?<br />
- Herschrijf de brief in je eigen woorden<br />
- Je bent et<strong>no</strong>loog en ontdekte net<br />
een geïsoleerde groep indianen in<br />
het Amazonewoud. Je schrijft een<br />
brief naar de universiteit (of het<br />
museum) waar je werkt om je<br />
7<br />
ontdekking te beschrijven. Zoek<br />
inspiratie in de voorwerpen en teksten<br />
in de tentoonstelling <strong>Indios</strong> <strong>no</strong> <strong>Brasil</strong>.<br />
- Bedenk een antwoord op de volgende<br />
vraag: is het vandaag <strong>no</strong>g mogelijk<br />
etnieën te vinden die <strong>no</strong>oit contact<br />
gehad hebben met de hedendaagse<br />
Westerse beschaving?<br />
Je kunt alvast hier een kijkje nemen:<br />
http://www.indige<strong>no</strong>uspeoples.nl/<br />
site3/pages/voorlichting/Dossiers/<br />
DossierINdBrazilie.htm<br />
http://www.uncontactedtribes.org/<br />
fotosbrazilie<br />
http://www.osriosprofundos.org/
2.2. France antarctique, de eerste<br />
Franse kolonie<br />
Ook de Franse zeevaarders werden<br />
aangetrokken door de rijkdommen<br />
van Brazilië. Ze dreven er handel en<br />
werden tamelijk goed ontvangen door<br />
de inheemse bevolking. In de 16de eeuw<br />
was de stad Rouen een van de centra<br />
die handel voerden met Amerika,<br />
meer bepaald in het befaamde rode<br />
brazielhout, dat als kleurstof gebruikt<br />
werd bij het maken van wandtapijten.<br />
In 1550 gaat de blijde intrede van<br />
Hendrik II van Frankrijk in Rouen<br />
gepaard met allerlei festiviteiten:<br />
een groep Tupinamba en als indiaan<br />
verkleedde Fransen wordt geïnstalleerd<br />
op het eiland Lacroix, een eiland in het<br />
midden van de Seine.<br />
Op 14 augustus 1555 vertrekt vanuit de<br />
Franse havenstad Dieppe een expeditie<br />
onder leiding van Nicolas Villegag<strong>no</strong>n<br />
met als doel het oprichten van een<br />
Franse kolonie. De Fransen beslissen<br />
om zich te vestigen op Fort Coligny, een<br />
eiland ge<strong>no</strong>emd naar de geldschieter<br />
van de expeditie: admiraal de Coligny.<br />
Dit eiland ligt aan de ingang van de<br />
baai van Rio de Janeiro in een deel van<br />
Brazilië dat de Portugezen <strong>no</strong>g niet bezet<br />
hadden. De Franse handelaars ruilen<br />
met de Tupinikin brazielhout tegen<br />
metalen werktuigen, hemden of glazen<br />
parels.<br />
De kapelaan die vanuit Europa met<br />
Villegag<strong>no</strong>n was meegereisd heet<br />
André Thévet. Deze geestelijke moet<br />
na een schamele tien weken ter<br />
plaatse alweer naar huis omdat hij ziek<br />
geworden was. Twee jaar later, in 1557,<br />
publiceert hij Singularités de la France<br />
antarctique (Bijzonderheden van France<br />
antarctique). Het werk, een van de eerste<br />
in het genre, draagt bij tot een betere<br />
kennis van de fauna en flora van het land<br />
en van de gewoonten van de Tupinamba.<br />
De verwonderde Europeanen ontdekken<br />
maniok, ananas, de toekan en<br />
cashew<strong>no</strong>ten dankzij de eenenveertig<br />
houtsneden die het succes van het boek<br />
garanderen. Doordat er verdeeldheid<br />
ontstaat tussen de kolonisten zal France<br />
antarctique slechts vijf jaar bestaan.<br />
De reden voor de onenigheid zijn de<br />
godsdienstoorlogen die ondertussen<br />
in alle hevigheid woeden in Europa.<br />
Villegag<strong>no</strong>n was oorspronkelijk<br />
lutheraan, maar bij zijn bekering tot<br />
het calvinisme wilde hij zijn nieuwe<br />
godsdienst aan de gemeenschap van<br />
Fort Coligny opleggen. Er ontstaat een<br />
opstand en in de verwarring wordt<br />
de kolonie in 1560 inge<strong>no</strong>men door<br />
de Portugezen. Hiermee wordt er de<br />
facto een einde gemaakt aan de Franse<br />
aanwezigheid in Brazilië.<br />
> Verenmantel, Tupinamba. <strong>KMKG</strong> AAM05783.<br />
8<br />
wie was Jean de léry?<br />
Jean de Léry werd in 1534 geboren in<br />
Bourgondië. Hij was van bescheiden<br />
komaf en ging eerst in de leer als<br />
schoenmaker. Zijn bekering tot het<br />
calvinisme opent voor hem plots vele<br />
deuren. De Léry vlucht naar Genève<br />
en in 1556 maakt hij deel uit van<br />
een groep van veertien calvinisten<br />
die naar de jonge Franse kolonie<br />
gestuurd wordt met de bedoeling de<br />
kolonisten te verzoenen en terug te<br />
brengen tot het ware geloof. Nicolas<br />
Villegag<strong>no</strong>n slaagde er immers niet<br />
in de rebellie te kalmeren. Bij zijn<br />
terugkeer in Frankrijk wordt De Léry<br />
dominee en in 1578, 20 jaar na zijn<br />
reis, publiceert hij in Genève Histoire<br />
d’un voyage faict en la terre du Brésil<br />
(Relaas van een reis gemaakt in het<br />
land van Brazilië). In 1613 sterft hij<br />
aan de pest.<br />
Het boek van Jean de Léry is belangrijk<br />
omdat het waardevolle informatie<br />
geeft over het leven bij de Tupinamba.<br />
Daarnaast is het ook een literair werk<br />
geschreven tegen de achtergrond van
de godsdienstoorlogen in Europa. Hij<br />
vergelijkt de wreedheden die daaruit<br />
voortvloeiden met het kannibalisme<br />
van de indianen. Het werk past dan<br />
ook perfect binnen de literaire context<br />
van het 15de-eeuwse Frankrijk. Net<br />
zoals zijn tijdge<strong>no</strong>ot Rabelais maakt<br />
De Léry karikaturen van de Tupinamba:<br />
goedlachse indianen.<br />
de klas aan het werk:<br />
seCundair onderwiJs<br />
Jean de léry aan het woord:<br />
‘[…] Bovendien hebben ze de gewoonte<br />
om bij alle jongens vanaf hun kindertijd<br />
de onderlip vlak boven de kin te<br />
doorboren. In het gat draagt iedereen<br />
gewoonlijk een mooi gepolijst bot,<br />
wit als ivoor. Het doet denken aan een<br />
van die kleine kegels waarmee men op<br />
tafel speelt door ze te laten tollen. Het<br />
puntige uiteinde steekt zo’n duimbreed<br />
of twee vingers uit en zit vast tussen het<br />
tandvlees en de onderlip. Ze kunnen het<br />
bot naar eigen goeddunken dragen<br />
of eruit halen. […]<br />
[…] Daarenboven schilderen onze<br />
Brazilianen vaak het lichaam in bonte<br />
kleuren. Ze maken, gewoonlijk met<br />
het sap van een vrucht die ze ‘genipat’<br />
<strong>no</strong>emen, vooral dijen en benen zo<br />
zwart, dat je zou denken dat ze zwarte<br />
priesterkousen droegen als je hen van op<br />
een afstand zag. De zwarte kleurstof van<br />
dit sap kleeft zodanig op hun huid dat<br />
ze zich in het water kunnen wassen zo<br />
vaak ze willen, het komt er pas na tien of<br />
twaalf dagen af. […]<br />
[…] Wanneer onze Brazilianen ten oorlog<br />
trekken […], doden ze op plechtige wijze<br />
een gevangene om hem op te eten. Om<br />
beter voor de dag te komen en moediger<br />
te lijken, wikkelen ze zich in stoffen<br />
en dragen hoofddeksels, armbanden<br />
en andere sieraden uit groene, rode,<br />
blauwe en anders gekleurde veren die<br />
natuurlijk, eenvoudig en van een grote<br />
schoonheid zijn. Zodanig dat, eens de<br />
veren uitgezocht, gemengd en met<br />
minuscule stukjes riet en katoendraad<br />
stevig aan elkaar vastgebonden zijn,<br />
geen enkele Franse ambachtsman ze<br />
beter kan bewerken of handiger naaien.<br />
Je zou denken dat de gewaden die<br />
ervan gemaakt worden van hoogpolig<br />
fluweel zijn. Op dezelfde manier maken<br />
ze de versiering van hun zwaarden<br />
en houten strijdk<strong>no</strong>tsen die even rijk<br />
gedecoreerd zijn met die pluimen die<br />
zo goed geschikt en gebruikt zijn. Het is<br />
fantastisch om te zien. […]’<br />
Uit: Jean de Léry, 1578, Histoire d’un voyage faict<br />
en la terre du Brésil, hoofdstuk 8, p. 216 & 222<br />
(vertaling C. Willemen).<br />
- Heeft de auteur werkelijk indianen<br />
ontmoet? Is hij neutraal? Koestert hij<br />
vooroordelen tege<strong>no</strong>ver deze mensen<br />
die hij voor de eerste keer ontmoet?<br />
De foto’s en objecten op de<br />
tentoonstelling zullen je helpen bij het<br />
beantwoorden van deze vragen.<br />
- De Léry beschrijft de fysieke<br />
verschijning van de indianen<br />
tot in detail. Stel een lijst op van alle<br />
lichaamsversieringen die in de<br />
tekst beschreven worden. Maak tijdens<br />
je bezoek aan de tentoonstelling<br />
een tweede lijst met versieringen die de<br />
indianen vandaag dragen. Vergelijk de<br />
twee lijsten: zien de indianen er<br />
vandaag <strong>no</strong>g hetzelfde uit als in de<br />
9<br />
16de eeuw?<br />
- In de klas: voer een debat over stijlen en<br />
trends: zijn die belangrijk voor<br />
jongeren? Zijn kleding en sieraden een<br />
middel om je identiteit vorm te geven,<br />
om tot een groep te behoren?
3. brazilië in de wereld, de wereld in brazilië<br />
De inheemse volkeren van wat de<br />
westerse wereld Brazilië ge<strong>no</strong>emd<br />
heeft, naar het kostbare brazielhout<br />
dat alleen daar te vinden was,<br />
kenden <strong>no</strong>ch schrift, <strong>no</strong>ch steen- of<br />
metaalbewerking, maar ontwikkelden<br />
hun culturen over minstens 20 000 jaar<br />
totdat de pletwals van de kolonisatie<br />
grote delen ervan vernietigde. De 3 à<br />
6 miljoen indianen die de Europeanen<br />
in 1500 aantroffen, waren te verdeeld<br />
om in één klap te worden veroverd in<br />
tegenstelling tot de Inca’s in Peru of<br />
de Azteken in Mexico. De indianen van<br />
Brazilië werden dus langzaam vernietigd<br />
door ziekten en door de stelselmatige<br />
bezetting van hun gebieden zodat hun<br />
cultuur, die onlosmakelijk verbonden<br />
is met de natuur die hen omringt, zelf<br />
bedreigd werd. Ten slotte werden velen<br />
opge<strong>no</strong>men in de nieuwe bevolking die<br />
Brazilië uitmaakt. Volledige groepen<br />
zijn zo ‘uitgestorven’ omdat hun cultuur<br />
niet meer te onderscheiden is van de<br />
grootste gemene deler. Alleen met veel<br />
geduld kunnen we enkele fragmenten<br />
van de geschiedenis van de Braziliaanse<br />
indianen opnieuw in elkaar puzzelen.<br />
De grote kracht van Brazilië is<br />
zijn bevolking. Zelfs Cabral en zijn<br />
kornuiten hadden bij de ontdekking<br />
weinig aandacht voor de natuurlijke<br />
rijkdommen van het ‘Land van het Ware<br />
Kruis’, maar zagen het voornamelijk als<br />
missiegebied.<br />
3.1. indianen in het westerse denken.<br />
onbekend is onbemind?<br />
Bij het openbreken van de wereld als<br />
gevolg van de grote ontdekkingsreizen<br />
kwam er een hoop nieuwe informatie<br />
naar het ‘oude Europa’ en de ‘anderen’<br />
die men in de Nieuwe Wereld<br />
aantrof, moesten een plaats krijgen<br />
in het heersende eurocentrische<br />
wereldbeeld: Europa, wieg van de<br />
beschaving. De spullen en verhalen<br />
die de ontdekkingsreizigers mee naar<br />
huis brachten, deden de fantasie van<br />
de Europeanen op hol slaan, maar er<br />
groeide ook een zekere angst bij het<br />
zien van al die vreemde rijkdommen.<br />
Europa moest zichzelf en zijn positie in<br />
de wereld grondig herdenken om het<br />
kolonialisme te kunnen verantwoorden.<br />
Men wilde de andere niet leren kennen,<br />
maar de eigen superioriteit bevestigd<br />
zien. Zelfs de knapste koppen van de<br />
tijd konden en wilden niet buiten het<br />
Europese denkkader denken.<br />
Naar de mening van de indianen werd<br />
<strong>no</strong>oit gevraagd.<br />
de eerste getuigenissen: pêro vaz de<br />
Caminha en hans staden<br />
Pêro Vaz de Caminha was de eerste die<br />
de inwoners van Brazilië beschreef. Zijn<br />
brief was zeer belangrijk voor de manier<br />
waarop het Westen eeuwenlang zou<br />
blijven kijken naar de indianen.<br />
Hij schreef onder andere dat hij<br />
ervan overtuigd was dat de inheemse<br />
bevolking (de natuurlijken) mooier,<br />
sterker en gezonder waren dan de<br />
westerlingen. De Caminha vergeleek de<br />
inheemse bevolking met wilde dieren in<br />
al hun kleurenpracht: exotisch en mooi,<br />
maar te temmen.<br />
10<br />
‘[…] Die nacht werden ze heel goed<br />
behandeld, niet alleen met lekker<br />
voedsel, maar ook met een bed met<br />
matras en lakens, om ze makkelijker te<br />
kunnen temmen. […]<br />
[…] Ze zijn gefrustreerd en onwetend,<br />
daarom zijn ze zo wild. Maar<br />
desondanks zijn ze zeer verzorgd en<br />
proper. Daardoor lijken ze op vogels of<br />
wilde dieren aan wie het buitenleven<br />
mooiere pluimen en vacht geeft dan aan<br />
gedomesticeerde dieren. […]’<br />
Uit de brief die Pêro Vaz de Caminha schreef aan<br />
Emanuel I van Portugal.<br />
J. Penjon en A.-M. Quint, 1992, Lisbonne hors<br />
les murs 1415-1580. L’invention du monde par<br />
les navigateurs portugais, Paris, p. 183 en 189<br />
(vertaling C. Willemen).<br />
De indianen werden getypeerd als<br />
onschuldig en snel onder de indruk.<br />
De westerlingen kwamen de inheemse<br />
bevolking beschaven voor hun eigen<br />
bestwil. En dat was <strong>no</strong>dig, want er was<br />
een e<strong>no</strong>rme schaduwzijde aan deze<br />
idylle. Naast de vrolijkheid en liefde<br />
voor feesten die verschillende Europese<br />
reizigers de inheemse bevolkingsgroepen<br />
toedichtten, waren de westerlingen
ook getuige van het kannibalisme van<br />
bijna alle stammen en de grote rivaliteit<br />
die er tussen de verschillende groepen<br />
heerste. Oorlogszucht en het eten van<br />
mensen maakten van de indianen baarlijke<br />
duivels. Toen duidelijk werd dat de<br />
Europeanen gekomen waren om zich<br />
met de traditionele gang van zaken in de<br />
dorpen te mengen, keerde de woede van<br />
de indianen zich tegen de blanken. Ze<br />
waren immers niet van plan de roof en<br />
onderdrukking van hun mensen zomaar<br />
te ondergaan. Sommige vochten lang en<br />
hard, terwijl andere groepen zich terugtrokken<br />
in het dichte woud, waar ze<br />
vandaag <strong>no</strong>g steeds wonen.<br />
In Europa groeide het beeld van de<br />
ongetemde en wreedaardige indiaan<br />
door de verspreiding van ooggetuigenverslagen.<br />
Een van de eerste was het<br />
boek van de Duitse ontdekkingsreiziger<br />
Hans Staden.<br />
Gravure uit het boek van Hans Staden <<br />
Bron: http://commons.wikimedia.org/wiki/<br />
File:Cannibals.23232.jpg?uselang=de<br />
wie was hans staden?<br />
In 1552 werd Hans Staden een<br />
tijdlang vastgehouden in een<br />
Tupinambadorp. Hij was daar getuige<br />
van de kannibalistische praktijken<br />
van dit volk en berichtte er uitvoerig<br />
over in zijn bestseller Warhaftige<br />
Historia und beschreibung eyner<br />
Landtschafft der Wilden Nacketen,<br />
Grimmigen Menschfresser-Leuthen<br />
in der Newenwelt America gelegen<br />
(Waarachtig verhaal en beschrijving<br />
van een land van wilde, grimmige,<br />
mensenetende mensen gelegen in de<br />
Nieuwe Wereld, Amerika - 1557) voorzien<br />
van veel gravures om het geheel<br />
<strong>no</strong>g aanschouwelijker te maken.<br />
Het rituele karakter van het<br />
kannibalisme is onvergefelijk in<br />
christelijke ogen. De indianen eten<br />
immers geen mensen omdat ze honger<br />
hebben, maar uit wraakzucht (oog om<br />
oog, tand om tand). Dieren hebben<br />
<strong>no</strong>g het voordeel dat ze uit instinct<br />
reageren – mensen hebben die luxe niet,<br />
die hebben de Rede. Vanuit westers<br />
oogpunt was Brazilië een vagevuur:<br />
een plaats om je zonden af te branden.<br />
Portugal probeerde dan ook het land te<br />
bevolken met veroordeelde criminelen<br />
en prostituees die in het thuisland niet<br />
meer welkom waren. Ze kregen er ‘een<br />
tweede kans’.<br />
de <strong>no</strong>bele wilde. Jean-Jacques rousseau<br />
versus Charles darwin.<br />
Naar aanleiding van de ontdekking van<br />
Amerika ontstaat in het Europa van<br />
het einde van de 16de eeuw het concept<br />
van de ‘<strong>no</strong>bele wilde’. De basisideeën<br />
werden neergepend door de Franse<br />
denker Michel de Montaigne (1533-1592).<br />
Latere Franse filosofen, Denis Diderot<br />
(1713-1784), Voltaire (1694-1778) en vooral<br />
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778),<br />
werkten het idee verder uit. Dit zijn allen<br />
11<br />
belangrijke filosofen uit de periode van<br />
de Verlichting.<br />
Rousseau schreef in 1755 Discours sur<br />
l’origine et les fondements de l’inégalité<br />
parmi les hommes, vertaald als Het<br />
vertoog over de ongelijkheid.<br />
> Bron: http://commons.wikimedia.org/wiki/<br />
File:DOI_Rousseau.jpg?uselang=fr<br />
[…] Als de natuur ons heeft voorbestemd<br />
om gezond te zijn, durf ik bijna zeker te<br />
stellen dat de toestand van nadenken<br />
een tegennatuurlijke toestand is, en<br />
dat de mens die nadenkt een ontaard<br />
dier is. Als we aan de goede gesteldheid<br />
van de Wilde Mensen denken, althans<br />
van díe wilden die wij niet met onze
sterke drank te gronde hebben gericht;<br />
als men beseft dat zij bijna geen andere<br />
ziekten kennen dan verwondingen en<br />
ouderdom, is men ten zeerste geneigd te<br />
geloven dat men, door de geschiedenis<br />
van de burgerlijke maatschappijen te<br />
volgen, tevens de geschiedenis van de<br />
menselijke ziekten beschrijft. […]<br />
J.-J. Rousseau, 1755, Discours sur l’origine<br />
et les fondements de l’inégalité parmi<br />
les hommes,<br />
http://verbodengeschriften.nl/doc/<br />
Vertoog%20over%20de%20ongelijkheid.<br />
doc<br />
Het principe achter het concept van<br />
de <strong>no</strong>bele wilde is eenvoudig: natuur<br />
versus cultuur. De primitieve mens kent<br />
geen bezit, taal of schaamte. Hij leeft<br />
in volmaakte onschuld in een paradijs<br />
zonder ingewikkelde clan- of familieverbanden;<br />
de mens is ‘radicaal onafhankelijk’.<br />
Niemand voelt de drang zich te<br />
profileren als ‘beter’, ‘rijker’ of ‘sterker’<br />
dan de ander. De uitvinding van de landbouw<br />
en later de metaalbewerking is het<br />
begin van het einde van deze perfecte<br />
staat van zijn. Bezit en het verzamelen<br />
daarvan veronderstellen bepaalde<br />
machtsverhoudingen die ondersteund<br />
moeten worden met wapengekletter.<br />
Cultuur of maatschappij (samen-leving)<br />
oefent druk uit op het individu dat dus<br />
trucs zoals leugens, achterbaksheid en<br />
schaamte moet uitvinden om zich staande<br />
te houden.<br />
[…] door zich aan te passen aan de<br />
maatschappij en slaaf te worden, wordt<br />
hij zwak, vreesachtig, kruiperig, en zijn<br />
verwekelijkte en verwijfde manier van<br />
leven verzwakt uiteindelijk tevens zijn<br />
kracht en moed. […]<br />
J.-J. Rousseau, 1755, z.p.<br />
Ook vandaag lopen sommige film- en<br />
televisiemakers <strong>no</strong>g in de val door<br />
een eenzijdig beeld op te hangen van<br />
niet-westerse volken. Ze stellen dat<br />
‘natuurvolkeren’ dichter bij het ideaal<br />
van de onbezoedelde mens leven en<br />
dus een model zijn om na streven, om<br />
van te leren. De <strong>no</strong>bele wilde is een<br />
museumstuk om aan te gapen en liefst<br />
zo ver mogelijk van de verwezenlijkingen<br />
van de moderniteit te houden. Dus geen<br />
auto’s, televisies en telefoons voor hem,<br />
maar ook geen medicijnen of onderwijs.<br />
Rousseau maakte enkele scherpe<br />
analyses en we mogen zijn ideeën zeker<br />
niet vergeten, maar het is altijd opletten<br />
geblazen praktische toepassingen te<br />
vinden voor een filosofische theorie.<br />
Het is een uitgangspunt voor verdere<br />
discussie – en dat mag iets creatiever<br />
dan Voltaires ’belachelijk!’.<br />
Ten tijde van de industriële revolutie<br />
verandert het westerse standpunt<br />
tege<strong>no</strong>ver deze ‘gelukzaligen’. In Europa<br />
groeit het besef dat welvaart, geluk<br />
en vooruitgang van een samenleving<br />
onlosmakelijk verbonden zijn met hard<br />
werken en tech<strong>no</strong>logische vooruitgang.<br />
De wereld wordt gesplitst in ‘zij die mee<br />
zijn’ en de achterblijvers.<br />
12<br />
de bijdrage van Charles darwin<br />
Toen Charles Darwin (1809-1882) in<br />
1859 zijn magnum opus On the origin<br />
of species (Over het ontstaan van<br />
soorten) publiceerde, werd de theorie<br />
van de natuurlijke selectie door<br />
sommigen <strong>no</strong>gal breed opgevat. Het<br />
oorspronkelijke idee is dat soorten<br />
voortdurend evolueren door zich aan<br />
te passen aan de leefomgeving. De<br />
dieren die het best zijn aangepast,<br />
overleven en geven hun genen door<br />
aan de volgende generaties.<br />
Het biologisch wetenschappelijke argument<br />
van het ‘voortbestaan van de best<br />
aangepaste’ (survival of the fittest) is in<br />
geen geval te verwarren met het ‘recht<br />
van de sterkste’.<br />
Toch is net dát wat verschillende laat<br />
19de-eeuwse denkers doen. Ze opperden<br />
dat het geïndustrialiseerde Westen<br />
een evolutionaire trap hoger stond dan<br />
niet-westerse (niet-geïndustrialiseerde,<br />
niet-christelijke) beschavingen. Het<br />
sociaal darwinisme werd gebruikt om<br />
de westerse overheersing van vreemde<br />
continenten goed te praten.
1822: onafhankelijkheid<br />
In de periode vlak na de Braziliaanse<br />
onafhankelijkheid stond de indiaan<br />
symbool voor vrijheid. Heel wat families<br />
veranderden hun achternaam in iets<br />
wat meer indiaans (dan Portugees)<br />
klonk. Tegen het midden van de 19de eeuw speelde het nieuwe gedachtegoed<br />
van de romantiek hier gretig op in<br />
door verschillende indianenvolkeren<br />
te bestuderen en op te hemelen. Zo<br />
verschenen er een woordenboek van de<br />
taal van de Tupi en tal van romans met<br />
indianen als helden-hoofdpersonages<br />
zoals Iracema en O Guarani van José<br />
de Alencar, beide uit 1857 (en jammer<br />
ge<strong>no</strong>eg bijna onvindbaar in het Engels,<br />
Nederlands of Frans).<br />
> Van het boek<br />
O Guarani van<br />
De Alencar zijn<br />
een opera, een<br />
toneelstuk, twee<br />
televisieseries en<br />
verscheidene films<br />
gemaakt. Dit is<br />
de poster van de<br />
filmversie uit 1979.<br />
Bron: http://www.movieposterdb.com/<br />
poster/447adfef<br />
Het ideaal van de <strong>no</strong>bele wilde herleefde,<br />
ook al hielp het de indianen geen<br />
sikkepit vooruit. Het was de ‘idee’ van de<br />
indiaan die de moderne mens aansprak<br />
en niet de harde realiteit.<br />
De inheemse volkeren werden <strong>no</strong>g<br />
steeds onderdrukt, genegeerd en soms<br />
zelfs tegen hun wil ingelijfd in het leger.<br />
De nieuwe golf Europese immigranten<br />
organiseerde strafexpedities tegen<br />
de lokale bevolking ter vergelding<br />
van de hevige indiaanse reactie op de<br />
bezetting van hun land. De nieuwe<br />
tochten stonden onder leiding van<br />
de zogenaamde bugreiros, mannen<br />
gespecialiseerd in het jagen op indianen.<br />
In 1850 werd dan eindelijk een wet<br />
gestemd die de inname van indiaanse<br />
gronden verbood evenals het plunderen<br />
en onteigenen van hun gebieden en<br />
gedwongen vertrek.<br />
Op het moment van de onafhankelijkheid<br />
(1822) wordt het aantal indianen op<br />
zo’n 360 000 geschat. Tegen 1900 bleef<br />
daarvan <strong>no</strong>g een 100 000tal over. Pas<br />
in 1910 probeerde men het tij te keren<br />
door de oprichting van de Serviço de<br />
Proteçao ao Índio (SPI). Het doel van<br />
deze organisatie was de integratie van<br />
de indianen in het eco<strong>no</strong>mische weefsel<br />
van het land door van hen zelfredzame<br />
landbouwers te maken. De overheid<br />
en academici hadden de mond vol<br />
van de ‘maakbare’ indiaan: voor zijn<br />
eigen bestwil moest hij zich aanpassen<br />
aan de moderne maatschappij en zijn<br />
eigen cultuur opgeven omdat die toch<br />
achterhaald was.<br />
Het initiatief kwam net te laat, de<br />
interesse voor de inheemse bevolking<br />
was alweer doodgebloed en de fondsen<br />
droogden op. De sociaal darwinistische<br />
mode die dicteerde dat er inferieure en<br />
superieure rassen bestonden, waaide<br />
over vanuit Europa en in academische<br />
kringen was het bon ton om te zeggen<br />
dat al die rassenvermenging het<br />
Braziliaanse bloed slechter maakte.<br />
De barbaarse rassen, bloeddorstige<br />
indianen en onbetrouwbare Afrikanen,<br />
verpestten namelijk het zuivere blanke<br />
bloed. Men ging zelfs zo ver te stellen<br />
dat infectieziekten veroorzaakt en<br />
doorgegeven werden door al dat ‘slechte<br />
13<br />
bloed’. Ook gingen er stemmen op het<br />
rechtssysteem aan te passen omdat<br />
‘barbaren’ en ‘wilden’, net zomin als<br />
kinderen en mensen met dementie,<br />
verantwoordelijk gesteld konden worden<br />
voor hun daden.<br />
Anderen zagen in de vermenging van het<br />
bloed dan weer de oplossing voor het<br />
rassenprobleem: tot aan de vooravond<br />
van de Eerste Wereldoorlog bleef men<br />
geloven dat het Braziliaanse volk vanzelf<br />
weer blank zou worden als men maar<br />
bleef mengen.<br />
Na 1918 stapte men gelukkig van<br />
deze zienswijzen af en werd net de<br />
veelkleurigheid van het volk als hét<br />
kenmerk van Brazilië aange<strong>no</strong>men. Die<br />
bonte mengelmoes is het gevolg van de<br />
eeuwenlange vermenging van mensen<br />
en culturen waaruit een nieuwe, sterke<br />
cultuur is ontstaan.
modern onderzoek. antropologie<br />
Het Westen is altijd aangetrokken geweest<br />
door andere oorden en culturen, maar ging<br />
er meestal heen met een bepaald doel:<br />
christianisatie, grondstoffen of vlucht uit<br />
de miserie.<br />
In de 20ste eeuw krijgt de antropologie<br />
meer aanzien. Een antropoloog is<br />
iemand die mensen bestudeert. En deze<br />
wetenschap wil een tegengif bieden voor<br />
het oude zwart-witdenken: primitiefbeschaafd<br />
en natuur-cultuur. Hoe<br />
deze culturen dan wel geïnterpreteerd<br />
moeten worden, hangt af van welk soort<br />
antropoloog je voor je neus krijgt. Er zijn<br />
namelijk talrijke deelgebieden binnen<br />
deze wetenschappelijke discipline, van<br />
culturele tot biologische antropologie.<br />
De werkwijze van deze onderzoekers<br />
is sterk ervaringsgericht. Ze gaan bij<br />
zogenaamde primitieve volkeren wonen<br />
om hen te observeren. Dit <strong>no</strong>emen we<br />
veldwerk. De onderzoeker houdt een<br />
dagboek bij en analyseert de gegevens op<br />
een zo wetenschappelijk mogelijke manier.<br />
Het doel is niet om tussen te komen in de<br />
levensstijl van deze mensen, maar om deel<br />
te nemen aan hun dagelijkse leven om hen<br />
beter te kunnen begrijpen.<br />
wie was Claude lévy-strauss?<br />
De Franse denker Claude Lévy-<br />
Strauss (1908-2009) was een bekende<br />
antropoloog die onderzoek deed<br />
bij de autochtone bevolking van<br />
Brazilië. Samen met zijn vrouw<br />
verrichtte hij veldwerk bij de<br />
Guaycuru, Bororo, Nambikwara<br />
en Tupi-Kawahib. Zijn ervaringen<br />
schreef hij neer in het boek Triste<br />
tropiques (vertaald als Het trieste<br />
der tropen, 1955). Vergis je niet, ook<br />
op de antropologische werkwijze is<br />
veel kritiek te geven.<br />
Een Belgische onderzoeker die zich<br />
specialiseerde in de Braziliaanse<br />
indianen is Gustaaf Verswijver. Van 1974<br />
tot 1991 verbleef hij lange periodes bij<br />
de Kayapó en leerde zo hun gebruiken<br />
en geschiedenis kennen als geen ander.<br />
Hij is vandaag verbonden aan het<br />
Africamuseum als cultureel antropoloog<br />
en is curator van de tentoonstelling<br />
<strong>Indios</strong> <strong>no</strong> <strong>Brasil</strong>.<br />
tot slot<br />
Zelfs vandaag blijft het <strong>no</strong>g steeds<br />
moeilijk te ontsnappen aan een te<br />
makkelijke en eenzijdige voorstelling<br />
van ‘de ander’. Belangrijk is dat je beseft<br />
dat het alleen mogelijk is de ander te<br />
begrijpen als je jezelf begrijpt. Als je<br />
stevig in je eigen cultuur zit, heb je een<br />
punt van vergelijking. De grote val die te<br />
allen tijde te vermijden is, is die van het<br />
waardeoordeel: respectievelijk wij, of de<br />
ander, zijn ‘beter’.<br />
Ook moet je goed voor ogen houden dat<br />
veel indiaanse groepen helemaal geen<br />
‘primitieve’ ‘stammen’ zijn die ver van<br />
de ‘beschaving’ wonen in volmaakte<br />
harmonie met de natuur, maar mensen<br />
die actief deelnemen aan de Braziliaanse<br />
maatschappij. Mensen die elke dag gaan<br />
werken en van wie de kinderen naar<br />
school gaan. Het is gevaarlijk een label<br />
op mensen te kleven, zeker als je hun<br />
meningen en opvattingen totaal negeert.<br />
En dat is net wat denkers eeuwenlang<br />
probeerden te doen.<br />
14
de klas aan het werk:<br />
lager onderwiJs<br />
de moraal van het verhaal<br />
Verhalen zijn niet alleen leuk, maar leren<br />
ons ook iets over de wereld rondom<br />
ons, ze bieden een venstertje waardoor<br />
we naar de wereld kunnen kijken. De<br />
indianen vertellen elkaar over het<br />
ontstaan van de nacht, over hoe de<br />
mensen aan vuur zijn geraakt en waar<br />
we vandaan komen. De geschiedenis is<br />
als een verhaal dat verschillende mensen<br />
tegelijk aan het vertellen zijn.<br />
Hieronder lees je het begin van het<br />
verhaal van de jaguar en de geitenbok.<br />
Verdeel de klas in groepjes en laat elk<br />
groepje een eigen einde aan de fabel<br />
breien.<br />
Vergelijk het met het echte verhaal dat je<br />
hier kunt lezen: http://www.beleven.org/<br />
verhaal/de_jaguar_en_de_geitenbok.<br />
Wat willen de indianen hier eigenlijk<br />
vertellen?<br />
Een jaguar wilde wel eens een huis<br />
bouwen; hij zocht een plek uit, rooide<br />
het bos en was van plan de volgende<br />
dag te beginnen met bouwen. Een<br />
geitenbok die ook van plan was een<br />
huis te bouwen, kwam langs de plek<br />
waar de jaguar al had gerooid en sprak:<br />
“Bravo! Wat een mooie plek om mijn huis<br />
te bouwen!” De geitenbok sneed direct<br />
een paar gevorkte takken af en stak die<br />
op de bewuste plaats in de grond en<br />
vertrok.<br />
De volgende dag kwam de jaguar<br />
terug en toen die de gevorkte takken<br />
ontdekte, zei hij: “O, wie helpt me daar!<br />
Bravo! Het is God die me helpt.” Hij legde<br />
vervolgens de balken in de vorken en<br />
ook de dakbalken en ging weg. Toen de<br />
geitenbok opnieuw kwam verwonderde<br />
hij zich en zei: “O, wie helpt me?! Het<br />
is God die me helpt.” Hij legde de<br />
daklatten op hun plaats en ging weg.<br />
Toen de jaguar kwam, was die <strong>no</strong>g meer<br />
verbaasd. Hij legde niettemin de pannen<br />
neer, maakte de afdekking en ging weer<br />
weg. De geitenbok kwam en dekte <strong>no</strong>g<br />
beter af. Zo waren ze, elk op hun manier,<br />
druk bezig en maakten het huis af. Toen<br />
het klaar was, kwam de jaguar, maakte<br />
zijn bed op en ging erin liggen. Direct<br />
daarna kwam de geitenbok en toen hij<br />
de ander zag, riep hij: …<br />
seCundair onderwiJs<br />
klasdebat<br />
Splits de klas in drie groepjes en zoek<br />
een antwoord op de volgende vragen.<br />
Achteraf worden de argumenten naast<br />
elkaar gelegd.<br />
Bescherming of integratie?<br />
- Legt de Braziliaanse overheid een<br />
heleboel wetten en beperkingen op aan<br />
de bevolking om de inheemse bevolking<br />
te beschermen?<br />
- Als we eerlijk zijn, komt de traditionele<br />
levenswijze van de indianen ons dan<br />
niet goed uit net nu natuurbehoud en de<br />
bescherming van onze planeet helemaal<br />
in de mode zijn?<br />
- We hebben veel te leren: de opwarming<br />
van de aarde, kernenergie en het<br />
gat in de ozonlaag zijn maar enkele<br />
voorbeelden van hoe het rijke Westen<br />
zijn best doet de planeet kapot te maken.<br />
Is het dan geen troost voor de moderne<br />
mens te weten dat het ‘eenvoudige’<br />
leven <strong>no</strong>g bestaat?<br />
- Stimuleert de Braziliaanse overheid<br />
15<br />
ontwikkelingsinitiatieven voor de<br />
indianen omdat ze wil dat deze groep<br />
zich eco<strong>no</strong>misch ontwikkelt? En steunt<br />
ze scholingsprojecten zodat de indianen<br />
mondiger zouden worden?<br />
- Wat willen de indianen? Eeuwenlang<br />
werden ze als derderangsburgers<br />
beschouwd, maar dankzij de<br />
moderne media en de aandacht van<br />
de internationale gemeenschap zijn<br />
deze groepen actiever dan ooit. De<br />
indianen gebruiken de nieuwe media<br />
om de wereld bewust te maken van de<br />
problemen waarmee ze te maken krijgen.<br />
Maar nu bestaat het risico dat deze<br />
internationalere manier van werken<br />
ervoor zal zorgen dat hun folklore<br />
verloren zal gaan, of niet?
3.2. métissage en de braziliaanse<br />
identiteit<br />
Brazilië bleek een levende schatkist aan<br />
grondstoffen: exotische dieren, tropisch<br />
hout, goud, uitgestrekte gronden voor<br />
koffie- en suikerteelt, <strong>no</strong>em maar op.<br />
Algauw werd duidelijk dat de inheemse<br />
bevolking alleen niet voldoende was<br />
om de koloniale machine draaiende<br />
te houden zodat er Afrikaanse slaven<br />
moesten worden ingevoerd om het<br />
vuile werk te doen. De eeuwenlange<br />
vermenging van Afrikaans, indiaans<br />
en westers bloed creëerde een bonte<br />
mengeling van mensen. Tot in de 20ste eeuw werden immigranten uit de hele<br />
wereld aangetrokken met de belofte van<br />
werk en een beter leven. Onder andere<br />
Zwitsers, Italianen, Duitsers, Japanners<br />
en Arabieren gooiden zich in de<br />
Braziliaanse smeltkroes. Vandaag is deze<br />
vermenging, of métissage, onderwerp<br />
van verwondering en studie.<br />
Bandeirantes en afrikanen. alle kleuren<br />
van de regenboog<br />
In de 15de en 16de eeuw vormde zich onder<br />
de kolonisten een nieuwe groep: de<br />
bandeirantes. Voornamelijk afkomstig<br />
uit São Paulo, de zgn. Paulistas, en<br />
meestal van gemengd bloed, joegen ze<br />
op de zogenaamde ‘zwarten van het<br />
land’, indianen die ingezet werden als<br />
slaven. Daarnaast ontsloten ze door<br />
hun ‘ontdekkingstochten’ door het<br />
binnenland van Brazilië ook een groot<br />
stuk van het land.<br />
Door roof, ziekte en vlucht slonk de<br />
voorraad indianen zienderogen, dus<br />
werd een aantal koninklijke besluiten<br />
verordend die stelden dat de inheemse<br />
bevolking geen slaven konden zijn. De<br />
Europeanen moesten dus op zoek naar<br />
een alternatief dat werd gevonden in<br />
Afrika, eerst in de Golf van Guinea, en<br />
vanaf 1575 in Angola. De beestachtige<br />
behandeling van de slaven en het<br />
zware werk dat ze moesten verrichten,<br />
beperkte hun productieve periode tot<br />
zo’n 5 à 8 jaar. Na verloop van tijd werd<br />
de houding van de bazen menselijker,<br />
maar het principe van de slavernij (van<br />
Afrikanen, niet van indianen!) werd <strong>no</strong>oit<br />
in vraag gesteld. De Afrikanen leerden<br />
Portugees en namen de religie van hun<br />
meesters over. Uiteindelijk gingen de<br />
slaven en hun kinderen zich met Brazilië<br />
identificeren. Slechts een enkeling eiste<br />
de terugkeer naar het moederland, de<br />
overgrote meerderheid wou vrij zijn in<br />
Brazilië als Braziliaan.<br />
wie was Jean-baptiste debret?<br />
Jean-Baptiste Debret (1768-1848)<br />
was een Franse schilder die woonde<br />
en werkte in Brazilië. Hij schilderde<br />
het leven en de mensen van zijn tijd<br />
zoals hier waar hij verschillende<br />
zwarte vrouwen in westerse kledij<br />
afbeeldt.<br />
> Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/File:E70_<br />
p22.jpg<br />
16<br />
Naast te weinig geschikt inheems<br />
werkvolk was er in de groeiende<br />
kolonie van bij het begin een tekort<br />
aan vrouwen. De Portugese kroon<br />
probeerde wel vrouwen naar de kolonie<br />
te sturen, o.a. als straf voor prostitutie.<br />
In afwachting daarvan k<strong>no</strong>opten de<br />
kolonisten relaties aan met inheemse<br />
vrouwen. De kinderen die daaruit<br />
voortkwamen werden caboclos, of<br />
‘koperkleurigen’ ge<strong>no</strong>emd en waren<br />
het startsein voor de opbouw van een<br />
veelkleurige samenleving.<br />
Ook al definieert de Braziliaanse<br />
bevolking zich vandaag <strong>no</strong>g steeds als<br />
blank, zwart of indiaan, er zijn talloze<br />
schakeringen mogelijk. Naargelang<br />
de mix die door je aderen stroomt,<br />
krijg je een andere naam. Zo zijn er<br />
naast caboclos of mamelucos (blank<br />
en indiaan) ook <strong>no</strong>g brancos, pardos,<br />
mulatos of mure<strong>no</strong>s (blank en Afrikaan)<br />
en cafuzos (indiaan en Afrikaan). En<br />
alle kleuren daar tussenin, dat spreekt<br />
vanzelf.
‘brazilianisering’<br />
In de 18de eeuw groeit er een hecht<br />
nationaliteitsbesef bij de heterogene<br />
Braziliaanse bevolking: iedereen voelt<br />
zich Braziliaan. Let wel: dit betekent<br />
niet dat er geen racisme was. Iedereen<br />
werd verondersteld zijn plaats in de<br />
maatschappij te kennen en ook op die<br />
plaats te blijven. Acculturatie, waarbij<br />
een volk door intense contacten met een<br />
ander volk bepaalde cultuurelementen<br />
overneemt, is echter niet tegen te<br />
houden. In de regio Nordeste, waar van<br />
oudsher de suikermolens gevestigd zijn<br />
en dus een grote concentratie Afrikanen<br />
aanwezig is, zijn heel wat gebruiken van<br />
de Afrikaanse slaven het dagelijkse leven<br />
binnengeslopen.<br />
wat is feijoada?<br />
Feijoada is een Portugese stoofpot<br />
van bonen en goedkoop vlees zoals<br />
de poten en oren van varkens.<br />
Dit voedsel was vaste kost voor<br />
de slaven en groeide uit tot het<br />
nationale gerecht van Brazilië. Een<br />
recept vind je hier: http://www.braziltravelnet.com/feijoada.html,<br />
maar er<br />
zijn wel meer variaties.<br />
Zelfs de godsdienst slorpte Afrikaanse<br />
elementen op. Candomblé is een<br />
belangrijke Braziliaanse religieuze<br />
beweging die elementen van het<br />
katholicisme vermengt met traditionele<br />
Afrikaanse rituelen. De Portugezen<br />
brachten olijfolie, wijn, wapens en een<br />
bepaalde manier van leven mee (opera,<br />
theater, luxe, …), terwijl de Hollanders<br />
het gebruik van boter, bloem, gezouten<br />
vlees en vis toevoegden. En zo bracht elk<br />
volk wel een stukje van thuis mee naar<br />
de kolonie waar het werd opge<strong>no</strong>men in<br />
het grote geheel.<br />
en de indianen?<br />
Natuurlijk hebben de indianen, naast de<br />
Europeanen en de Afrikanen, een uiterst<br />
belangrijke invloed gehad op het land en<br />
zijn mensen. Ze bepaalden het ritme van<br />
het leven: trager dan in Europa en met<br />
andere prioriteiten. Naar het voorbeeld<br />
van de inheemse bevolking liepen de<br />
kolonisten op blote voeten, gingen<br />
jagen voor hun plezier, gebruikten ze<br />
de inheemse geneeskrachtige planten<br />
en aten het lokale voedsel zoals wild,<br />
vruchten en wortels. Veel producten die<br />
vandaag vaak gebruikt worden in de<br />
Braziliaanse keuken zijn voedingswaren<br />
waarvan de indianen het gebruik aan de<br />
westerlingen leerden. Denk maar aan<br />
tapioca, maniok, aardappelen, maté of<br />
guaraná.<br />
wat is maniok?<br />
17<br />
Maniok of cassave is een eetbare<br />
wortelk<strong>no</strong>l die gegeten wordt als<br />
groente. Oorspronkelijk komt hij uit<br />
Brazilië, maar vandaag wordt hij<br />
vaak gegeten in heel Zuid-Amerika<br />
en Afrika. Ook in België kun je hem in<br />
bepaalde winkels vinden.<br />
> Bron: http://kim-thomas.blogspot.<br />
com/2008/06/wonderful-world-of-cassava.<br />
html
De indianen leerden de Europeanen<br />
ook omgaan met het land, hoe het te<br />
bewerken en er de vruchten van te<br />
plukken. En dat was <strong>no</strong>dig, want men<br />
had een land op te bouwen naar westers<br />
model. Zelfs in de architectuur is in<br />
het kleurgebruik en de motieven de<br />
inheemse invloed te ontwaren.<br />
Toch blijft de inheemse bevolking<br />
enigszins in de marge en wordt ze<br />
door grote delen van de Braziliaanse<br />
bevolking als achtergesteld en arm<br />
beschouwd. Veel Brazilianen geloven<br />
immers dat de indianen de eco<strong>no</strong>mische<br />
vooruitgang in de weg staan omdat<br />
ze stug vasthouden aan hun tradities<br />
en verleden. Anderen koketteren dan<br />
weer met hun indiaans verleden door<br />
juwelen te dragen die door traditionele<br />
gemeenschappen gemaakt werden of<br />
door gevlochten manden of hoofdtooien<br />
als versiering aan de muur te hangen.<br />
Spijtig ge<strong>no</strong>eg ís het wel zo dat de<br />
meeste van deze gemeenschappen zeer<br />
arm zijn. Het tegendeel kan evenwel<br />
ook waar zijn: zo verdienen de Kayapó<br />
miljoenen dollars aan de mijnbouw- en<br />
houtkapvergunningen die ze aan grote<br />
bedrijven verkopen. In ieder geval is het<br />
heel moeilijk om alle indiaanse volkeren<br />
onder één <strong>no</strong>emer te brengen. En ook<br />
al doen de moderne stadsbewoners<br />
laatdunkend over de indiaanse<br />
bevolking, deze groepen zijn zeer<br />
bepalend geweest in de ontwikkeling<br />
van de Braziliaanse samenleving.<br />
de klas aan het werk:<br />
lager onderwiJs<br />
voor spek en bonen<br />
De Braziliaanse keuken is een<br />
mengelmoes van plaatselijke gewoonten<br />
en buitenlandse invloeden. Haal dus<br />
maar de schorten en pannen boven, dan<br />
maken we samen iets lekker Braziliaans!<br />
Inspiratie kan je hier vinden: http://<br />
brazilianrecipes.org/. Ondertussen<br />
drinken we daar een frisse caipirinha<br />
bij, zowat het nationale drankje van<br />
Brazilië. Volwassenen mogen dit met<br />
cachaça drinken, een alcohol gemaakt<br />
van suikerriet. Voor jullie hebben we <strong>no</strong>g<br />
iets beters!<br />
Dit heb je <strong>no</strong>dig: 1 onbespoten limoen,<br />
goed gewassen en in kleine blokjes,<br />
2 eetlepels rietsuiker, 3 à 4 eetlepels<br />
gemalen ijs, 1/8 l ijskoude ginger ale (bv.<br />
Canada Dry), 1 schijfje limoen om af te<br />
werken.<br />
Doe de limoenblokjes en de rietsuiker in<br />
een breed glas en kneus alles flink met<br />
een stampertje of een houten lepel tot<br />
de suiker oplost in de limoen. Voeg het<br />
ijs toe en vul het glas verder aan met de<br />
ijskoude ginger ale. Versier het glas ten<br />
slotte met het schijfje limoen.<br />
Saúde!<br />
regenboogklasjes<br />
Ook al zijn jij en al je klasge<strong>no</strong>otjes<br />
waarschijnlijk Belg, het is best mogelijk<br />
dat de mama’s, papa’s, grootouders of<br />
<strong>no</strong>g verdere familie ooit ergens anders<br />
vandaan kwamen. Maak een grote<br />
wereldkaart en teken je portret, of schrijf<br />
je naam, in het land/de landen waar je<br />
wortels hebt. Teken of schrijf er dan bij<br />
wat je familie naar België meebracht.<br />
Misschien is het wel iets om te eten,<br />
een speciaal feest dat de anderen niet<br />
kennen, of een mooi verhaal.<br />
seCundair onderwiJs<br />
Manifesto Antropófago, Oswald de<br />
Andrade, 1928<br />
18<br />
Oswald de Andrade (1890-1954) was<br />
een Braziliaanse dichter met een<br />
politieke pen. In 1928 publiceerde<br />
hij het Manifesto Antropófago, het<br />
‘kannibalenmanifest’. Een manifest<br />
somt ondubbelzinnig in een aantal<br />
krachtlijnen een visie of idee op en is<br />
meestal politiek getint. In de vroege<br />
20ste eeuw was het in artistieke kringen<br />
heel modieus om dergelijke manifesten<br />
op te stellen, elke vernieuwende<br />
kunststroming had er minstens eentje.
Bron: http://pt.wikipedia.org/wiki/<br />
Ficheiro:Abaporu.jpg<br />
abaporu<br />
Abaporu is een schilderij gemaakt<br />
door de Braziliaanse kunstenares<br />
Tarsila do Amaral. Ze schilderde het<br />
in 1928 als een verjaardagsgeschenk<br />
voor haar toenmalige echtge<strong>no</strong>ot<br />
Oswald de Andrade. Die gebruikte<br />
het dan ook als illustratie voor zijn<br />
Manifesto Antropófago. De titel is<br />
afgeleid van de woorden aba en<br />
poru uit het Tupi-Guaraní. Samen<br />
betekenen ze zoveel als ‘de man die<br />
eet’. Het doek is vandaag een van de<br />
bekendste Braziliaanse kunstwerken.<br />
De Andrade vat op een paar pagina’s<br />
de Braziliaanse geschiedenis samen<br />
en stelt dat de Brazilianen kannibalen<br />
zijn. De openingszin maakt dit meteen<br />
duidelijk: Enkel kannibalisme verenigt<br />
ons. Sociaal. Eco<strong>no</strong>misch. Filosofisch.<br />
De auteur bedoelt hier niet dat de<br />
Brazilianen letterlijk mensen eten, maar<br />
dat ze zich andere culturen eigen maken.<br />
Net zoals bepaalde primitieve culturen<br />
aan kannibalisme deden en doen omdat<br />
ze geloven dat ze de levenskracht van<br />
hun slachtoffers kunnen opnemen<br />
door hun vlees te eten, zo ook neemt de<br />
Braziliaanse maatschappij de krachten<br />
van andere culturen op om er sterker van<br />
te worden.<br />
De tekst is tamelijk moeilijk te lezen<br />
omdat hij vol dubbele bodems zit<br />
en toespelingen op de Braziliaanse<br />
geschiedenis. Een prachtig voorbeeld<br />
is volgende zin: Tupi or <strong>no</strong>t Tupi that is<br />
the question. De auteur schreef hem<br />
in het Engels omdat hij niet te vertalen<br />
valt. Het is namelijk een zinspeling op<br />
’to be or <strong>no</strong>t to be, that is the question‘<br />
(zijn of niet zijn, dat is de vraag) uit<br />
Hamlet, het beroemde toneelstuk van<br />
William Shakespeare. De Tupi waren een<br />
inheemse bevolkingsgroep uit Brazilië<br />
en hun naam klinkt toevallig net als het<br />
Engelse to be. De Tupi waren ook <strong>no</strong>toire<br />
kannibalen: na een oorlog werden enkele<br />
krijgsgevangenen ritueel opgegeten om<br />
zo de kracht van de vijand op te nemen.<br />
Vandaag bestaan de Tupi als volk niet<br />
meer, maar zijn ze helemaal opgegaan in<br />
de grote Braziliaanse mengelmoes.<br />
aan jullie nu!<br />
Ook al begrijp je misschien niet alles<br />
van wat er in de tekst staat, het is vrij<br />
duidelijk wat de auteur wil vertellen. En<br />
met de voet<strong>no</strong>ten die we er voor jullie<br />
bijplaatsten, zal hij al heel wat helderder<br />
worden.<br />
Lees de tekst een paar keer door en<br />
probeer een antwoord te vinden op de<br />
volgende vragen:<br />
- De Andrade wil een nieuw Brazilië.<br />
Eentje dat het koloniale verleden<br />
opstapelt alsof het om een legoblokje<br />
gaat. Nu is het tijd om zelf met die<br />
blokjes aan de slag te gaan. Zijn<br />
invalshoek is erg anti-christelijk,<br />
anti-Europees, anti-academisch en<br />
19<br />
anti-conservatief. Zoek voor elk ‘anti’<br />
een voorbeeld in de tekst.<br />
- De auteur gebruikte een schilderij<br />
van zijn echtge<strong>no</strong>te ter illustratie<br />
van zijn tekst. Denk in groep na over<br />
de beelden die het manifest bij jullie<br />
oproept en zoek samen een nieuwe<br />
foto/tekening/schilderij. Je kunt er ook<br />
zelf één tekenen, of waarom maak je<br />
geen collage?<br />
- In een manifest zet je bek<strong>no</strong>pt uiteen<br />
waar je in gelooft. Waar geloof jij<br />
in? Dat de natuur beschermd moet<br />
worden? Dat je op maandagen alleen<br />
rode dingen mag eten? Dat de wereld<br />
beter af zou zijn zonder regeringen?<br />
Zoek iets waarvan je overtuigd bent en<br />
schrijf je eigen manifest.<br />
Bijlage 1 manifest (p.47-50)
verder lezen:<br />
primaire bronnen<br />
- DE ANDRADE, O., 1928, Manifesto<br />
Antropófago.<br />
• Portugees: http://www.lumiarte.com/<br />
luardeouto<strong>no</strong>/oswald/manifantropof.<br />
html<br />
• Engels: http://www.scribd.com/<br />
doc/50630407/Andrade-Cannibalistic-<br />
Manifesto-an<strong>no</strong>tated<br />
• Portugees/Frans: http://www.scribd.<br />
com/doc/38120060/Manifesteanthropophage-Manifestoantropofago-1928<br />
- DE LÉRY, J., 1578, Histoire d’un voyage<br />
fait en la terre de Brésil, Paris.<br />
• Of: http://www.mafua.ufsc.br/<br />
BT1730002.html<br />
- LEVY-STRAUSS, C., 2004, Het trieste der<br />
tropen, Amsterdam/Antwerpen.<br />
• Of: http://www.archive.org/details/<br />
tristestropiques000177mbp (Engels)<br />
- PERO VAZ DE CAMINHA, 1500, in:<br />
PENJON, J. en QUINT, A.-M., 1992,<br />
Lisbonne hors les murs 1415-1580.<br />
L’invention du monde par les<br />
navigateurs portugais, Paris,<br />
p. 171-192<br />
• Of: http://isc.temple.edu/evanson/<br />
LASC050/Readings/PeroVaz.pdf<br />
(Engels)<br />
- ROUSSEAU, J.-J., 1755, Discours<br />
sur l’origine et les fondements de<br />
l’inégalité parmi les hommes, Paris.<br />
• Of: http://verbodengeschriften.nl/<br />
doc/Vertoog%20over%20de%20<br />
ongelijkheid.doc<br />
- WHITEHEAD, N. (ed.), 2008, Hans<br />
Staden’s true history: an account of<br />
cannibal captivity in Brazil, North<br />
Carolina.<br />
• Of facsimile van de eerste editie<br />
op http://www.s4ulanguages.com/<br />
staden.html<br />
• achtergrond<br />
- BENNASSAR, B. en MARIN, R., 2000,<br />
Histoire du Brésil, Paris.<br />
- CARELLI, M., 1987, Brésil. Epopée<br />
Métisse, Paris.<br />
- CHANDEIGNE, M. e.a., 1992, Lisbonne<br />
hors les murs. 1415-1580: l’invention du<br />
monde par les navigateurs portugais,<br />
Paris.<br />
- STOLS, E., 2002, Brazilië: vijf eeuwen<br />
geschiedenis in dribbelpas, Leuven/<br />
Heusden.<br />
- VERSWIJVER, G., 1992, Kaiapó<br />
Amazonië. De kunst van de<br />
lichaamsornamentiek, Gent.<br />
- VERSWIJVER, G., 1996, Mekra<strong>no</strong>ti:<br />
Living Among the Painted People of<br />
the Amazon, München/New York.<br />
- http://modules.quaibranly.fr/emalette/<br />
: meer informatie over le bon<br />
sauvage (Frans)<br />
20<br />
• romans<br />
- DE ALENCAR, J., 1857, O Guaraní, S.l.
4. de indianen en het woud<br />
Een Kayapó ontstaansmythe vertelt<br />
dat lang, lang geleden de mensen in<br />
een wereld woonden zonder zon, maan,<br />
rivier of hemel. Op een dag zat een jager<br />
een reuzengordeldier op de hielen, maar<br />
het dier kon ontsnappen door een groot<br />
gat te graven en zich erin te verstoppen.<br />
Toen de jager het hol binnenging,<br />
werd hij verblind door een fel licht. Hij<br />
boog zich over de rand van het gat en<br />
ontdekte tot zijn grote verbazing dat<br />
er <strong>no</strong>g een andere wereld bestond! Eén<br />
met een blauwe hemel, zon, rivieren,<br />
schildpadden en vissen in alle kleuren.<br />
Terug in het dorp vertelde hij honderduit<br />
over de fantastische dingen die hij<br />
had gezien. De leider van het dorp<br />
besliste dat iedereen de volgende dag<br />
het gordeldier zou volgen tot aan het<br />
hol. Daar vlochten ze een lang touw en<br />
klauterden ze één voor één dit aardse<br />
paradijs binnen waar ze vandaag <strong>no</strong>g<br />
leven.<br />
Met zijn verstikkende hitte, weelderige<br />
plantengroei, veelkleurige vogels en<br />
wilde dieren schildert deze mythe een<br />
wereld die met niets te vergelijken is. In<br />
het gigantische Amazonewoud wonen<br />
talrijke volkeren die perfect in harmonie<br />
leven met het natuurlijke milieu. Hoewel<br />
de indianen een aantal culturele<br />
kenmerken delen, heeft elk volk toch een<br />
eigen sociaal systeem, religie en eigen<br />
tradities. Elke groep heeft bovendien een<br />
eigen taal waarvan de belangrijkste zijn<br />
ondergebracht in vier taalfamilies: het<br />
Aruak, Tupi-Guaraní, Karib en Gê.<br />
Vandaag telt de inheemse bevolking<br />
van Brazilië ongeveer 750 000 indianen<br />
(460 000 volgens andere bronnen),<br />
verdeeld over zo’n 234 volkeren<br />
die samen 180 verschillende talen<br />
spreken. Op een totaal van 190 miljoen<br />
Brazilianen vertegenwoordigen ze dus<br />
tussen de 0,2 en 0,4% van de bevolking.<br />
Niet alle inheemse groepen zijn op<br />
dezelfde manier in contact gekomen<br />
met de Europeanen. Sommige indianen,<br />
zoals de Guaraní, gaan al 500 jaar met<br />
de westerlingen om, terwijl andere <strong>no</strong>g<br />
maar recent contact zochten en <strong>no</strong>g<br />
> kaart verdeling inheemse volkeren in het Braziliaanse Amazonewoud © Sophie Decrée<br />
(Koninklijk Museum voor Midden Afrika)<br />
andere <strong>no</strong>g steeds in totale afzondering<br />
in het woud wonen.<br />
21
4.1. sociale organisatie<br />
De indianen leven in kleine<br />
gemeenschappen die over immense<br />
afstanden verspreid zijn.<br />
Meestal is een groep gestructureerd<br />
volgens verwantschap: de populatie<br />
is verdeeld in clans en een clan<br />
groepeert enkele families met een<br />
gemeenschappelijke voorouder. De<br />
leden van een clan dragen dezelfde<br />
naam en leven in één huis, of in enkele<br />
woningen die aan elkaar grenzen. Bij de<br />
Bororo bepaalt de clan je naam, de riten<br />
en dansen die je moet uitvoeren, het<br />
kostuum en de lichaamsversiering die je<br />
tijdens de ceremonies draagt.<br />
Elk dorp heeft zijn eigen politieke<br />
systeem met één of meerdere leiders<br />
en een eigen manier om die leiders te<br />
kiezen. Voor de mensen uit de Hoge<br />
Xingu moet een aanvoerder bewijzen dat<br />
hij goed kan spreken en dat hij tolerant<br />
en moedig is, terwijl elders een leider<br />
alleen kan komen uit de clan die de<br />
gemeenschap stichtte. Voor de Bororo en<br />
de Ya<strong>no</strong>mami is leiderschap erfelijk.<br />
De manier waarop mannen en vrouwen<br />
samenleven, verschilt sterk van groep tot<br />
groep. Sommige volkeren zijn mo<strong>no</strong>gaam<br />
en huwen dus één enkele partner,<br />
terwijl bij andere stammen de mannen<br />
meerdere vrouwen, of de vrouwen<br />
meerdere mannen kunnen hebben.<br />
De plaats die je in de gemeenschap<br />
inneemt, verandert naarmate je ouder<br />
wordt. Per leeftijdsklasse gelden er<br />
andere sociale regels en draag je andere<br />
versieringen.<br />
Bij de Kayapó <strong>no</strong>emt men zuigelingen<br />
‘kleine mensen’ (me-prire). Van alle<br />
leeftijdsklassen zijn zij het uitbundigst<br />
versierd. Enkele dagen na de geboorte<br />
van een jongetje doorboort de vader<br />
de oortjes en de onderlip van de baby<br />
en steekt er houten ornamentjes door<br />
die naarmate het kind groeit telkens<br />
vervangen worden door een groter<br />
exemplaar. De moeder bindt rode<br />
katoenen linten aan de armen, enkels<br />
en knieën van het kind. 0ok die moeten<br />
geregeld worden vervangen tijdens<br />
het opgroeien. Het lichaam van de<br />
zuigeling wordt bedekt met ingewikkelde<br />
lineaire motieven die met een fijne<br />
palmstengel worden aangebracht.<br />
Als het kind 3 of 4 jaar wordt, gaat het<br />
over naar een nieuwe leeftijdsgroep,<br />
naar ‘zij die op het punt staan het<br />
huis van de mannen te betreden’ (meboktire).<br />
De oude versieringen worden<br />
verwijderd, de haren kortgeknipt en de<br />
lichaamsbeschilderingen verminderd.<br />
Als de jongen 8 jaar is, verlaat hij<br />
zijn familie om te gaan wonen in het<br />
mannenhuis dat in het midden van het<br />
dorp staat. Vanaf dan maakt hij deel<br />
uit van de ‘geschilderde’ mannen (meopre)<br />
en mogen enkel <strong>no</strong>g de mannen<br />
lichaamsversieringen aanbrengen. Bij<br />
de puberteit krijgt de jongeman een<br />
peniskoker en een eerste lipschijf die zijn<br />
fysieke volwassenheid symboliseren.<br />
Hij mag zijn haar laten groeien omdat<br />
dat in verband wordt gebracht met zijn<br />
seksuele vermogen. Als de jongeling zelf<br />
vader wordt, treedt hij toe tot de ‘vaders’<br />
(me-kranire). Hij mag nu een grote<br />
lipschijf dragen die aantoont dat hij een<br />
groot spreker is en gaat met zijn familie<br />
in zijn eigen huis wonen.<br />
22<br />
over de geboorte<br />
In Xingu mag een vrouw die ontdekt<br />
dat ze zwanger is bepaald voedsel<br />
niet meer eten omdat men denkt<br />
dat het slecht is voor de baby. Als<br />
het tijd is voor de geboorte verlaat<br />
de aanstaande moeder, alleen of<br />
vergezeld van enkele vroedvrouwen,<br />
haar huis om op een kleine afstand<br />
van het dorp te bevallen. De<br />
navelstreng wordt met een scherp<br />
stuk bamboe doorgesneden en onder<br />
een boom uit hardhout begraven om<br />
de groei van het kind te bevorderen<br />
en om het kracht en gezondheid te<br />
geven.<br />
Bij de Ya<strong>no</strong>mami smeert de moeder<br />
wat van haar eigen bloed aan de<br />
lippen van het kindje zodat het<br />
sneller zou leren spreken.<br />
Bij de Asurini is het de nieuwe vader<br />
die bepaalde dingen niet meer mag<br />
eten en die zich enkel <strong>no</strong>g met zijn<br />
nieuwe kind mag bezighouden.
In veel traditionele gemeenschappen is<br />
de overgang van kind naar volwassene<br />
een moeilijke periode die voorafgegaan<br />
wordt door een tijd in afzondering. De<br />
jongen moet de sociale waarden, de<br />
religieuze regels en de ontstaansmythen<br />
van de clan leren en enkele pijnlijke<br />
rituelen ondergaan zoals het tatoeëren,<br />
scarificatie* en het doorboren van oren,<br />
neustussenschot of lippen. De jongere<br />
bouwt zo weerstand tegen pijn op die<br />
hem minder kwetsbaar zal maken voor<br />
de beproevingen die het verdere leven<br />
<strong>no</strong>g zal brengen. Op deze manier toont<br />
hij zijn moed en wordt hij een volwaardig<br />
lid van de gemeenschap.<br />
een zware beproeving<br />
De Wayana hebben een toch wel<br />
bijzonder overgangsritueel: de<br />
maraké proef. De jonge mannen<br />
die deelnemen aan het ritueel<br />
krijgen op verschillende plaatsen<br />
van het lichaam een doosje met<br />
enkele honderden levende mieren<br />
en wespen geplaatst. De pijn van<br />
de beten en steken is intens, bijna<br />
ondraaglijk. Deze proef moet zowel<br />
de zintuigen aanscherpen, als moed<br />
en uithoudingsvermogen bijbrengen.<br />
De jongere verandert omdat hij<br />
de levenskracht van de dieren<br />
opneemt. Na de rite is hij sterker,<br />
een betere jager en zal hij ook goede<br />
nakomelingen hebben.<br />
4.2. het dorp<br />
Omdat de indianen hun woningen<br />
aanpassen aan de natuurlijke omgeving<br />
verschillen deze per regio. Zo zijn er<br />
ronde, veelhoekige of rechthoekige<br />
huizen, al dan niet op palen. Het<br />
traditionele huis is gebouwd uit<br />
natuurlijke materialen en bestaat uit een<br />
houten structuur, samengehouden door<br />
lianen, met een dak uit palmbladeren of<br />
boomschors. De muren zijn bedekt met<br />
bamboe of klei.<br />
Meestal worden dorpen in de buurt<br />
van water gebouwd, weg van het<br />
overstromingsgebied en vlak bij goede<br />
gronden om te bewerken. De grootte<br />
van het dorp en de periode dat het<br />
bewoond wordt, zijn o.m. afhankelijk<br />
van de vruchtbaarheid van de velden,<br />
rondwarende ziekten en oorlogen<br />
tussen verschillende groepen. Over het<br />
algemeen wordt een dorp om de 5 jaar<br />
verplaatst.<br />
Bepaalde volkeren verkiezen een semi<strong>no</strong>madisch<br />
leven en trekken geregeld het<br />
bos in om te jagen of te vissen, waarbij<br />
ze in tijdelijke onderkomens leven.<br />
De sociale organisatie van de<br />
gemeenschap wordt weerspiegeld in de<br />
structuur van het dorp.<br />
De Gê bouwen hun woningen rond een<br />
centraal plein dat dienst doet als sociale<br />
en religieuze ruimte. In het midden<br />
daarvan staat het mannenhuis dat een<br />
23<br />
essentiële rol speelt in het culturele<br />
leven van de indianen. Vrouwen worden<br />
absoluut niet toegelaten! Het is de<br />
plaats waar mannen samenkomen om<br />
zich te ontspannen, maar het is vooral<br />
daar dat de politiek van de gemeenschap<br />
besproken en gevoerd wordt. Het huis<br />
speelt ook een belangrijke religieuze rol:<br />
de ceremonies worden er voorbereid en<br />
spelen zich er ook deels af. Hier ontvangt<br />
men tevens de bezoekers.<br />
> Ya<strong>no</strong>mamidorp © Mário Vilela
wat is een shabo<strong>no</strong>?<br />
De Ya<strong>no</strong>mami leven in een shabo<strong>no</strong>*,<br />
een gemeenschapshuis dat tot<br />
400 personen kan huisvesten. De<br />
shabo<strong>no</strong> is cirkelvormig met in het<br />
midden een grote open ruimte waar<br />
dansen en ceremonies plaatsvinden.<br />
In de huizenkring beschikt elke<br />
familie over zijn eigen haardvuur.<br />
Het dorp is meestal verdeeld in twee<br />
fratrieën* waartoe verschillende clans<br />
behoren. Iedere fratrie heeft z’n eigen<br />
chef en sjamaan. De twee dorpshelften<br />
vullen elkaar aan, zo veronderstelt<br />
elk sociaal of religieus evenement de<br />
aanwezigheid van beide partners. En<br />
als een man wil huwen, kan dat alleen<br />
met iemand van de andere fratrie. Na de<br />
bruiloft verlaat hij het eigen huis om bij<br />
de nieuwe schoo<strong>no</strong>uders te gaan wonen.<br />
Ouders, kinderen en kleinkinderen<br />
vormen één huishouden en elke<br />
deelfamilie slaapt op een houten<br />
platform dat op verschillende hoogtes<br />
dicht bij het vuur is opgesteld.<br />
Het meubilair is sober en wordt in<br />
de woning opgehangen aan balken:<br />
manden, kalebassen en aardewerken<br />
potten voor voedsel en drank, maar ook<br />
voor andere waren zoals katoen, tabak<br />
en kleurstoffen. Ook wapens, werktuigen<br />
en allerlei kostbaarheden zoals mooie<br />
dozen en gevederde etuis behoren tot<br />
het meubilair van de familie.<br />
de rol van de hangmat<br />
Bij de Wayana weerspiegelt de<br />
plaats waar de hangmat hangt, de<br />
plaats van het individu binnen de<br />
gemeenschap. De hangmat wordt<br />
ook gebruikt bij verschillende<br />
rituelen zoals bij de Asurini die een<br />
gat in het midden van de stof maken<br />
waarop vrouwen bij de bevalling<br />
schrijlings gaan zitten. De Tuka<strong>no</strong><br />
wikkelen de doden in een hangmat<br />
alvorens ze te begraven.<br />
> Een hangmat is comfortabel en makkelijk<br />
overal mee te nemen. Je kunt erin liggen en<br />
zitten © Gustaaf Verswijver<br />
De taakverdeling tussen mannen<br />
en vrouwen is zeer uitgesproken. De<br />
mannen houden zich bezig met het<br />
politieke leven van de gemeenschap,<br />
met de jacht en de visvangst. Ook zijn ze<br />
verantwoordelijk voor de bescherming<br />
24<br />
van het dorp, het maken van de wapens<br />
en de constructie en het onderhoud van<br />
de huizen. Voor de vrouwen de akkers<br />
en tuinen kunnen bewerken, maken de<br />
mannen de velden klaar. De vrouwen<br />
moeten in het woud allerlei materialen<br />
verzamelen en het zijn de vrouwen die<br />
het eten bereiden, katoen weven, kleren,<br />
hangmatten en vaatwerk maken.
de klas aan het werk<br />
lager onderwiJs<br />
• In veel culturen moeten adolescenten<br />
verschillende initiatieriten doormaken<br />
voordat ze als volwassen aanzien<br />
worden.<br />
Stel je voor dat jij en je klasge<strong>no</strong>otjes<br />
deel uitmaken van een bepaald volk<br />
dat een initiatierite voorbereidt. De<br />
jongens die hun uithoudingsvermogen<br />
en de meisjes die hun behendigheid<br />
bewezen hebben, mogen overgaan<br />
naar een hogere leeftijdsgroep.<br />
De proef is pas helemaal geslaagd<br />
als de geïnitieerde een voorwerp uit<br />
zijn kindertijd aan de hele groep<br />
aanbiedt.<br />
Hier kan je inspiratie vinden:<br />
http://hrsbstaff.ednet.ns.ca/waymac/<br />
Sociology/A%20Term%201/2.%20Culture/<br />
Rituals.htm<br />
seCundair onderwiJs<br />
• Je bent een groot Kayapóhoofdman<br />
die zich verzet tegen de bouw van<br />
een stuwdam op zijn gebied. Probeer<br />
de ‘indringers’ van hun ongelijk te<br />
overtuigen met goed onderbouwde<br />
argumenten.<br />
• Organiseer een klasdebat over de<br />
volgende onderwerpen:<br />
- mondelinge overlevering en<br />
de problemen die ze met zich<br />
meebrengt.<br />
- overgangsriten: bestaat er iets<br />
gelijkaardigs in onze huidige<br />
westerse maatschappij?<br />
4.3. levensonderhoud<br />
De jacht, visvangst, landbouw en het<br />
verzamelen van voedsel en andere<br />
materialen zijn de kernactiviteiten van<br />
de inheemse eco<strong>no</strong>mie. Het werk wordt<br />
verdeeld tussen mannen en vrouwen<br />
volgens een strak patroon en wisselt<br />
naargelang de seizoenen.<br />
de landbouw<br />
Er is een Tupi legende die het verhaal<br />
vertelt van Mara, een jong meisje dat<br />
elke nacht uitgestrekt in haar hangmat<br />
droomde van een blonde jongeman.<br />
Elke ochtend was Mara ontroostbaar<br />
wanneer ze besefte dat hij niet bestond.<br />
Enige tijd later voelde ze een stekende<br />
pijn in haar buik: ze was zwanger. Tot<br />
ieders verbazing schonk Mara het leven<br />
aan een meisje met een blanke huid en<br />
blonde haren, de kleine Mani. Jammer<br />
ge<strong>no</strong>eg stierf de baby al gauw en Mara<br />
begroef haar dochtertje in huis. Op een<br />
dag groeide er een lange stengel uit de<br />
grond en toen Mara in de aarde begon te<br />
graven, vond ze allemaal witte wortels.<br />
Mani was veranderd in maniok…<br />
De volkeren van het Amazonegebied<br />
willen een winstgevende<br />
landbouwactiviteit opzetten in<br />
harmonie met de natuurlijke cyclus<br />
van het woud. Om de grond de kans<br />
te geven zich na intensief gebruik te<br />
herstellen, wisselen ze de oogstperiode<br />
(3 jaar) af met een periode waarin het<br />
land braak blijft liggen (8 à 15 jaar). Om<br />
de grond vruchtbaar te maken, passen<br />
de indianen de slash-and-burn-techniek<br />
toe: nadat de ondergrond grotendeels<br />
vrijgemaakt is, verbranden de mannen<br />
25<br />
de overblijvende bomen. De assen zijn<br />
een goede voedingsbodem voor allerlei<br />
gewassen.<br />
Het veld kan er misschien wa<strong>no</strong>rdelijk<br />
uitzien, maar in feite is het erg<br />
gestructureerd. De planten met grote<br />
bladeren beschermen de grond tegen<br />
hevige regen en uitdroging, andere<br />
trekken insecten aan die zich voeden<br />
met plantenetende rupsen.<br />
> Deze maniokspatel van de Mehinaku heeft<br />
de vorm van een vogel © Denise Andrade<br />
Maïs en zoete aardappelen zijn<br />
belangrijke voedingsgewassen,<br />
maar zeker 90% van een veld wordt<br />
voorbehouden aan de teelt van zoete<br />
en bittere maniok. Maniok groeit<br />
gemakkelijk in het oerwoud en rijpt in<br />
acht maanden. De k<strong>no</strong>llen kunnen tot<br />
twee jaar in de grond blijven zitten en op<br />
elk moment van het jaar geoogst worden.
de bereiding van maniok<br />
Meestal plant men bittere maniok<br />
omdat die de meeste voedingswaarde<br />
heeft, maar het sap van deze soort is<br />
zeer giftig. Om de wortel eetbaar te<br />
maken, moet hij worden gewassen,<br />
geschild en geraspt. Wat overblijft,<br />
is een puree die vervolgens door een<br />
tipiti*, een lange koker in riet, geduwd<br />
wordt. Eenmaal het gif verwijderd<br />
is, kan men er soep, saus, koeken<br />
(cassava), bloem (couac) of bier<br />
(cachiri) van maken.<br />
de jacht<br />
De Matis vertellen dat een van hen lang<br />
geleden zag hoe een harpij zijn klauwen<br />
in een bepaalde liaan zette voor hij zijn<br />
prooi aanviel. Wanneer de roofvogel<br />
zijn slachtoffer dan greep, stierf dat<br />
onmiddellijk. Zo leerde de koning van<br />
de vogels de mensen het gebruik van<br />
curare*.<br />
Mannen moeten jagen om de<br />
gemeenschap van eten te voorzien, maar<br />
ook van allerlei materialen. Zo worden<br />
veren, huiden, tanden, klauwen en botten<br />
verzameld. De Braziliaanse indianen<br />
gebruiken vooral pijl en boog. Die boog<br />
kan rond of ovaal zijn, er hol of net bol<br />
uitzien. De vorm van het wapen verraadt<br />
de identiteit van de jager.<br />
Afhankelijk van het dier dat je wilt<br />
vangen, gebruik je een ander soort pijl:<br />
pijlpunten in been of bamboe voor het<br />
jagen van klein en groot wild, stompe<br />
pijlpunten om vogels te vangen zonder<br />
hun verenkleed te beschadigen.<br />
Groepen die in het westen en<br />
<strong>no</strong>ordwesten van het Amazonegebied<br />
wonen, zoals de Ya<strong>no</strong>mami, gebruiken<br />
een blaaspijp. Deze houten koker van 2<br />
tot 4 m lang is het ideale instrument om<br />
apen en vogels mee te vangen omdat dit<br />
geruisloos gebeurt. De Ya<strong>no</strong>mami strijken<br />
hun pijltjes in met curare, een dodelijk gif<br />
uit verschillende lianen, dat kleine dieren<br />
onmiddellijk verdooft en doodt.<br />
De indianen onderhouden zeer nauwe<br />
banden met de dieren van het woud. Om<br />
de geesten te vriend te houden, jagen<br />
ze slechts het aantal dieren <strong>no</strong>dig om te<br />
overleven.<br />
> Wajãpi-indiaan schiet met pijl en boog<br />
© Mário Vilela<br />
de visvangst<br />
De Kayapó vertellen dat er lang geleden<br />
geen vissen in de rivieren leefden. In<br />
die tijd woonde er in het Kayapódorp<br />
een mooie jongeman die alle vrouwen<br />
van de groep verleidde. De andere<br />
mannen waren jaloers en vroegen aan<br />
de magiër om een vloek uit te spreken<br />
over de jongeling. De magiër was zeer<br />
machtig en veranderde de jongen in een<br />
tapir. Tijdens een jachtpartij doodden<br />
de mannen de tapir en boden het dier<br />
de vrouwen te eten aan. Verontrust<br />
26<br />
omdat ze de jongeman al een tijdje<br />
niet meer gezien hadden, vroegen<br />
ze de jagers net zolang uit tot ze de<br />
waarheid achterhaalden. Daarop<br />
gaven de vrouwen hun eten weer over<br />
en beschilderden hun lichaam met<br />
traditionele tekeningen. Ze dansten<br />
naar de rivier en gooiden zich erin. Toen<br />
ze het water raakten, veranderden ze<br />
in allerlei soorten vis. Hun schubben<br />
vertoonden de schilderingen die ze<br />
voordien op hun lichaam aangebracht<br />
hadden. Enkele wanhopige mannen<br />
probeerden de vrouwen <strong>no</strong>g te redden<br />
en sprongen ook in het water. Zij<br />
veranderden in roggen en sidderalen.
Omdat vis een goede bron van eiwitten<br />
is, loont de visvangst meer dan de jacht.<br />
Er zijn verschillende vistechnieken:<br />
visnetten en fuiken voor kleine<br />
vissen, pijl en boog en vishaken voor<br />
middelgrote exemplaren en harpoenen<br />
voor grote vissen.<br />
Soms wordt vergif gebruikt: men slaat<br />
met stukken liaan, timbo*, op het water<br />
om het giftige sap van de planten vrij te<br />
geven. Het water krijgt een melkachtige<br />
kleur en het zuurstofgehalte in de rivier<br />
daalt zodat de vissen stikken en komen<br />
bovendrijven.<br />
Het teveel aan vis of vlees wordt<br />
gerookt op een rooster van jong hout en<br />
bewaard.<br />
> Ingarikófuik © Denise Andrade<br />
het verzamelen<br />
Het verzamelen van zaden, vruchten,<br />
kleine dieren, insecten, larven en ander<br />
lekkers uit het woud is van levensbelang<br />
voor het dorp en wordt zowel door<br />
mannen als vrouwen gedaan.<br />
Ook bouwmateriaal, zoals hout en<br />
palmvezels, en materiaal voor het maken<br />
van gebruiksvoorwerpen worden uit het<br />
woud gehaald. Men maakt er huizen en<br />
bootjes van, maar ook wapens, textiel en<br />
vlechtwerk.<br />
Alle volkeren van het Amazonewoud<br />
zijn zeer bedreven in het maken van<br />
vlechtwerk. Er zijn talrijke technieken,<br />
vormen en versieringen mogelijk.<br />
Meestal zijn het de mannen die de<br />
stukken maken, maar de vrouwen die de<br />
spullen gebruiken.<br />
Sommige stukken vlechtwerk dienen als<br />
huisraad, om voedsel in te vervoeren en<br />
te bereiden of om de persoonlijke spullen<br />
van de familie in op te bergen. Andere<br />
worden gebruikt als sieraad of bepalen<br />
iemands identiteit.<br />
Om te vlechten gebruikt men plantaardig<br />
materiaal zoals hout, lianen, bladeren,<br />
stro, vezels, hars, zaden en riet. Soms<br />
wordt het voorwerp beschilderd met<br />
een plantaardige verf op basis van<br />
boomschors. De motieven die in de<br />
werkjes gevlochten worden, verraden<br />
de herkomst ervan. Meestal worden<br />
elementen uit de bovennatuurlijke<br />
wereld getoond. Zo weerspiegelen<br />
de manden van de Wayana het<br />
beschilderde lichaam van de mythische<br />
slang Tuluperê.<br />
> Ye’kuanamand © Denise Andrade<br />
> Aardewerken pot van de Asurini<br />
© Cesar Barreto.<br />
27<br />
Het aardewerk van de indianen is heel<br />
divers van vorm en decor en wordt<br />
zowel tijdens rites als in huis gebruikt.<br />
Het zijn de vrouwen die het maken. Hoe<br />
het precies gebeurt, wordt angstvallig<br />
geheim gehouden en alleen van moeder<br />
op dochter doorgegeven.<br />
De Asurini uit Xingu maken potten door<br />
‘worstjes’ klei in elkaar te draaien tot het<br />
stuk de gewenste vorm heeft. Nadat de<br />
buitenkant glad werd gemaakt, wordt<br />
het voorwerp gebakken. Daarna kleuren<br />
de vrouwen de potten geel met gestampt<br />
pigment; met rode en zwarte pigmenten<br />
brengen ze geometrische patronen aan<br />
met een stukje katoen of met een veer<br />
van een wilde kalkoen. Deze tekeningen
stellen bovennatuurlijke wezens voor<br />
of elementen uit de natuur. Ten slotte<br />
wordt de pot ingesmeerd met een laagje<br />
hars die de kleuren fixeert.<br />
De Caduveu maken potten versierd met<br />
spiralen en geometrische motieven. Het<br />
zijn dezelfde tekeningen die de vrouwen<br />
op de lichamen van de dorpelingen<br />
schilderen en die vertellen wie je bent.<br />
de klas aan het werk<br />
lager onderwiJs<br />
Zoek in de tentoonstelling:<br />
- 2 wapens om mee te jagen<br />
- 2 wapens om mee te vissen<br />
- 2 voorwerpen die te maken hebben<br />
met het verzamelen van materialen/<br />
voedsel<br />
- 2 landbouwwerktuigen<br />
Teken ze en schrijf erbij hoe ze<br />
gebruikt worden.<br />
seCundair onderwiJs<br />
• Zoek op het internet meer<br />
informatie over de manier waarop<br />
er aan landbouw gedaan wordt<br />
in Brazilië en meer bepaald in het<br />
Amazonegebied vandaag. Is die<br />
duurzaam voor het woud, of juist<br />
niet? Zijn er andere manieren om<br />
met natuurlijke bronnen om te gaan?<br />
Hier vind je vast wel inspiratie:<br />
http://www.sojaconnectie.be/home.php<br />
http://www.deforestation-amazonie.org/<br />
http://www.unesco.org/<br />
new/en/unesco/worldwide/<br />
latin-america-and-the-caribbean/brazil/<br />
• Je maakt deel uit van een<br />
indianengroep uit het<br />
Amazonegebied waarvan de<br />
gebieden bedreigd worden door<br />
ontbossing. Probeer argumenten te<br />
vinden om de overheidsinstanties<br />
ervan te overtuigen dat de<br />
bescherming van het woud<br />
brood<strong>no</strong>dig is.<br />
4.4 de versierde mens<br />
lichaamsbeschildering<br />
De Wayana vertellen dat Maan verliefd<br />
was op zijn zus en haar iedere nacht<br />
stilletjes bezocht. Het jonge meisje<br />
was nieuwsgierig naar haar stiekeme<br />
nachtelijke bezoeker en maakte daarom<br />
wat verf die ze in een kalebas onder<br />
haar hangmat verstopte. Toen de man<br />
die nacht terugkwam, doopte ze haar<br />
hand in de kleurstof en streek ermee<br />
langs het gezicht van haar zwijgzame<br />
minnaar. Het was onmogelijk de verfstof<br />
weg te wassen, dus werd de jongeman<br />
‘s ochtends herkend. Tot op de dag<br />
van vandaag kan men zijn gezicht<br />
herkennen aan de markeringen die zijn<br />
zus erop achter liet. Gelukkig heeft ze<br />
hem al lang weer vergeven.<br />
Net zoals de sterren en de geesten<br />
houden de Amazonevolkeren ervan zich<br />
kleurig te beschilderen. De Xikrin en de<br />
Kayapó worden beschilderd vanaf hun<br />
geboorte tot de dag dat ze sterven, zowel<br />
voor speciale rituelen en oorlog, als voor<br />
het leven van alledag.<br />
28<br />
De Kayapó gebruiken plantenaftreksels<br />
en mineralen om hun lichamen rood,<br />
zwart en wit te kleuren. Rood, roucou*,<br />
wordt gemaakt van de zaden van de<br />
orleaanboom. Zwart, genipapo*, komt<br />
van de vruchten van de genipapo of van<br />
houtskool. En wit wordt gemaakt van<br />
klei.<br />
Elk deel van het lichaam krijgt een<br />
specifieke kleur. Rood wordt alleen<br />
aangebracht op de uiteinden van het<br />
lichaam: het gezicht, de voorarmen<br />
en handen, de onderbenen en voeten.<br />
Rood staat voor energie, gezondheid en<br />
snelheid. Zwart wordt altijd gebruikt<br />
voor het beschilderen van de romp en<br />
de bovenste delen van de ledematen.<br />
Soms brengt men het ook aan op de<br />
kaken en het voorhoofd. Zwart wordt<br />
in verband gebracht met het inwendige<br />
functioneren van het individu. Het is ook<br />
de kleur die het individu bindt aan de<br />
groep. Wit ten slotte wordt maar zelden<br />
gebruikt, alleen bij bepaalde rituelen<br />
omdat het de kleur van de geesten is.<br />
De tekeningen stellen dieren voor<br />
of motieven uit de natuur. Elke
leeftijdsklasse heeft zijn eigen stijl van<br />
lichaamsbeschildering.<br />
Bij veel groepen zijn de schilderingen<br />
voorbehouden voor belangrijke<br />
gebeurtenissen: geboorte, huwelijk,<br />
initiatierite en andere rituelen.<br />
Tatoeages worden minder gebruikt en<br />
verdwijnen stilaan. We zien ze wel <strong>no</strong>g<br />
bij de Matis, Surui en Karaja.<br />
lichaamsversiering<br />
De meest voorkomende versiering is de<br />
peniskoker (mudjé). Hij wordt gemaakt<br />
van een jong palmblad van de babaçu<br />
dat gedroogd wordt en tot een soort<br />
trechter gevlochten. Jongens dragen de<br />
mudjé vanaf de pubertijd (18 jaar) tot<br />
aan hun dood. Samen met de lipplug<br />
en de lange haren is het een teken van<br />
fysieke en seksuele volwassenheid.<br />
Bij veel volkeren uit het Amazonegebied<br />
doorboren zowel mannen als vrouwen<br />
de onderlip en versieren die met een<br />
lipplug of labret*.<br />
Bij de Kayapó is het dragen van een<br />
labret een mannenzaak. Enkele dagen<br />
na de geboorte van een Kayapójongetje<br />
wordt de onderlip doorboord. Eerst<br />
brengt men een katoenen draad in om<br />
die later te vervangen door een stokje<br />
ter grootte van een lucifer. Wanneer<br />
de jongen rond achtjarige leeftijd zijn<br />
intrede doet in het mannenhuis, wordt<br />
het gaatje weer vergroot en wordt de pin<br />
vervangen door een rolvormig staafje<br />
uit hout. Beetje bij beetje plaatst men<br />
steeds bredere staafjes en vervolgens<br />
lipschijven. Als de jongeman klaar is<br />
om te trouwen, krijgt hij een schijf<br />
van zo’n 10 cm doorsnede. Deze schijf<br />
symboliseert het spreken. Het gezag<br />
van de leiders en dorpsouderen steunt<br />
immers op het talent om overtuigende<br />
redevoeringen te houden. Hij die het<br />
best kan spreken is degene die binnen<br />
de groep opklimt in rang en stand.<br />
Aangezien het alleen de mannen zijn die<br />
de redevoeringen houden, is het logisch<br />
dat alleen de mannen een labret dragen.<br />
> Labret, Urubu-Kaapor. Veren, katoendraad.<br />
Inv. ETAM 2002.1.1 ©<strong>KMKG</strong><br />
Samen met de onderlip worden ook de<br />
oorlellen doorboord. Dit gebeurt meestal<br />
vlak na de geboorte door een oudere<br />
vrouw of door de vader van het kind. De<br />
kegelvormige pluggen worden telkens<br />
door grotere exemplaren vervangen tot<br />
ze ongeveer 4 cm groot zijn.<br />
29<br />
Er is <strong>no</strong>g een manier om te tonen dat<br />
men tot een bepaalde groep behoort: de<br />
tonsuur. Ze wordt aangebracht bij Xikrin<br />
en Kayapó mannen en vrouwen vanaf<br />
het voorhoofd tot aan de kruin. Het<br />
overige haar wordt tot op de schouders<br />
gedragen en ingesmeerd met roucou.<br />
De indianen vinden een behaard lichaam<br />
maar lelijk. Wimpers, wenkbrauwen,<br />
baard, oksels en genitaliën worden<br />
geëpileerd.<br />
> Deze jonge Kayapó draagt de gele akkàtitooi<br />
© Gustaaf Verswijver
verenkunst<br />
De Kayapó vertellen dat mensen en<br />
vogels ooit een verbond smeedden om<br />
de grote waterslang te vernietigen. De<br />
grote slang viel immers alle levende<br />
wezens aan. De aalscholver nam een<br />
duikvlucht en verwondde het monster,<br />
dat zich onder water schuilhield,<br />
dodelijk. Onder bloedstollend gekrijs<br />
sleurden de mensen het beest uit het<br />
water en doodden en vilden het. De<br />
vogels waaierden uit om de huid te<br />
verdelen. Ze kwamen overeen dat ieder<br />
het stuk dat hij in z’n bek hield mocht<br />
houden. De huid had de prachtigste<br />
kleuren: rood, geel, groen, zwart en wit.<br />
De vogels tooiden zich met de ongeziene<br />
kleuren. Toen gebeurde er een mirakel:<br />
vogels waren altijd somber van kleur<br />
geweest en nu werden ze plots wit, geel,<br />
blauw,… Papegaaien versierden zich met<br />
groen en rood. De ara’s, die er voordien<br />
maar saai uitzagen, werden plots roze,<br />
paars en goudkleurig. De aalscholver,<br />
die het hele gebeuren in gang zette,<br />
restte enkel <strong>no</strong>g de kop die zwart was.<br />
Maar hij was er tevreden mee.<br />
‘Om een echte mens te zijn, moet<br />
men zich met veren tooien, moet<br />
men een mens met veren zijn’ zeggen<br />
de Kayapó. Het is duidelijk dat<br />
pluimen alomtegenwoordig zijn bij<br />
grote gebeurtenissen en belangrijke<br />
tijdstippen in het leven van de indianen<br />
die leven in het Amazonegebied.<br />
De zoektocht naar veren is een<br />
belangrijk onderdeel van het leven van<br />
alle inheemse groepen van Brazilië. Alle<br />
vormen en kleuren van pluimen zijn in<br />
trek: van adelaar tot toekan, van ara tot<br />
papegaai. Veren kan men samenvoegen<br />
met natuurlijke materialen zoals<br />
boomschors, zaden, schelpen, parelmoer,<br />
plantaardige vezels en katoen.<br />
Om het verenkleed van de vogels niet<br />
te beschadigen, maken de jagers hun<br />
pijlpunten bot. De buitgemaakte veren<br />
worden bewaard in dozen, bamboe etuis<br />
of kalebassen die men aan de <strong>no</strong>kbalken<br />
van het huis hangt.<br />
Het bewerken van veren is mannenwerk.<br />
Jongens leren de stiel vanaf de pubertijd<br />
en op <strong>no</strong>g jongere leeftijd leren ze<br />
wapens te maken om vogels te vangen<br />
zonder hun veren te beschadigen. Ook<br />
moeten ze onder de knie zien te krijgen<br />
hoe een vogel te plukken en hoe de veren<br />
naar vorm en kleur te klasseren.<br />
De indianen zijn bijzonder handig in het<br />
samenvoegen en verknippen van veren.<br />
De ‘krôkrôkti’ of grote dubbele hoofdtooi<br />
is daarvan het uitzonderlijkste<br />
voorbeeld. Ze wordt gedragen door<br />
jonge Xikrin bij belangrijke feesten.<br />
Hiervoor zijn zo’n 60 à 120 slagpennen<br />
van de ara <strong>no</strong>dig die men aan een<br />
structuur bevestigt. De tooi wordt op<br />
het achterhoofd gedragen met behulp<br />
van een draagschijf. De veren worden<br />
vastgemaakt aan ringetjes die op hun<br />
plaats worden gehouden door een<br />
touw. Elders steekt men de schachten in<br />
bamboekokers die aan elkaar worden<br />
gekleefd.<br />
30<br />
veren in alle kleuren van de<br />
regenboog<br />
Sommige groepen kunnen de kleur<br />
van de veren aanpassen. Er zijn<br />
drie technieken. De eerste is de<br />
gemakkelijkste: men drenkt de<br />
veren in een rode kleurstof op basis<br />
van een extract van brazielhout.<br />
De tweede manier legt de getemde<br />
vogels een bepaald dieet op<br />
waardoor hun veren van kleur<br />
veranderen. Ten slotte kan men de<br />
veren van kleur doen veranderen<br />
door na het plukken van de vogels<br />
een plantenmengsel aan te brengen<br />
op hun huid zodat de veren die<br />
oorspronkelijk groen en blauw<br />
waren, geel en roze zullen zijn als ze<br />
teruggroeien.
Grote Gorotirehoofdtooi van de Kayapó<br />
© Denise Andrade<br />
> Halss<strong>no</strong>er uit veren van bij de Ka’apor<br />
© Dalton Camargos<br />
We kunnen de vraag stellen waarom de<br />
indianen veren gebruiken als het woud<br />
hen reeds zo’n rijkdom aan materialen<br />
aanreikt?<br />
In de eerste plaats heeft de wereld van<br />
de vogels in de ogen van de indianen<br />
zeer nauwe banden met die van de<br />
mensen. Net zoals de mensen vormen<br />
vogels een specifieke groep van levende<br />
wezens. Vogels bouwen huizen en<br />
hebben eigen voedselpatronen. Net<br />
zoals de mensen heeft elke vogelsoort<br />
een eigen taal, een eigen lied.<br />
Vogels danken hun belang ook aan<br />
hun band met het bovenaardse. Ze<br />
kunnen immers tot aan de wereld van de<br />
geesten vliegen en daar dingen zien die<br />
onzichtbaar blijven voor andere levende<br />
wezens.<br />
De Kayapó zijn kampioen in de<br />
transformatie van mens in vogel. Het<br />
aangezicht wordt versierd met turkoois,<br />
wit dons en veelkleurige veren worden<br />
in het haar en op de rest van het lichaam<br />
gekleefd. Het is de rituele uitrusting<br />
bij uitstek. Ze wordt toegepast op de<br />
meest cruciale momenten in het leven<br />
van een Kayapó: het tijdstip dat men<br />
31<br />
een Kayapó wordt (initiatierite) en het<br />
ogenblik dat men stopt er één te zijn<br />
(begrafenisritueel).
de klas aan het werk:<br />
lager onderwiJs<br />
• Zoek in tijdschriften en kranten naar<br />
beelden van verschillende mensen.<br />
Verander en versier die personen<br />
door lichaamsversieringen toe te<br />
voegen (beschilderingen, tatoeage,<br />
juwelen, piercings in verschillende<br />
materialen, ...)<br />
• De indianen dragen bij elke<br />
ceremonie specifieke kostuums<br />
en versieringen die bepaalde<br />
natuurelementen voorstellen. Verzin<br />
nu zelf een kledingstuk of versiering<br />
die je kunt dragen geïnspireerd op<br />
de natuur (wind, water, zon, wolk,<br />
rots, …). Gebruik hiervoor enkel<br />
materialen die je in de natuur<br />
gevonden hebt, zoals hout,<br />
boomschors, pluimen, bladeren,<br />
schelpen, zaden, wortels, fruit, raffia,<br />
...<br />
seCundair onderwiJs<br />
• Sinds mensenheugenis brengen<br />
personen veranderingen aan het<br />
eigen lichaam aan. Men vervormt<br />
het, doorboort het of bedekt het<br />
met kleuren. Deze markeringen<br />
zijn ook vandaag <strong>no</strong>g sterk<br />
aanwezig. Stel een lijst op van de<br />
verschillende manieren waarop<br />
iemand vandaag zijn lichaam<br />
kan veranderen en probeer er de<br />
betekenis van te achterhalen.<br />
Is die <strong>no</strong>g dezelfde als in meer<br />
traditionele gemeenschappen, waar<br />
lichaamsversiering je een identiteit<br />
geeft en een band is met het<br />
bovennatuurlijke?<br />
Inspiratie <strong>no</strong>dig?<br />
http://www.columbusmagazine.<br />
nl/nieuws/3104/top-10_<br />
lichaamsversieringen.html<br />
http://www.museumkennis.nl/lp.rmv/<br />
museumkennis/i004219.html<br />
4.5. de spirituele wereld<br />
Een Juruna mythe gaat als volgt: Sinaa,<br />
zoon van een indiaanse en een jaguar,<br />
was de sjamaan van de Juruna. Van zijn<br />
vader erfde hij de kunst om naar alle<br />
kanten tegelijk te kijken. Hij kamde de<br />
omgeving uit met zijn vrienden en leerde<br />
hen goed en moedig te zijn. Op een dag<br />
vingen ze een e<strong>no</strong>rme slang die enkele<br />
indianen opgevreten had. De mannen<br />
verbrandden haar en uit de as van het<br />
dier ontstonden allerlei planten zoals<br />
maniok, maïs, pompoenen, pepers en<br />
fruitbomen die men voordien <strong>no</strong>g niet<br />
kende. Een vogel leerde hen hoe voedsel<br />
te bereiden met deze planten en hoe ze<br />
te doen groeien.<br />
Nadat het hard en lang geregend had,<br />
dreigden de Juruna ten onder te gaan<br />
in een grote overstroming. Om zijn volk<br />
te redden, bouwde Sinaa een grote<br />
ka<strong>no</strong> waarin hij van elke plantensoort<br />
een zaadje meenam. Enkele dagen<br />
later trad de rivier uit haar oevers en<br />
overspoelde de hele regio, maar dankzij<br />
de vooruitziendheid van de sjamaan kon<br />
een hongers<strong>no</strong>od vermeden worden.<br />
32<br />
Ondertussen was Sinaa oud geworden<br />
en trouwde hij met een spin die kleren<br />
voor hem spon om hem beter te<br />
beschermen. Hij droeg een lange witte<br />
baard, maar dankzij zijn magische<br />
krachten kon hij na elk bad weer jeugdig<br />
worden zodat hij net zolang kon leven<br />
als zijn volk. Alleen hij houdt immers<br />
het lot van de Juruna in zijn handen:<br />
hij kan met één welgemikte slag van<br />
een machete de vork die de hemel stut<br />
doorkappen. Als hij dat doet, zal het<br />
hemelgewelf op zijn volk neerkomen en<br />
dat zal het einde van de wereld zijn.<br />
Dit verhaal stelt de sjamaan voor als een<br />
half menselijk en half dierlijk wezen met<br />
speciale krachten.<br />
Veel Zuid-Amerikaanse volkeren geloven<br />
dat de wereld bevolkt wordt door<br />
bovennatuurlijke wezens waarmee je<br />
constant contact moet houden.<br />
De sjamaan is degene die bemiddelt<br />
tussen de wereld van de mensen en<br />
die van de geesten. Hij bemiddelt in<br />
de gemeenschap en beschermt ze,<br />
is genezer en helderziende. Hij heeft<br />
een ongelofelijke autoriteit binnen<br />
de gemeenschap en wordt daarom
gerespecteerd en gevreesd. Je kan<br />
sjamaan worden als één een van je<br />
ouders dat al is, of je kan een bepaald<br />
visioen gehad hebben (bijvoorbeeld<br />
tijdens een zware ziekte). In ieder geval<br />
moet je om sjamaan te worden een<br />
lange en moeilijke initiatie doormaken.<br />
Zo moet je een tijd in afzondering gaan<br />
leven en mag je bepaalde dingen niet<br />
meer eten.<br />
Een sjamaan is voor alles een<br />
medicijnman. Volgens de volkeren<br />
van Latijns-Amerika worden ziekten<br />
veroorzaakt doordat een geest of een<br />
tovenaar een kwaadaardige energie het<br />
lichaam instuurt. Tijdens spectaculaire<br />
seances stelt de sjamaan vast welke<br />
ziekte zich meester van een persoon<br />
heeft gemaakt en <strong>no</strong>digt daarbij de<br />
geesten uit die verantwoordelijk zijn<br />
voor het gedane kwaad. Na de oorzaak<br />
van de ziekte vastgesteld te hebben,<br />
neemt hij die weg door ze op te zuigen,<br />
uit te roken, of weg te masseren.<br />
Sjamanen gebruiken veel<br />
geneeskrachtige planten en<br />
plantaardige stoffen in al hun vormen:<br />
latex, sappen, bladeren, vruchten,<br />
schors en stengels worden afgekookt,<br />
ingeademd of er worden papjes, poeders<br />
en infusies van gemaakt. Veel van deze<br />
planten zijn wereldwijd te verkrijgen<br />
en vormen de basis van talrijke<br />
geneesmiddelen. Een van de bekendste<br />
middeltjes is de koortswerende kinine.<br />
Om visioenen op te roepen, gebruiken<br />
sjamanen halluci<strong>no</strong>gene middelen,<br />
of ‘planten die onderwijzen’. Tabak,<br />
ayahuasca, kahé*, coca* en virola* zijn<br />
bewustzijnsverruimende middelen die<br />
de waarneming verhogen en de sjamaan<br />
toelaten naar de bovennatuurlijke<br />
wereld te reizen.<br />
wat is ayahuasca ?<br />
Ayahuasca is zowel de naam van een<br />
liaansoort uit het Amazonegebied<br />
(banisteriopsis caapi) als van een<br />
brouwsel op basis van deze liaan dat<br />
door sjamanen gebruikt wordt. Door<br />
ayahuasca te mengen met andere<br />
planten krijgt men een purgerend<br />
mengsel dat visioenen oproept.<br />
Dit traditionele hulpmiddel werd<br />
in 1997 gelegaliseerd in Brazilië<br />
en in 1996 in de VS, alleen voor het<br />
gebruik in het kader van specifieke<br />
rituelen. De substantie maakt sinds<br />
2008 ook deel uit van het culturele<br />
erfgoed van Peru. In Frankrijk (wet<br />
van 2005) en andere Europese landen<br />
daarentegen, staat ayahuasca op de<br />
lijst van verboden middelen.<br />
De gemeenschappen uit het<br />
Amazonegebied vieren hun band met de<br />
voorouders en de natuurgeesten door<br />
middel van verschillende ceremonies en<br />
riten. Op deze manier herbeleven ze de<br />
mythen en k<strong>no</strong>pen ze weer aan bij het<br />
bovennatuurlijke.<br />
33<br />
Laten we het begrafenisritueel van de<br />
Bororo als voorbeeld nemen.<br />
Bij de Bororo zet de dood van een lid<br />
van de gemeenschap een hele rist aan<br />
riten in gang die de overgang van de ziel<br />
van de dode naar de overkant mogelijk<br />
moet maken. Het is ook de gelegenheid<br />
om leden van naburige dorpen te<br />
ontmoeten, jongeren in te wijden en de<br />
gemeenschap te reorganiseren nadat<br />
een van hen gestorven is.<br />
Als iemand sterft, kiezen de cla<strong>no</strong>uders<br />
van de overledene een man uit de andere<br />
helft (of fratrie) van de gemeenschap om<br />
de dode te vertegenwoordigen. Hij wordt<br />
beschouwd als zijn plaatsvervanger en<br />
moet verschillende functies uitoefenen<br />
tijdens de begrafenisrituelen.<br />
De dode zelf wordt in een ondiep graf<br />
begraven waar men voortdurend water<br />
over giet om de ontbinding van het<br />
lichaam te versnellen. Daarna worden de<br />
botten weer opgegraven en gewassen.<br />
Vervolgens worden ze met roucou<br />
beschilderd en bedekt met dons en<br />
veren. Ze worden vervolgens in een mand<br />
gelegd die definitief begraven wordt op<br />
de bodem van een meer of een stroom.
Alle bezittingen en het huis van de dode<br />
worden verbrand. Later wordt op de<br />
plaats van de woonst een nieuw huis<br />
gebouwd.<br />
Niet alle Amazonevolkeren begraven<br />
hun doden. In de Lage Gebieden passen<br />
sommige groepen endokannibalisme<br />
toe. Dit betekent zoveel als het eten<br />
van de beenderen van de gestorven<br />
persoon. Wanneer iemand sterft,<br />
wordt het lichaam verbrand waarna<br />
de botten nauwgezet uit de as worden<br />
gehaald, vermalen en vermengd met<br />
een gefermenteerde drank. Dit mengsel<br />
wordt dan door de hele gemeenschap<br />
opgedronken tijdens een religieuze<br />
ceremonie. Dit gebruik heeft tot doel<br />
de ziel van de dode op de vlucht te<br />
jagen omdat die als gevaarlijk voor de<br />
levenden wordt beschouwd. Door de ziel<br />
te consumeren, wordt zij vernietigd en<br />
kan zij niet meer terugkeren naar het rijk<br />
van de levenden.<br />
Tijdens de rituelen worden talrijke<br />
maskers gebruikt. Het zijn de zichtbare<br />
voorstellingen van bovennatuurlijke<br />
wezens, woudgeesten, dieren en planten.<br />
Ze brengen in herinnering dat al deze<br />
wezens hetzelfde universum bewonen.<br />
> Tikunamaskers stellen bovennatuurlijke<br />
wezens voor die in het bos leven.<br />
© Cesar Barreto<br />
De Tikuna gebruiken maskers bij<br />
overgangsrituelen, vooral bij die van<br />
jonge meisjes.<br />
Als een meisje voor het eerst ongesteld<br />
wordt, hangt ze haar halss<strong>no</strong>er in de <strong>no</strong>k<br />
van het dak om de gemeenschap hiervan<br />
op de hoogte te brengen. Op dat ogenblik<br />
wordt ze als onrein beschouwd en moet<br />
ze een tijdje helemaal alleen achter<br />
een afsluiting wonen. Gemaskerde<br />
personen die bovennatuurlijke geesten<br />
voorstellen, proberen het meisje mee te<br />
lokken, maar worden door de leden van<br />
de gemeenschap op de vlucht gejaagd.<br />
Op het einde van de ceremonie wordt het<br />
haar van het meisje uitgetrokken. Dat<br />
is het moment dat ze niet langer kind<br />
is, maar volwassen. Ten slotte worden<br />
de maskers verbrand of in het water<br />
gegooid.<br />
Bij de Tikuna zijn het de mannen die de<br />
maskers maken. Ze gebruiken hiervoor<br />
platgeslagen boomschors. Het onderstuk<br />
en de achterkant van de maskers zijn<br />
altijd versierd met franjes gemaakt van<br />
palmvezels. De buitenkant wordt met<br />
geometrische of figuratieve tekeningen<br />
in plantaardige verf versierd.<br />
de klas aan het werk:<br />
lager onderwiJs<br />
Lees onderstaand stukje:<br />
34<br />
Ooit leefden de indianen niet alleen op<br />
de aarde, maar ook in de hemel. Het was<br />
een tijd waarin de hemel helemaal niet<br />
zo hoog was als vandaag...<br />
Verzin nu zelf hoe het verder gaat.<br />
Gebruik hiervoor drie voorwerpen uit de<br />
tentoonstelling: een mand, een benen<br />
fluit en een hanger uit veren.
seCundair onderwiJs<br />
• Nadat je de legende van de Juruna<br />
over de overstroming gelezen hebt,<br />
ga je bij andere culturen op zoek<br />
naar verhalen die over hetzelfde<br />
thema gaan.<br />
• De indianen organiseren<br />
verschillende ceremonies om<br />
belangrijke gebeurtenissen te vieren<br />
of om de natuurgeesten respect te<br />
betonen.<br />
Zo is een van de belangrijkste feesten<br />
van de Yawalpiti de kuarup. Lees de tekst<br />
hieronder en probeer de verschillende<br />
fasen van het feest te onderscheiden.<br />
Waarom is het feest zo belangrijk? Ken<br />
je andere culturen die een gelijkaardige<br />
ceremonie houden?<br />
de kuarup ceremonie van de Yawalapiti<br />
van de hoge Xingu<br />
[…] Tijdens het droge seizoen wordt<br />
het anders zo vredige Yawalapitidorp<br />
opgeschrikt door een ongewone drukte.<br />
De reden voor deze wa<strong>no</strong>rde zijn de<br />
voorbereidingen voor de kuarup, het<br />
feest ter ere van de overleden cacique*<br />
Paru. De vrouwen raspen maniok<br />
en de mannen uit de familie van de<br />
leider halen grote hoeveelheden vis<br />
uit de rivier. De adolescenten moeten<br />
binnenshuis blijven tijdens een periode<br />
van afzondering.<br />
Het tijdstip voor het feest wordt<br />
vastgelegd door de raad van ouderen die<br />
ook gezanten uitstuurt naar naburige<br />
gemeenschappen om ze uit te <strong>no</strong>digen<br />
voor de feestelijkheden. Enkele dagen<br />
vóór de ceremonie worden enkele<br />
boomstammen (kuarup) gekapt en<br />
aan de rand van het dorp verstopt.<br />
De ochtend van de eerste dag van het<br />
ritueel worden de kuarup het dorp<br />
binnengebracht en op de plaats waar de<br />
doden begraven worden opgesteld. De<br />
boomstammen stellen de doden voor en<br />
worden beschilderd en versierd met de<br />
spullen van de overledenen.<br />
Gedurende 24 uur huilen de ouders<br />
aan de voet van de boomstammen. De<br />
lamentaties eindigen de ochtend van<br />
de tweede dag, op het moment dat de<br />
andere groepen aankomen in het dorp<br />
om deel te nemen aan de huca huca<br />
gevechten. Het tor<strong>no</strong>oi begint met het<br />
gevecht van de mannen. De strijders zijn<br />
beschilderd met de kleuren van dieren<br />
en zijn de hele nacht wakker gebleven<br />
om nachtmerries over een nederlaag te<br />
vermijden. Tijdens het tor<strong>no</strong>oi vechten<br />
mannen van het thuisdorp tegen die<br />
van de naburige dorpen. Ze cirkelen<br />
om elkaar heen terwijl ze het gegrom<br />
van de jaguar nabootsen. Daarop<br />
gooien ze zich in de strijd waarbij het<br />
gaat om kracht en behendigheid. Ze<br />
proberen hun tegenstrever achter de<br />
knie te grijpen om hem uit zijn evenwicht<br />
te brengen en hem op de grond te<br />
gooien. Vervolgens is het de beurt aan<br />
de jongens van 16 om zich te meten<br />
met de vechtersbazen. Deze jongeren<br />
hebben enkele maanden in afzondering<br />
doorgebracht in hun malocas* . Om<br />
moed te verzamelen, alvorens te<br />
vechten tegen de tegenstanders die hun<br />
35<br />
ouders hebben uitgekozen, brengen ze<br />
scarificaties aan op hun lichamen met de<br />
tanden van hondsvissen om zich moed<br />
te geven. De gevechten zijn een rite die<br />
de overgang van de adolescentie naar de<br />
mannelijkheid symboliseren.<br />
De ceremonie eindigt met het<br />
voorstellen van de pubermeisjes aan<br />
de gemeenschap. Zij hebben een jaar in<br />
afzondering doorgebracht. Op het einde<br />
van het ritueel mag het meisje huwen.<br />
Ze hoeft helemaal niet trouw te blijven<br />
aan haar echtge<strong>no</strong>ot en mag, na haar<br />
terugkeer in de gemeenschap, haar<br />
minnaars blijven ontmoeten.<br />
De overgang van de jongens en meisjes<br />
naar de klasse van de volwassenen<br />
wordt gezien als een nieuwe geboorte<br />
die de personen die verdwenen zijn,<br />
vervangt. Wanneer de kuarup afgelopen<br />
is, worden de boomstammen opgegraven<br />
en in de rivier gegooid. De zielen van de<br />
doden worden bevrijd en het leven kan<br />
verder gaan. […]<br />
Fragment uit DEQUIDT, P., & GUIRAUD, S.,<br />
2005, Les gardiens de la forêt des ombres<br />
(vertaling C. Willemen).
verklarende woordenliJst<br />
Een cacique is de leider van een groep.<br />
Coca is een struik waarvan de bladeren<br />
gekauwd worden of vermalen tot poeder.<br />
Coca geeft energie en kracht, maskeert<br />
honger en vermoeidheid en leidt naar<br />
een euforie.<br />
Curare is een dodelijk gif dat kleine<br />
dieren onmiddellijk verdooft en doodt.<br />
Het wordt gemaakt van verschillende<br />
lianensoorten.<br />
genipapo is een zwarte kleurstof die<br />
uit de vruchten van de genipapoboom<br />
gewonnen wordt.<br />
Een fratrie is een groep die verschillende<br />
clans verenigt.<br />
De kahé is een soort liaan waarvan de<br />
bladeren vaak gebruikt worden bij het<br />
maken van ayahuasca. Het bevordert<br />
visioenen en maakt dat de hallucinaties<br />
langer duren.<br />
Een labret is een lipschotel.<br />
Een maloca is een huis waarin<br />
verschillende families samenwonen.<br />
roucou is een rode kleurstof die uit de<br />
zaden van de orleaanboom gewonnen<br />
wordt.<br />
scarificatie is een gebruik waarbij men<br />
kleine sneetjes in de huid maakt en die<br />
dan inwrijft met plantenextracten die<br />
ervoor zorgen dat er duidelijke littekens<br />
ontstaan.<br />
Een shabo<strong>no</strong> is een traditioneel<br />
Ya<strong>no</strong>mamidorp dat bestaat uit een<br />
huizenkring met in het midden een grote<br />
open ruimte.<br />
Een sjamaan is een religieuze persoon<br />
en een genezer die bemiddelt tussen<br />
de wereld van de mensen en die van de<br />
geesten.<br />
Een tipiti is een rieten koker waarmee<br />
het giftige sap uit bittere maniok<br />
gefilterd kan worden.<br />
timbo is een gif dat samengesteld<br />
wordt uit extracten van verschillende<br />
giftige planten zoals de zeep<strong>no</strong>tenboom<br />
(serjania, sapindaceae), lonchocarpus en<br />
vlinderbloemen (leguminisaea).<br />
De virola is een boom waarvan het hars<br />
hevige hallucinaties veroorzaakt.<br />
36
5. en nu?<br />
5.1. kunst: indiaans of braziliaans?<br />
Arte indígena brasileira is de naam die<br />
men geeft aan de kunst die gemaakt<br />
werd en wordt door de inheemse<br />
bevolking van Brazilië. Gezien de<br />
verscheidenheid aan volkeren is er dus<br />
een grote diversiteit aan motieven en<br />
kunstuitingen, maar het uitgangspunt<br />
is meestal hetzelfde. Men werkt met<br />
de materialen die voorhanden zijn:<br />
het eigen lichaam en natuurlijke<br />
grondstoffen zoals hout, steen, stro,<br />
veren, leer, schelpen en botten. Deze<br />
materialen kan men slecht bewaren.<br />
Ze worden dus niet oud. Ter zijde: de<br />
waarde die in het Westen aan ‘oude’<br />
kunst gehecht wordt, gaat niet op voor<br />
de kunst van de Braziliaanse inheemse<br />
volkeren. Veel voorwerpen hebben een<br />
rituele functie die tijdelijk van aard is.<br />
Neem nu de Mehinaku: na het ritueel is<br />
het nut van de maskers uitgespeeld en<br />
kunnen ze in een museum hangen omdat<br />
ze ‘dood’ zijn voor de groep zelf. Ook<br />
zal je geen monumentale kunst vinden<br />
omdat de meeste groepen rondtrekken<br />
en ze geen grote, zware werken kunnen<br />
meezeulen.<br />
Dus waar begint ‘kunst’? Zoals<br />
de Franse kunstenaar Marcel<br />
Duchamp het stelde, door een banaal<br />
gebruiksvoorwerp op een voetstuk in een<br />
tentoonstellingsruimte te plaatsen? Dus<br />
van het moment dat de maskers in de<br />
zalen komen te hangen? Of begint het bij<br />
de ambachtsman? Of ligt de ‘kunst’ in de<br />
waarde die de groep aan de voorwerpen<br />
hecht(te)?<br />
waarom maskers?<br />
Maskers stellen levende geesten<br />
en bovennatuurlijke wezens voor<br />
die worden opgeroepen voor<br />
ceremoniële dansen die als doel<br />
hebben de orde van hun/de wereld te<br />
handhaven.<br />
> Tikunamasker © Cesar Barreto<br />
De kunstvoorwerpen ondersteunen<br />
de tradities van een bepaalde<br />
bevolkingsgroep waarbij de vormen<br />
en motieven als het ware een alfabet<br />
vormen. De geoefende kijker kan<br />
in de lijnen en figuren lezen waar<br />
het voorwerp vandaan komt. Het is<br />
belangrijk te begrijpen dat voor de<br />
indiaan een voorwerp niet af is, bijna<br />
niet bestaat, tenzij het helemaal<br />
is afgewerkt. De uitvoering en de<br />
versiering van een gevlochten mand,<br />
een aardewerken pot, een stof, een<br />
muziekinstrument of een huis maken<br />
integraal deel uit van het object. De<br />
37<br />
vormen, kleuren en lijnen zijn een deel<br />
van de traditie van een volk. Neem nu het<br />
menselijke lichaam. Het wordt gezien als<br />
een omhulsel voor de ziel en het is niet<br />
af tenzij er met sieraden, verf of meer<br />
blijvende markeringen een identiteit aan<br />
wordt gegeven. Het lichaam wordt een<br />
deel van de traditie, het wordt ‘gemaakt’<br />
door de groep.<br />
Maar het is zo veel meer dan dat:<br />
de arte indígena leeft. Het is de<br />
uitdrukking van de geschiedenis, van<br />
de verhalen en tradities die deze heel<br />
verschillende volkeren al eeuwenlang<br />
met zich meedragen. Wanneer enkele<br />
mensen zich van een bestaande groep<br />
afsplitsen om een nieuwe geschiedenis<br />
te beginnen, wordt er een nieuwe<br />
beeldentaal uitgevonden en toegepast.<br />
Eén die dezelfde grondstoffen en<br />
technieken gebruikt als alle andere<br />
groepen, maar die uniek is in de<br />
uiteindelijke afwerking. De inheemse<br />
kunst is een dynamisch gegeven: zij kan<br />
zich makkelijk aanpassen aan nieuwe<br />
ideeën en situaties en dat maakt haar<br />
actueel.
En dan is er de productie voor toeristen.<br />
Door de vernietiging van hun omgeving<br />
en de teloorgang van hun levenswijze<br />
moeten sommige groepen hun cultuur<br />
letterlijk verkopen om in hun onderhoud<br />
te kunnen voorzien. Veel indianen zijn<br />
er zich evenwel van bewust dat hun<br />
kunst de wereld rondgaat en de manier<br />
waarop het Westen naar hen kijkt,<br />
kleurt.<br />
De stukken die aan de man gebracht<br />
worden op markten en andere plaatsen<br />
waar veel toeristen komen, zijn<br />
natuurlijk echt, maar ze zijn niet volledig<br />
voor de indianen omdat ze eigenlijk<br />
niet nuttig zijn. Ze komen bij iemand<br />
op de schouw of vensterbank te staan<br />
als versiering. En daar is niets mis mee.<br />
Want ook al zien we deze voorwerpen<br />
vaak los van hun originele context, zoals<br />
op tentoonstellingen, toch hebben ze<br />
een intrinsieke schoonheid.<br />
De aparte en kleurrijke wereld van<br />
de Amazone-indianen spreekt tot<br />
de verbeelding van veel mensen. De<br />
Braziliaanse videokunstenaar neville<br />
d’almeida maakte een werk over de<br />
Ukre Kayapó die in de staat Pará leven.<br />
Voor de film Verde More<strong>no</strong> (2009), wat<br />
zoveel betekent als ‘donkergroen’, ging<br />
hij samen met een fotograaf gedurende<br />
twee weken leven in een dorp van zo’n<br />
700 Kayapó. De kunstenaar gelooft dat<br />
hedendaagse Braziliaanse kunstenaars<br />
moeten kijken naar wat hun land sterk<br />
maakt: de mensen. Hij trekt hard van leer<br />
tegen zijn landge<strong>no</strong>ten en zegt dat ze<br />
niets liever doen dan indianen te doden<br />
en klaagt aan dat de inwoners van de<br />
staat Pará de indianen vergelijken met<br />
ratten.<br />
> Still uit de film Verde More<strong>no</strong> van Neville<br />
D’Almeida.<br />
Verde More<strong>no</strong> wordt vertoond op de<br />
54ste Biënnale van Venetië (2011) in<br />
het Latijns-Amerikaanse paviljoen<br />
waar ook recent werk te zien is van de<br />
Ecuadoriaanse maría rosa Jijón. In haar<br />
videokunst klaagt ze de vernietiging<br />
van het regenwoud aan en de gevolgen<br />
daarvan voor de mensen die er leven.<br />
Haar films kan je hier bekijken: http://<br />
mantamanaos.blogspot.com/.<br />
De Braziliaanse kunstenares anna bella<br />
geiger speelt ook graag in op de politieke<br />
realiteit van haar land. Zo maakte ze een<br />
reeks postkaarten getiteld <strong>Brasil</strong> Nativo<br />
– <strong>Brasil</strong> Alienígena (1977-2004), zoiets als<br />
‘Brazilië geboorteland – Brazilië vreemd<br />
land’. Ze plaatste telkens een beeld<br />
van een indiaan in contrast met een<br />
beeld van zichzelf in ongeveer dezelfde<br />
houding.<br />
> Geiger 1<br />
Bron: http://artincontext.org/image/<br />
image_main.aspx?id=2723<br />
38
Geiger 2<br />
Bron: http://artincontext.org/image/<br />
image_main.aspx?id=2722<br />
de klas aan het werk:<br />
lager onderwiJs<br />
• kakelbonte kayapó<br />
Zoek in je tuin of in het park de mooiste<br />
bloemen, bladeren en pluimen en breng<br />
ze mee naar de klas. De juf zorgt voor<br />
levensgrote vellen papier voor iedereen<br />
(of maak groepjes) waarop je kunt gaan<br />
liggen. Een klasge<strong>no</strong>otje trekt je omtrek<br />
met een zwarte stift op het papier. Nu<br />
kan je je papieren silhouet helemaal<br />
versieren als een echte indiaan: kleef de<br />
bladeren en veren op de figuur. Met een<br />
rode en/of een zwarte stift teken je een<br />
patroon op het lichaam. Denk goed na!<br />
Elke lijn heeft een specifieke betekenis:<br />
zijn het de stippen van het jachtluipaard<br />
of hartjes? Verzin een mooi verhaal bij<br />
jouw indiaan (Hoe heet hij/zij? Waar<br />
komt hij/zij vandaan? Hoe oud is hij/zij?<br />
…).<br />
seCundair onderwiJs<br />
• wie ben ik?<br />
Je voert een klasdebat over het uiterlijk<br />
en de taal van het lichaam. Wat willen<br />
jongeren vertellen door middel van<br />
hun kledij of juwelen? Hoe draagt<br />
lichaamsversiering bij tot het creëren<br />
van een identiteit en een groepsgevoel?<br />
verder lezen:<br />
Er wordt veel aandacht besteed aan<br />
kunst en cultuur in Brazilië, op het<br />
internet kan je dan ook veel sites vinden<br />
die de wereld op de hoogte willen<br />
houden van de recente ontwikkelingen<br />
op dat gebied. Jammer ge<strong>no</strong>eg is het<br />
merendeel van de informatie in het<br />
Portugees.<br />
Toch is het de moeite om hier eens een<br />
kijkje te nemen: http://www.funarte.<br />
gov.br/. Dit is het kunstenportaal van<br />
de Braziliaanse overheid en groepeert<br />
verschillende initiatieven die in het land<br />
opgezet worden.<br />
Specifieke informatie over inheemse<br />
kunst is moeilijker te vinden, maar wie<br />
zoekt die vindt! Waardevol is http://<br />
www.indiosonline.org.br/<strong>no</strong>vo/. Dit<br />
initiatief werd opgezet door en voor<br />
leden van verschillende inheemse<br />
groepen, maar weer enkel in het<br />
Portugees.<br />
39<br />
Ook http://www.museudoindio.org.<br />
br/ bevat, mits enig geduld en een<br />
goede vertaalcomputer, een schat aan<br />
informatie.
5.2. ecologie en eco<strong>no</strong>mie: welkom in<br />
het wilde westen!<br />
Dit is geen verhaal dat begint met ‘er was<br />
eens’. Het begint met ‘er is’, of beter <strong>no</strong>g<br />
‘er zijn’. Er zijn immers maar liefst om en<br />
bij de 215 inheemse groepen in Brazilië,<br />
samen zo’n 350 000 indianen! Nu is dat<br />
geen cijfer om lyrisch over te worden.<br />
Sinds de komst van de Europeanen in het<br />
begin van de 16de eeuw zijn er honderden<br />
groepen verdwenen en het is pas sinds<br />
de tweede helft van de vorige eeuw dat<br />
hun aantal zich herstelt dankzij een<br />
doorgedreven beschermingspolitiek van<br />
de Braziliaanse overheid. Dat was ooit<br />
wel anders. Ongeveer 45 jaar geleden<br />
greep het Braziliaanse militaire bewind<br />
de macht en schafte alle politieke<br />
partijen af. Het was het startschot voor<br />
een grootschalige ‘interne kolonisatie’.<br />
Onder het motto ‘Brazilië, land van de<br />
toekomst’ werden duizenden aangezet<br />
om zich in het <strong>no</strong>orden van het land te<br />
vestigen en er de e<strong>no</strong>rme rijkdommen<br />
aan te boren. Deze mensen waren de<br />
pioniers die ervoor gezorgd hebben<br />
dat Brazilië vandaag een van de<br />
belangrijkste eco<strong>no</strong>mieën ter wereld is.<br />
Maar tegen welke prijs? Bitter weinig<br />
ondernemers hielden vol en keerden<br />
al gauw terug naar de steden. De<br />
mensen die over de nieuwe wegen het<br />
binnenland introkken, brachten allerlei<br />
ziekten mee waartegen de indianen niet<br />
bestand waren, net zoals hun Europese<br />
voorgangers al die eeuwen voordien.<br />
Ondertussen probeerde de overheid<br />
het gebied te ontsluiten door middel<br />
van de aanleg van een grote snelweg<br />
dwars door het gebied. Grote stukken<br />
bos werden gerooid zonder rekening te<br />
houden met de beschermde status van<br />
het land. De Transamazônica is tot op<br />
de dag van vandaag de voornaamste<br />
(auto)route in het <strong>no</strong>orden en trekt<br />
een lijn van oost naar west door 1770<br />
km woud. Ontbossing en de uitstoot<br />
van vrachtwagens die op diesel rijden,<br />
maken dat Brazilië op een plaatsje kan<br />
rekenen in de top tien van landen met de<br />
grootste uitstoot van broeikasgassen ter<br />
wereld.<br />
ontbossing<br />
Sinds de jaren 1960 is 20% van het<br />
Amazonewoud verdwenen, m.a.w. op 50<br />
jaar tijd verdween er meer bos dan in de<br />
450 jaar voordien.<br />
> ontbossing<br />
Bron: http://www.flickr.com/photos/<br />
saarmaart/368653311/<br />
Via satellietbeelden is heel goed te zien<br />
hoe zo’n slordige 80% van de ontbossing<br />
in de onmiddellijke nabijheid van de<br />
grotere wegen gebeurt omdat dat areaal<br />
heel bereikbaar is. De meeste kleine<br />
wegen door het woud zijn eigenlijk<br />
illegaal aangelegd om zo tot diep in<br />
het woud door te dringen. Eens het<br />
hout gekapt is, blijven de wegen in<br />
gebruik door allerlei onfrisse types: van<br />
speculanten tot gewapende bandieten.<br />
40<br />
Om de ordediensten op een dwaalspoor<br />
te brengen, tracht men alle sporen uit<br />
te wissen en de wegen te verleggen. Zo<br />
laten ze uitschijnen dat ze altijd op die<br />
plaats gewerkt en gewoond hebben.<br />
wie zijn de grilagem?<br />
Deze mensen worden grilagem<br />
ge<strong>no</strong>emd omdat ze krekels<br />
(grilo) gebruiken bij het<br />
kunstmatig verouderen van<br />
eigendomsdocumenten. De<br />
documenten worden in een schuif<br />
bewaard samen met een paar<br />
uitgehongerde krekels. De schade<br />
die de beestjes toebrengen aan de<br />
papieren maken dat ze er ouder<br />
uitzien zodat de overheid moet<br />
geloven dat de gronden al jaren in<br />
handen van deze mensen zijn.<br />
De overheid vecht tegen deze fraude<br />
met behulp van een systeem van<br />
elektronische certificaten voor de<br />
exploitatie van het woud en surveilleert<br />
het gebied met satellieten. Niet dat het<br />
wat uitmaakt, want er is niet ge<strong>no</strong>eg
personeel/politie/materiaal om de<br />
opvolging van de criminele activiteiten<br />
te verzekeren en dus boetes uit te<br />
schrijven.<br />
Een van de belangrijkste redenen voor<br />
de ontbossing in Brazilië is de runderen<br />
sojateelt. Brazilië is de grootste<br />
uitvoerder van rundvlees en de tweede<br />
grootste exporteur van soja (na de<br />
VS). Beide teelten vergen uitgestrekte<br />
gebieden waarvoor het woud moet<br />
wijken. Om soja te laten groeien zonder<br />
de bodem al te snel uit te putten, zijn<br />
er grote hoeveelheden meststoffen en<br />
pesticiden <strong>no</strong>dig. De indianengroepen<br />
uit Mato Grosso hebben deze praktijken<br />
al geregeld aangekaart bij de overheid<br />
omdat deze stoffen in het bodemwater<br />
terechtkomen en dus rivieren en stromen<br />
vergiftigen waardoor de vissen sterven.<br />
Sneu als je van de visvangst leeft.<br />
De inheemse groepen die in de regio<br />
wonen, vormen een heel efficiënte<br />
barrière tegen de achteruitgang van het<br />
woud. Op satellietbeelden is duidelijk te<br />
zien waar ze wonen: groene eilandjes te<br />
midden van de woestenij. Er zijn allerlei<br />
maatregelen van kracht om het woud<br />
te beschermen: parken, reservaten,<br />
beschermde zones, autochtone gebieden<br />
enz. Het lijkt wat uit te halen omdat het<br />
ritme van de kap vertraagd is. Ongeveer<br />
15% van het Braziliaanse Amazonewoud<br />
is beschermd als nationaal of federaal<br />
park. Op minstens de helft daarvan<br />
mag geen menselijke activiteit<br />
uitgeoefend worden, op de andere<br />
helft wel, zolang het maar duurzaam is.<br />
Ongeveer een kwart van de oppervlakte<br />
is voorbehouden aan de autochtone<br />
bevolking.<br />
bevolking<br />
Tegelijk met de ontsluiting van het<br />
<strong>no</strong>orden zette de overheid initiatieven<br />
op om de inheemse bevolking te<br />
beschermen. Het doel was telkens<br />
de integratie van de inheemse<br />
bevolking in de Braziliaanse eco<strong>no</strong>mie/<br />
moderniteit door onder andere winkels,<br />
postkantoren, apothekers en heuse<br />
permanente dorpen te bouwen. De<br />
maatregelen sloegen helemaal niet aan<br />
bij de lokale bevolking met als resultaat<br />
dat de regering het opgaf in de illusie<br />
dat de missie geslaagd was, men had<br />
gedaan wat men kon. Dit hoofdstuk uit<br />
de Braziliaanse geschiedenis is bepalend<br />
geweest voor de manier waarop de<br />
Braziliaanse bevolking vandaag naar<br />
de indianen kijkt. Omdat ze niet konden<br />
aarden in ‘de beschaving’ is een groot<br />
deel van de bevolking van mening dat de<br />
inheemsen niets bijdragen aan Brazilië,<br />
ze brengen geen ‘cultuur’.<br />
41<br />
wat is Funai?<br />
In 1967 werd de FUNAI (Fundação<br />
Nacional do Índio) opgericht nadat<br />
de publieke opinie zich mondiaal<br />
begon te interesseren voor het<br />
lot van de inheemse bevolking<br />
na alarmerende berichten over<br />
mishandeling van indianen<br />
(Figueiredo rapport). Bureaucratie,<br />
corruptie, een tekort aan mensen<br />
en middelen, het zijn maar een<br />
paar problemen waarmee de FUNAI<br />
ook vandaag <strong>no</strong>g te kampen heeft.<br />
De organisatie staat grotendeels<br />
machteloos tege<strong>no</strong>ver de<br />
grootschalige vernietiging van de<br />
beschermde gebieden en de effecten<br />
die dat heeft op de indianen.<br />
http://www.funai.gov.br/<br />
Pas in 1987 werd officieel erkend dat<br />
on<strong>no</strong>dig contact en inmenging met de<br />
interne keuken van de indianengroepen<br />
deze bevolkingsgroep meer kwaad dan<br />
goed doet. En in de grondwet van 1988<br />
(zie bijlage 2) ten slotte, werden de<br />
oorspronkelijke rechten van de inheemse
evolking op het land dat ze traditioneel<br />
bewonen eindelijk beschermd. Het<br />
gebied dat voorbehouden wordt voor de<br />
indianen is sindsdien sterk toege<strong>no</strong>men<br />
wat in bepaalde kringen voor wrevel<br />
zorgt. Het lijkt immers oneerlijk dat<br />
zoveel rijk gebied in handen is van<br />
enkelen (die er ‘niets’ mee doen) en er<br />
wordt door sommigen, denk aan de<br />
grilagem, dan ook heel creatief met de<br />
wetten omgesprongen.<br />
Na de aanleg van de Transamazônica<br />
werden grote stukken bos vernietigd<br />
voor grote hydro-elektrische projecten,<br />
grasland voor het houden van runderen<br />
of akkerland voor de aanplanting van<br />
soja. Het gevolg is dat de gebieden die bij<br />
wet voorbehouden zijn aan de inheemse<br />
bevolking zienderogen slinken. Het<br />
lawaai van het rooien van de bomen<br />
en de industrie jaagt allerlei dieren op<br />
zodat die samen met de mensen op<br />
een veel te kleine oppervlakte moeten<br />
overleven. Het bodemwater wordt<br />
niet meer vastgehouden door bomen<br />
omdat die er niet meer zijn, dus zijn<br />
overstromingen jaarlijkse kost. Het<br />
regenwoud is een biotoop die zichzelf<br />
in stand houdt, m.a.w. als er te weinig<br />
bomen zijn, is er te weinig neerslag en<br />
drogen grote stukken woud uit waardoor<br />
het risico op bosbranden weer toeneemt.<br />
Een ander gevolg is een daling van de<br />
waterspiegel waardoor talloze dorpen<br />
worden afgesneden van de buitenwereld<br />
omdat hun (water)wegen letterlijk<br />
opdrogen. Wolken schadelijke pesticiden<br />
afkomstig van de sojaplantages drijven<br />
over het ganse gebied en maken mens,<br />
dier en planten ziek.<br />
De conflicten waarmee het gevecht om<br />
grond in Brazilië gepaard gaat, hebben<br />
altijd op heel wat media-aandacht<br />
kunnen rekenen. De brutaliteit waarmee<br />
deze strijd gevoerd wordt, is dan ook<br />
indrukwekkend. Naar aanleiding<br />
van de nieuwe, versoepelde boswet<br />
die de regering Rousseff in juni 2011<br />
goedkeurde, zijn minstens zes activisten<br />
gedood. Vuurwapens, machetes en<br />
bulldozers maken de dienst uit en een<br />
inefficiënte, corrupte overheid ziet<br />
letterlijk door de bomen het bos niet<br />
meer.<br />
Bijlage 2: grondwet 1988<br />
de belo monte-dam<br />
Bekijk het volgende filmpje:<br />
http://www.youtube.com/<br />
watch?v=9Noj3Jmev4U&NR=1<br />
In 1975 rijpte het plan om een reeks<br />
hydro-elektrische dammen te bouwen<br />
op de bovenloop van de Xingurivier.<br />
Na een hoop herzieningen besliste de<br />
Braziliaanse overheid in 1987 twee<br />
grote dammen te bouwen: één in Belo<br />
Monte en één in Altamira. Deze plannen<br />
stuitten op een ware orkaan van protest,<br />
vooral van de inheemse groepen die in<br />
het gebied wonen. In 1989 organiseren<br />
deze indianengroepen de I Encontro<br />
das Nações Indígenas do Xingu (Eerste<br />
bijeenkomst van de autochtone naties<br />
van de Xingu), ook wel de Altamira<br />
Gathering ge<strong>no</strong>emd.<br />
42<br />
wie was tuíra?<br />
De Kayapó strijdster Tuíra zorgde<br />
in 1989 voor heel wat opschudding<br />
toen ze met haar machete langs<br />
het gezicht streek van José Antônio<br />
Muniz Lopes, een vertegenwoordiger<br />
van de elektriciteitsmaatschappij<br />
Eletrobrás, om het protest kracht bij<br />
te zetten.<br />
> Tuira<br />
Bron: http://blog.witness.org/2011/03/<br />
dams-and-human-rights-using-video-toresist-evictions/
Als gevolg van deze hevige protesten<br />
werden de plannen grondig<br />
aangepast en werd er een hele resem<br />
nieuwe studies op losgelaten. En<br />
in 2007 lanceerde de toenmalige<br />
linkse president Lula da Silva een<br />
grootschalig investeringsprogramma<br />
om de Braziliaanse eco<strong>no</strong>mie een<br />
boost te geven, de Belo Monte-dam was<br />
daarin een van de sleutelelementen.<br />
Ondanks aanpassingen die moesten<br />
vermijden dat beschermd indiaans<br />
gebied onder water werd gezet (want<br />
dat mag niet volgens de wet), kwam<br />
het in 2008 opnieuw tot grootschalige<br />
protesten. De volkeren van de regio<br />
organiseerden een tweede bijeenkomst:<br />
Segundo Encontro dos Povos do Xingu,<br />
opnieuw in Altamira. De toon van de<br />
protesten was uitermate grimmig.<br />
Er werd met machetes gezwaaid en<br />
vooraanstaande leden van de Kayapó<br />
dreigden met oorlog en geweld als<br />
de plannen niet snel opgeborgen<br />
werden. Er is echter geen sprake van<br />
ophouden: in juni 2011 werden de <strong>no</strong>dige<br />
vergunningen afgeleverd en zijn de<br />
voorbereidingswerken op het terrein<br />
begonnen.<br />
> Belo Monte<br />
Bron: http://news.bbc.co.uk/2/hi/8633786.<br />
stm<br />
De gevolgen van de bouw van de dam<br />
zijn aanzienlijk. Zo zijn er honderden<br />
vissoorten die alleen voorkomen in<br />
dat specifieke gebied van de Xingu, de<br />
zogenaamde Volta Grande of Grote<br />
Bocht. Veel van deze soorten lopen<br />
nu het risico uit te sterven omdat het<br />
water afgeleid zal worden naar de<br />
dam en grote stukken Xingu droog<br />
zullen komen te staan. Ongeveer 20 000<br />
mensen, vooral kleine boeren, moeten<br />
dan <strong>no</strong>odgedwongen verhuizen omdat<br />
hun landen onder water zullen lopen.<br />
De indianen mogen bij wet niet van<br />
hun land gezet worden, maar zullen op<br />
andere manieren de gevolgen van de<br />
dam moeten ondergaan. Het verleggen<br />
van droge en overstroomde gebieden en<br />
de impact daarvan op de fauna, flora en<br />
transportmogelijkheden zal hun leven<br />
grondig veranderen. En dan mogen we<br />
niet vergeten dat er voor de bouw van de<br />
dam en zijn reservoirs ettelijke vierkante<br />
kilometers bos gerooid moet worden<br />
waardoor er tonnen CO² in de atmosfeer<br />
terecht zullen komen.<br />
43
de klas aan het werk:<br />
seCundair onderwiJs<br />
Klasdebat: splits de klas in twee of<br />
meerdere groepjes en laat ze elk een<br />
standpunt onderzoeken. Achteraf<br />
worden de argumenten naast elkaar<br />
gelegd.<br />
• belo monte-dam<br />
> Je bent een tegenstander van de bouw<br />
van de dam. Verdedig je standpunt.<br />
> Je bent een voorstander van de bouw<br />
van de dam. Verdedig je standpunt.<br />
Meer informatie vind je alvast hier:<br />
- http://www.internationalrivers.org/en/<br />
<strong>no</strong>de/5236 (Engels)<br />
- http://messagefrompandora.org/<br />
(Engels)<br />
- http://www.eletrobras.com/elb/main.<br />
asp?View=%7B46763BB8-3B05-432F-A206-<br />
C8F93CC3BA90%7D (Portugees)<br />
- Bijlage 3: artikels www.deredactie.be<br />
• de versoepeling van de boswet<br />
> Je bent een tegenstander van de<br />
versoepeling. Verdedig je standpunt.<br />
> Je bent een voorstander van de<br />
versoepeling. Verdedig je standpunt.<br />
Meer informatie vind je alvast hier:<br />
- http://www.dewereldmorgen.be/<br />
blog/annick/2011/05/12/te-strengebraziliaanse-boswet-onder-vuur<br />
- http://www.dewereldmorgen.<br />
be/artikels/2011/05/25/bekendemilieuactivist-neergeschoten-in-brazili<br />
- http://www.wwf.org.br/informacoes/<br />
english/?29263/A-law-that-values-thestanding-forests-sustainable-productionand-biodiversity-is-what-<strong>Brasil</strong>-needs<br />
- http://www.youtube.com/watch?v=rSfn<br />
pWeRh_g&feature=related<br />
- http://<strong>no</strong>s.nl/video/253228-houtkapbedreigt-braziliaanse-indianen.html<br />
lager onderwiJs<br />
Ga thuis eens in de provisiekast<br />
rommelen en kijk of je voedsel kunt<br />
vinden dat uit Zuid-Amerika komt, of<br />
beter <strong>no</strong>g, uit Brazilië. Probeer op de<br />
verpakkingen te vinden waar het voedsel<br />
vandaan komt en duidt die plaats dan<br />
aan op een blinde wereldkaart door een<br />
tekeningetje van het product te maken.<br />
verder lezen:<br />
algemene informatie<br />
Er is heel veel informatie over de<br />
inheemse bevolking van Brazilië<br />
te vinden op het internet maar het<br />
probleem is dat de meeste sites in het<br />
Portugees zijn. Zo ook de site van FUNAI<br />
(Nationale Stichting voor de indiaan):<br />
http://www.funai.gov.br/ Gelukkig is<br />
er http://pib.socioambiental.org/en<br />
een website waar je per indianengroep<br />
informatie kunt opzoeken en bek<strong>no</strong>pte<br />
inlichtingen over de wettelijke richtlijnen<br />
die de overheid uitzet om deze mensen<br />
te beschermen (Engels). Deze organisatie<br />
publiceerde ook de Atlas of Pressures<br />
and Threats to Indige<strong>no</strong>us Lands in<br />
the Brazilian Amazon en die kan je hier<br />
lezen: http://www.socioambiental.org/<br />
banco_imagens/pdfs/<br />
http://www.indianeninbrasil.nl/ (Engels)<br />
http://www.survivalinternational.org/<br />
(Engels)<br />
www.planetattitude.com<br />
(Wayangavereniging, Frans)<br />
http://www.indige<strong>no</strong>uspeoples.nl/<br />
site3/pages/voorlichting/Dossiers/<br />
DossierINdBrazilie.htm<br />
44<br />
http://pib.socioambiental.org/en (Engels)<br />
http://pibmirim.socioambiental.org/en<br />
(Engels, voor kinderen)<br />
http://www.amazon-indians.org/page16.<br />
html (Engels)<br />
http://www.iselinge.nl/Scholenplein/<br />
pabolessen/01022aindianen/index.htm<br />
DONNER, F., 1982, Shabo<strong>no</strong>, Amsterdam.<br />
LAGROU, P., 1994, Het meisje uit de<br />
jungle, Hasselt.<br />
O’HANLON, R., 1988, Tussen Ori<strong>no</strong>co en<br />
Amazone, Amsterdam.<br />
RUFIN, J.-Ch., 2003, Braziliaans rood,<br />
Amsterdam.<br />
VERSWIJVER, G., 1992, Kaiapó, Amazonië.<br />
De kunst van de lichaamsornamentiek,<br />
Gent.<br />
VERSWIJVER, G., 1996, Mekra<strong>no</strong>ti: Living<br />
Among the Painted People of the<br />
Amazon, München/New York.
hoe een bezoek in de leerplannen in te passen?<br />
Voor het secundair onderwijs sluit de<br />
tentoonstelling aan bij de volgende<br />
vakken:<br />
Geschiedenis, esthetica, godsdienst,<br />
aardrijkskunde<br />
VOETen<br />
- empathie: zich kunnen inleven in de<br />
situatie van de inheemse bevolking<br />
van Brazilië<br />
- esthetische bekwaamheid: de<br />
schoonheid en kunde erkennen in de<br />
voorwerpen die door deze volkeren<br />
gemaakt werden<br />
- kritisch denken: beseffen dat er<br />
meerdere kanten aan een verhaal zijn,<br />
bijvoorbeeld kolonisatie, Braziliaanse<br />
ecologisch/eco<strong>no</strong>mische politiek<br />
- mediawijsheid: kranten, TV, radio,<br />
internet kunnen gebruiken om<br />
bijkomende informatie op te zoeken<br />
en op de hoogte te blijven van de<br />
situatie op andere continenten.<br />
Zoeken verschillende bronnen en<br />
standpunten op om te kunnen<br />
vergelijken<br />
- een open en constructieve houding:<br />
een interesse kweken in volkeren<br />
die op het eerste zicht in een totaal<br />
andere politieke/eco<strong>no</strong>mische/sociale<br />
omgeving wonen.<br />
- respect: de eigen beginsituatie<br />
kunnen vergelijken met die van een<br />
ander<br />
- verantwoordelijkheid: effectenbesef<br />
van het eigen denken en handelen.<br />
Al deze punten zijn toepasbaar in<br />
- context 4: omgeving en duurzame<br />
ontwikkeling<br />
> 2. herkennen in duurzaamheidvraagstukken<br />
de verwevenheid<br />
tussen eco<strong>no</strong>mische, sociale en<br />
ecologische aspecten en herkennen<br />
de invloed van techniek en beleid<br />
> 4. zoeken naar duurzame<br />
oplossingen om de lokale en globale<br />
leefomgeving te beïnvloeden en te<br />
verbeteren<br />
> 5. tonen interesse en uiten<br />
hun appreciatie voor de natuur, het<br />
landschap en het cultureel erfgoed<br />
- context 7: de socioculturele<br />
samenleving<br />
> 1. beschrijven de dynamiek in<br />
leef- en omgangsgewoonten, opinies,<br />
waarden en <strong>no</strong>rmen in eigen en<br />
andere sociale en culturele groepen<br />
> 2. gaan constructief om<br />
met verschillen tussen mensen<br />
en levensopvattingen<br />
> 4. trekken lessen uit historische<br />
en actuele voorbeelden<br />
van onverdraagzaamheid, racisme<br />
en xe<strong>no</strong>fobie<br />
> 6. gaan actief om met de cultuur<br />
en de kunst die hen oomringen<br />
> 7. illustreren de wederzijdse<br />
beïnvloeding van kunst,<br />
cultuur en techniek politiek,<br />
eco<strong>no</strong>mie, wetenschappen en<br />
levensbeschouwing<br />
45
46<br />
Dit dossier voor het onderwijs werd samengesteld<br />
naar aanleiding van de europalia-tentoonstelling<br />
‘<strong>Indios</strong> <strong>no</strong> <strong>Brasil</strong>’ in het Jubelparkmuseum van<br />
14.10.2011 tot 19.02.2012<br />
Tekst: Nathalie Halgand, Anne-Françoise Martin,<br />
Christine Willemen<br />
Advies: Brigitte Fossion & Florence Cosme<br />
Vertaling uit het Frans: Christine Willemen<br />
Vertaling uit het Nederlands: Dominique Coupé<br />
Tekstcorrectie Nederlandse versie: Klara<br />
Herremans, Anna Van Waeg<br />
Tekstcorrectie Franse versie: Dominique Coupé<br />
Foto cover: Eddy Fliers<br />
Coördinatie Nederlandse versie: Anna Van Waeg<br />
Coördinatie Franse versie: Anne-Françoise Martin<br />
Vormgeving: Josworld.org<br />
© <strong>KMKG</strong> 2011<br />
Disclaimer: We gebruikten onder andere<br />
afbeeldingen die zich in de publieke ruimte<br />
bevinden, maar als iemand zich benadeeld voelt,<br />
gelieve dan contact op te nemen met de Educatieve<br />
en culturele dienst: 02/741.72.14 of ecd@kmkg.be
iJlage 1 - maniFest<br />
maniFesto antropóFago<br />
(Kannibalenmanifest)<br />
Oswald de Andrade, 1928<br />
Vertaling C. Willemen<br />
Kannibalisme is het enige wat ons<br />
verenigt. Sociaal. Eco<strong>no</strong>misch.<br />
Filosofisch.<br />
De enige wet van de wereld.<br />
De verborgen expressie van alle<br />
individualismen, van alle collectivismen.<br />
Van alle religies.<br />
Van alle vredesverdragen.<br />
Tupi or <strong>no</strong>t tupi that is the question 1 .<br />
Tegen elke catechese. En tegen de<br />
moeder van de Gracchi2 .<br />
Ik ben enkel geïnteresseerd in wat niet<br />
van mij is. De wet van de mens.<br />
De wet van de kannibaal.<br />
We zijn al die verdachte katholieke<br />
echtge<strong>no</strong>ten in toneelstukken moe.<br />
Freud3 beëindigde het enigma van<br />
de vrouw en andere angsten van<br />
gedrukte psychologie.<br />
Wat de waarheid versluierde was<br />
kleding, een ondoordringbare laag<br />
tussen de innerlijke en de uiterlijke<br />
wereld. De reactie tegen geklede<br />
mensen. De Amerikaanse cinema zal<br />
ons hierover informeren.<br />
Kinderen van de zon, moeder van alle<br />
levende wezens. Fel ontmoet en bemind,<br />
met alle hypocrisie van saudade4 , door<br />
immigranten, slaven en toeristen. In het<br />
land van de grote slang5 .<br />
Het was omdat we <strong>no</strong>oit grammaticale<br />
structuren of verzamelingen van<br />
oude planten hadden. En we wisten<br />
niet wat steden, voorsteden, grenzen<br />
of continenten waren. Lui op de<br />
wereldkaart van Brazilië.<br />
Eén deelnemend bewustzijn, één<br />
religieus ritme.<br />
Tegen alle importeurs van ingeblikt<br />
bewustzijn. Voor het tastbare bestaan<br />
van leven. En laat de heer Levy-Bruhl6 maar de prelogische mentaliteit<br />
bestuderen.<br />
We willen de Caraíba Revolutie. Groter<br />
dan de Franse Revolutie. De eenmaking<br />
van alle efficiënte revoluties voor de<br />
vooruitgang van de mens. Zonder ons<br />
zou Europa zelfs zijn schamele verklaring<br />
van de rechten van de mens niet hebben.<br />
De gouden tijd aangekondigd door<br />
Amerika. Een gouden tijd. En alle girls.<br />
Verwantschap. Het contact met Caraíba-<br />
Brazilië. Où Villegaig<strong>no</strong>n print terre7 .<br />
Montaigne8 . De natuurlijke mens.<br />
Rousseau9 . Van de Franse Revolutie<br />
tot de Romantiek, tot de Russische<br />
Revolutie, tot de Surrealistische<br />
Revolutie en de tech<strong>no</strong>logische<br />
barbaarsheid van Keyserling10 .<br />
We gaan voort.<br />
We werden <strong>no</strong>oit gekerstend. We leven<br />
volgens de wet van de slaapwandelaar.<br />
We deden Christus geboren worden in<br />
Bahia. Of in Belém 11 do Pará.<br />
47<br />
Maar we stonden <strong>no</strong>oit de geboorte van<br />
de logica onder ons toe.<br />
Tegen Vader Vieira12 . Hij sloot onze eerste<br />
lening af om een commissie te krijgen.<br />
De ongeletterde koning zei hem: zet dit<br />
op papier, maar zonder teveel praatjes.<br />
De lening werd afgesloten. Braziliaanse<br />
suiker werd weggeschreven. Vieira liet<br />
het geld in Portugal en bracht ons enkel<br />
de praatjes.<br />
De geest weigert geest zonder lichaam<br />
te concipiëren. Antropomorfisme.<br />
De <strong>no</strong>odzaak van een kannibalistisch<br />
vaccin. Om ons evenwicht te bewaren<br />
tegen de religies van de meridiaan.<br />
En externe inquisities.<br />
We kunnen enkel antwoorden aan<br />
de horende wereld.<br />
We hadden de juiste codificatie van<br />
wraak. Wetenschap, de codificatie van<br />
magie. Kannibalisme. De permanente<br />
transformatie van Taboe in totem13 .
Tegen de omkeerbare wereld en<br />
geobjectiveerde ideeën. Waarvan<br />
kadavers gemaakt worden. De<br />
stopzetting van dynamisch denken.<br />
Het individu als slachtoffer van<br />
het systeem. Bron van traditionele<br />
onrechtvaardigheden. Van romantische<br />
onrechtvaardigheden. En de vergeten<br />
innerlijke veroveringen.<br />
Routes. Routes. Routes. Routes. Routes.<br />
Routes. Routes.<br />
Het Caraíba instinct.<br />
Dood en leven van hypothesen. Van<br />
de vergelijking ik, deel van de kosmos<br />
tot het axioma kosmos, deel van het ik.<br />
Levensonderhoud. Kennis. Kannibalisme.<br />
Tegen de plantenelites. In communicatie<br />
met de aarde.<br />
We werden <strong>no</strong>oit gekerstend. We hadden<br />
het carnaval. De Indiaan verkleed als een<br />
senator van het Rijk. In de rol van Pitt14 .<br />
Of figurerend in de opera’s van Alencar15 met veel fatsoenlijke Portugese emoties.<br />
We hebben het communisme al gehad.<br />
We hebben de surrealistische taal al<br />
gehad. De gouden tijd.<br />
Catiti Catiti<br />
Imara Notiá<br />
Notiá Imara<br />
Ipeju 16<br />
De magie en het leven. We hadden<br />
relaties en verdeling van tastbare<br />
goederen, morele goederen, en<br />
koninklijke goederen. En we wisten<br />
hoe mysterie en dood om te zetten<br />
met behulp van enkele grammaticale<br />
vormen.<br />
Ik vroeg een man wat de Wet was. Hij<br />
antwoordde dat het de verzekering<br />
was van de volledige uitoefening van<br />
mogelijkheden. Deze man heette Galli<br />
Mathias17 . Ik at hem op.<br />
Enkel daar waar mysterie is, is geen<br />
determinisme. Maar wat heeft dat met<br />
ons te maken?<br />
Tegen de verhalen van mensen die<br />
in Cabo Finisterra18 beginnen. De<br />
ongedateerde wereld. Niet ondertekend.<br />
Zonder Napoleon. Zonder Caesar.<br />
De bevestiging van de vooruitgang door<br />
middel van catalogi en televisies. Enkel<br />
de toestellen. En de bloedtransfusies.<br />
Tegen antagonistische sublimaties. In<br />
snelle zeilschepen overgebracht.<br />
Tegen de waarheid van het volk der<br />
missionarissen, gedefinieerd door de<br />
wijsheid van de kannibaal, de Visconde<br />
de Cairú 19 : – het is een leugen die telkens<br />
herhaald wordt.<br />
Maar het waren geen kruisvaarders die<br />
hier kwamen. Het waren vluchtelingen<br />
van een cultuur die we aan het opeten<br />
zijn, omdat we sterk zijn en even<br />
wraakzuchtig als Jabuti20 .<br />
Als God het bewustzijn is van het<br />
ongecreëerde universum, dan is<br />
Guaraci21 de moeder van alle levende<br />
wezens. Jaci22 is de moeder van alle<br />
planten.<br />
We hadden geen speculatie.<br />
48<br />
Maar we hadden waarzeggerij. We<br />
hadden politiek die de wetenschap van<br />
de distributie is. En een socio-planetair<br />
systeem.<br />
De migraties. De vlucht van een toestand<br />
van verveling. Tegen stedelijke sclerose.<br />
Tegen de Conservatieven en speculatieve<br />
verveling.<br />
Van William James23 en Voro<strong>no</strong>ff24 .<br />
Transfiguratie van Taboe in totem.<br />
Kannibalisme.<br />
De pater familias en de creatie van<br />
de Fabel van de Ooievaar: een echte<br />
onwetendheid + een gebrek aan<br />
verbeelding + een gevoel van autoriteit<br />
voor nieuwsgierige nakomelingen.<br />
We moeten vertrekken vanuit een<br />
diepgaand atheïsme om het idee van<br />
God te bereiken. Maar de Caraíba<br />
hadden dat niet <strong>no</strong>dig. Omdat zij Guaraci<br />
hadden.<br />
Het gecreëerde object reageert zoals de<br />
Gevallen Engelen. Sindsdien dwaalt Mozes<br />
rond. Wat heeft dat met ons te maken?
Voordat de Portugezen Brazilië<br />
ontdekten, had Brazilië het geluk<br />
ontdekt.<br />
Tegen de Indiaan met de toorts.<br />
De indiaanse zoon van Maria, het<br />
petekind van Catharina de Medici en de<br />
schoonzoon van Dom Antônio de Mariz25 .<br />
Vreugde is het echte bewijs.<br />
In het Pindorama 26 matriarchaat.<br />
Tegen herinnering de bron van<br />
gewoonte. De persoonlijke ervaring<br />
hernieuwd.<br />
We zijn concreet. We houden rekening<br />
met ideeën, we reageren, we verbranden<br />
mensen op openbare pleinen. Laten we<br />
komaf maken met ideeën en andere<br />
soorten van verlamming. Door middel<br />
van routes. Geloven in onze tekens, onze<br />
instrumenten en onze sterren.<br />
Tegen Goethe27 , de moeder van de<br />
Gracchi, en het hof van Dom João VI28 .<br />
Geluk is de vuurproef.<br />
De strijd tussen wat wij de Geschapenen<br />
en de Ongeschapenen zouden kunnen<br />
<strong>no</strong>emen – door de voortdurende<br />
tegenstelling tussen de mens en zijn<br />
Taboe. De dagdagelijkse liefde en<br />
de kapitalistische modus vivendi.<br />
Kannibalisme. Absorptie van de<br />
heilige vijand. Om hem in een totem<br />
te transformeren. Het menselijke<br />
avontuur. Het aardse doel. Echter,<br />
enkel de zuivere elite kon vleselijk<br />
kannibalisme realiseren, dat de hoogste<br />
zin van het leven brengt en al het kwaad<br />
dat Freud identificeerde vermijdt, dat<br />
religieuze kwaad. Het resultaat is geen<br />
sublimatie van het seksuele instinct.<br />
Het is de thermometrische schaal van<br />
het kannibalistische instinct. Is het<br />
aanvankelijk vleselijk, dan wordt het<br />
facultatief en creëert het vriendschap.<br />
Is het genegenheid, wordt het liefde. Is<br />
het speculatief, wordt het wetenschap.<br />
Het wijkt af en verandert. We bereiken<br />
de degradatie. In basaal kannibalisme,<br />
verdichten met onze christelijke zonden<br />
– afgunst, woeker, laster of moord. Een<br />
plaag van de zogenaamde beschaafden<br />
en gekerstenden, is waar we tegen<br />
handelen. Kannibalen.<br />
Tegen Anchieta die de elfduizend<br />
maagden bezingt29 , in het land van<br />
Iracema30 – de patriarch João Ramalho31 de stichter van Sao Paulo.<br />
Onze onafhankelijkheid werd <strong>no</strong>g niet<br />
uitgeroepen. Een typische zin van Dom<br />
João VI – Mijn zoon; zet deze kroon op je<br />
hoofd, voor een of andere avonturier het<br />
doet! Laten we de monarchie verdrijven.<br />
Het is <strong>no</strong>odzakelijk dit Bragança32-elan kwijt te raken, de verordeningen en<br />
snuiftabak van Maria da Fonte33 .<br />
Tegen sociale werkelijkheid, gekleed<br />
en verdrukkend, gedefinieerd door<br />
Freud – in werkelijkheid zijn we zonder<br />
complexen, zonder krankzinnigheid,<br />
zonder prostituees en zonder<br />
gevangenissen in het Pindorama<br />
matriarchaat.<br />
Oswald de Andrade, in Piratininga,<br />
Jaar 374 van het inslikken van bisschop<br />
Sardinha 34<br />
49
1 Naar William Shakespeare’s drama Hamlet uit<br />
1602: “To be or <strong>no</strong>t to be, that is the question” (Act<br />
III, Scene I)<br />
2 De Gracchi leefden in de 2 de eeuw v. Chr. Deze<br />
twee Romeinse politici trokken zich het lot van<br />
de armeren aan en werden daarom gedood. Hun<br />
moeder, Cornelia, wordt herinnerd als een strenge<br />
en deugdzame vrouw die haar leven volledig aan<br />
de opvoeding van haar zonen wijdde. De Andrade<br />
beschrijft haar als de slechte moeder die haar<br />
kinderen grootbrengt volgens ‘de wet’ van de<br />
beschaving.<br />
3 Sigmund Freud (1856-1939) was de grondlegger<br />
van de psychoanalyse<br />
4 Dit woord is typerend voor de Portugese cultuur<br />
en moeilijk te vertalen. De betekenis ervan houdt<br />
ergens het midden tussen <strong>no</strong>stalgie, heimwee en<br />
melancholie.<br />
5 De grote slang waarnaar verwezen wordt is de<br />
cobra grande, ook wel boiúna of mboiaçu, een<br />
machtig mythisch dier dat in de Amazonerivieren<br />
zou leven.<br />
6 Lucien Lévy-Bruhl (1857-1939) was een<br />
Franse antropoloog die onderzoek deed naar<br />
denkprocessen bij primitieve volkeren. Hij<br />
stelde dat de ‘primitieve’ geest totaal anders<br />
gestructureerd is dan de ‘beschaafde’.<br />
7 Hier wordt verwezen naar de Franse koloniale<br />
inspanningen die een kort succes kenden met la<br />
France antarctique in Rio de Janeiro (1555-1567).<br />
8 Michel de Montaigne (1533-1592) was een Franse<br />
filosoof en één van de eersten die het concept<br />
van de ‘<strong>no</strong>bele wilde’ gebruikt. In 1580 schreef<br />
hij een essay getiteld Des Cannibales (Over<br />
Kannibalen). http://www.bribes.org/trismegiste/<br />
es1ch30.htm voor de Franse tekst en http://public.<br />
wsu.edu/~wldciv/world_civ_reader/world_civ_<br />
reader_2/montaigne.html voor de Engelse.<br />
9 Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) was een Franse<br />
filosoof die stelde dat de ‘natuurlijke mens’, of<br />
‘<strong>no</strong>bele wilde’, een voetje voor had op de Westerse<br />
(jaloerse, bezitterige, …) mens.<br />
10 Hermann Graf Keyserling (1880-1946) was<br />
een Duitse filosoof die rotsvast geloofde in<br />
internationale democratische principes tege<strong>no</strong>ver<br />
nationalisme en militarisme.<br />
11 De Andrade gebruikt Belém omdat de naam doet<br />
denken aan Bethlehem, waar Christus geboren is.<br />
12 António Vieira (1608-1697) was een Portugese<br />
jezuïet en diplomaat die bekend stond als een<br />
groot spreker.<br />
13 ‘Totem en Tabu. Gelijkenissen tussen het mentale<br />
leven van wilden en neuroten’ is een sleutelwerk<br />
van Sigmund Freud uit 1930. Totem staat voor hem<br />
voor het ‘primitieve’ en taboe voor het ‘beschaafde’<br />
en ‘paternalistische’. De Andrade wil net weg van<br />
de opgelegde beschaving en de ‘vaders’.<br />
14 William Pitt (1759-1806) was een Brits staatsman<br />
die mee de Engelse koloniale politiek uitdacht.<br />
15 Het boek O Guaraní van José de Alencar (1829-<br />
1877) uit 1857 werd verwerkt tot een opera. Het stuk<br />
opende in 1870 in de Scala van Milaan.<br />
16 Nieuwe maan, o nieuwe maan, blaas iedere<br />
mens herinneringen aan mij in. Uit O Selvagem<br />
(De wilden) van José Vieira Cauto de Magalhães<br />
(1837-1898)<br />
17 Afgeleid van galimatias wat in het Frans zoveel<br />
betekent als wartaal of <strong>no</strong>nsens.<br />
18 De Kaap Finisterra ligt in het N-W van Spanje.<br />
De naam is afgeleid van het Latijn finis terrae wat<br />
zoveel betekent als het einde van de wereld.<br />
19 José de Silva Lisboa (1756-1835) overtuigde koning<br />
Dom João VI de Braziliaanse havens open te zetten<br />
voor alle naties die Portugal goed gezind waren.<br />
20 Jabuti is de mythologische landschildpad van het<br />
Noorden, volgens de indianen. Hij is de bedrieger.<br />
21 Guaraci is de zonnegod in de Guaraní-mythologie<br />
en creëerde alle levende wezens.<br />
22 Jaci is de maangod in de Guaraní-mythologie en<br />
creëerde alle planten.<br />
23 William James (1842-1910) was een Amerikaanse<br />
psycholoog en filosoof die schreef over vrije wil en<br />
het menselijke instinct.<br />
24 Serge Voro<strong>no</strong>ff (1866-1910) was een Franse<br />
bioloog die onderzoek deed naar veroudering van<br />
de mens en hoe die te vertragen.<br />
25 Dom Antônio de Mariz is het hoofdpersonage uit<br />
de roman O Guaraní van José de Alencar uit 1857.<br />
26 Pindorama betekent land van palmbomen<br />
in het Tupi. Het is de naam die dit volk aan de<br />
Braziliaanse gebieden gaf vóór de kolonialisatie.<br />
27 Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) was een<br />
Duitse romantische schrijver. Zijn bekendste werk<br />
is Die Leiden des junge Werthers uit 1774.<br />
28 Dom João VI (1776-1826) was koning van<br />
Portugal. In 1807 moest de Koninklijke familie naar<br />
Brazilië vluchten na de Napoleontische invasie<br />
van Portugal. Zijn zoon Peter riep in 1822 de<br />
Braziliaanse onafhankelijkheid uit.<br />
29 Juan de Anchieta (1462-1523) was een Spaanse<br />
componist en zanger. De elfduizend maagden<br />
waarvan sprake is een reliek waarover de Anchieta<br />
een lang gedicht schreef.<br />
30 Iracema is het hoofdpersonage uit de<br />
gelijknamige roman van José de Alencar uit 1865.<br />
31 João Ramalho was één van de eerste Portugese<br />
kolonisatoren. Hij huwde een Tamoia-Indiaanse<br />
en organiseerde het indiaanse verzet tegen de<br />
missionarissen.<br />
32 De Portugese koningen in de periode<br />
van de onafhankelijkheid waren van de<br />
Bragança-dynastie.<br />
33 Maria da Fonte was een conservatieve, Portugees<br />
gezinde vrouw.<br />
34 De Andrade telt hier terug naar het jaar 1554, het<br />
jaar dat bisschop Pero Sardinha werd opgegeten<br />
door een groep Tupi.<br />
50
iJlage 2 - grondwet<br />
braziliaanse grondwet van 05 oktober<br />
1988 – hoofdstuk viii, artikel 231<br />
De sociale organisatie, gewoonten,<br />
talen, geloof en tradities van de Indianen<br />
evenals de rechten op de gebieden die<br />
ze traditioneel bezetten, zullen erkend<br />
worden. Het is de plicht van de Unie ze<br />
af te bakenen, te beschermen en respect<br />
voor al hun eigendommen te verzekeren.<br />
§ 1 De gebieden die van oudsher<br />
bewoond werden door de Indianen<br />
zijn die waarop ze permanent<br />
wonen, die ze gebruiken voor hun<br />
productieactiviteiten, die onmisbaar<br />
zijn voor het behoud van de natuurlijke<br />
hulpbronnen die <strong>no</strong>dig zijn voor hun<br />
welzijn en voor hun fysieke en culturele<br />
cultuur, volgens hun gebruiken,<br />
gewoonten en tradities.<br />
§ 2 De gebieden die van oudsher<br />
bewoond werden door de Indianen<br />
zijn hun blijvend bezit, en men zal het<br />
exclusieve vruchtgebruik hebben van de<br />
bodemrijkdommen, rivieren en meren in<br />
die gebieden.<br />
§ 3 Het gebruik van water hulpbronnen,<br />
waaronder energetisch potentieel,<br />
mag enkel geëxploiteerd wordeb en<br />
minerale rijkdommen op de Indiaanse<br />
gronden kunnen alleen onderzocht en<br />
ontgonnen worden met toestemming<br />
van het Nationaal Congres, na het horen<br />
van de getroffen gemeenschappen en de<br />
deelname aan de resultaten van zulke<br />
ontginning zal verzekerd worden zoals<br />
bij wet werd vastgelegd.<br />
§ 4 De gebieden bedoeld in dit artikel zijn<br />
onvervreemdbaar en de rechten daarop<br />
zijn niet onderworpen aan beperkingen.<br />
§ 5 Het is verboden om Indiaanse<br />
groepen van hun gebieden te<br />
verwijderen. Behalve ad referendum van<br />
het Nationaal Congres in geval van een<br />
ramp of een epidemie die hun populatie<br />
in gevaar brengt, of in het belang van<br />
de soevereiniteit van het land, na<br />
goedkeuring door het Nationaal Congres<br />
met die garantie dat men onmiddellijk<br />
kan terugkeren zodra het gevaar<br />
geweken is.<br />
§ 6 Handelingen met het oog op<br />
bezetting, bestuur en bezit van de<br />
gebieden bedoeld in dit artikel of<br />
de exploitatie van de natuurlijke<br />
bodemrijkdommen, rivieren en meren<br />
die daarin liggen, zijn nietig en hebben<br />
geen legale gevolgen, behalve als het<br />
algemeen belang van de Unie in het<br />
gedrang komt, zoals voorzien in een<br />
bijkomende wet. Zulke nietigheid zal<br />
niet het recht op vergoeding voorzien of<br />
het aanklagen van de Unie, behalve in<br />
wat betreft verbeteringen komende van<br />
bezetting ter goeder trouw, op de manier<br />
die voorgeschreven wordt door de wet.<br />
51
iJlage 3<br />
brazilië plant nieuwe grote<br />
waterkrachtcentrale<br />
di 02/02/2010 - 17:31 de braziliaanse<br />
regering heeft een milieuvergunning<br />
verleend voor de bouw van een<br />
controversiële waterkrachtcentrale in het<br />
amazonegebied. volgens de milieubeweging<br />
is de belo monte-dam een bedreiging voor<br />
grote delen van het regenwoud en voor<br />
enkele inheemse indianenstammen.<br />
Tegen de mogelijke bouw van de Belo<br />
Monte-dam op de Xingu-rivier, een zijrivier<br />
van de Amazone in de <strong>no</strong>ordelijke deelstaat<br />
Para, wordt al jarenlang geprotesteerd. De<br />
aanvankelijke bouwplannen werden in de<br />
jaren 90 afgevoerd na een golf van protest in<br />
binnen- en buitenland.<br />
Volgens de Braziliaanse regering zijn de<br />
plannen nu zo aangepast dat de indiaanse<br />
stammen in de regio niet worden bedreigd.<br />
Volgens minister van Milieu Carlos Minc<br />
(foto) zullen de bouwheren van de dam<br />
moeten voldoen aan erg strikte voorwaarden<br />
op het vlak van milieubescherming.<br />
Maar volgens de milieubeweging zal de loop<br />
van de Xingu door de nieuwe dam worden<br />
veranderd, met catastrofale gevolgen voor<br />
het Amazonewoud en voor het visbestand<br />
in de rivier. 500 vierkante kilometer land<br />
zou onder water komen te staan, wat dan<br />
weer gevolgen zou hebben voor ruim 40.000<br />
mensen. Het protest tegen de mogelijk bouw<br />
van de dam blijft dan ook aanhouden.<br />
De Belo Monte-dam moet de op twee na<br />
grootste waterkrachtcentrale ter wereld<br />
worden, na de Driekloven-dam in China en<br />
de Itaipu-dam op de grens tussen Brazilië en<br />
Paraguay. Het is de bedoeling dat de nieuwe<br />
centrale elektriciteit zal leveren aan 23<br />
miljoen Braziliaanse gezinnen.<br />
De Braziliaanse eco<strong>no</strong>mie heeft weinig of<br />
niet te lijden gehad van de wereldwijde crisis<br />
en blijft groeien.<br />
Mede daardoor heeft het land een groeiende<br />
behoefte aan energie.<br />
http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/<br />
buitenland/1.708382<br />
brazilië gaat toch belo monte-dam bouwen<br />
vr 27/08/2010 - 11:24 brazilië heeft het<br />
licht op groen gezet voor de bouw van<br />
de omstreden belo monte-dam en een<br />
krachtcentrale op de Xingu-rivier in het<br />
braziliaanse amazonegebied. de dam zou<br />
de op twee na grootste dam ter wereld<br />
worden.<br />
Het was de Braziliaanse president Luis Inacio<br />
Lula da Silva zelf die zijn handtekening heeft<br />
gezet onder een contract met het bedrijf<br />
Norte Energia voor de bouw van de Belo<br />
Monte-dam. Op volle capaciteit zou de dam<br />
energie kunnen leveren voor zo’n 26 miljoen<br />
mensen, dat is de bevolking van de stad Sao<br />
Paulo.<br />
Tegen de bouw van de Belo Monte-dam op<br />
de Xingu-rivier, een zijrivier van de Amazone<br />
in de <strong>no</strong>ordelijke deelstaat Para, wordt<br />
al jaren geprotesteerd. De aanvankelijke<br />
bouwplannen werden in de jaren 90<br />
afgevoerd na een golf van protest in binnenen<br />
buitenland.<br />
Volgens de milieubeweging is de Belo<br />
Monte-dam een bedreiging voor grote<br />
52<br />
delen van het regenwoud en voor enkele<br />
inheemse indianenstammen. Zo’n 500 km²<br />
land zou onder water komen te staan.<br />
Daardoor moeten minstens 50.000 indiaanse<br />
inboorlingen gedwongen verhuizen.<br />
Verschillende beroemdheden hebben<br />
zich aangesloten bij het protest tegen de<br />
dam, zoals filmregisseur James Cameron<br />
(“Avatar”) en actrice Sigourney Weaver. In<br />
april brachten beiden <strong>no</strong>g een bezoek aan de<br />
streek (foto links).<br />
In februari van dit jaar had de Braziliaanse<br />
regering al een milieuvergunning<br />
gegeven voor de bouw van de dam.<br />
Milieuverenigingen over de hele wereld<br />
probeerden met man en macht als<strong>no</strong>g te<br />
voorkomen dat de dam er effectief zou<br />
komen, maar tevergeefs. De regering zegt<br />
dat de argumenten over het milieu en de<br />
verhuis van de inboorlingen niet opwegen<br />
tegen de tewerkstelling en de ontwikkeling<br />
van het gebied.<br />
http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/<br />
buitenland/1.852033