LESMAP Indios no Brasil - KMKG

indios no brasil
14.10.2011 - 19.02.2012
lesmap
Jubelparkmuseum - brussel - www.kmkg.be
www.europalia.eu

korte inhoud
inleiding 3
1. even voorstellen: brazilië 4
2. de ontdekking van brazilië 6
2.1 De eerste Portugese zeevaarders 6
De klas aan het werk 7
2.2 Franc e antarctique, de eerste Franse kolonie 8
De klas aan het werk 9
3. brazilië in de wereld, de wereld in brazilië 10
3.1 Indianen in het westerse denken. Onbekend is onbemind? 10
De eerste getuigenissen: Pêro Vaz de Caminha en Hans Staden 10
De nobele wilde. Jean-Jacques Rousseau versus Charles Darwin 11-12
1822: Onafhankelijkheid 13
Modern onderzoek. Antropologie 14
Tot slot 14
De klas aan het werk 15
3.2 Métissage en de Braziliaanse identiteit 16
Bandeirantes en Afrikanen. Alle kleuren van de regenboog 16
‘Brazilianisering’ 17
En de indianen? 17
De klas aan het werk (Manifesto Antropófago) 18-19
Verder lezen 20
4. de indianen en het woud 21
4.1 Sociale organisatie 22
4.2 Het dorp 23-24
De klas aan het werk 25
4.3 Levensonderhoud: de landbouw, de jacht, de visvangst, het verzamelen 25-27
De klas aan het werk 28
4.4 De versierde mens: lichaamsbeschildering, lichaamsversiering, verenkunst 28-31
De klas aan het werk 32
4.5 De spirituele wereld 32-34
De klas aan het werk 34
Verklarende woordenlijst 36
5. en nu? 37
5.1 Kunst: indiaans of Braziliaans? 37-38
De klas aan het werk 39
5.2 Ecologie en economie: welkom in het Wilde Westen! 40
Ontbossing, bevolking, de Belo Monte-dam 40-43
De klas aan het werk 44
Verder lezen 44
hoe een bezoek in de leerplannen in te passen? 45
bijlagen 47-52
2

inleiding
In deze lesmap stellen we een aantal
teksten en documenten voor die je
zullen helpen bij het voorbereiden van
een bezoek aan de europalia.brasiltentoonstelling
‘Indios no Brasil’ die
van 14 oktober 2011 tot 19 februari 2012
plaatsvindt in het Jubelparkmuseum.
Aanvullend vind je oefeningen en
lesideeën om na het bezoek in de klas
verder uit te werken.
Op de tentoonstelling kun je zo’n 300
recente stukken zien die gemaakt
werden door verschillende volkeren uit
het Amazonegebied. Het merendeel werd
geselecteerd uit de collecties van de
grote antropologische musea van Rio de
Janeiro, Belém, Brasília en Sao Paulo in
Brazilië. Zelfs nu Brazilië als opkomende
economische grootmacht regelmatig
in de belangstelling staat, niet in het
minst naar aanleiding van ecologische
vraagstukken, heersen er in Europa nog
heel wat vooroordelen over de kunst en
cultuur van de inheemse bevolking van
het land. De tentoonstelling nodigt dan
ook uit om de westerse bril even af te
zetten en de veelheid aan Braziliaanse
indianen te ontdekken.
Het grote aantal stukken toont aan hoe
de indianen een identiteit opbouwen.
De Kayapó zeggen immers dat je bij de
geboorte nog geen indiaan bent, maar
er gaandeweg één wordt. Wapens,
werktuigen, manden en aardewerk geven
een helder beeld van het dagelijkse leven
in de dorpen en illustreren onder andere
hoe mannen en vrouwen de taken
onderling verdelen. De tentoonstelling
legt ook uit hoe de mens zich tot zijn
omgeving verhoudt, niet alleen tot de
natuur en de dierenwereld, maar ook
tot andere inheemse groepen. Maskers,
verentooien en muziekinstrumenten
zijn stille getuigen van de ceremonies
die de sociale banden aanhalen en de
geestenwereld te vriend houden.
In de lesmap zetten we de stukken van
de tentoonstelling in hun geografische,
historische en etnografische context.
Maar we willen vooral de hedendaagse
Amazone-indianen op de voorgrond
plaatsen: een waaier aan volkeren
die zich constant aan de wereld en de
moderniteit aanpassen en binnen dat
kader hun creativiteit de vrije loop laten.
Zo verdedigen ze hun cultuur en tonen
de wereld met welke moeilijkheden ze
vandaag te kampen hebben.
In deze lesmap tref je een aantal foto’s
aan van stukken uit de verzameling
Amerika van het Jubelparkmuseum,
onder meer van een van onze
meesterwerken: de verenmantel van de
Tupinamba. Een van de zalen Amerika
is volledig gewijd aan de Amazoneindianen.
Een bezoek aan dit zaaltje mag
zeker niet ontbreken!
3

1. even voorstellen: brazilië
staatsvorm
- Federale Republiek: República
Federativa do Brasil
- Officiële taal: Portugees
- Hoofdstad: Brasília
- Vlag
- Motto: Ordem e progresso
(Orde en vooruitgang)
- Munteenheid: Real (BRL of R$)
(ca 2,3 real is 1 euro)
- Huidige president: Dilma Rousseff
geografie
- Brazilië ligt in Zuid-Amerika en is
het vijfde grootste land ter wereld (na
Rusland, Canada, VS, China).
- Oppervlakte: 8,5 miljoen km²
(8.514.877 km²) waarvan12%
terra indígena, gebieden die enkel de
inheemse bevolking mag bewonen en
ontginnen (ca 1 miljoen km²). Brazilië is
zo’n 280 keer zo groot als België.
- Het Amazonewoud is het grootste
regenwoud ter wereld met
een oppervlakte van ca 7 miljoen
km². Het ligt voor 60% op Braziliaans
grondgebied.
- De Amazonerivier (río Amazonas) is de
langste rivier ter wereld: ca 6530 km.
- Buurlanden: Frans-Guyana, Suriname,
Guyana, Venezuela, Colombia, Peru,
Bolivia, Paraguay, Argentinië, Uruguay.
demografie
- Het land telt ongeveer 190 miljoen
inwoners (190 732 694 volgens
de volkstelling van 2010) waarvan 0,4 %
indianen (+/- 750 000). Het is
onduidelijk hoeveel personen de
geïsoleerde volkeren tellen,
waarschijnlijk enkele honderden.
- Met 54% van de bevolking vormen
de blanken de meerderheid, dan
volgen de mestiezen (mestiços -
een verzamelnaam voor mensen van
gemengde afkomst), samen goed
voor 39%. De zwarte bevolkingsgroep
maakt 6% van het totaal uit.
Sinds het einde van de 19de eeuw
stroomden ook grote groepen
Italianen, Duitsers, Japanners, Polen
en mensen uit het Midden-Oosten in
Brazilië toe. Samen vormen ze 1% van
de totale bevolking.
- Mensen van Europees-Afrikaanse
afkomst noemt men brancos,
pardos, mulatos of murenos;
mensen van indiaans-Europese
afkomst mamelucos of caboclos;
mensen van indiaans-Afrikaanse
afkomst cafuzos.
- De grootste groepen indianen zijn
de Tikuna (ongeveer 20 000),
de Yanomami (ongeveer 11 000) en
de Guaraní (ongeveer 30 000).
- 60% van de Braziliaanse indianen
woont in het Amazonewoud.
- De levensverwachting van Braziliaanse
mannen is 69,1 jaar, van vrouwen 76,7
jaar. In België is dat respectievelijk 76,3
en 82,8 jaar.
- Scholingsgraad: 86% is geletterd
tegenover om en bij de 99,5% in België.
4
meer?
https://www.cia.gov/library/
publications/the-world-factbook/
geos/br.html
http://unstats.un.org/unsd/
demographic/
http://www.ibge.gov.br/english/
http://www.brazil.org.uk/resources/
documents/bs-primary03.pdf

Fauna en flora: amazone
- Ongelofelijke diversiteit: 1600 soorten
vogels en 40 000 soorten insecten
op 1 hectare bos, 3000 soorten vis
en 300 boomsoorten per hectare in
het Amazonewoud. Ter vergelijking:
in Europa vind je gemiddeld 15
boomsoorten per hectare.
- Belang voor de farma-industrie: de
westerse landen importeren elk jaar
tienduizenden ton planten om te
verwerken in medicijnen. Meer dan
een kwart van alle geneesmiddelen
die in de Verenigde Staten worden
voorgeschreven, zijn afgeleid van
planten uit de tropische wouden.
1400 planten uit het Amazonewoud
bevatten stoffen die verwerkt worden in
geneesmiddelen tegen kanker.
Er is een enorm potentieel aanwezig in
het Amazonewoud en de hoop leeft dat
er nog nieuwe plantensoorten ontdekt
zullen worden die ziekten kunnen
aanpakken die vooralsnog ongeneselijk
zijn.
- Ontbossing: elk jaar verdwijnt zo’n
52.000 km² bos, veelal kleinere percelen
van kleine boeren die toegevoegd
worden aan de percelen van de
grootgrondbezitters. De grote stukken
grond worden gebruikt voor het kweken
van runderen waarbij men de ranchingtechniek
toepast: de runderen grazen op
enorme lappen grond. Braziliaans rund
wordt vooral naar Europa uitgevoerd.
Daarnaast heeft men veel grond nodig
voor de sojateelt, een monocultuur
die de vruchtbare grond snel uitput en
waarbij de pesticiden en meststoffen
die men gebruikt het grondwater en de
aarde vervuilen.
De gekapte bomen worden gebruikt
als brandstof voor verwarming,
voor de productie van houtskool, als
bouwmateriaal en als grondstof in de
papierindustrie. Exotisch hout is ook zeer
gegeerd in het Westen als luxeartikel.
Ontbossing draagt in grote mate bij tot
het broeikaseffect: een bos is als een
omgekeerde long die koolstofdioxide
(CO²) opneemt en zuurstof uitstoot.
Hoe minder bomen en planten er zijn
om de CO² op te nemen, hoe meer er in
de atmosfeer blijft hangen. Bovendien
worden er zware rooimachines
gebruikt. Zo is de ontbossing van het
Amazonewoud verantwoordelijk voor
75 % van de koolstofemissie. Aan dit
tempo zal er binnen dit en 20 jaar 80 à
120 miljard ton CO² vrijgekomen zijn.
Het gevolg hiervan is dat de gemiddelde
temperatuur in de hele wereld zal stijgen
en dat veroorzaakt op zich weer een hele
reeks problemen zoals de stijging van
de zeespiegel. De Braziliaanse overheid
erkent het probleem en probeert via
wetten de ontbossing beter te reguleren.
- Goudkoorts: sinds 1970 zijn er
goudzoekers aan de slag in Amazonië,
onder andere in het gebied van de
Yanomami. Westerlingen drongen hun
gebieden binnen, vernietigden hun
dorpen en brachten vreemde ziekten
mee, waardoor op 7 jaar tijd 20%
van de Yanomami werd uitgeroeid.
Met hogedrukstralen vernietigt men
rivierbeddingen om aan het kostbare
goudpoeder te geraken. Om het goud
uiteindelijk uit de riviermodder te
filteren wordt kwik gebruikt, ook al is
dat bij wet verboden. Kwik is heel giftig
voor mensen, dieren en planten.
> Bron: http://www.brazil.org.uk/resources/
documents/bs-secondary01.pdf
meer?
http://www.brazilianbeef.org.br/
5
http://www.greenpeace.org/raw/
content/international/press/reports/
eating-up-the-amazon.pdf
http://www.seniorennet.be/Dossier/
Natuurbehoud/amazonegebied_
ontbossing.php
http://www.wardgreve.nl/pages/
natuurbehoud/amazone.htm
http://www.iselinge.nl/Scholenplein/
pabolessen/01022aindianen/index.htm
Hieronder zie je de kaart van Europa die
over die van Brazilië is gelegd. Kan je
België vinden?

2. de ontdekking van brazilië
2.1 de eerste portugese zeevaarders
Na het succes van de expeditie van
Vasco da Gama naar Indië (1497-1499)
beslist Emanuel I van Portugal (1495-
1521) een nieuwe vloot in te leggen
naar het Oosten, één die nóg groter en
sterker is om zoveel mogelijk specerijen
van de Aziatische markt te kunnen
meebrengen. De nieuwe zeevloot wordt
onder het commando van Pedro Alvares
Cabral geplaatst, een edelman van in de
dertig, en bestaat uit dertien schepen
bemand door zo’n duizendtweehonderd
zielen waaronder ook een kleine groep
franciscanen. Dit maakte hem tot een
van de meest indrukwekkende vloten
van zijn tijd. Onder de kapiteins vinden
we twee doorwinterde zeemannen:
Bartolomeu Dias, die de eerste was om
in 1488 Kaap de Goede Hoop te ronden
(het puntje van Zuid-Afrika), en Nicolau
Coelho, die deelgenomen had aan de reis
van Vasco da Gama.
De armada vertrekt van de rivier de
Taag op 9 maart 1500 en vaart langs de
Canarische en Kaapverdische eilanden
waar men al een van de schepen
kwijtspeelt. Vervolgens zet de vloot koers
richting zuidoosten met als doel het
ronden van Kaap de Goede Hoop, maar
op 22 april 1500 zien de opvarenden
een land dat Cabral het ‘Land van het
Ware Kruis’ zal dopen. Hiermee is de
ontdekking van Brazilië een feit!
De volgende dag zet Nicolau Coelho
een sloep uit op zoek naar een betere
ankerplaats. Die vindt hij iets ten
noorden van Porto Seguro: de Baia
Cabraia, of Baai van Cabraia, vlakbij Rio
Mutati in het zuiden van de staat Bahia.
Ondertussen keert een van de schepen
terug naar Lissabon om het nieuws van
de ontdekking te melden. Aan boord
bevindt zich ook de brief die geschreven
werd door de schrijver van de vloot, Pêro
Vaz de Caminha.
Na een tiental dagen kiest de vloot
opnieuw het ruime sop richting Indië
waar hij in augustus 1500 aanmeert.
wie was pêro vaz de Caminha?
Pêro Vaz de Caminha is de kroniekschrijver
van Cabrals expeditie.
Op 19 mei 1500 stelt hij een lange brief
op die bestemd is voor de koning van
Portugal, Emanuel I. Hierin beschrijft
hij de ontdekking van het ‘Land van
het Ware Kruis’ en zijn bewoners.
De brief werd in de 19de eeuw teruggevonden
en is erg belangrijk. Hij
beschrijft immers tot in de details
de ontmoeting met de inheemse
bevolking en de eerste mis die op de
Braziliaanse kust werd gevierd.
Na de tocht van Cabral verkent een
kleine Portugese vloot onder leiding van
de Florentijn Amerigo Vespucci van mei
1501 tot september 1502 een stuk van de
Braziliaanse kust. Vespucci begrijpt al
gauw dat Brazilië geen eiland is, maar
een continent. De volgende drie jaar
verkennen Portugese handelaars de
kust verder en zetten er een bloeiende
houthandel op. Een van de belangrijkste
exportproducten is brazielhout (paubrasil)
dat een rode kleurstof oplevert
die sterk gewaardeerd wordt in de
6
Europese textielnijverheid, een industrie
in volle ontwikkeling. De handelaars
geven de indianen bijlen om de stammen
om te hakken en verzamelen het hout in
handelsposten (feitoria) in afwachting
van de schepen die de kostbare waren
naar Europa brengen.
Pas in 1530 beslissen de Portugezen om
permanente vestigingen op te zetten
in de nieuwe kolonie. De eerste is die
van Sao Vicente in 1532 waar adellijke
families zich installeren. Ze brengen
slaven mee die de suikermolens moeten
doen draaien. Door de intensieve
suikerrietteelt groeit het land in
enkele decennia tijd uit tot een heus
suikerimperium.
In 1549 benoemt koning Johan III van
Portugal Tomé de Sousa tot gouverneurgeneraal.
Zijn voornaamste taak is het
stichten van een hoofdstad voorzien
van een haven en beschermd door een
vesting. Als locatie voor de nieuwe
stad kiest hij de Allerheiligenbaai en
sticht er Salvador de Bahia. De nieuwe
gouverneur brengt meer dan duizend
mensen mee, onder meer talrijke

ambtenaren die de basis zullen leggen
voor de administratie, maar ook veel
vaklieden gespecialiseerd in de bouw.
Vele van de eerste kolonisten zijn
bannelingen of veroordeelde criminelen.
Bij de eersten die aankomen in de baai
zijn er ook jezuïeten. Deze geestelijken
zullen een essentiële rol spelen in de
verdere kolonisatie van het land. Ze
kerstenen, onderwijzen en beschermen de
indianen. Ze begrijpen al snel dat Brazilië
bevolkt wordt door verschillende etnische
groepen die elk een eigen taal spreken. Ze
stellen zich tot taak deze te bestuderen
en zijn de eersten die de Tupi-Guarani
talen in kaart trachten te brengen.
> Een stereotype voorstelling van een indiaan
fragment van een arrenslede uit het einde
van de 18de eeuw. KMKG TR 89.
de klas aan het werk:
seCundair onderwiJs
In 1500 schreef Pêro Vaz de Caminha:
‘[…] Ze leken me mensen van een
dusdanige onschuld dat ze, als wij hen
en zij ons zouden kunnen begrijpen,
al gauw christenen zouden worden,
aangezien ze geen geloof hebben en er
ook geen schijnen te kennen. Daaruit
volgt dat ik er niet aan twijfel dat ze,
zoals Uwe Hoogheid wil, christenen
zullen worden en ons heilige geloof
zullen omarmen als de ballingen die hier
moeten blijven hun taal leren en hen
begrijpen. Dat het God moge believen
hen die kennis te brengen, want het is
duidelijk dat deze mensen oprecht goed
en eenvoudig zijn en iedere stempel die
we hen willen opleggen zal snel in hen
worden gedrukt. Dat de Heer hen mooie
lichamen en mooie gezichten zoals aan
volmaakte mensen gaf en dat hij ons tot
hier heeft geleid is, geloof ik, niet zonder
reden. Daarom kan Uwe Hoogheid,
die een brandend verlangen heeft het
heilige katholieke geloof te verspreiden,
zich om hun verlossing bekommeren en
als het God belieft zal dat zonder al te
veel moeite gaan.
Ze bewerken de grond niet en houden
geen vee. Er is hier geen rund, koe,
schaap, geit, kip of enig ander dier
dat het gewend is in de buurt van de
mensen te leven. Ze eten uitsluitend
yamswortels die hier overvloedig
groeien en de granen en vruchten
die de aarde en de bomen vanzelf
voortbrengen. Desondanks zijn ze zo
volmaakt, sterker en steviger dan wij,
met alle tarwe en groenten die wij eten
[…]’
Uit de brief die Pêro Vaz de Caminha schreef aan
Emanuel I van Portugal, in J. Penjon en A.-M. Quint,
1992, Lisbonne hors les murs 1415-1580. L’invention
du monde par les navigateurs portugais, Paris,
p.188 (vertaling C. Willemen).
- Welke doelen streefden de Portugezen
na volgens de tekst?
- Herschrijf de brief in je eigen woorden
- Je bent etnoloog en ontdekte net
een geïsoleerde groep indianen in
het Amazonewoud. Je schrijft een
brief naar de universiteit (of het
museum) waar je werkt om je
7
ontdekking te beschrijven. Zoek
inspiratie in de voorwerpen en teksten
in de tentoonstelling Indios no Brasil.
- Bedenk een antwoord op de volgende
vraag: is het vandaag nog mogelijk
etnieën te vinden die nooit contact
gehad hebben met de hedendaagse
Westerse beschaving?
Je kunt alvast hier een kijkje nemen:
http://www.indigenouspeoples.nl/
site3/pages/voorlichting/Dossiers/
DossierINdBrazilie.htm
http://www.uncontactedtribes.org/
fotosbrazilie
http://www.osriosprofundos.org/

2.2. France antarctique, de eerste
Franse kolonie
Ook de Franse zeevaarders werden
aangetrokken door de rijkdommen
van Brazilië. Ze dreven er handel en
werden tamelijk goed ontvangen door
de inheemse bevolking. In de 16de eeuw
was de stad Rouen een van de centra
die handel voerden met Amerika,
meer bepaald in het befaamde rode
brazielhout, dat als kleurstof gebruikt
werd bij het maken van wandtapijten.
In 1550 gaat de blijde intrede van
Hendrik II van Frankrijk in Rouen
gepaard met allerlei festiviteiten:
een groep Tupinamba en als indiaan
verkleedde Fransen wordt geïnstalleerd
op het eiland Lacroix, een eiland in het
midden van de Seine.
Op 14 augustus 1555 vertrekt vanuit de
Franse havenstad Dieppe een expeditie
onder leiding van Nicolas Villegagnon
met als doel het oprichten van een
Franse kolonie. De Fransen beslissen
om zich te vestigen op Fort Coligny, een
eiland genoemd naar de geldschieter
van de expeditie: admiraal de Coligny.
Dit eiland ligt aan de ingang van de
baai van Rio de Janeiro in een deel van
Brazilië dat de Portugezen nog niet bezet
hadden. De Franse handelaars ruilen
met de Tupinikin brazielhout tegen
metalen werktuigen, hemden of glazen
parels.
De kapelaan die vanuit Europa met
Villegagnon was meegereisd heet
André Thévet. Deze geestelijke moet
na een schamele tien weken ter
plaatse alweer naar huis omdat hij ziek
geworden was. Twee jaar later, in 1557,
publiceert hij Singularités de la France
antarctique (Bijzonderheden van France
antarctique). Het werk, een van de eerste
in het genre, draagt bij tot een betere
kennis van de fauna en flora van het land
en van de gewoonten van de Tupinamba.
De verwonderde Europeanen ontdekken
maniok, ananas, de toekan en
cashewnoten dankzij de eenenveertig
houtsneden die het succes van het boek
garanderen. Doordat er verdeeldheid
ontstaat tussen de kolonisten zal France
antarctique slechts vijf jaar bestaan.
De reden voor de onenigheid zijn de
godsdienstoorlogen die ondertussen
in alle hevigheid woeden in Europa.
Villegagnon was oorspronkelijk
lutheraan, maar bij zijn bekering tot
het calvinisme wilde hij zijn nieuwe
godsdienst aan de gemeenschap van
Fort Coligny opleggen. Er ontstaat een
opstand en in de verwarring wordt
de kolonie in 1560 ingenomen door
de Portugezen. Hiermee wordt er de
facto een einde gemaakt aan de Franse
aanwezigheid in Brazilië.
> Verenmantel, Tupinamba. KMKG AAM05783.
8
wie was Jean de léry?
Jean de Léry werd in 1534 geboren in
Bourgondië. Hij was van bescheiden
komaf en ging eerst in de leer als
schoenmaker. Zijn bekering tot het
calvinisme opent voor hem plots vele
deuren. De Léry vlucht naar Genève
en in 1556 maakt hij deel uit van
een groep van veertien calvinisten
die naar de jonge Franse kolonie
gestuurd wordt met de bedoeling de
kolonisten te verzoenen en terug te
brengen tot het ware geloof. Nicolas
Villegagnon slaagde er immers niet
in de rebellie te kalmeren. Bij zijn
terugkeer in Frankrijk wordt De Léry
dominee en in 1578, 20 jaar na zijn
reis, publiceert hij in Genève Histoire
d’un voyage faict en la terre du Brésil
(Relaas van een reis gemaakt in het
land van Brazilië). In 1613 sterft hij
aan de pest.
Het boek van Jean de Léry is belangrijk
omdat het waardevolle informatie
geeft over het leven bij de Tupinamba.
Daarnaast is het ook een literair werk
geschreven tegen de achtergrond van

de godsdienstoorlogen in Europa. Hij
vergelijkt de wreedheden die daaruit
voortvloeiden met het kannibalisme
van de indianen. Het werk past dan
ook perfect binnen de literaire context
van het 15de-eeuwse Frankrijk. Net
zoals zijn tijdgenoot Rabelais maakt
De Léry karikaturen van de Tupinamba:
goedlachse indianen.
de klas aan het werk:
seCundair onderwiJs
Jean de léry aan het woord:
‘[…] Bovendien hebben ze de gewoonte
om bij alle jongens vanaf hun kindertijd
de onderlip vlak boven de kin te
doorboren. In het gat draagt iedereen
gewoonlijk een mooi gepolijst bot,
wit als ivoor. Het doet denken aan een
van die kleine kegels waarmee men op
tafel speelt door ze te laten tollen. Het
puntige uiteinde steekt zo’n duimbreed
of twee vingers uit en zit vast tussen het
tandvlees en de onderlip. Ze kunnen het
bot naar eigen goeddunken dragen
of eruit halen. […]
[…] Daarenboven schilderen onze
Brazilianen vaak het lichaam in bonte
kleuren. Ze maken, gewoonlijk met
het sap van een vrucht die ze ‘genipat’
noemen, vooral dijen en benen zo
zwart, dat je zou denken dat ze zwarte
priesterkousen droegen als je hen van op
een afstand zag. De zwarte kleurstof van
dit sap kleeft zodanig op hun huid dat
ze zich in het water kunnen wassen zo
vaak ze willen, het komt er pas na tien of
twaalf dagen af. […]
[…] Wanneer onze Brazilianen ten oorlog
trekken […], doden ze op plechtige wijze
een gevangene om hem op te eten. Om
beter voor de dag te komen en moediger
te lijken, wikkelen ze zich in stoffen
en dragen hoofddeksels, armbanden
en andere sieraden uit groene, rode,
blauwe en anders gekleurde veren die
natuurlijk, eenvoudig en van een grote
schoonheid zijn. Zodanig dat, eens de
veren uitgezocht, gemengd en met
minuscule stukjes riet en katoendraad
stevig aan elkaar vastgebonden zijn,
geen enkele Franse ambachtsman ze
beter kan bewerken of handiger naaien.
Je zou denken dat de gewaden die
ervan gemaakt worden van hoogpolig
fluweel zijn. Op dezelfde manier maken
ze de versiering van hun zwaarden
en houten strijdknotsen die even rijk
gedecoreerd zijn met die pluimen die
zo goed geschikt en gebruikt zijn. Het is
fantastisch om te zien. […]’
Uit: Jean de Léry, 1578, Histoire d’un voyage faict
en la terre du Brésil, hoofdstuk 8, p. 216 & 222
(vertaling C. Willemen).
- Heeft de auteur werkelijk indianen
ontmoet? Is hij neutraal? Koestert hij
vooroordelen tegenover deze mensen
die hij voor de eerste keer ontmoet?
De foto’s en objecten op de
tentoonstelling zullen je helpen bij het
beantwoorden van deze vragen.
- De Léry beschrijft de fysieke
verschijning van de indianen
tot in detail. Stel een lijst op van alle
lichaamsversieringen die in de
tekst beschreven worden. Maak tijdens
je bezoek aan de tentoonstelling
een tweede lijst met versieringen die de
indianen vandaag dragen. Vergelijk de
twee lijsten: zien de indianen er
vandaag nog hetzelfde uit als in de
9
16de eeuw?
- In de klas: voer een debat over stijlen en
trends: zijn die belangrijk voor
jongeren? Zijn kleding en sieraden een
middel om je identiteit vorm te geven,
om tot een groep te behoren?

3. brazilië in de wereld, de wereld in brazilië
De inheemse volkeren van wat de
westerse wereld Brazilië genoemd
heeft, naar het kostbare brazielhout
dat alleen daar te vinden was,
kenden noch schrift, noch steen- of
metaalbewerking, maar ontwikkelden
hun culturen over minstens 20 000 jaar
totdat de pletwals van de kolonisatie
grote delen ervan vernietigde. De 3 à
6 miljoen indianen die de Europeanen
in 1500 aantroffen, waren te verdeeld
om in één klap te worden veroverd in
tegenstelling tot de Inca’s in Peru of
de Azteken in Mexico. De indianen van
Brazilië werden dus langzaam vernietigd
door ziekten en door de stelselmatige
bezetting van hun gebieden zodat hun
cultuur, die onlosmakelijk verbonden
is met de natuur die hen omringt, zelf
bedreigd werd. Ten slotte werden velen
opgenomen in de nieuwe bevolking die
Brazilië uitmaakt. Volledige groepen
zijn zo ‘uitgestorven’ omdat hun cultuur
niet meer te onderscheiden is van de
grootste gemene deler. Alleen met veel
geduld kunnen we enkele fragmenten
van de geschiedenis van de Braziliaanse
indianen opnieuw in elkaar puzzelen.
De grote kracht van Brazilië is
zijn bevolking. Zelfs Cabral en zijn
kornuiten hadden bij de ontdekking
weinig aandacht voor de natuurlijke
rijkdommen van het ‘Land van het Ware
Kruis’, maar zagen het voornamelijk als
missiegebied.
3.1. indianen in het westerse denken.
onbekend is onbemind?
Bij het openbreken van de wereld als
gevolg van de grote ontdekkingsreizen
kwam er een hoop nieuwe informatie
naar het ‘oude Europa’ en de ‘anderen’
die men in de Nieuwe Wereld
aantrof, moesten een plaats krijgen
in het heersende eurocentrische
wereldbeeld: Europa, wieg van de
beschaving. De spullen en verhalen
die de ontdekkingsreizigers mee naar
huis brachten, deden de fantasie van
de Europeanen op hol slaan, maar er
groeide ook een zekere angst bij het
zien van al die vreemde rijkdommen.
Europa moest zichzelf en zijn positie in
de wereld grondig herdenken om het
kolonialisme te kunnen verantwoorden.
Men wilde de andere niet leren kennen,
maar de eigen superioriteit bevestigd
zien. Zelfs de knapste koppen van de
tijd konden en wilden niet buiten het
Europese denkkader denken.
Naar de mening van de indianen werd
nooit gevraagd.
de eerste getuigenissen: pêro vaz de
Caminha en hans staden
Pêro Vaz de Caminha was de eerste die
de inwoners van Brazilië beschreef. Zijn
brief was zeer belangrijk voor de manier
waarop het Westen eeuwenlang zou
blijven kijken naar de indianen.
Hij schreef onder andere dat hij
ervan overtuigd was dat de inheemse
bevolking (de natuurlijken) mooier,
sterker en gezonder waren dan de
westerlingen. De Caminha vergeleek de
inheemse bevolking met wilde dieren in
al hun kleurenpracht: exotisch en mooi,
maar te temmen.
10
‘[…] Die nacht werden ze heel goed
behandeld, niet alleen met lekker
voedsel, maar ook met een bed met
matras en lakens, om ze makkelijker te
kunnen temmen. […]
[…] Ze zijn gefrustreerd en onwetend,
daarom zijn ze zo wild. Maar
desondanks zijn ze zeer verzorgd en
proper. Daardoor lijken ze op vogels of
wilde dieren aan wie het buitenleven
mooiere pluimen en vacht geeft dan aan
gedomesticeerde dieren. […]’
Uit de brief die Pêro Vaz de Caminha schreef aan
Emanuel I van Portugal.
J. Penjon en A.-M. Quint, 1992, Lisbonne hors
les murs 1415-1580. L’invention du monde par
les navigateurs portugais, Paris, p. 183 en 189
(vertaling C. Willemen).
De indianen werden getypeerd als
onschuldig en snel onder de indruk.
De westerlingen kwamen de inheemse
bevolking beschaven voor hun eigen
bestwil. En dat was nodig, want er was
een enorme schaduwzijde aan deze
idylle. Naast de vrolijkheid en liefde
voor feesten die verschillende Europese
reizigers de inheemse bevolkingsgroepen
toedichtten, waren de westerlingen

ook getuige van het kannibalisme van
bijna alle stammen en de grote rivaliteit
die er tussen de verschillende groepen
heerste. Oorlogszucht en het eten van
mensen maakten van de indianen baarlijke
duivels. Toen duidelijk werd dat de
Europeanen gekomen waren om zich
met de traditionele gang van zaken in de
dorpen te mengen, keerde de woede van
de indianen zich tegen de blanken. Ze
waren immers niet van plan de roof en
onderdrukking van hun mensen zomaar
te ondergaan. Sommige vochten lang en
hard, terwijl andere groepen zich terugtrokken
in het dichte woud, waar ze
vandaag nog steeds wonen.
In Europa groeide het beeld van de
ongetemde en wreedaardige indiaan
door de verspreiding van ooggetuigenverslagen.
Een van de eerste was het
boek van de Duitse ontdekkingsreiziger
Hans Staden.
Gravure uit het boek van Hans Staden <
Bron: http://commons.wikimedia.org/wiki/
File:Cannibals.23232.jpg?uselang=de
wie was hans staden?
In 1552 werd Hans Staden een
tijdlang vastgehouden in een
Tupinambadorp. Hij was daar getuige
van de kannibalistische praktijken
van dit volk en berichtte er uitvoerig
over in zijn bestseller Warhaftige
Historia und beschreibung eyner
Landtschafft der Wilden Nacketen,
Grimmigen Menschfresser-Leuthen
in der Newenwelt America gelegen
(Waarachtig verhaal en beschrijving
van een land van wilde, grimmige,
mensenetende mensen gelegen in de
Nieuwe Wereld, Amerika - 1557) voorzien
van veel gravures om het geheel
nog aanschouwelijker te maken.
Het rituele karakter van het
kannibalisme is onvergefelijk in
christelijke ogen. De indianen eten
immers geen mensen omdat ze honger
hebben, maar uit wraakzucht (oog om
oog, tand om tand). Dieren hebben
nog het voordeel dat ze uit instinct
reageren – mensen hebben die luxe niet,
die hebben de Rede. Vanuit westers
oogpunt was Brazilië een vagevuur:
een plaats om je zonden af te branden.
Portugal probeerde dan ook het land te
bevolken met veroordeelde criminelen
en prostituees die in het thuisland niet
meer welkom waren. Ze kregen er ‘een
tweede kans’.
de nobele wilde. Jean-Jacques rousseau
versus Charles darwin.
Naar aanleiding van de ontdekking van
Amerika ontstaat in het Europa van
het einde van de 16de eeuw het concept
van de ‘nobele wilde’. De basisideeën
werden neergepend door de Franse
denker Michel de Montaigne (1533-1592).
Latere Franse filosofen, Denis Diderot
(1713-1784), Voltaire (1694-1778) en vooral
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778),
werkten het idee verder uit. Dit zijn allen
11
belangrijke filosofen uit de periode van
de Verlichting.
Rousseau schreef in 1755 Discours sur
l’origine et les fondements de l’inégalité
parmi les hommes, vertaald als Het
vertoog over de ongelijkheid.
> Bron: http://commons.wikimedia.org/wiki/
File:DOI_Rousseau.jpg?uselang=fr
[…] Als de natuur ons heeft voorbestemd
om gezond te zijn, durf ik bijna zeker te
stellen dat de toestand van nadenken
een tegennatuurlijke toestand is, en
dat de mens die nadenkt een ontaard
dier is. Als we aan de goede gesteldheid
van de Wilde Mensen denken, althans
van díe wilden die wij niet met onze

sterke drank te gronde hebben gericht;
als men beseft dat zij bijna geen andere
ziekten kennen dan verwondingen en
ouderdom, is men ten zeerste geneigd te
geloven dat men, door de geschiedenis
van de burgerlijke maatschappijen te
volgen, tevens de geschiedenis van de
menselijke ziekten beschrijft. […]
J.-J. Rousseau, 1755, Discours sur l’origine
et les fondements de l’inégalité parmi
les hommes,
http://verbodengeschriften.nl/doc/
Vertoog%20over%20de%20ongelijkheid.
doc
Het principe achter het concept van
de nobele wilde is eenvoudig: natuur
versus cultuur. De primitieve mens kent
geen bezit, taal of schaamte. Hij leeft
in volmaakte onschuld in een paradijs
zonder ingewikkelde clan- of familieverbanden;
de mens is ‘radicaal onafhankelijk’.
Niemand voelt de drang zich te
profileren als ‘beter’, ‘rijker’ of ‘sterker’
dan de ander. De uitvinding van de landbouw
en later de metaalbewerking is het
begin van het einde van deze perfecte
staat van zijn. Bezit en het verzamelen
daarvan veronderstellen bepaalde
machtsverhoudingen die ondersteund
moeten worden met wapengekletter.
Cultuur of maatschappij (samen-leving)
oefent druk uit op het individu dat dus
trucs zoals leugens, achterbaksheid en
schaamte moet uitvinden om zich staande
te houden.
[…] door zich aan te passen aan de
maatschappij en slaaf te worden, wordt
hij zwak, vreesachtig, kruiperig, en zijn
verwekelijkte en verwijfde manier van
leven verzwakt uiteindelijk tevens zijn
kracht en moed. […]
J.-J. Rousseau, 1755, z.p.
Ook vandaag lopen sommige film- en
televisiemakers nog in de val door
een eenzijdig beeld op te hangen van
niet-westerse volken. Ze stellen dat
‘natuurvolkeren’ dichter bij het ideaal
van de onbezoedelde mens leven en
dus een model zijn om na streven, om
van te leren. De nobele wilde is een
museumstuk om aan te gapen en liefst
zo ver mogelijk van de verwezenlijkingen
van de moderniteit te houden. Dus geen
auto’s, televisies en telefoons voor hem,
maar ook geen medicijnen of onderwijs.
Rousseau maakte enkele scherpe
analyses en we mogen zijn ideeën zeker
niet vergeten, maar het is altijd opletten
geblazen praktische toepassingen te
vinden voor een filosofische theorie.
Het is een uitgangspunt voor verdere
discussie – en dat mag iets creatiever
dan Voltaires ’belachelijk!’.
Ten tijde van de industriële revolutie
verandert het westerse standpunt
tegenover deze ‘gelukzaligen’. In Europa
groeit het besef dat welvaart, geluk
en vooruitgang van een samenleving
onlosmakelijk verbonden zijn met hard
werken en technologische vooruitgang.
De wereld wordt gesplitst in ‘zij die mee
zijn’ en de achterblijvers.
12
de bijdrage van Charles darwin
Toen Charles Darwin (1809-1882) in
1859 zijn magnum opus On the origin
of species (Over het ontstaan van
soorten) publiceerde, werd de theorie
van de natuurlijke selectie door
sommigen nogal breed opgevat. Het
oorspronkelijke idee is dat soorten
voortdurend evolueren door zich aan
te passen aan de leefomgeving. De
dieren die het best zijn aangepast,
overleven en geven hun genen door
aan de volgende generaties.
Het biologisch wetenschappelijke argument
van het ‘voortbestaan van de best
aangepaste’ (survival of the fittest) is in
geen geval te verwarren met het ‘recht
van de sterkste’.
Toch is net dát wat verschillende laat
19de-eeuwse denkers doen. Ze opperden
dat het geïndustrialiseerde Westen
een evolutionaire trap hoger stond dan
niet-westerse (niet-geïndustrialiseerde,
niet-christelijke) beschavingen. Het
sociaal darwinisme werd gebruikt om
de westerse overheersing van vreemde
continenten goed te praten.

1822: onafhankelijkheid
In de periode vlak na de Braziliaanse
onafhankelijkheid stond de indiaan
symbool voor vrijheid. Heel wat families
veranderden hun achternaam in iets
wat meer indiaans (dan Portugees)
klonk. Tegen het midden van de 19de eeuw speelde het nieuwe gedachtegoed
van de romantiek hier gretig op in
door verschillende indianenvolkeren
te bestuderen en op te hemelen. Zo
verschenen er een woordenboek van de
taal van de Tupi en tal van romans met
indianen als helden-hoofdpersonages
zoals Iracema en O Guarani van José
de Alencar, beide uit 1857 (en jammer
genoeg bijna onvindbaar in het Engels,
Nederlands of Frans).
> Van het boek
O Guarani van
De Alencar zijn
een opera, een
toneelstuk, twee
televisieseries en
verscheidene films
gemaakt. Dit is
de poster van de
filmversie uit 1979.
Bron: http://www.movieposterdb.com/
poster/447adfef
Het ideaal van de nobele wilde herleefde,
ook al hielp het de indianen geen
sikkepit vooruit. Het was de ‘idee’ van de
indiaan die de moderne mens aansprak
en niet de harde realiteit.
De inheemse volkeren werden nog
steeds onderdrukt, genegeerd en soms
zelfs tegen hun wil ingelijfd in het leger.
De nieuwe golf Europese immigranten
organiseerde strafexpedities tegen
de lokale bevolking ter vergelding
van de hevige indiaanse reactie op de
bezetting van hun land. De nieuwe
tochten stonden onder leiding van
de zogenaamde bugreiros, mannen
gespecialiseerd in het jagen op indianen.
In 1850 werd dan eindelijk een wet
gestemd die de inname van indiaanse
gronden verbood evenals het plunderen
en onteigenen van hun gebieden en
gedwongen vertrek.
Op het moment van de onafhankelijkheid
(1822) wordt het aantal indianen op
zo’n 360 000 geschat. Tegen 1900 bleef
daarvan nog een 100 000tal over. Pas
in 1910 probeerde men het tij te keren
door de oprichting van de Serviço de
Proteçao ao Índio (SPI). Het doel van
deze organisatie was de integratie van
de indianen in het economische weefsel
van het land door van hen zelfredzame
landbouwers te maken. De overheid
en academici hadden de mond vol
van de ‘maakbare’ indiaan: voor zijn
eigen bestwil moest hij zich aanpassen
aan de moderne maatschappij en zijn
eigen cultuur opgeven omdat die toch
achterhaald was.
Het initiatief kwam net te laat, de
interesse voor de inheemse bevolking
was alweer doodgebloed en de fondsen
droogden op. De sociaal darwinistische
mode die dicteerde dat er inferieure en
superieure rassen bestonden, waaide
over vanuit Europa en in academische
kringen was het bon ton om te zeggen
dat al die rassenvermenging het
Braziliaanse bloed slechter maakte.
De barbaarse rassen, bloeddorstige
indianen en onbetrouwbare Afrikanen,
verpestten namelijk het zuivere blanke
bloed. Men ging zelfs zo ver te stellen
dat infectieziekten veroorzaakt en
doorgegeven werden door al dat ‘slechte
13
bloed’. Ook gingen er stemmen op het
rechtssysteem aan te passen omdat
‘barbaren’ en ‘wilden’, net zomin als
kinderen en mensen met dementie,
verantwoordelijk gesteld konden worden
voor hun daden.
Anderen zagen in de vermenging van het
bloed dan weer de oplossing voor het
rassenprobleem: tot aan de vooravond
van de Eerste Wereldoorlog bleef men
geloven dat het Braziliaanse volk vanzelf
weer blank zou worden als men maar
bleef mengen.
Na 1918 stapte men gelukkig van
deze zienswijzen af en werd net de
veelkleurigheid van het volk als hét
kenmerk van Brazilië aangenomen. Die
bonte mengelmoes is het gevolg van de
eeuwenlange vermenging van mensen
en culturen waaruit een nieuwe, sterke
cultuur is ontstaan.

modern onderzoek. antropologie
Het Westen is altijd aangetrokken geweest
door andere oorden en culturen, maar ging
er meestal heen met een bepaald doel:
christianisatie, grondstoffen of vlucht uit
de miserie.
In de 20ste eeuw krijgt de antropologie
meer aanzien. Een antropoloog is
iemand die mensen bestudeert. En deze
wetenschap wil een tegengif bieden voor
het oude zwart-witdenken: primitiefbeschaafd
en natuur-cultuur. Hoe
deze culturen dan wel geïnterpreteerd
moeten worden, hangt af van welk soort
antropoloog je voor je neus krijgt. Er zijn
namelijk talrijke deelgebieden binnen
deze wetenschappelijke discipline, van
culturele tot biologische antropologie.
De werkwijze van deze onderzoekers
is sterk ervaringsgericht. Ze gaan bij
zogenaamde primitieve volkeren wonen
om hen te observeren. Dit noemen we
veldwerk. De onderzoeker houdt een
dagboek bij en analyseert de gegevens op
een zo wetenschappelijk mogelijke manier.
Het doel is niet om tussen te komen in de
levensstijl van deze mensen, maar om deel
te nemen aan hun dagelijkse leven om hen
beter te kunnen begrijpen.
wie was Claude lévy-strauss?
De Franse denker Claude Lévy-
Strauss (1908-2009) was een bekende
antropoloog die onderzoek deed
bij de autochtone bevolking van
Brazilië. Samen met zijn vrouw
verrichtte hij veldwerk bij de
Guaycuru, Bororo, Nambikwara
en Tupi-Kawahib. Zijn ervaringen
schreef hij neer in het boek Triste
tropiques (vertaald als Het trieste
der tropen, 1955). Vergis je niet, ook
op de antropologische werkwijze is
veel kritiek te geven.
Een Belgische onderzoeker die zich
specialiseerde in de Braziliaanse
indianen is Gustaaf Verswijver. Van 1974
tot 1991 verbleef hij lange periodes bij
de Kayapó en leerde zo hun gebruiken
en geschiedenis kennen als geen ander.
Hij is vandaag verbonden aan het
Africamuseum als cultureel antropoloog
en is curator van de tentoonstelling
Indios no Brasil.
tot slot
Zelfs vandaag blijft het nog steeds
moeilijk te ontsnappen aan een te
makkelijke en eenzijdige voorstelling
van ‘de ander’. Belangrijk is dat je beseft
dat het alleen mogelijk is de ander te
begrijpen als je jezelf begrijpt. Als je
stevig in je eigen cultuur zit, heb je een
punt van vergelijking. De grote val die te
allen tijde te vermijden is, is die van het
waardeoordeel: respectievelijk wij, of de
ander, zijn ‘beter’.
Ook moet je goed voor ogen houden dat
veel indiaanse groepen helemaal geen
‘primitieve’ ‘stammen’ zijn die ver van
de ‘beschaving’ wonen in volmaakte
harmonie met de natuur, maar mensen
die actief deelnemen aan de Braziliaanse
maatschappij. Mensen die elke dag gaan
werken en van wie de kinderen naar
school gaan. Het is gevaarlijk een label
op mensen te kleven, zeker als je hun
meningen en opvattingen totaal negeert.
En dat is net wat denkers eeuwenlang
probeerden te doen.
14

de klas aan het werk:
lager onderwiJs
de moraal van het verhaal
Verhalen zijn niet alleen leuk, maar leren
ons ook iets over de wereld rondom
ons, ze bieden een venstertje waardoor
we naar de wereld kunnen kijken. De
indianen vertellen elkaar over het
ontstaan van de nacht, over hoe de
mensen aan vuur zijn geraakt en waar
we vandaan komen. De geschiedenis is
als een verhaal dat verschillende mensen
tegelijk aan het vertellen zijn.
Hieronder lees je het begin van het
verhaal van de jaguar en de geitenbok.
Verdeel de klas in groepjes en laat elk
groepje een eigen einde aan de fabel
breien.
Vergelijk het met het echte verhaal dat je
hier kunt lezen: http://www.beleven.org/
verhaal/de_jaguar_en_de_geitenbok.
Wat willen de indianen hier eigenlijk
vertellen?
Een jaguar wilde wel eens een huis
bouwen; hij zocht een plek uit, rooide
het bos en was van plan de volgende
dag te beginnen met bouwen. Een
geitenbok die ook van plan was een
huis te bouwen, kwam langs de plek
waar de jaguar al had gerooid en sprak:
“Bravo! Wat een mooie plek om mijn huis
te bouwen!” De geitenbok sneed direct
een paar gevorkte takken af en stak die
op de bewuste plaats in de grond en
vertrok.
De volgende dag kwam de jaguar
terug en toen die de gevorkte takken
ontdekte, zei hij: “O, wie helpt me daar!
Bravo! Het is God die me helpt.” Hij legde
vervolgens de balken in de vorken en
ook de dakbalken en ging weg. Toen de
geitenbok opnieuw kwam verwonderde
hij zich en zei: “O, wie helpt me?! Het
is God die me helpt.” Hij legde de
daklatten op hun plaats en ging weg.
Toen de jaguar kwam, was die nog meer
verbaasd. Hij legde niettemin de pannen
neer, maakte de afdekking en ging weer
weg. De geitenbok kwam en dekte nog
beter af. Zo waren ze, elk op hun manier,
druk bezig en maakten het huis af. Toen
het klaar was, kwam de jaguar, maakte
zijn bed op en ging erin liggen. Direct
daarna kwam de geitenbok en toen hij
de ander zag, riep hij: …
seCundair onderwiJs
klasdebat
Splits de klas in drie groepjes en zoek
een antwoord op de volgende vragen.
Achteraf worden de argumenten naast
elkaar gelegd.
Bescherming of integratie?
- Legt de Braziliaanse overheid een
heleboel wetten en beperkingen op aan
de bevolking om de inheemse bevolking
te beschermen?
- Als we eerlijk zijn, komt de traditionele
levenswijze van de indianen ons dan
niet goed uit net nu natuurbehoud en de
bescherming van onze planeet helemaal
in de mode zijn?
- We hebben veel te leren: de opwarming
van de aarde, kernenergie en het
gat in de ozonlaag zijn maar enkele
voorbeelden van hoe het rijke Westen
zijn best doet de planeet kapot te maken.
Is het dan geen troost voor de moderne
mens te weten dat het ‘eenvoudige’
leven nog bestaat?
- Stimuleert de Braziliaanse overheid
15
ontwikkelingsinitiatieven voor de
indianen omdat ze wil dat deze groep
zich economisch ontwikkelt? En steunt
ze scholingsprojecten zodat de indianen
mondiger zouden worden?
- Wat willen de indianen? Eeuwenlang
werden ze als derderangsburgers
beschouwd, maar dankzij de
moderne media en de aandacht van
de internationale gemeenschap zijn
deze groepen actiever dan ooit. De
indianen gebruiken de nieuwe media
om de wereld bewust te maken van de
problemen waarmee ze te maken krijgen.
Maar nu bestaat het risico dat deze
internationalere manier van werken
ervoor zal zorgen dat hun folklore
verloren zal gaan, of niet?

3.2. métissage en de braziliaanse
identiteit
Brazilië bleek een levende schatkist aan
grondstoffen: exotische dieren, tropisch
hout, goud, uitgestrekte gronden voor
koffie- en suikerteelt, noem maar op.
Algauw werd duidelijk dat de inheemse
bevolking alleen niet voldoende was
om de koloniale machine draaiende
te houden zodat er Afrikaanse slaven
moesten worden ingevoerd om het
vuile werk te doen. De eeuwenlange
vermenging van Afrikaans, indiaans
en westers bloed creëerde een bonte
mengeling van mensen. Tot in de 20ste eeuw werden immigranten uit de hele
wereld aangetrokken met de belofte van
werk en een beter leven. Onder andere
Zwitsers, Italianen, Duitsers, Japanners
en Arabieren gooiden zich in de
Braziliaanse smeltkroes. Vandaag is deze
vermenging, of métissage, onderwerp
van verwondering en studie.
Bandeirantes en afrikanen. alle kleuren
van de regenboog
In de 15de en 16de eeuw vormde zich onder
de kolonisten een nieuwe groep: de
bandeirantes. Voornamelijk afkomstig
uit São Paulo, de zgn. Paulistas, en
meestal van gemengd bloed, joegen ze
op de zogenaamde ‘zwarten van het
land’, indianen die ingezet werden als
slaven. Daarnaast ontsloten ze door
hun ‘ontdekkingstochten’ door het
binnenland van Brazilië ook een groot
stuk van het land.
Door roof, ziekte en vlucht slonk de
voorraad indianen zienderogen, dus
werd een aantal koninklijke besluiten
verordend die stelden dat de inheemse
bevolking geen slaven konden zijn. De
Europeanen moesten dus op zoek naar
een alternatief dat werd gevonden in
Afrika, eerst in de Golf van Guinea, en
vanaf 1575 in Angola. De beestachtige
behandeling van de slaven en het
zware werk dat ze moesten verrichten,
beperkte hun productieve periode tot
zo’n 5 à 8 jaar. Na verloop van tijd werd
de houding van de bazen menselijker,
maar het principe van de slavernij (van
Afrikanen, niet van indianen!) werd nooit
in vraag gesteld. De Afrikanen leerden
Portugees en namen de religie van hun
meesters over. Uiteindelijk gingen de
slaven en hun kinderen zich met Brazilië
identificeren. Slechts een enkeling eiste
de terugkeer naar het moederland, de
overgrote meerderheid wou vrij zijn in
Brazilië als Braziliaan.
wie was Jean-baptiste debret?
Jean-Baptiste Debret (1768-1848)
was een Franse schilder die woonde
en werkte in Brazilië. Hij schilderde
het leven en de mensen van zijn tijd
zoals hier waar hij verschillende
zwarte vrouwen in westerse kledij
afbeeldt.
> Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/File:E70_
p22.jpg
16
Naast te weinig geschikt inheems
werkvolk was er in de groeiende
kolonie van bij het begin een tekort
aan vrouwen. De Portugese kroon
probeerde wel vrouwen naar de kolonie
te sturen, o.a. als straf voor prostitutie.
In afwachting daarvan knoopten de
kolonisten relaties aan met inheemse
vrouwen. De kinderen die daaruit
voortkwamen werden caboclos, of
‘koperkleurigen’ genoemd en waren
het startsein voor de opbouw van een
veelkleurige samenleving.
Ook al definieert de Braziliaanse
bevolking zich vandaag nog steeds als
blank, zwart of indiaan, er zijn talloze
schakeringen mogelijk. Naargelang
de mix die door je aderen stroomt,
krijg je een andere naam. Zo zijn er
naast caboclos of mamelucos (blank
en indiaan) ook nog brancos, pardos,
mulatos of murenos (blank en Afrikaan)
en cafuzos (indiaan en Afrikaan). En
alle kleuren daar tussenin, dat spreekt
vanzelf.

‘brazilianisering’
In de 18de eeuw groeit er een hecht
nationaliteitsbesef bij de heterogene
Braziliaanse bevolking: iedereen voelt
zich Braziliaan. Let wel: dit betekent
niet dat er geen racisme was. Iedereen
werd verondersteld zijn plaats in de
maatschappij te kennen en ook op die
plaats te blijven. Acculturatie, waarbij
een volk door intense contacten met een
ander volk bepaalde cultuurelementen
overneemt, is echter niet tegen te
houden. In de regio Nordeste, waar van
oudsher de suikermolens gevestigd zijn
en dus een grote concentratie Afrikanen
aanwezig is, zijn heel wat gebruiken van
de Afrikaanse slaven het dagelijkse leven
binnengeslopen.
wat is feijoada?
Feijoada is een Portugese stoofpot
van bonen en goedkoop vlees zoals
de poten en oren van varkens.
Dit voedsel was vaste kost voor
de slaven en groeide uit tot het
nationale gerecht van Brazilië. Een
recept vind je hier: http://www.braziltravelnet.com/feijoada.html,
maar er
zijn wel meer variaties.
Zelfs de godsdienst slorpte Afrikaanse
elementen op. Candomblé is een
belangrijke Braziliaanse religieuze
beweging die elementen van het
katholicisme vermengt met traditionele
Afrikaanse rituelen. De Portugezen
brachten olijfolie, wijn, wapens en een
bepaalde manier van leven mee (opera,
theater, luxe, …), terwijl de Hollanders
het gebruik van boter, bloem, gezouten
vlees en vis toevoegden. En zo bracht elk
volk wel een stukje van thuis mee naar
de kolonie waar het werd opgenomen in
het grote geheel.
en de indianen?
Natuurlijk hebben de indianen, naast de
Europeanen en de Afrikanen, een uiterst
belangrijke invloed gehad op het land en
zijn mensen. Ze bepaalden het ritme van
het leven: trager dan in Europa en met
andere prioriteiten. Naar het voorbeeld
van de inheemse bevolking liepen de
kolonisten op blote voeten, gingen
jagen voor hun plezier, gebruikten ze
de inheemse geneeskrachtige planten
en aten het lokale voedsel zoals wild,
vruchten en wortels. Veel producten die
vandaag vaak gebruikt worden in de
Braziliaanse keuken zijn voedingswaren
waarvan de indianen het gebruik aan de
westerlingen leerden. Denk maar aan
tapioca, maniok, aardappelen, maté of
guaraná.
wat is maniok?
17
Maniok of cassave is een eetbare
wortelknol die gegeten wordt als
groente. Oorspronkelijk komt hij uit
Brazilië, maar vandaag wordt hij
vaak gegeten in heel Zuid-Amerika
en Afrika. Ook in België kun je hem in
bepaalde winkels vinden.
> Bron: http://kim-thomas.blogspot.
com/2008/06/wonderful-world-of-cassava.
html

De indianen leerden de Europeanen
ook omgaan met het land, hoe het te
bewerken en er de vruchten van te
plukken. En dat was nodig, want men
had een land op te bouwen naar westers
model. Zelfs in de architectuur is in
het kleurgebruik en de motieven de
inheemse invloed te ontwaren.
Toch blijft de inheemse bevolking
enigszins in de marge en wordt ze
door grote delen van de Braziliaanse
bevolking als achtergesteld en arm
beschouwd. Veel Brazilianen geloven
immers dat de indianen de economische
vooruitgang in de weg staan omdat
ze stug vasthouden aan hun tradities
en verleden. Anderen koketteren dan
weer met hun indiaans verleden door
juwelen te dragen die door traditionele
gemeenschappen gemaakt werden of
door gevlochten manden of hoofdtooien
als versiering aan de muur te hangen.
Spijtig genoeg ís het wel zo dat de
meeste van deze gemeenschappen zeer
arm zijn. Het tegendeel kan evenwel
ook waar zijn: zo verdienen de Kayapó
miljoenen dollars aan de mijnbouw- en
houtkapvergunningen die ze aan grote
bedrijven verkopen. In ieder geval is het
heel moeilijk om alle indiaanse volkeren
onder één noemer te brengen. En ook
al doen de moderne stadsbewoners
laatdunkend over de indiaanse
bevolking, deze groepen zijn zeer
bepalend geweest in de ontwikkeling
van de Braziliaanse samenleving.
de klas aan het werk:
lager onderwiJs
voor spek en bonen
De Braziliaanse keuken is een
mengelmoes van plaatselijke gewoonten
en buitenlandse invloeden. Haal dus
maar de schorten en pannen boven, dan
maken we samen iets lekker Braziliaans!
Inspiratie kan je hier vinden: http://
brazilianrecipes.org/. Ondertussen
drinken we daar een frisse caipirinha
bij, zowat het nationale drankje van
Brazilië. Volwassenen mogen dit met
cachaça drinken, een alcohol gemaakt
van suikerriet. Voor jullie hebben we nog
iets beters!
Dit heb je nodig: 1 onbespoten limoen,
goed gewassen en in kleine blokjes,
2 eetlepels rietsuiker, 3 à 4 eetlepels
gemalen ijs, 1/8 l ijskoude ginger ale (bv.
Canada Dry), 1 schijfje limoen om af te
werken.
Doe de limoenblokjes en de rietsuiker in
een breed glas en kneus alles flink met
een stampertje of een houten lepel tot
de suiker oplost in de limoen. Voeg het
ijs toe en vul het glas verder aan met de
ijskoude ginger ale. Versier het glas ten
slotte met het schijfje limoen.
Saúde!
regenboogklasjes
Ook al zijn jij en al je klasgenootjes
waarschijnlijk Belg, het is best mogelijk
dat de mama’s, papa’s, grootouders of
nog verdere familie ooit ergens anders
vandaan kwamen. Maak een grote
wereldkaart en teken je portret, of schrijf
je naam, in het land/de landen waar je
wortels hebt. Teken of schrijf er dan bij
wat je familie naar België meebracht.
Misschien is het wel iets om te eten,
een speciaal feest dat de anderen niet
kennen, of een mooi verhaal.
seCundair onderwiJs
Manifesto Antropófago, Oswald de
Andrade, 1928
18
Oswald de Andrade (1890-1954) was
een Braziliaanse dichter met een
politieke pen. In 1928 publiceerde
hij het Manifesto Antropófago, het
‘kannibalenmanifest’. Een manifest
somt ondubbelzinnig in een aantal
krachtlijnen een visie of idee op en is
meestal politiek getint. In de vroege
20ste eeuw was het in artistieke kringen
heel modieus om dergelijke manifesten
op te stellen, elke vernieuwende
kunststroming had er minstens eentje.

Bron: http://pt.wikipedia.org/wiki/
Ficheiro:Abaporu.jpg
abaporu
Abaporu is een schilderij gemaakt
door de Braziliaanse kunstenares
Tarsila do Amaral. Ze schilderde het
in 1928 als een verjaardagsgeschenk
voor haar toenmalige echtgenoot
Oswald de Andrade. Die gebruikte
het dan ook als illustratie voor zijn
Manifesto Antropófago. De titel is
afgeleid van de woorden aba en
poru uit het Tupi-Guaraní. Samen
betekenen ze zoveel als ‘de man die
eet’. Het doek is vandaag een van de
bekendste Braziliaanse kunstwerken.
De Andrade vat op een paar pagina’s
de Braziliaanse geschiedenis samen
en stelt dat de Brazilianen kannibalen
zijn. De openingszin maakt dit meteen
duidelijk: Enkel kannibalisme verenigt
ons. Sociaal. Economisch. Filosofisch.
De auteur bedoelt hier niet dat de
Brazilianen letterlijk mensen eten, maar
dat ze zich andere culturen eigen maken.
Net zoals bepaalde primitieve culturen
aan kannibalisme deden en doen omdat
ze geloven dat ze de levenskracht van
hun slachtoffers kunnen opnemen
door hun vlees te eten, zo ook neemt de
Braziliaanse maatschappij de krachten
van andere culturen op om er sterker van
te worden.
De tekst is tamelijk moeilijk te lezen
omdat hij vol dubbele bodems zit
en toespelingen op de Braziliaanse
geschiedenis. Een prachtig voorbeeld
is volgende zin: Tupi or not Tupi that is
the question. De auteur schreef hem
in het Engels omdat hij niet te vertalen
valt. Het is namelijk een zinspeling op
’to be or not to be, that is the question‘
(zijn of niet zijn, dat is de vraag) uit
Hamlet, het beroemde toneelstuk van
William Shakespeare. De Tupi waren een
inheemse bevolkingsgroep uit Brazilië
en hun naam klinkt toevallig net als het
Engelse to be. De Tupi waren ook notoire
kannibalen: na een oorlog werden enkele
krijgsgevangenen ritueel opgegeten om
zo de kracht van de vijand op te nemen.
Vandaag bestaan de Tupi als volk niet
meer, maar zijn ze helemaal opgegaan in
de grote Braziliaanse mengelmoes.
aan jullie nu!
Ook al begrijp je misschien niet alles
van wat er in de tekst staat, het is vrij
duidelijk wat de auteur wil vertellen. En
met de voetnoten die we er voor jullie
bijplaatsten, zal hij al heel wat helderder
worden.
Lees de tekst een paar keer door en
probeer een antwoord te vinden op de
volgende vragen:
- De Andrade wil een nieuw Brazilië.
Eentje dat het koloniale verleden
opstapelt alsof het om een legoblokje
gaat. Nu is het tijd om zelf met die
blokjes aan de slag te gaan. Zijn
invalshoek is erg anti-christelijk,
anti-Europees, anti-academisch en
19
anti-conservatief. Zoek voor elk ‘anti’
een voorbeeld in de tekst.
- De auteur gebruikte een schilderij
van zijn echtgenote ter illustratie
van zijn tekst. Denk in groep na over
de beelden die het manifest bij jullie
oproept en zoek samen een nieuwe
foto/tekening/schilderij. Je kunt er ook
zelf één tekenen, of waarom maak je
geen collage?
- In een manifest zet je beknopt uiteen
waar je in gelooft. Waar geloof jij
in? Dat de natuur beschermd moet
worden? Dat je op maandagen alleen
rode dingen mag eten? Dat de wereld
beter af zou zijn zonder regeringen?
Zoek iets waarvan je overtuigd bent en
schrijf je eigen manifest.
Bijlage 1 manifest (p.47-50)

verder lezen:
primaire bronnen
- DE ANDRADE, O., 1928, Manifesto
Antropófago.
• Portugees: http://www.lumiarte.com/
luardeoutono/oswald/manifantropof.
html
• Engels: http://www.scribd.com/
doc/50630407/Andrade-Cannibalistic-
Manifesto-annotated
• Portugees/Frans: http://www.scribd.
com/doc/38120060/Manifesteanthropophage-Manifestoantropofago-1928
- DE LÉRY, J., 1578, Histoire d’un voyage
fait en la terre de Brésil, Paris.
• Of: http://www.mafua.ufsc.br/
BT1730002.html
- LEVY-STRAUSS, C., 2004, Het trieste der
tropen, Amsterdam/Antwerpen.
• Of: http://www.archive.org/details/
tristestropiques000177mbp (Engels)
- PERO VAZ DE CAMINHA, 1500, in:
PENJON, J. en QUINT, A.-M., 1992,
Lisbonne hors les murs 1415-1580.
L’invention du monde par les
navigateurs portugais, Paris,
p. 171-192
• Of: http://isc.temple.edu/evanson/
LASC050/Readings/PeroVaz.pdf
(Engels)
- ROUSSEAU, J.-J., 1755, Discours
sur l’origine et les fondements de
l’inégalité parmi les hommes, Paris.
• Of: http://verbodengeschriften.nl/
doc/Vertoog%20over%20de%20
ongelijkheid.doc
- WHITEHEAD, N. (ed.), 2008, Hans
Staden’s true history: an account of
cannibal captivity in Brazil, North
Carolina.
• Of facsimile van de eerste editie
op http://www.s4ulanguages.com/
staden.html
• achtergrond
- BENNASSAR, B. en MARIN, R., 2000,
Histoire du Brésil, Paris.
- CARELLI, M., 1987, Brésil. Epopée
Métisse, Paris.
- CHANDEIGNE, M. e.a., 1992, Lisbonne
hors les murs. 1415-1580: l’invention du
monde par les navigateurs portugais,
Paris.
- STOLS, E., 2002, Brazilië: vijf eeuwen
geschiedenis in dribbelpas, Leuven/
Heusden.
- VERSWIJVER, G., 1992, Kaiapó
Amazonië. De kunst van de
lichaamsornamentiek, Gent.
- VERSWIJVER, G., 1996, Mekranoti:
Living Among the Painted People of
the Amazon, München/New York.
- http://modules.quaibranly.fr/emalette/
: meer informatie over le bon
sauvage (Frans)
20
• romans
- DE ALENCAR, J., 1857, O Guaraní, S.l.

4. de indianen en het woud
Een Kayapó ontstaansmythe vertelt
dat lang, lang geleden de mensen in
een wereld woonden zonder zon, maan,
rivier of hemel. Op een dag zat een jager
een reuzengordeldier op de hielen, maar
het dier kon ontsnappen door een groot
gat te graven en zich erin te verstoppen.
Toen de jager het hol binnenging,
werd hij verblind door een fel licht. Hij
boog zich over de rand van het gat en
ontdekte tot zijn grote verbazing dat
er nog een andere wereld bestond! Eén
met een blauwe hemel, zon, rivieren,
schildpadden en vissen in alle kleuren.
Terug in het dorp vertelde hij honderduit
over de fantastische dingen die hij
had gezien. De leider van het dorp
besliste dat iedereen de volgende dag
het gordeldier zou volgen tot aan het
hol. Daar vlochten ze een lang touw en
klauterden ze één voor één dit aardse
paradijs binnen waar ze vandaag nog
leven.
Met zijn verstikkende hitte, weelderige
plantengroei, veelkleurige vogels en
wilde dieren schildert deze mythe een
wereld die met niets te vergelijken is. In
het gigantische Amazonewoud wonen
talrijke volkeren die perfect in harmonie
leven met het natuurlijke milieu. Hoewel
de indianen een aantal culturele
kenmerken delen, heeft elk volk toch een
eigen sociaal systeem, religie en eigen
tradities. Elke groep heeft bovendien een
eigen taal waarvan de belangrijkste zijn
ondergebracht in vier taalfamilies: het
Aruak, Tupi-Guaraní, Karib en Gê.
Vandaag telt de inheemse bevolking
van Brazilië ongeveer 750 000 indianen
(460 000 volgens andere bronnen),
verdeeld over zo’n 234 volkeren
die samen 180 verschillende talen
spreken. Op een totaal van 190 miljoen
Brazilianen vertegenwoordigen ze dus
tussen de 0,2 en 0,4% van de bevolking.
Niet alle inheemse groepen zijn op
dezelfde manier in contact gekomen
met de Europeanen. Sommige indianen,
zoals de Guaraní, gaan al 500 jaar met
de westerlingen om, terwijl andere nog
maar recent contact zochten en nog
> kaart verdeling inheemse volkeren in het Braziliaanse Amazonewoud © Sophie Decrée
(Koninklijk Museum voor Midden Afrika)
andere nog steeds in totale afzondering
in het woud wonen.
21

4.1. sociale organisatie
De indianen leven in kleine
gemeenschappen die over immense
afstanden verspreid zijn.
Meestal is een groep gestructureerd
volgens verwantschap: de populatie
is verdeeld in clans en een clan
groepeert enkele families met een
gemeenschappelijke voorouder. De
leden van een clan dragen dezelfde
naam en leven in één huis, of in enkele
woningen die aan elkaar grenzen. Bij de
Bororo bepaalt de clan je naam, de riten
en dansen die je moet uitvoeren, het
kostuum en de lichaamsversiering die je
tijdens de ceremonies draagt.
Elk dorp heeft zijn eigen politieke
systeem met één of meerdere leiders
en een eigen manier om die leiders te
kiezen. Voor de mensen uit de Hoge
Xingu moet een aanvoerder bewijzen dat
hij goed kan spreken en dat hij tolerant
en moedig is, terwijl elders een leider
alleen kan komen uit de clan die de
gemeenschap stichtte. Voor de Bororo en
de Yanomami is leiderschap erfelijk.
De manier waarop mannen en vrouwen
samenleven, verschilt sterk van groep tot
groep. Sommige volkeren zijn monogaam
en huwen dus één enkele partner,
terwijl bij andere stammen de mannen
meerdere vrouwen, of de vrouwen
meerdere mannen kunnen hebben.
De plaats die je in de gemeenschap
inneemt, verandert naarmate je ouder
wordt. Per leeftijdsklasse gelden er
andere sociale regels en draag je andere
versieringen.
Bij de Kayapó noemt men zuigelingen
‘kleine mensen’ (me-prire). Van alle
leeftijdsklassen zijn zij het uitbundigst
versierd. Enkele dagen na de geboorte
van een jongetje doorboort de vader
de oortjes en de onderlip van de baby
en steekt er houten ornamentjes door
die naarmate het kind groeit telkens
vervangen worden door een groter
exemplaar. De moeder bindt rode
katoenen linten aan de armen, enkels
en knieën van het kind. 0ok die moeten
geregeld worden vervangen tijdens
het opgroeien. Het lichaam van de
zuigeling wordt bedekt met ingewikkelde
lineaire motieven die met een fijne
palmstengel worden aangebracht.
Als het kind 3 of 4 jaar wordt, gaat het
over naar een nieuwe leeftijdsgroep,
naar ‘zij die op het punt staan het
huis van de mannen te betreden’ (meboktire).
De oude versieringen worden
verwijderd, de haren kortgeknipt en de
lichaamsbeschilderingen verminderd.
Als de jongen 8 jaar is, verlaat hij
zijn familie om te gaan wonen in het
mannenhuis dat in het midden van het
dorp staat. Vanaf dan maakt hij deel
uit van de ‘geschilderde’ mannen (meopre)
en mogen enkel nog de mannen
lichaamsversieringen aanbrengen. Bij
de puberteit krijgt de jongeman een
peniskoker en een eerste lipschijf die zijn
fysieke volwassenheid symboliseren.
Hij mag zijn haar laten groeien omdat
dat in verband wordt gebracht met zijn
seksuele vermogen. Als de jongeling zelf
vader wordt, treedt hij toe tot de ‘vaders’
(me-kranire). Hij mag nu een grote
lipschijf dragen die aantoont dat hij een
groot spreker is en gaat met zijn familie
in zijn eigen huis wonen.
22
over de geboorte
In Xingu mag een vrouw die ontdekt
dat ze zwanger is bepaald voedsel
niet meer eten omdat men denkt
dat het slecht is voor de baby. Als
het tijd is voor de geboorte verlaat
de aanstaande moeder, alleen of
vergezeld van enkele vroedvrouwen,
haar huis om op een kleine afstand
van het dorp te bevallen. De
navelstreng wordt met een scherp
stuk bamboe doorgesneden en onder
een boom uit hardhout begraven om
de groei van het kind te bevorderen
en om het kracht en gezondheid te
geven.
Bij de Yanomami smeert de moeder
wat van haar eigen bloed aan de
lippen van het kindje zodat het
sneller zou leren spreken.
Bij de Asurini is het de nieuwe vader
die bepaalde dingen niet meer mag
eten en die zich enkel nog met zijn
nieuwe kind mag bezighouden.

In veel traditionele gemeenschappen is
de overgang van kind naar volwassene
een moeilijke periode die voorafgegaan
wordt door een tijd in afzondering. De
jongen moet de sociale waarden, de
religieuze regels en de ontstaansmythen
van de clan leren en enkele pijnlijke
rituelen ondergaan zoals het tatoeëren,
scarificatie* en het doorboren van oren,
neustussenschot of lippen. De jongere
bouwt zo weerstand tegen pijn op die
hem minder kwetsbaar zal maken voor
de beproevingen die het verdere leven
nog zal brengen. Op deze manier toont
hij zijn moed en wordt hij een volwaardig
lid van de gemeenschap.
een zware beproeving
De Wayana hebben een toch wel
bijzonder overgangsritueel: de
maraké proef. De jonge mannen
die deelnemen aan het ritueel
krijgen op verschillende plaatsen
van het lichaam een doosje met
enkele honderden levende mieren
en wespen geplaatst. De pijn van
de beten en steken is intens, bijna
ondraaglijk. Deze proef moet zowel
de zintuigen aanscherpen, als moed
en uithoudingsvermogen bijbrengen.
De jongere verandert omdat hij
de levenskracht van de dieren
opneemt. Na de rite is hij sterker,
een betere jager en zal hij ook goede
nakomelingen hebben.
4.2. het dorp
Omdat de indianen hun woningen
aanpassen aan de natuurlijke omgeving
verschillen deze per regio. Zo zijn er
ronde, veelhoekige of rechthoekige
huizen, al dan niet op palen. Het
traditionele huis is gebouwd uit
natuurlijke materialen en bestaat uit een
houten structuur, samengehouden door
lianen, met een dak uit palmbladeren of
boomschors. De muren zijn bedekt met
bamboe of klei.
Meestal worden dorpen in de buurt
van water gebouwd, weg van het
overstromingsgebied en vlak bij goede
gronden om te bewerken. De grootte
van het dorp en de periode dat het
bewoond wordt, zijn o.m. afhankelijk
van de vruchtbaarheid van de velden,
rondwarende ziekten en oorlogen
tussen verschillende groepen. Over het
algemeen wordt een dorp om de 5 jaar
verplaatst.
Bepaalde volkeren verkiezen een seminomadisch
leven en trekken geregeld het
bos in om te jagen of te vissen, waarbij
ze in tijdelijke onderkomens leven.
De sociale organisatie van de
gemeenschap wordt weerspiegeld in de
structuur van het dorp.
De Gê bouwen hun woningen rond een
centraal plein dat dienst doet als sociale
en religieuze ruimte. In het midden
daarvan staat het mannenhuis dat een
23
essentiële rol speelt in het culturele
leven van de indianen. Vrouwen worden
absoluut niet toegelaten! Het is de
plaats waar mannen samenkomen om
zich te ontspannen, maar het is vooral
daar dat de politiek van de gemeenschap
besproken en gevoerd wordt. Het huis
speelt ook een belangrijke religieuze rol:
de ceremonies worden er voorbereid en
spelen zich er ook deels af. Hier ontvangt
men tevens de bezoekers.
> Yanomamidorp © Mário Vilela

wat is een shabono?
De Yanomami leven in een shabono*,
een gemeenschapshuis dat tot
400 personen kan huisvesten. De
shabono is cirkelvormig met in het
midden een grote open ruimte waar
dansen en ceremonies plaatsvinden.
In de huizenkring beschikt elke
familie over zijn eigen haardvuur.
Het dorp is meestal verdeeld in twee
fratrieën* waartoe verschillende clans
behoren. Iedere fratrie heeft z’n eigen
chef en sjamaan. De twee dorpshelften
vullen elkaar aan, zo veronderstelt
elk sociaal of religieus evenement de
aanwezigheid van beide partners. En
als een man wil huwen, kan dat alleen
met iemand van de andere fratrie. Na de
bruiloft verlaat hij het eigen huis om bij
de nieuwe schoonouders te gaan wonen.
Ouders, kinderen en kleinkinderen
vormen één huishouden en elke
deelfamilie slaapt op een houten
platform dat op verschillende hoogtes
dicht bij het vuur is opgesteld.
Het meubilair is sober en wordt in
de woning opgehangen aan balken:
manden, kalebassen en aardewerken
potten voor voedsel en drank, maar ook
voor andere waren zoals katoen, tabak
en kleurstoffen. Ook wapens, werktuigen
en allerlei kostbaarheden zoals mooie
dozen en gevederde etuis behoren tot
het meubilair van de familie.
de rol van de hangmat
Bij de Wayana weerspiegelt de
plaats waar de hangmat hangt, de
plaats van het individu binnen de
gemeenschap. De hangmat wordt
ook gebruikt bij verschillende
rituelen zoals bij de Asurini die een
gat in het midden van de stof maken
waarop vrouwen bij de bevalling
schrijlings gaan zitten. De Tukano
wikkelen de doden in een hangmat
alvorens ze te begraven.
> Een hangmat is comfortabel en makkelijk
overal mee te nemen. Je kunt erin liggen en
zitten © Gustaaf Verswijver
De taakverdeling tussen mannen
en vrouwen is zeer uitgesproken. De
mannen houden zich bezig met het
politieke leven van de gemeenschap,
met de jacht en de visvangst. Ook zijn ze
verantwoordelijk voor de bescherming
24
van het dorp, het maken van de wapens
en de constructie en het onderhoud van
de huizen. Voor de vrouwen de akkers
en tuinen kunnen bewerken, maken de
mannen de velden klaar. De vrouwen
moeten in het woud allerlei materialen
verzamelen en het zijn de vrouwen die
het eten bereiden, katoen weven, kleren,
hangmatten en vaatwerk maken.

de klas aan het werk
lager onderwiJs
• In veel culturen moeten adolescenten
verschillende initiatieriten doormaken
voordat ze als volwassen aanzien
worden.
Stel je voor dat jij en je klasgenootjes
deel uitmaken van een bepaald volk
dat een initiatierite voorbereidt. De
jongens die hun uithoudingsvermogen
en de meisjes die hun behendigheid
bewezen hebben, mogen overgaan
naar een hogere leeftijdsgroep.
De proef is pas helemaal geslaagd
als de geïnitieerde een voorwerp uit
zijn kindertijd aan de hele groep
aanbiedt.
Hier kan je inspiratie vinden:
http://hrsbstaff.ednet.ns.ca/waymac/
Sociology/A%20Term%201/2.%20Culture/
Rituals.htm
seCundair onderwiJs
• Je bent een groot Kayapóhoofdman
die zich verzet tegen de bouw van
een stuwdam op zijn gebied. Probeer
de ‘indringers’ van hun ongelijk te
overtuigen met goed onderbouwde
argumenten.
• Organiseer een klasdebat over de
volgende onderwerpen:
- mondelinge overlevering en
de problemen die ze met zich
meebrengt.
- overgangsriten: bestaat er iets
gelijkaardigs in onze huidige
westerse maatschappij?
4.3. levensonderhoud
De jacht, visvangst, landbouw en het
verzamelen van voedsel en andere
materialen zijn de kernactiviteiten van
de inheemse economie. Het werk wordt
verdeeld tussen mannen en vrouwen
volgens een strak patroon en wisselt
naargelang de seizoenen.
de landbouw
Er is een Tupi legende die het verhaal
vertelt van Mara, een jong meisje dat
elke nacht uitgestrekt in haar hangmat
droomde van een blonde jongeman.
Elke ochtend was Mara ontroostbaar
wanneer ze besefte dat hij niet bestond.
Enige tijd later voelde ze een stekende
pijn in haar buik: ze was zwanger. Tot
ieders verbazing schonk Mara het leven
aan een meisje met een blanke huid en
blonde haren, de kleine Mani. Jammer
genoeg stierf de baby al gauw en Mara
begroef haar dochtertje in huis. Op een
dag groeide er een lange stengel uit de
grond en toen Mara in de aarde begon te
graven, vond ze allemaal witte wortels.
Mani was veranderd in maniok…
De volkeren van het Amazonegebied
willen een winstgevende
landbouwactiviteit opzetten in
harmonie met de natuurlijke cyclus
van het woud. Om de grond de kans
te geven zich na intensief gebruik te
herstellen, wisselen ze de oogstperiode
(3 jaar) af met een periode waarin het
land braak blijft liggen (8 à 15 jaar). Om
de grond vruchtbaar te maken, passen
de indianen de slash-and-burn-techniek
toe: nadat de ondergrond grotendeels
vrijgemaakt is, verbranden de mannen
25
de overblijvende bomen. De assen zijn
een goede voedingsbodem voor allerlei
gewassen.
Het veld kan er misschien wanordelijk
uitzien, maar in feite is het erg
gestructureerd. De planten met grote
bladeren beschermen de grond tegen
hevige regen en uitdroging, andere
trekken insecten aan die zich voeden
met plantenetende rupsen.
> Deze maniokspatel van de Mehinaku heeft
de vorm van een vogel © Denise Andrade
Maïs en zoete aardappelen zijn
belangrijke voedingsgewassen,
maar zeker 90% van een veld wordt
voorbehouden aan de teelt van zoete
en bittere maniok. Maniok groeit
gemakkelijk in het oerwoud en rijpt in
acht maanden. De knollen kunnen tot
twee jaar in de grond blijven zitten en op
elk moment van het jaar geoogst worden.

de bereiding van maniok
Meestal plant men bittere maniok
omdat die de meeste voedingswaarde
heeft, maar het sap van deze soort is
zeer giftig. Om de wortel eetbaar te
maken, moet hij worden gewassen,
geschild en geraspt. Wat overblijft,
is een puree die vervolgens door een
tipiti*, een lange koker in riet, geduwd
wordt. Eenmaal het gif verwijderd
is, kan men er soep, saus, koeken
(cassava), bloem (couac) of bier
(cachiri) van maken.
de jacht
De Matis vertellen dat een van hen lang
geleden zag hoe een harpij zijn klauwen
in een bepaalde liaan zette voor hij zijn
prooi aanviel. Wanneer de roofvogel
zijn slachtoffer dan greep, stierf dat
onmiddellijk. Zo leerde de koning van
de vogels de mensen het gebruik van
curare*.
Mannen moeten jagen om de
gemeenschap van eten te voorzien, maar
ook van allerlei materialen. Zo worden
veren, huiden, tanden, klauwen en botten
verzameld. De Braziliaanse indianen
gebruiken vooral pijl en boog. Die boog
kan rond of ovaal zijn, er hol of net bol
uitzien. De vorm van het wapen verraadt
de identiteit van de jager.
Afhankelijk van het dier dat je wilt
vangen, gebruik je een ander soort pijl:
pijlpunten in been of bamboe voor het
jagen van klein en groot wild, stompe
pijlpunten om vogels te vangen zonder
hun verenkleed te beschadigen.
Groepen die in het westen en
noordwesten van het Amazonegebied
wonen, zoals de Yanomami, gebruiken
een blaaspijp. Deze houten koker van 2
tot 4 m lang is het ideale instrument om
apen en vogels mee te vangen omdat dit
geruisloos gebeurt. De Yanomami strijken
hun pijltjes in met curare, een dodelijk gif
uit verschillende lianen, dat kleine dieren
onmiddellijk verdooft en doodt.
De indianen onderhouden zeer nauwe
banden met de dieren van het woud. Om
de geesten te vriend te houden, jagen
ze slechts het aantal dieren nodig om te
overleven.
> Wajãpi-indiaan schiet met pijl en boog
© Mário Vilela
de visvangst
De Kayapó vertellen dat er lang geleden
geen vissen in de rivieren leefden. In
die tijd woonde er in het Kayapódorp
een mooie jongeman die alle vrouwen
van de groep verleidde. De andere
mannen waren jaloers en vroegen aan
de magiër om een vloek uit te spreken
over de jongeling. De magiër was zeer
machtig en veranderde de jongen in een
tapir. Tijdens een jachtpartij doodden
de mannen de tapir en boden het dier
de vrouwen te eten aan. Verontrust
26
omdat ze de jongeman al een tijdje
niet meer gezien hadden, vroegen
ze de jagers net zolang uit tot ze de
waarheid achterhaalden. Daarop
gaven de vrouwen hun eten weer over
en beschilderden hun lichaam met
traditionele tekeningen. Ze dansten
naar de rivier en gooiden zich erin. Toen
ze het water raakten, veranderden ze
in allerlei soorten vis. Hun schubben
vertoonden de schilderingen die ze
voordien op hun lichaam aangebracht
hadden. Enkele wanhopige mannen
probeerden de vrouwen nog te redden
en sprongen ook in het water. Zij
veranderden in roggen en sidderalen.

Omdat vis een goede bron van eiwitten
is, loont de visvangst meer dan de jacht.
Er zijn verschillende vistechnieken:
visnetten en fuiken voor kleine
vissen, pijl en boog en vishaken voor
middelgrote exemplaren en harpoenen
voor grote vissen.
Soms wordt vergif gebruikt: men slaat
met stukken liaan, timbo*, op het water
om het giftige sap van de planten vrij te
geven. Het water krijgt een melkachtige
kleur en het zuurstofgehalte in de rivier
daalt zodat de vissen stikken en komen
bovendrijven.
Het teveel aan vis of vlees wordt
gerookt op een rooster van jong hout en
bewaard.
> Ingarikófuik © Denise Andrade
het verzamelen
Het verzamelen van zaden, vruchten,
kleine dieren, insecten, larven en ander
lekkers uit het woud is van levensbelang
voor het dorp en wordt zowel door
mannen als vrouwen gedaan.
Ook bouwmateriaal, zoals hout en
palmvezels, en materiaal voor het maken
van gebruiksvoorwerpen worden uit het
woud gehaald. Men maakt er huizen en
bootjes van, maar ook wapens, textiel en
vlechtwerk.
Alle volkeren van het Amazonewoud
zijn zeer bedreven in het maken van
vlechtwerk. Er zijn talrijke technieken,
vormen en versieringen mogelijk.
Meestal zijn het de mannen die de
stukken maken, maar de vrouwen die de
spullen gebruiken.
Sommige stukken vlechtwerk dienen als
huisraad, om voedsel in te vervoeren en
te bereiden of om de persoonlijke spullen
van de familie in op te bergen. Andere
worden gebruikt als sieraad of bepalen
iemands identiteit.
Om te vlechten gebruikt men plantaardig
materiaal zoals hout, lianen, bladeren,
stro, vezels, hars, zaden en riet. Soms
wordt het voorwerp beschilderd met
een plantaardige verf op basis van
boomschors. De motieven die in de
werkjes gevlochten worden, verraden
de herkomst ervan. Meestal worden
elementen uit de bovennatuurlijke
wereld getoond. Zo weerspiegelen
de manden van de Wayana het
beschilderde lichaam van de mythische
slang Tuluperê.
> Ye’kuanamand © Denise Andrade
> Aardewerken pot van de Asurini
© Cesar Barreto.
27
Het aardewerk van de indianen is heel
divers van vorm en decor en wordt
zowel tijdens rites als in huis gebruikt.
Het zijn de vrouwen die het maken. Hoe
het precies gebeurt, wordt angstvallig
geheim gehouden en alleen van moeder
op dochter doorgegeven.
De Asurini uit Xingu maken potten door
‘worstjes’ klei in elkaar te draaien tot het
stuk de gewenste vorm heeft. Nadat de
buitenkant glad werd gemaakt, wordt
het voorwerp gebakken. Daarna kleuren
de vrouwen de potten geel met gestampt
pigment; met rode en zwarte pigmenten
brengen ze geometrische patronen aan
met een stukje katoen of met een veer
van een wilde kalkoen. Deze tekeningen

stellen bovennatuurlijke wezens voor
of elementen uit de natuur. Ten slotte
wordt de pot ingesmeerd met een laagje
hars die de kleuren fixeert.
De Caduveu maken potten versierd met
spiralen en geometrische motieven. Het
zijn dezelfde tekeningen die de vrouwen
op de lichamen van de dorpelingen
schilderen en die vertellen wie je bent.
de klas aan het werk
lager onderwiJs
Zoek in de tentoonstelling:
- 2 wapens om mee te jagen
- 2 wapens om mee te vissen
- 2 voorwerpen die te maken hebben
met het verzamelen van materialen/
voedsel
- 2 landbouwwerktuigen
Teken ze en schrijf erbij hoe ze
gebruikt worden.
seCundair onderwiJs
• Zoek op het internet meer
informatie over de manier waarop
er aan landbouw gedaan wordt
in Brazilië en meer bepaald in het
Amazonegebied vandaag. Is die
duurzaam voor het woud, of juist
niet? Zijn er andere manieren om
met natuurlijke bronnen om te gaan?
Hier vind je vast wel inspiratie:
http://www.sojaconnectie.be/home.php
http://www.deforestation-amazonie.org/
http://www.unesco.org/
new/en/unesco/worldwide/
latin-america-and-the-caribbean/brazil/
• Je maakt deel uit van een
indianengroep uit het
Amazonegebied waarvan de
gebieden bedreigd worden door
ontbossing. Probeer argumenten te
vinden om de overheidsinstanties
ervan te overtuigen dat de
bescherming van het woud
broodnodig is.
4.4 de versierde mens
lichaamsbeschildering
De Wayana vertellen dat Maan verliefd
was op zijn zus en haar iedere nacht
stilletjes bezocht. Het jonge meisje
was nieuwsgierig naar haar stiekeme
nachtelijke bezoeker en maakte daarom
wat verf die ze in een kalebas onder
haar hangmat verstopte. Toen de man
die nacht terugkwam, doopte ze haar
hand in de kleurstof en streek ermee
langs het gezicht van haar zwijgzame
minnaar. Het was onmogelijk de verfstof
weg te wassen, dus werd de jongeman
‘s ochtends herkend. Tot op de dag
van vandaag kan men zijn gezicht
herkennen aan de markeringen die zijn
zus erop achter liet. Gelukkig heeft ze
hem al lang weer vergeven.
Net zoals de sterren en de geesten
houden de Amazonevolkeren ervan zich
kleurig te beschilderen. De Xikrin en de
Kayapó worden beschilderd vanaf hun
geboorte tot de dag dat ze sterven, zowel
voor speciale rituelen en oorlog, als voor
het leven van alledag.
28
De Kayapó gebruiken plantenaftreksels
en mineralen om hun lichamen rood,
zwart en wit te kleuren. Rood, roucou*,
wordt gemaakt van de zaden van de
orleaanboom. Zwart, genipapo*, komt
van de vruchten van de genipapo of van
houtskool. En wit wordt gemaakt van
klei.
Elk deel van het lichaam krijgt een
specifieke kleur. Rood wordt alleen
aangebracht op de uiteinden van het
lichaam: het gezicht, de voorarmen
en handen, de onderbenen en voeten.
Rood staat voor energie, gezondheid en
snelheid. Zwart wordt altijd gebruikt
voor het beschilderen van de romp en
de bovenste delen van de ledematen.
Soms brengt men het ook aan op de
kaken en het voorhoofd. Zwart wordt
in verband gebracht met het inwendige
functioneren van het individu. Het is ook
de kleur die het individu bindt aan de
groep. Wit ten slotte wordt maar zelden
gebruikt, alleen bij bepaalde rituelen
omdat het de kleur van de geesten is.
De tekeningen stellen dieren voor
of motieven uit de natuur. Elke

leeftijdsklasse heeft zijn eigen stijl van
lichaamsbeschildering.
Bij veel groepen zijn de schilderingen
voorbehouden voor belangrijke
gebeurtenissen: geboorte, huwelijk,
initiatierite en andere rituelen.
Tatoeages worden minder gebruikt en
verdwijnen stilaan. We zien ze wel nog
bij de Matis, Surui en Karaja.
lichaamsversiering
De meest voorkomende versiering is de
peniskoker (mudjé). Hij wordt gemaakt
van een jong palmblad van de babaçu
dat gedroogd wordt en tot een soort
trechter gevlochten. Jongens dragen de
mudjé vanaf de pubertijd (18 jaar) tot
aan hun dood. Samen met de lipplug
en de lange haren is het een teken van
fysieke en seksuele volwassenheid.
Bij veel volkeren uit het Amazonegebied
doorboren zowel mannen als vrouwen
de onderlip en versieren die met een
lipplug of labret*.
Bij de Kayapó is het dragen van een
labret een mannenzaak. Enkele dagen
na de geboorte van een Kayapójongetje
wordt de onderlip doorboord. Eerst
brengt men een katoenen draad in om
die later te vervangen door een stokje
ter grootte van een lucifer. Wanneer
de jongen rond achtjarige leeftijd zijn
intrede doet in het mannenhuis, wordt
het gaatje weer vergroot en wordt de pin
vervangen door een rolvormig staafje
uit hout. Beetje bij beetje plaatst men
steeds bredere staafjes en vervolgens
lipschijven. Als de jongeman klaar is
om te trouwen, krijgt hij een schijf
van zo’n 10 cm doorsnede. Deze schijf
symboliseert het spreken. Het gezag
van de leiders en dorpsouderen steunt
immers op het talent om overtuigende
redevoeringen te houden. Hij die het
best kan spreken is degene die binnen
de groep opklimt in rang en stand.
Aangezien het alleen de mannen zijn die
de redevoeringen houden, is het logisch
dat alleen de mannen een labret dragen.
> Labret, Urubu-Kaapor. Veren, katoendraad.
Inv. ETAM 2002.1.1 ©KMKG
Samen met de onderlip worden ook de
oorlellen doorboord. Dit gebeurt meestal
vlak na de geboorte door een oudere
vrouw of door de vader van het kind. De
kegelvormige pluggen worden telkens
door grotere exemplaren vervangen tot
ze ongeveer 4 cm groot zijn.
29
Er is nog een manier om te tonen dat
men tot een bepaalde groep behoort: de
tonsuur. Ze wordt aangebracht bij Xikrin
en Kayapó mannen en vrouwen vanaf
het voorhoofd tot aan de kruin. Het
overige haar wordt tot op de schouders
gedragen en ingesmeerd met roucou.
De indianen vinden een behaard lichaam
maar lelijk. Wimpers, wenkbrauwen,
baard, oksels en genitaliën worden
geëpileerd.
> Deze jonge Kayapó draagt de gele akkàtitooi
© Gustaaf Verswijver

verenkunst
De Kayapó vertellen dat mensen en
vogels ooit een verbond smeedden om
de grote waterslang te vernietigen. De
grote slang viel immers alle levende
wezens aan. De aalscholver nam een
duikvlucht en verwondde het monster,
dat zich onder water schuilhield,
dodelijk. Onder bloedstollend gekrijs
sleurden de mensen het beest uit het
water en doodden en vilden het. De
vogels waaierden uit om de huid te
verdelen. Ze kwamen overeen dat ieder
het stuk dat hij in z’n bek hield mocht
houden. De huid had de prachtigste
kleuren: rood, geel, groen, zwart en wit.
De vogels tooiden zich met de ongeziene
kleuren. Toen gebeurde er een mirakel:
vogels waren altijd somber van kleur
geweest en nu werden ze plots wit, geel,
blauw,… Papegaaien versierden zich met
groen en rood. De ara’s, die er voordien
maar saai uitzagen, werden plots roze,
paars en goudkleurig. De aalscholver,
die het hele gebeuren in gang zette,
restte enkel nog de kop die zwart was.
Maar hij was er tevreden mee.
‘Om een echte mens te zijn, moet
men zich met veren tooien, moet
men een mens met veren zijn’ zeggen
de Kayapó. Het is duidelijk dat
pluimen alomtegenwoordig zijn bij
grote gebeurtenissen en belangrijke
tijdstippen in het leven van de indianen
die leven in het Amazonegebied.
De zoektocht naar veren is een
belangrijk onderdeel van het leven van
alle inheemse groepen van Brazilië. Alle
vormen en kleuren van pluimen zijn in
trek: van adelaar tot toekan, van ara tot
papegaai. Veren kan men samenvoegen
met natuurlijke materialen zoals
boomschors, zaden, schelpen, parelmoer,
plantaardige vezels en katoen.
Om het verenkleed van de vogels niet
te beschadigen, maken de jagers hun
pijlpunten bot. De buitgemaakte veren
worden bewaard in dozen, bamboe etuis
of kalebassen die men aan de nokbalken
van het huis hangt.
Het bewerken van veren is mannenwerk.
Jongens leren de stiel vanaf de pubertijd
en op nog jongere leeftijd leren ze
wapens te maken om vogels te vangen
zonder hun veren te beschadigen. Ook
moeten ze onder de knie zien te krijgen
hoe een vogel te plukken en hoe de veren
naar vorm en kleur te klasseren.
De indianen zijn bijzonder handig in het
samenvoegen en verknippen van veren.
De ‘krôkrôkti’ of grote dubbele hoofdtooi
is daarvan het uitzonderlijkste
voorbeeld. Ze wordt gedragen door
jonge Xikrin bij belangrijke feesten.
Hiervoor zijn zo’n 60 à 120 slagpennen
van de ara nodig die men aan een
structuur bevestigt. De tooi wordt op
het achterhoofd gedragen met behulp
van een draagschijf. De veren worden
vastgemaakt aan ringetjes die op hun
plaats worden gehouden door een
touw. Elders steekt men de schachten in
bamboekokers die aan elkaar worden
gekleefd.
30
veren in alle kleuren van de
regenboog
Sommige groepen kunnen de kleur
van de veren aanpassen. Er zijn
drie technieken. De eerste is de
gemakkelijkste: men drenkt de
veren in een rode kleurstof op basis
van een extract van brazielhout.
De tweede manier legt de getemde
vogels een bepaald dieet op
waardoor hun veren van kleur
veranderen. Ten slotte kan men de
veren van kleur doen veranderen
door na het plukken van de vogels
een plantenmengsel aan te brengen
op hun huid zodat de veren die
oorspronkelijk groen en blauw
waren, geel en roze zullen zijn als ze
teruggroeien.

Grote Gorotirehoofdtooi van de Kayapó
© Denise Andrade
> Halssnoer uit veren van bij de Ka’apor
© Dalton Camargos
We kunnen de vraag stellen waarom de
indianen veren gebruiken als het woud
hen reeds zo’n rijkdom aan materialen
aanreikt?
In de eerste plaats heeft de wereld van
de vogels in de ogen van de indianen
zeer nauwe banden met die van de
mensen. Net zoals de mensen vormen
vogels een specifieke groep van levende
wezens. Vogels bouwen huizen en
hebben eigen voedselpatronen. Net
zoals de mensen heeft elke vogelsoort
een eigen taal, een eigen lied.
Vogels danken hun belang ook aan
hun band met het bovenaardse. Ze
kunnen immers tot aan de wereld van de
geesten vliegen en daar dingen zien die
onzichtbaar blijven voor andere levende
wezens.
De Kayapó zijn kampioen in de
transformatie van mens in vogel. Het
aangezicht wordt versierd met turkoois,
wit dons en veelkleurige veren worden
in het haar en op de rest van het lichaam
gekleefd. Het is de rituele uitrusting
bij uitstek. Ze wordt toegepast op de
meest cruciale momenten in het leven
van een Kayapó: het tijdstip dat men
31
een Kayapó wordt (initiatierite) en het
ogenblik dat men stopt er één te zijn
(begrafenisritueel).

de klas aan het werk:
lager onderwiJs
• Zoek in tijdschriften en kranten naar
beelden van verschillende mensen.
Verander en versier die personen
door lichaamsversieringen toe te
voegen (beschilderingen, tatoeage,
juwelen, piercings in verschillende
materialen, ...)
• De indianen dragen bij elke
ceremonie specifieke kostuums
en versieringen die bepaalde
natuurelementen voorstellen. Verzin
nu zelf een kledingstuk of versiering
die je kunt dragen geïnspireerd op
de natuur (wind, water, zon, wolk,
rots, …). Gebruik hiervoor enkel
materialen die je in de natuur
gevonden hebt, zoals hout,
boomschors, pluimen, bladeren,
schelpen, zaden, wortels, fruit, raffia,
...
seCundair onderwiJs
• Sinds mensenheugenis brengen
personen veranderingen aan het
eigen lichaam aan. Men vervormt
het, doorboort het of bedekt het
met kleuren. Deze markeringen
zijn ook vandaag nog sterk
aanwezig. Stel een lijst op van de
verschillende manieren waarop
iemand vandaag zijn lichaam
kan veranderen en probeer er de
betekenis van te achterhalen.
Is die nog dezelfde als in meer
traditionele gemeenschappen, waar
lichaamsversiering je een identiteit
geeft en een band is met het
bovennatuurlijke?
Inspiratie nodig?
http://www.columbusmagazine.
nl/nieuws/3104/top-10_
lichaamsversieringen.html
http://www.museumkennis.nl/lp.rmv/
museumkennis/i004219.html
4.5. de spirituele wereld
Een Juruna mythe gaat als volgt: Sinaa,
zoon van een indiaanse en een jaguar,
was de sjamaan van de Juruna. Van zijn
vader erfde hij de kunst om naar alle
kanten tegelijk te kijken. Hij kamde de
omgeving uit met zijn vrienden en leerde
hen goed en moedig te zijn. Op een dag
vingen ze een enorme slang die enkele
indianen opgevreten had. De mannen
verbrandden haar en uit de as van het
dier ontstonden allerlei planten zoals
maniok, maïs, pompoenen, pepers en
fruitbomen die men voordien nog niet
kende. Een vogel leerde hen hoe voedsel
te bereiden met deze planten en hoe ze
te doen groeien.
Nadat het hard en lang geregend had,
dreigden de Juruna ten onder te gaan
in een grote overstroming. Om zijn volk
te redden, bouwde Sinaa een grote
kano waarin hij van elke plantensoort
een zaadje meenam. Enkele dagen
later trad de rivier uit haar oevers en
overspoelde de hele regio, maar dankzij
de vooruitziendheid van de sjamaan kon
een hongersnood vermeden worden.
32
Ondertussen was Sinaa oud geworden
en trouwde hij met een spin die kleren
voor hem spon om hem beter te
beschermen. Hij droeg een lange witte
baard, maar dankzij zijn magische
krachten kon hij na elk bad weer jeugdig
worden zodat hij net zolang kon leven
als zijn volk. Alleen hij houdt immers
het lot van de Juruna in zijn handen:
hij kan met één welgemikte slag van
een machete de vork die de hemel stut
doorkappen. Als hij dat doet, zal het
hemelgewelf op zijn volk neerkomen en
dat zal het einde van de wereld zijn.
Dit verhaal stelt de sjamaan voor als een
half menselijk en half dierlijk wezen met
speciale krachten.
Veel Zuid-Amerikaanse volkeren geloven
dat de wereld bevolkt wordt door
bovennatuurlijke wezens waarmee je
constant contact moet houden.
De sjamaan is degene die bemiddelt
tussen de wereld van de mensen en
die van de geesten. Hij bemiddelt in
de gemeenschap en beschermt ze,
is genezer en helderziende. Hij heeft
een ongelofelijke autoriteit binnen
de gemeenschap en wordt daarom

gerespecteerd en gevreesd. Je kan
sjamaan worden als één een van je
ouders dat al is, of je kan een bepaald
visioen gehad hebben (bijvoorbeeld
tijdens een zware ziekte). In ieder geval
moet je om sjamaan te worden een
lange en moeilijke initiatie doormaken.
Zo moet je een tijd in afzondering gaan
leven en mag je bepaalde dingen niet
meer eten.
Een sjamaan is voor alles een
medicijnman. Volgens de volkeren
van Latijns-Amerika worden ziekten
veroorzaakt doordat een geest of een
tovenaar een kwaadaardige energie het
lichaam instuurt. Tijdens spectaculaire
seances stelt de sjamaan vast welke
ziekte zich meester van een persoon
heeft gemaakt en nodigt daarbij de
geesten uit die verantwoordelijk zijn
voor het gedane kwaad. Na de oorzaak
van de ziekte vastgesteld te hebben,
neemt hij die weg door ze op te zuigen,
uit te roken, of weg te masseren.
Sjamanen gebruiken veel
geneeskrachtige planten en
plantaardige stoffen in al hun vormen:
latex, sappen, bladeren, vruchten,
schors en stengels worden afgekookt,
ingeademd of er worden papjes, poeders
en infusies van gemaakt. Veel van deze
planten zijn wereldwijd te verkrijgen
en vormen de basis van talrijke
geneesmiddelen. Een van de bekendste
middeltjes is de koortswerende kinine.
Om visioenen op te roepen, gebruiken
sjamanen hallucinogene middelen,
of ‘planten die onderwijzen’. Tabak,
ayahuasca, kahé*, coca* en virola* zijn
bewustzijnsverruimende middelen die
de waarneming verhogen en de sjamaan
toelaten naar de bovennatuurlijke
wereld te reizen.
wat is ayahuasca ?
Ayahuasca is zowel de naam van een
liaansoort uit het Amazonegebied
(banisteriopsis caapi) als van een
brouwsel op basis van deze liaan dat
door sjamanen gebruikt wordt. Door
ayahuasca te mengen met andere
planten krijgt men een purgerend
mengsel dat visioenen oproept.
Dit traditionele hulpmiddel werd
in 1997 gelegaliseerd in Brazilië
en in 1996 in de VS, alleen voor het
gebruik in het kader van specifieke
rituelen. De substantie maakt sinds
2008 ook deel uit van het culturele
erfgoed van Peru. In Frankrijk (wet
van 2005) en andere Europese landen
daarentegen, staat ayahuasca op de
lijst van verboden middelen.
De gemeenschappen uit het
Amazonegebied vieren hun band met de
voorouders en de natuurgeesten door
middel van verschillende ceremonies en
riten. Op deze manier herbeleven ze de
mythen en knopen ze weer aan bij het
bovennatuurlijke.
33
Laten we het begrafenisritueel van de
Bororo als voorbeeld nemen.
Bij de Bororo zet de dood van een lid
van de gemeenschap een hele rist aan
riten in gang die de overgang van de ziel
van de dode naar de overkant mogelijk
moet maken. Het is ook de gelegenheid
om leden van naburige dorpen te
ontmoeten, jongeren in te wijden en de
gemeenschap te reorganiseren nadat
een van hen gestorven is.
Als iemand sterft, kiezen de clanouders
van de overledene een man uit de andere
helft (of fratrie) van de gemeenschap om
de dode te vertegenwoordigen. Hij wordt
beschouwd als zijn plaatsvervanger en
moet verschillende functies uitoefenen
tijdens de begrafenisrituelen.
De dode zelf wordt in een ondiep graf
begraven waar men voortdurend water
over giet om de ontbinding van het
lichaam te versnellen. Daarna worden de
botten weer opgegraven en gewassen.
Vervolgens worden ze met roucou
beschilderd en bedekt met dons en
veren. Ze worden vervolgens in een mand
gelegd die definitief begraven wordt op
de bodem van een meer of een stroom.

Alle bezittingen en het huis van de dode
worden verbrand. Later wordt op de
plaats van de woonst een nieuw huis
gebouwd.
Niet alle Amazonevolkeren begraven
hun doden. In de Lage Gebieden passen
sommige groepen endokannibalisme
toe. Dit betekent zoveel als het eten
van de beenderen van de gestorven
persoon. Wanneer iemand sterft,
wordt het lichaam verbrand waarna
de botten nauwgezet uit de as worden
gehaald, vermalen en vermengd met
een gefermenteerde drank. Dit mengsel
wordt dan door de hele gemeenschap
opgedronken tijdens een religieuze
ceremonie. Dit gebruik heeft tot doel
de ziel van de dode op de vlucht te
jagen omdat die als gevaarlijk voor de
levenden wordt beschouwd. Door de ziel
te consumeren, wordt zij vernietigd en
kan zij niet meer terugkeren naar het rijk
van de levenden.
Tijdens de rituelen worden talrijke
maskers gebruikt. Het zijn de zichtbare
voorstellingen van bovennatuurlijke
wezens, woudgeesten, dieren en planten.
Ze brengen in herinnering dat al deze
wezens hetzelfde universum bewonen.
> Tikunamaskers stellen bovennatuurlijke
wezens voor die in het bos leven.
© Cesar Barreto
De Tikuna gebruiken maskers bij
overgangsrituelen, vooral bij die van
jonge meisjes.
Als een meisje voor het eerst ongesteld
wordt, hangt ze haar halssnoer in de nok
van het dak om de gemeenschap hiervan
op de hoogte te brengen. Op dat ogenblik
wordt ze als onrein beschouwd en moet
ze een tijdje helemaal alleen achter
een afsluiting wonen. Gemaskerde
personen die bovennatuurlijke geesten
voorstellen, proberen het meisje mee te
lokken, maar worden door de leden van
de gemeenschap op de vlucht gejaagd.
Op het einde van de ceremonie wordt het
haar van het meisje uitgetrokken. Dat
is het moment dat ze niet langer kind
is, maar volwassen. Ten slotte worden
de maskers verbrand of in het water
gegooid.
Bij de Tikuna zijn het de mannen die de
maskers maken. Ze gebruiken hiervoor
platgeslagen boomschors. Het onderstuk
en de achterkant van de maskers zijn
altijd versierd met franjes gemaakt van
palmvezels. De buitenkant wordt met
geometrische of figuratieve tekeningen
in plantaardige verf versierd.
de klas aan het werk:
lager onderwiJs
Lees onderstaand stukje:
34
Ooit leefden de indianen niet alleen op
de aarde, maar ook in de hemel. Het was
een tijd waarin de hemel helemaal niet
zo hoog was als vandaag...
Verzin nu zelf hoe het verder gaat.
Gebruik hiervoor drie voorwerpen uit de
tentoonstelling: een mand, een benen
fluit en een hanger uit veren.

seCundair onderwiJs
• Nadat je de legende van de Juruna
over de overstroming gelezen hebt,
ga je bij andere culturen op zoek
naar verhalen die over hetzelfde
thema gaan.
• De indianen organiseren
verschillende ceremonies om
belangrijke gebeurtenissen te vieren
of om de natuurgeesten respect te
betonen.
Zo is een van de belangrijkste feesten
van de Yawalpiti de kuarup. Lees de tekst
hieronder en probeer de verschillende
fasen van het feest te onderscheiden.
Waarom is het feest zo belangrijk? Ken
je andere culturen die een gelijkaardige
ceremonie houden?
de kuarup ceremonie van de Yawalapiti
van de hoge Xingu
[…] Tijdens het droge seizoen wordt
het anders zo vredige Yawalapitidorp
opgeschrikt door een ongewone drukte.
De reden voor deze wanorde zijn de
voorbereidingen voor de kuarup, het
feest ter ere van de overleden cacique*
Paru. De vrouwen raspen maniok
en de mannen uit de familie van de
leider halen grote hoeveelheden vis
uit de rivier. De adolescenten moeten
binnenshuis blijven tijdens een periode
van afzondering.
Het tijdstip voor het feest wordt
vastgelegd door de raad van ouderen die
ook gezanten uitstuurt naar naburige
gemeenschappen om ze uit te nodigen
voor de feestelijkheden. Enkele dagen
vóór de ceremonie worden enkele
boomstammen (kuarup) gekapt en
aan de rand van het dorp verstopt.
De ochtend van de eerste dag van het
ritueel worden de kuarup het dorp
binnengebracht en op de plaats waar de
doden begraven worden opgesteld. De
boomstammen stellen de doden voor en
worden beschilderd en versierd met de
spullen van de overledenen.
Gedurende 24 uur huilen de ouders
aan de voet van de boomstammen. De
lamentaties eindigen de ochtend van
de tweede dag, op het moment dat de
andere groepen aankomen in het dorp
om deel te nemen aan de huca huca
gevechten. Het tornooi begint met het
gevecht van de mannen. De strijders zijn
beschilderd met de kleuren van dieren
en zijn de hele nacht wakker gebleven
om nachtmerries over een nederlaag te
vermijden. Tijdens het tornooi vechten
mannen van het thuisdorp tegen die
van de naburige dorpen. Ze cirkelen
om elkaar heen terwijl ze het gegrom
van de jaguar nabootsen. Daarop
gooien ze zich in de strijd waarbij het
gaat om kracht en behendigheid. Ze
proberen hun tegenstrever achter de
knie te grijpen om hem uit zijn evenwicht
te brengen en hem op de grond te
gooien. Vervolgens is het de beurt aan
de jongens van 16 om zich te meten
met de vechtersbazen. Deze jongeren
hebben enkele maanden in afzondering
doorgebracht in hun malocas* . Om
moed te verzamelen, alvorens te
vechten tegen de tegenstanders die hun
35
ouders hebben uitgekozen, brengen ze
scarificaties aan op hun lichamen met de
tanden van hondsvissen om zich moed
te geven. De gevechten zijn een rite die
de overgang van de adolescentie naar de
mannelijkheid symboliseren.
De ceremonie eindigt met het
voorstellen van de pubermeisjes aan
de gemeenschap. Zij hebben een jaar in
afzondering doorgebracht. Op het einde
van het ritueel mag het meisje huwen.
Ze hoeft helemaal niet trouw te blijven
aan haar echtgenoot en mag, na haar
terugkeer in de gemeenschap, haar
minnaars blijven ontmoeten.
De overgang van de jongens en meisjes
naar de klasse van de volwassenen
wordt gezien als een nieuwe geboorte
die de personen die verdwenen zijn,
vervangt. Wanneer de kuarup afgelopen
is, worden de boomstammen opgegraven
en in de rivier gegooid. De zielen van de
doden worden bevrijd en het leven kan
verder gaan. […]
Fragment uit DEQUIDT, P., & GUIRAUD, S.,
2005, Les gardiens de la forêt des ombres
(vertaling C. Willemen).

verklarende woordenliJst
Een cacique is de leider van een groep.
Coca is een struik waarvan de bladeren
gekauwd worden of vermalen tot poeder.
Coca geeft energie en kracht, maskeert
honger en vermoeidheid en leidt naar
een euforie.
Curare is een dodelijk gif dat kleine
dieren onmiddellijk verdooft en doodt.
Het wordt gemaakt van verschillende
lianensoorten.
genipapo is een zwarte kleurstof die
uit de vruchten van de genipapoboom
gewonnen wordt.
Een fratrie is een groep die verschillende
clans verenigt.
De kahé is een soort liaan waarvan de
bladeren vaak gebruikt worden bij het
maken van ayahuasca. Het bevordert
visioenen en maakt dat de hallucinaties
langer duren.
Een labret is een lipschotel.
Een maloca is een huis waarin
verschillende families samenwonen.
roucou is een rode kleurstof die uit de
zaden van de orleaanboom gewonnen
wordt.
scarificatie is een gebruik waarbij men
kleine sneetjes in de huid maakt en die
dan inwrijft met plantenextracten die
ervoor zorgen dat er duidelijke littekens
ontstaan.
Een shabono is een traditioneel
Yanomamidorp dat bestaat uit een
huizenkring met in het midden een grote
open ruimte.
Een sjamaan is een religieuze persoon
en een genezer die bemiddelt tussen
de wereld van de mensen en die van de
geesten.
Een tipiti is een rieten koker waarmee
het giftige sap uit bittere maniok
gefilterd kan worden.
timbo is een gif dat samengesteld
wordt uit extracten van verschillende
giftige planten zoals de zeepnotenboom
(serjania, sapindaceae), lonchocarpus en
vlinderbloemen (leguminisaea).
De virola is een boom waarvan het hars
hevige hallucinaties veroorzaakt.
36

5. en nu?
5.1. kunst: indiaans of braziliaans?
Arte indígena brasileira is de naam die
men geeft aan de kunst die gemaakt
werd en wordt door de inheemse
bevolking van Brazilië. Gezien de
verscheidenheid aan volkeren is er dus
een grote diversiteit aan motieven en
kunstuitingen, maar het uitgangspunt
is meestal hetzelfde. Men werkt met
de materialen die voorhanden zijn:
het eigen lichaam en natuurlijke
grondstoffen zoals hout, steen, stro,
veren, leer, schelpen en botten. Deze
materialen kan men slecht bewaren.
Ze worden dus niet oud. Ter zijde: de
waarde die in het Westen aan ‘oude’
kunst gehecht wordt, gaat niet op voor
de kunst van de Braziliaanse inheemse
volkeren. Veel voorwerpen hebben een
rituele functie die tijdelijk van aard is.
Neem nu de Mehinaku: na het ritueel is
het nut van de maskers uitgespeeld en
kunnen ze in een museum hangen omdat
ze ‘dood’ zijn voor de groep zelf. Ook
zal je geen monumentale kunst vinden
omdat de meeste groepen rondtrekken
en ze geen grote, zware werken kunnen
meezeulen.
Dus waar begint ‘kunst’? Zoals
de Franse kunstenaar Marcel
Duchamp het stelde, door een banaal
gebruiksvoorwerp op een voetstuk in een
tentoonstellingsruimte te plaatsen? Dus
van het moment dat de maskers in de
zalen komen te hangen? Of begint het bij
de ambachtsman? Of ligt de ‘kunst’ in de
waarde die de groep aan de voorwerpen
hecht(te)?
waarom maskers?
Maskers stellen levende geesten
en bovennatuurlijke wezens voor
die worden opgeroepen voor
ceremoniële dansen die als doel
hebben de orde van hun/de wereld te
handhaven.
> Tikunamasker © Cesar Barreto
De kunstvoorwerpen ondersteunen
de tradities van een bepaalde
bevolkingsgroep waarbij de vormen
en motieven als het ware een alfabet
vormen. De geoefende kijker kan
in de lijnen en figuren lezen waar
het voorwerp vandaan komt. Het is
belangrijk te begrijpen dat voor de
indiaan een voorwerp niet af is, bijna
niet bestaat, tenzij het helemaal
is afgewerkt. De uitvoering en de
versiering van een gevlochten mand,
een aardewerken pot, een stof, een
muziekinstrument of een huis maken
integraal deel uit van het object. De
37
vormen, kleuren en lijnen zijn een deel
van de traditie van een volk. Neem nu het
menselijke lichaam. Het wordt gezien als
een omhulsel voor de ziel en het is niet
af tenzij er met sieraden, verf of meer
blijvende markeringen een identiteit aan
wordt gegeven. Het lichaam wordt een
deel van de traditie, het wordt ‘gemaakt’
door de groep.
Maar het is zo veel meer dan dat:
de arte indígena leeft. Het is de
uitdrukking van de geschiedenis, van
de verhalen en tradities die deze heel
verschillende volkeren al eeuwenlang
met zich meedragen. Wanneer enkele
mensen zich van een bestaande groep
afsplitsen om een nieuwe geschiedenis
te beginnen, wordt er een nieuwe
beeldentaal uitgevonden en toegepast.
Eén die dezelfde grondstoffen en
technieken gebruikt als alle andere
groepen, maar die uniek is in de
uiteindelijke afwerking. De inheemse
kunst is een dynamisch gegeven: zij kan
zich makkelijk aanpassen aan nieuwe
ideeën en situaties en dat maakt haar
actueel.

En dan is er de productie voor toeristen.
Door de vernietiging van hun omgeving
en de teloorgang van hun levenswijze
moeten sommige groepen hun cultuur
letterlijk verkopen om in hun onderhoud
te kunnen voorzien. Veel indianen zijn
er zich evenwel van bewust dat hun
kunst de wereld rondgaat en de manier
waarop het Westen naar hen kijkt,
kleurt.
De stukken die aan de man gebracht
worden op markten en andere plaatsen
waar veel toeristen komen, zijn
natuurlijk echt, maar ze zijn niet volledig
voor de indianen omdat ze eigenlijk
niet nuttig zijn. Ze komen bij iemand
op de schouw of vensterbank te staan
als versiering. En daar is niets mis mee.
Want ook al zien we deze voorwerpen
vaak los van hun originele context, zoals
op tentoonstellingen, toch hebben ze
een intrinsieke schoonheid.
De aparte en kleurrijke wereld van
de Amazone-indianen spreekt tot
de verbeelding van veel mensen. De
Braziliaanse videokunstenaar neville
d’almeida maakte een werk over de
Ukre Kayapó die in de staat Pará leven.
Voor de film Verde Moreno (2009), wat
zoveel betekent als ‘donkergroen’, ging
hij samen met een fotograaf gedurende
twee weken leven in een dorp van zo’n
700 Kayapó. De kunstenaar gelooft dat
hedendaagse Braziliaanse kunstenaars
moeten kijken naar wat hun land sterk
maakt: de mensen. Hij trekt hard van leer
tegen zijn landgenoten en zegt dat ze
niets liever doen dan indianen te doden
en klaagt aan dat de inwoners van de
staat Pará de indianen vergelijken met
ratten.
> Still uit de film Verde Moreno van Neville
D’Almeida.
Verde Moreno wordt vertoond op de
54ste Biënnale van Venetië (2011) in
het Latijns-Amerikaanse paviljoen
waar ook recent werk te zien is van de
Ecuadoriaanse maría rosa Jijón. In haar
videokunst klaagt ze de vernietiging
van het regenwoud aan en de gevolgen
daarvan voor de mensen die er leven.
Haar films kan je hier bekijken: http://
mantamanaos.blogspot.com/.
De Braziliaanse kunstenares anna bella
geiger speelt ook graag in op de politieke
realiteit van haar land. Zo maakte ze een
reeks postkaarten getiteld Brasil Nativo
– Brasil Alienígena (1977-2004), zoiets als
‘Brazilië geboorteland – Brazilië vreemd
land’. Ze plaatste telkens een beeld
van een indiaan in contrast met een
beeld van zichzelf in ongeveer dezelfde
houding.
> Geiger 1
Bron: http://artincontext.org/image/
image_main.aspx?id=2723
38

Geiger 2
Bron: http://artincontext.org/image/
image_main.aspx?id=2722
de klas aan het werk:
lager onderwiJs
• kakelbonte kayapó
Zoek in je tuin of in het park de mooiste
bloemen, bladeren en pluimen en breng
ze mee naar de klas. De juf zorgt voor
levensgrote vellen papier voor iedereen
(of maak groepjes) waarop je kunt gaan
liggen. Een klasgenootje trekt je omtrek
met een zwarte stift op het papier. Nu
kan je je papieren silhouet helemaal
versieren als een echte indiaan: kleef de
bladeren en veren op de figuur. Met een
rode en/of een zwarte stift teken je een
patroon op het lichaam. Denk goed na!
Elke lijn heeft een specifieke betekenis:
zijn het de stippen van het jachtluipaard
of hartjes? Verzin een mooi verhaal bij
jouw indiaan (Hoe heet hij/zij? Waar
komt hij/zij vandaan? Hoe oud is hij/zij?
…).
seCundair onderwiJs
• wie ben ik?
Je voert een klasdebat over het uiterlijk
en de taal van het lichaam. Wat willen
jongeren vertellen door middel van
hun kledij of juwelen? Hoe draagt
lichaamsversiering bij tot het creëren
van een identiteit en een groepsgevoel?
verder lezen:
Er wordt veel aandacht besteed aan
kunst en cultuur in Brazilië, op het
internet kan je dan ook veel sites vinden
die de wereld op de hoogte willen
houden van de recente ontwikkelingen
op dat gebied. Jammer genoeg is het
merendeel van de informatie in het
Portugees.
Toch is het de moeite om hier eens een
kijkje te nemen: http://www.funarte.
gov.br/. Dit is het kunstenportaal van
de Braziliaanse overheid en groepeert
verschillende initiatieven die in het land
opgezet worden.
Specifieke informatie over inheemse
kunst is moeilijker te vinden, maar wie
zoekt die vindt! Waardevol is http://
www.indiosonline.org.br/novo/. Dit
initiatief werd opgezet door en voor
leden van verschillende inheemse
groepen, maar weer enkel in het
Portugees.
39
Ook http://www.museudoindio.org.
br/ bevat, mits enig geduld en een
goede vertaalcomputer, een schat aan
informatie.

5.2. ecologie en economie: welkom in
het wilde westen!
Dit is geen verhaal dat begint met ‘er was
eens’. Het begint met ‘er is’, of beter nog
‘er zijn’. Er zijn immers maar liefst om en
bij de 215 inheemse groepen in Brazilië,
samen zo’n 350 000 indianen! Nu is dat
geen cijfer om lyrisch over te worden.
Sinds de komst van de Europeanen in het
begin van de 16de eeuw zijn er honderden
groepen verdwenen en het is pas sinds
de tweede helft van de vorige eeuw dat
hun aantal zich herstelt dankzij een
doorgedreven beschermingspolitiek van
de Braziliaanse overheid. Dat was ooit
wel anders. Ongeveer 45 jaar geleden
greep het Braziliaanse militaire bewind
de macht en schafte alle politieke
partijen af. Het was het startschot voor
een grootschalige ‘interne kolonisatie’.
Onder het motto ‘Brazilië, land van de
toekomst’ werden duizenden aangezet
om zich in het noorden van het land te
vestigen en er de enorme rijkdommen
aan te boren. Deze mensen waren de
pioniers die ervoor gezorgd hebben
dat Brazilië vandaag een van de
belangrijkste economieën ter wereld is.
Maar tegen welke prijs? Bitter weinig
ondernemers hielden vol en keerden
al gauw terug naar de steden. De
mensen die over de nieuwe wegen het
binnenland introkken, brachten allerlei
ziekten mee waartegen de indianen niet
bestand waren, net zoals hun Europese
voorgangers al die eeuwen voordien.
Ondertussen probeerde de overheid
het gebied te ontsluiten door middel
van de aanleg van een grote snelweg
dwars door het gebied. Grote stukken
bos werden gerooid zonder rekening te
houden met de beschermde status van
het land. De Transamazônica is tot op
de dag van vandaag de voornaamste
(auto)route in het noorden en trekt
een lijn van oost naar west door 1770
km woud. Ontbossing en de uitstoot
van vrachtwagens die op diesel rijden,
maken dat Brazilië op een plaatsje kan
rekenen in de top tien van landen met de
grootste uitstoot van broeikasgassen ter
wereld.
ontbossing
Sinds de jaren 1960 is 20% van het
Amazonewoud verdwenen, m.a.w. op 50
jaar tijd verdween er meer bos dan in de
450 jaar voordien.
> ontbossing
Bron: http://www.flickr.com/photos/
saarmaart/368653311/
Via satellietbeelden is heel goed te zien
hoe zo’n slordige 80% van de ontbossing
in de onmiddellijke nabijheid van de
grotere wegen gebeurt omdat dat areaal
heel bereikbaar is. De meeste kleine
wegen door het woud zijn eigenlijk
illegaal aangelegd om zo tot diep in
het woud door te dringen. Eens het
hout gekapt is, blijven de wegen in
gebruik door allerlei onfrisse types: van
speculanten tot gewapende bandieten.
40
Om de ordediensten op een dwaalspoor
te brengen, tracht men alle sporen uit
te wissen en de wegen te verleggen. Zo
laten ze uitschijnen dat ze altijd op die
plaats gewerkt en gewoond hebben.
wie zijn de grilagem?
Deze mensen worden grilagem
genoemd omdat ze krekels
(grilo) gebruiken bij het
kunstmatig verouderen van
eigendomsdocumenten. De
documenten worden in een schuif
bewaard samen met een paar
uitgehongerde krekels. De schade
die de beestjes toebrengen aan de
papieren maken dat ze er ouder
uitzien zodat de overheid moet
geloven dat de gronden al jaren in
handen van deze mensen zijn.
De overheid vecht tegen deze fraude
met behulp van een systeem van
elektronische certificaten voor de
exploitatie van het woud en surveilleert
het gebied met satellieten. Niet dat het
wat uitmaakt, want er is niet genoeg

personeel/politie/materiaal om de
opvolging van de criminele activiteiten
te verzekeren en dus boetes uit te
schrijven.
Een van de belangrijkste redenen voor
de ontbossing in Brazilië is de runderen
sojateelt. Brazilië is de grootste
uitvoerder van rundvlees en de tweede
grootste exporteur van soja (na de
VS). Beide teelten vergen uitgestrekte
gebieden waarvoor het woud moet
wijken. Om soja te laten groeien zonder
de bodem al te snel uit te putten, zijn
er grote hoeveelheden meststoffen en
pesticiden nodig. De indianengroepen
uit Mato Grosso hebben deze praktijken
al geregeld aangekaart bij de overheid
omdat deze stoffen in het bodemwater
terechtkomen en dus rivieren en stromen
vergiftigen waardoor de vissen sterven.
Sneu als je van de visvangst leeft.
De inheemse groepen die in de regio
wonen, vormen een heel efficiënte
barrière tegen de achteruitgang van het
woud. Op satellietbeelden is duidelijk te
zien waar ze wonen: groene eilandjes te
midden van de woestenij. Er zijn allerlei
maatregelen van kracht om het woud
te beschermen: parken, reservaten,
beschermde zones, autochtone gebieden
enz. Het lijkt wat uit te halen omdat het
ritme van de kap vertraagd is. Ongeveer
15% van het Braziliaanse Amazonewoud
is beschermd als nationaal of federaal
park. Op minstens de helft daarvan
mag geen menselijke activiteit
uitgeoefend worden, op de andere
helft wel, zolang het maar duurzaam is.
Ongeveer een kwart van de oppervlakte
is voorbehouden aan de autochtone
bevolking.
bevolking
Tegelijk met de ontsluiting van het
noorden zette de overheid initiatieven
op om de inheemse bevolking te
beschermen. Het doel was telkens
de integratie van de inheemse
bevolking in de Braziliaanse economie/
moderniteit door onder andere winkels,
postkantoren, apothekers en heuse
permanente dorpen te bouwen. De
maatregelen sloegen helemaal niet aan
bij de lokale bevolking met als resultaat
dat de regering het opgaf in de illusie
dat de missie geslaagd was, men had
gedaan wat men kon. Dit hoofdstuk uit
de Braziliaanse geschiedenis is bepalend
geweest voor de manier waarop de
Braziliaanse bevolking vandaag naar
de indianen kijkt. Omdat ze niet konden
aarden in ‘de beschaving’ is een groot
deel van de bevolking van mening dat de
inheemsen niets bijdragen aan Brazilië,
ze brengen geen ‘cultuur’.
41
wat is Funai?
In 1967 werd de FUNAI (Fundação
Nacional do Índio) opgericht nadat
de publieke opinie zich mondiaal
begon te interesseren voor het
lot van de inheemse bevolking
na alarmerende berichten over
mishandeling van indianen
(Figueiredo rapport). Bureaucratie,
corruptie, een tekort aan mensen
en middelen, het zijn maar een
paar problemen waarmee de FUNAI
ook vandaag nog te kampen heeft.
De organisatie staat grotendeels
machteloos tegenover de
grootschalige vernietiging van de
beschermde gebieden en de effecten
die dat heeft op de indianen.
http://www.funai.gov.br/
Pas in 1987 werd officieel erkend dat
onnodig contact en inmenging met de
interne keuken van de indianengroepen
deze bevolkingsgroep meer kwaad dan
goed doet. En in de grondwet van 1988
(zie bijlage 2) ten slotte, werden de
oorspronkelijke rechten van de inheemse

evolking op het land dat ze traditioneel
bewonen eindelijk beschermd. Het
gebied dat voorbehouden wordt voor de
indianen is sindsdien sterk toegenomen
wat in bepaalde kringen voor wrevel
zorgt. Het lijkt immers oneerlijk dat
zoveel rijk gebied in handen is van
enkelen (die er ‘niets’ mee doen) en er
wordt door sommigen, denk aan de
grilagem, dan ook heel creatief met de
wetten omgesprongen.
Na de aanleg van de Transamazônica
werden grote stukken bos vernietigd
voor grote hydro-elektrische projecten,
grasland voor het houden van runderen
of akkerland voor de aanplanting van
soja. Het gevolg is dat de gebieden die bij
wet voorbehouden zijn aan de inheemse
bevolking zienderogen slinken. Het
lawaai van het rooien van de bomen
en de industrie jaagt allerlei dieren op
zodat die samen met de mensen op
een veel te kleine oppervlakte moeten
overleven. Het bodemwater wordt
niet meer vastgehouden door bomen
omdat die er niet meer zijn, dus zijn
overstromingen jaarlijkse kost. Het
regenwoud is een biotoop die zichzelf
in stand houdt, m.a.w. als er te weinig
bomen zijn, is er te weinig neerslag en
drogen grote stukken woud uit waardoor
het risico op bosbranden weer toeneemt.
Een ander gevolg is een daling van de
waterspiegel waardoor talloze dorpen
worden afgesneden van de buitenwereld
omdat hun (water)wegen letterlijk
opdrogen. Wolken schadelijke pesticiden
afkomstig van de sojaplantages drijven
over het ganse gebied en maken mens,
dier en planten ziek.
De conflicten waarmee het gevecht om
grond in Brazilië gepaard gaat, hebben
altijd op heel wat media-aandacht
kunnen rekenen. De brutaliteit waarmee
deze strijd gevoerd wordt, is dan ook
indrukwekkend. Naar aanleiding
van de nieuwe, versoepelde boswet
die de regering Rousseff in juni 2011
goedkeurde, zijn minstens zes activisten
gedood. Vuurwapens, machetes en
bulldozers maken de dienst uit en een
inefficiënte, corrupte overheid ziet
letterlijk door de bomen het bos niet
meer.
Bijlage 2: grondwet 1988
de belo monte-dam
Bekijk het volgende filmpje:
http://www.youtube.com/
watch?v=9Noj3Jmev4U&NR=1
In 1975 rijpte het plan om een reeks
hydro-elektrische dammen te bouwen
op de bovenloop van de Xingurivier.
Na een hoop herzieningen besliste de
Braziliaanse overheid in 1987 twee
grote dammen te bouwen: één in Belo
Monte en één in Altamira. Deze plannen
stuitten op een ware orkaan van protest,
vooral van de inheemse groepen die in
het gebied wonen. In 1989 organiseren
deze indianengroepen de I Encontro
das Nações Indígenas do Xingu (Eerste
bijeenkomst van de autochtone naties
van de Xingu), ook wel de Altamira
Gathering genoemd.
42
wie was tuíra?
De Kayapó strijdster Tuíra zorgde
in 1989 voor heel wat opschudding
toen ze met haar machete langs
het gezicht streek van José Antônio
Muniz Lopes, een vertegenwoordiger
van de elektriciteitsmaatschappij
Eletrobrás, om het protest kracht bij
te zetten.
> Tuira
Bron: http://blog.witness.org/2011/03/
dams-and-human-rights-using-video-toresist-evictions/

Als gevolg van deze hevige protesten
werden de plannen grondig
aangepast en werd er een hele resem
nieuwe studies op losgelaten. En
in 2007 lanceerde de toenmalige
linkse president Lula da Silva een
grootschalig investeringsprogramma
om de Braziliaanse economie een
boost te geven, de Belo Monte-dam was
daarin een van de sleutelelementen.
Ondanks aanpassingen die moesten
vermijden dat beschermd indiaans
gebied onder water werd gezet (want
dat mag niet volgens de wet), kwam
het in 2008 opnieuw tot grootschalige
protesten. De volkeren van de regio
organiseerden een tweede bijeenkomst:
Segundo Encontro dos Povos do Xingu,
opnieuw in Altamira. De toon van de
protesten was uitermate grimmig.
Er werd met machetes gezwaaid en
vooraanstaande leden van de Kayapó
dreigden met oorlog en geweld als
de plannen niet snel opgeborgen
werden. Er is echter geen sprake van
ophouden: in juni 2011 werden de nodige
vergunningen afgeleverd en zijn de
voorbereidingswerken op het terrein
begonnen.
> Belo Monte
Bron: http://news.bbc.co.uk/2/hi/8633786.
stm
De gevolgen van de bouw van de dam
zijn aanzienlijk. Zo zijn er honderden
vissoorten die alleen voorkomen in
dat specifieke gebied van de Xingu, de
zogenaamde Volta Grande of Grote
Bocht. Veel van deze soorten lopen
nu het risico uit te sterven omdat het
water afgeleid zal worden naar de
dam en grote stukken Xingu droog
zullen komen te staan. Ongeveer 20 000
mensen, vooral kleine boeren, moeten
dan noodgedwongen verhuizen omdat
hun landen onder water zullen lopen.
De indianen mogen bij wet niet van
hun land gezet worden, maar zullen op
andere manieren de gevolgen van de
dam moeten ondergaan. Het verleggen
van droge en overstroomde gebieden en
de impact daarvan op de fauna, flora en
transportmogelijkheden zal hun leven
grondig veranderen. En dan mogen we
niet vergeten dat er voor de bouw van de
dam en zijn reservoirs ettelijke vierkante
kilometers bos gerooid moet worden
waardoor er tonnen CO² in de atmosfeer
terecht zullen komen.
43

de klas aan het werk:
seCundair onderwiJs
Klasdebat: splits de klas in twee of
meerdere groepjes en laat ze elk een
standpunt onderzoeken. Achteraf
worden de argumenten naast elkaar
gelegd.
• belo monte-dam
> Je bent een tegenstander van de bouw
van de dam. Verdedig je standpunt.
> Je bent een voorstander van de bouw
van de dam. Verdedig je standpunt.
Meer informatie vind je alvast hier:
- http://www.internationalrivers.org/en/
node/5236 (Engels)
- http://messagefrompandora.org/
(Engels)
- http://www.eletrobras.com/elb/main.
asp?View=%7B46763BB8-3B05-432F-A206-
C8F93CC3BA90%7D (Portugees)
- Bijlage 3: artikels www.deredactie.be
• de versoepeling van de boswet
> Je bent een tegenstander van de
versoepeling. Verdedig je standpunt.
> Je bent een voorstander van de
versoepeling. Verdedig je standpunt.
Meer informatie vind je alvast hier:
- http://www.dewereldmorgen.be/
blog/annick/2011/05/12/te-strengebraziliaanse-boswet-onder-vuur
- http://www.dewereldmorgen.
be/artikels/2011/05/25/bekendemilieuactivist-neergeschoten-in-brazili
- http://www.wwf.org.br/informacoes/
english/?29263/A-law-that-values-thestanding-forests-sustainable-productionand-biodiversity-is-what-Brasil-needs
- http://www.youtube.com/watch?v=rSfn
pWeRh_g&feature=related
- http://nos.nl/video/253228-houtkapbedreigt-braziliaanse-indianen.html
lager onderwiJs
Ga thuis eens in de provisiekast
rommelen en kijk of je voedsel kunt
vinden dat uit Zuid-Amerika komt, of
beter nog, uit Brazilië. Probeer op de
verpakkingen te vinden waar het voedsel
vandaan komt en duidt die plaats dan
aan op een blinde wereldkaart door een
tekeningetje van het product te maken.
verder lezen:
algemene informatie
Er is heel veel informatie over de
inheemse bevolking van Brazilië
te vinden op het internet maar het
probleem is dat de meeste sites in het
Portugees zijn. Zo ook de site van FUNAI
(Nationale Stichting voor de indiaan):
http://www.funai.gov.br/ Gelukkig is
er http://pib.socioambiental.org/en
een website waar je per indianengroep
informatie kunt opzoeken en beknopte
inlichtingen over de wettelijke richtlijnen
die de overheid uitzet om deze mensen
te beschermen (Engels). Deze organisatie
publiceerde ook de Atlas of Pressures
and Threats to Indigenous Lands in
the Brazilian Amazon en die kan je hier
lezen: http://www.socioambiental.org/
banco_imagens/pdfs/
http://www.indianeninbrasil.nl/ (Engels)
http://www.survivalinternational.org/
(Engels)
www.planetattitude.com
(Wayangavereniging, Frans)
http://www.indigenouspeoples.nl/
site3/pages/voorlichting/Dossiers/
DossierINdBrazilie.htm
44
http://pib.socioambiental.org/en (Engels)
http://pibmirim.socioambiental.org/en
(Engels, voor kinderen)
http://www.amazon-indians.org/page16.
html (Engels)
http://www.iselinge.nl/Scholenplein/
pabolessen/01022aindianen/index.htm
DONNER, F., 1982, Shabono, Amsterdam.
LAGROU, P., 1994, Het meisje uit de
jungle, Hasselt.
O’HANLON, R., 1988, Tussen Orinoco en
Amazone, Amsterdam.
RUFIN, J.-Ch., 2003, Braziliaans rood,
Amsterdam.
VERSWIJVER, G., 1992, Kaiapó, Amazonië.
De kunst van de lichaamsornamentiek,
Gent.
VERSWIJVER, G., 1996, Mekranoti: Living
Among the Painted People of the
Amazon, München/New York.

hoe een bezoek in de leerplannen in te passen?
Voor het secundair onderwijs sluit de
tentoonstelling aan bij de volgende
vakken:
Geschiedenis, esthetica, godsdienst,
aardrijkskunde
VOETen
- empathie: zich kunnen inleven in de
situatie van de inheemse bevolking
van Brazilië
- esthetische bekwaamheid: de
schoonheid en kunde erkennen in de
voorwerpen die door deze volkeren
gemaakt werden
- kritisch denken: beseffen dat er
meerdere kanten aan een verhaal zijn,
bijvoorbeeld kolonisatie, Braziliaanse
ecologisch/economische politiek
- mediawijsheid: kranten, TV, radio,
internet kunnen gebruiken om
bijkomende informatie op te zoeken
en op de hoogte te blijven van de
situatie op andere continenten.
Zoeken verschillende bronnen en
standpunten op om te kunnen
vergelijken
- een open en constructieve houding:
een interesse kweken in volkeren
die op het eerste zicht in een totaal
andere politieke/economische/sociale
omgeving wonen.
- respect: de eigen beginsituatie
kunnen vergelijken met die van een
ander
- verantwoordelijkheid: effectenbesef
van het eigen denken en handelen.
Al deze punten zijn toepasbaar in
- context 4: omgeving en duurzame
ontwikkeling
> 2. herkennen in duurzaamheidvraagstukken
de verwevenheid
tussen economische, sociale en
ecologische aspecten en herkennen
de invloed van techniek en beleid
> 4. zoeken naar duurzame
oplossingen om de lokale en globale
leefomgeving te beïnvloeden en te
verbeteren
> 5. tonen interesse en uiten
hun appreciatie voor de natuur, het
landschap en het cultureel erfgoed
- context 7: de socioculturele
samenleving
> 1. beschrijven de dynamiek in
leef- en omgangsgewoonten, opinies,
waarden en normen in eigen en
andere sociale en culturele groepen
> 2. gaan constructief om
met verschillen tussen mensen
en levensopvattingen
> 4. trekken lessen uit historische
en actuele voorbeelden
van onverdraagzaamheid, racisme
en xenofobie
> 6. gaan actief om met de cultuur
en de kunst die hen oomringen
> 7. illustreren de wederzijdse
beïnvloeding van kunst,
cultuur en techniek politiek,
economie, wetenschappen en
levensbeschouwing
45

46
Dit dossier voor het onderwijs werd samengesteld
naar aanleiding van de europalia-tentoonstelling
‘Indios no Brasil’ in het Jubelparkmuseum van
14.10.2011 tot 19.02.2012
Tekst: Nathalie Halgand, Anne-Françoise Martin,
Christine Willemen
Advies: Brigitte Fossion & Florence Cosme
Vertaling uit het Frans: Christine Willemen
Vertaling uit het Nederlands: Dominique Coupé
Tekstcorrectie Nederlandse versie: Klara
Herremans, Anna Van Waeg
Tekstcorrectie Franse versie: Dominique Coupé
Foto cover: Eddy Fliers
Coördinatie Nederlandse versie: Anna Van Waeg
Coördinatie Franse versie: Anne-Françoise Martin
Vormgeving: Josworld.org
© KMKG 2011
Disclaimer: We gebruikten onder andere
afbeeldingen die zich in de publieke ruimte
bevinden, maar als iemand zich benadeeld voelt,
gelieve dan contact op te nemen met de Educatieve
en culturele dienst: 02/741.72.14 of ecd@kmkg.be

iJlage 1 - maniFest
maniFesto antropóFago
(Kannibalenmanifest)
Oswald de Andrade, 1928
Vertaling C. Willemen
Kannibalisme is het enige wat ons
verenigt. Sociaal. Economisch.
Filosofisch.
De enige wet van de wereld.
De verborgen expressie van alle
individualismen, van alle collectivismen.
Van alle religies.
Van alle vredesverdragen.
Tupi or not tupi that is the question 1 .
Tegen elke catechese. En tegen de
moeder van de Gracchi2 .
Ik ben enkel geïnteresseerd in wat niet
van mij is. De wet van de mens.
De wet van de kannibaal.
We zijn al die verdachte katholieke
echtgenoten in toneelstukken moe.
Freud3 beëindigde het enigma van
de vrouw en andere angsten van
gedrukte psychologie.
Wat de waarheid versluierde was
kleding, een ondoordringbare laag
tussen de innerlijke en de uiterlijke
wereld. De reactie tegen geklede
mensen. De Amerikaanse cinema zal
ons hierover informeren.
Kinderen van de zon, moeder van alle
levende wezens. Fel ontmoet en bemind,
met alle hypocrisie van saudade4 , door
immigranten, slaven en toeristen. In het
land van de grote slang5 .
Het was omdat we nooit grammaticale
structuren of verzamelingen van
oude planten hadden. En we wisten
niet wat steden, voorsteden, grenzen
of continenten waren. Lui op de
wereldkaart van Brazilië.
Eén deelnemend bewustzijn, één
religieus ritme.
Tegen alle importeurs van ingeblikt
bewustzijn. Voor het tastbare bestaan
van leven. En laat de heer Levy-Bruhl6 maar de prelogische mentaliteit
bestuderen.
We willen de Caraíba Revolutie. Groter
dan de Franse Revolutie. De eenmaking
van alle efficiënte revoluties voor de
vooruitgang van de mens. Zonder ons
zou Europa zelfs zijn schamele verklaring
van de rechten van de mens niet hebben.
De gouden tijd aangekondigd door
Amerika. Een gouden tijd. En alle girls.
Verwantschap. Het contact met Caraíba-
Brazilië. Où Villegaignon print terre7 .
Montaigne8 . De natuurlijke mens.
Rousseau9 . Van de Franse Revolutie
tot de Romantiek, tot de Russische
Revolutie, tot de Surrealistische
Revolutie en de technologische
barbaarsheid van Keyserling10 .
We gaan voort.
We werden nooit gekerstend. We leven
volgens de wet van de slaapwandelaar.
We deden Christus geboren worden in
Bahia. Of in Belém 11 do Pará.
47
Maar we stonden nooit de geboorte van
de logica onder ons toe.
Tegen Vader Vieira12 . Hij sloot onze eerste
lening af om een commissie te krijgen.
De ongeletterde koning zei hem: zet dit
op papier, maar zonder teveel praatjes.
De lening werd afgesloten. Braziliaanse
suiker werd weggeschreven. Vieira liet
het geld in Portugal en bracht ons enkel
de praatjes.
De geest weigert geest zonder lichaam
te concipiëren. Antropomorfisme.
De noodzaak van een kannibalistisch
vaccin. Om ons evenwicht te bewaren
tegen de religies van de meridiaan.
En externe inquisities.
We kunnen enkel antwoorden aan
de horende wereld.
We hadden de juiste codificatie van
wraak. Wetenschap, de codificatie van
magie. Kannibalisme. De permanente
transformatie van Taboe in totem13 .

Tegen de omkeerbare wereld en
geobjectiveerde ideeën. Waarvan
kadavers gemaakt worden. De
stopzetting van dynamisch denken.
Het individu als slachtoffer van
het systeem. Bron van traditionele
onrechtvaardigheden. Van romantische
onrechtvaardigheden. En de vergeten
innerlijke veroveringen.
Routes. Routes. Routes. Routes. Routes.
Routes. Routes.
Het Caraíba instinct.
Dood en leven van hypothesen. Van
de vergelijking ik, deel van de kosmos
tot het axioma kosmos, deel van het ik.
Levensonderhoud. Kennis. Kannibalisme.
Tegen de plantenelites. In communicatie
met de aarde.
We werden nooit gekerstend. We hadden
het carnaval. De Indiaan verkleed als een
senator van het Rijk. In de rol van Pitt14 .
Of figurerend in de opera’s van Alencar15 met veel fatsoenlijke Portugese emoties.
We hebben het communisme al gehad.
We hebben de surrealistische taal al
gehad. De gouden tijd.
Catiti Catiti
Imara Notiá
Notiá Imara
Ipeju 16
De magie en het leven. We hadden
relaties en verdeling van tastbare
goederen, morele goederen, en
koninklijke goederen. En we wisten
hoe mysterie en dood om te zetten
met behulp van enkele grammaticale
vormen.
Ik vroeg een man wat de Wet was. Hij
antwoordde dat het de verzekering
was van de volledige uitoefening van
mogelijkheden. Deze man heette Galli
Mathias17 . Ik at hem op.
Enkel daar waar mysterie is, is geen
determinisme. Maar wat heeft dat met
ons te maken?
Tegen de verhalen van mensen die
in Cabo Finisterra18 beginnen. De
ongedateerde wereld. Niet ondertekend.
Zonder Napoleon. Zonder Caesar.
De bevestiging van de vooruitgang door
middel van catalogi en televisies. Enkel
de toestellen. En de bloedtransfusies.
Tegen antagonistische sublimaties. In
snelle zeilschepen overgebracht.
Tegen de waarheid van het volk der
missionarissen, gedefinieerd door de
wijsheid van de kannibaal, de Visconde
de Cairú 19 : – het is een leugen die telkens
herhaald wordt.
Maar het waren geen kruisvaarders die
hier kwamen. Het waren vluchtelingen
van een cultuur die we aan het opeten
zijn, omdat we sterk zijn en even
wraakzuchtig als Jabuti20 .
Als God het bewustzijn is van het
ongecreëerde universum, dan is
Guaraci21 de moeder van alle levende
wezens. Jaci22 is de moeder van alle
planten.
We hadden geen speculatie.
48
Maar we hadden waarzeggerij. We
hadden politiek die de wetenschap van
de distributie is. En een socio-planetair
systeem.
De migraties. De vlucht van een toestand
van verveling. Tegen stedelijke sclerose.
Tegen de Conservatieven en speculatieve
verveling.
Van William James23 en Voronoff24 .
Transfiguratie van Taboe in totem.
Kannibalisme.
De pater familias en de creatie van
de Fabel van de Ooievaar: een echte
onwetendheid + een gebrek aan
verbeelding + een gevoel van autoriteit
voor nieuwsgierige nakomelingen.
We moeten vertrekken vanuit een
diepgaand atheïsme om het idee van
God te bereiken. Maar de Caraíba
hadden dat niet nodig. Omdat zij Guaraci
hadden.
Het gecreëerde object reageert zoals de
Gevallen Engelen. Sindsdien dwaalt Mozes
rond. Wat heeft dat met ons te maken?

Voordat de Portugezen Brazilië
ontdekten, had Brazilië het geluk
ontdekt.
Tegen de Indiaan met de toorts.
De indiaanse zoon van Maria, het
petekind van Catharina de Medici en de
schoonzoon van Dom Antônio de Mariz25 .
Vreugde is het echte bewijs.
In het Pindorama 26 matriarchaat.
Tegen herinnering de bron van
gewoonte. De persoonlijke ervaring
hernieuwd.
We zijn concreet. We houden rekening
met ideeën, we reageren, we verbranden
mensen op openbare pleinen. Laten we
komaf maken met ideeën en andere
soorten van verlamming. Door middel
van routes. Geloven in onze tekens, onze
instrumenten en onze sterren.
Tegen Goethe27 , de moeder van de
Gracchi, en het hof van Dom João VI28 .
Geluk is de vuurproef.
De strijd tussen wat wij de Geschapenen
en de Ongeschapenen zouden kunnen
noemen – door de voortdurende
tegenstelling tussen de mens en zijn
Taboe. De dagdagelijkse liefde en
de kapitalistische modus vivendi.
Kannibalisme. Absorptie van de
heilige vijand. Om hem in een totem
te transformeren. Het menselijke
avontuur. Het aardse doel. Echter,
enkel de zuivere elite kon vleselijk
kannibalisme realiseren, dat de hoogste
zin van het leven brengt en al het kwaad
dat Freud identificeerde vermijdt, dat
religieuze kwaad. Het resultaat is geen
sublimatie van het seksuele instinct.
Het is de thermometrische schaal van
het kannibalistische instinct. Is het
aanvankelijk vleselijk, dan wordt het
facultatief en creëert het vriendschap.
Is het genegenheid, wordt het liefde. Is
het speculatief, wordt het wetenschap.
Het wijkt af en verandert. We bereiken
de degradatie. In basaal kannibalisme,
verdichten met onze christelijke zonden
– afgunst, woeker, laster of moord. Een
plaag van de zogenaamde beschaafden
en gekerstenden, is waar we tegen
handelen. Kannibalen.
Tegen Anchieta die de elfduizend
maagden bezingt29 , in het land van
Iracema30 – de patriarch João Ramalho31 de stichter van Sao Paulo.
Onze onafhankelijkheid werd nog niet
uitgeroepen. Een typische zin van Dom
João VI – Mijn zoon; zet deze kroon op je
hoofd, voor een of andere avonturier het
doet! Laten we de monarchie verdrijven.
Het is noodzakelijk dit Bragança32-elan kwijt te raken, de verordeningen en
snuiftabak van Maria da Fonte33 .
Tegen sociale werkelijkheid, gekleed
en verdrukkend, gedefinieerd door
Freud – in werkelijkheid zijn we zonder
complexen, zonder krankzinnigheid,
zonder prostituees en zonder
gevangenissen in het Pindorama
matriarchaat.
Oswald de Andrade, in Piratininga,
Jaar 374 van het inslikken van bisschop
Sardinha 34
49

1 Naar William Shakespeare’s drama Hamlet uit
1602: “To be or not to be, that is the question” (Act
III, Scene I)
2 De Gracchi leefden in de 2 de eeuw v. Chr. Deze
twee Romeinse politici trokken zich het lot van
de armeren aan en werden daarom gedood. Hun
moeder, Cornelia, wordt herinnerd als een strenge
en deugdzame vrouw die haar leven volledig aan
de opvoeding van haar zonen wijdde. De Andrade
beschrijft haar als de slechte moeder die haar
kinderen grootbrengt volgens ‘de wet’ van de
beschaving.
3 Sigmund Freud (1856-1939) was de grondlegger
van de psychoanalyse
4 Dit woord is typerend voor de Portugese cultuur
en moeilijk te vertalen. De betekenis ervan houdt
ergens het midden tussen nostalgie, heimwee en
melancholie.
5 De grote slang waarnaar verwezen wordt is de
cobra grande, ook wel boiúna of mboiaçu, een
machtig mythisch dier dat in de Amazonerivieren
zou leven.
6 Lucien Lévy-Bruhl (1857-1939) was een
Franse antropoloog die onderzoek deed naar
denkprocessen bij primitieve volkeren. Hij
stelde dat de ‘primitieve’ geest totaal anders
gestructureerd is dan de ‘beschaafde’.
7 Hier wordt verwezen naar de Franse koloniale
inspanningen die een kort succes kenden met la
France antarctique in Rio de Janeiro (1555-1567).
8 Michel de Montaigne (1533-1592) was een Franse
filosoof en één van de eersten die het concept
van de ‘nobele wilde’ gebruikt. In 1580 schreef
hij een essay getiteld Des Cannibales (Over
Kannibalen). http://www.bribes.org/trismegiste/
es1ch30.htm voor de Franse tekst en http://public.
wsu.edu/~wldciv/world_civ_reader/world_civ_
reader_2/montaigne.html voor de Engelse.
9 Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) was een Franse
filosoof die stelde dat de ‘natuurlijke mens’, of
‘nobele wilde’, een voetje voor had op de Westerse
(jaloerse, bezitterige, …) mens.
10 Hermann Graf Keyserling (1880-1946) was
een Duitse filosoof die rotsvast geloofde in
internationale democratische principes tegenover
nationalisme en militarisme.
11 De Andrade gebruikt Belém omdat de naam doet
denken aan Bethlehem, waar Christus geboren is.
12 António Vieira (1608-1697) was een Portugese
jezuïet en diplomaat die bekend stond als een
groot spreker.
13 ‘Totem en Tabu. Gelijkenissen tussen het mentale
leven van wilden en neuroten’ is een sleutelwerk
van Sigmund Freud uit 1930. Totem staat voor hem
voor het ‘primitieve’ en taboe voor het ‘beschaafde’
en ‘paternalistische’. De Andrade wil net weg van
de opgelegde beschaving en de ‘vaders’.
14 William Pitt (1759-1806) was een Brits staatsman
die mee de Engelse koloniale politiek uitdacht.
15 Het boek O Guaraní van José de Alencar (1829-
1877) uit 1857 werd verwerkt tot een opera. Het stuk
opende in 1870 in de Scala van Milaan.
16 Nieuwe maan, o nieuwe maan, blaas iedere
mens herinneringen aan mij in. Uit O Selvagem
(De wilden) van José Vieira Cauto de Magalhães
(1837-1898)
17 Afgeleid van galimatias wat in het Frans zoveel
betekent als wartaal of nonsens.
18 De Kaap Finisterra ligt in het N-W van Spanje.
De naam is afgeleid van het Latijn finis terrae wat
zoveel betekent als het einde van de wereld.
19 José de Silva Lisboa (1756-1835) overtuigde koning
Dom João VI de Braziliaanse havens open te zetten
voor alle naties die Portugal goed gezind waren.
20 Jabuti is de mythologische landschildpad van het
Noorden, volgens de indianen. Hij is de bedrieger.
21 Guaraci is de zonnegod in de Guaraní-mythologie
en creëerde alle levende wezens.
22 Jaci is de maangod in de Guaraní-mythologie en
creëerde alle planten.
23 William James (1842-1910) was een Amerikaanse
psycholoog en filosoof die schreef over vrije wil en
het menselijke instinct.
24 Serge Voronoff (1866-1910) was een Franse
bioloog die onderzoek deed naar veroudering van
de mens en hoe die te vertragen.
25 Dom Antônio de Mariz is het hoofdpersonage uit
de roman O Guaraní van José de Alencar uit 1857.
26 Pindorama betekent land van palmbomen
in het Tupi. Het is de naam die dit volk aan de
Braziliaanse gebieden gaf vóór de kolonialisatie.
27 Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) was een
Duitse romantische schrijver. Zijn bekendste werk
is Die Leiden des junge Werthers uit 1774.
28 Dom João VI (1776-1826) was koning van
Portugal. In 1807 moest de Koninklijke familie naar
Brazilië vluchten na de Napoleontische invasie
van Portugal. Zijn zoon Peter riep in 1822 de
Braziliaanse onafhankelijkheid uit.
29 Juan de Anchieta (1462-1523) was een Spaanse
componist en zanger. De elfduizend maagden
waarvan sprake is een reliek waarover de Anchieta
een lang gedicht schreef.
30 Iracema is het hoofdpersonage uit de
gelijknamige roman van José de Alencar uit 1865.
31 João Ramalho was één van de eerste Portugese
kolonisatoren. Hij huwde een Tamoia-Indiaanse
en organiseerde het indiaanse verzet tegen de
missionarissen.
32 De Portugese koningen in de periode
van de onafhankelijkheid waren van de
Bragança-dynastie.
33 Maria da Fonte was een conservatieve, Portugees
gezinde vrouw.
34 De Andrade telt hier terug naar het jaar 1554, het
jaar dat bisschop Pero Sardinha werd opgegeten
door een groep Tupi.
50

iJlage 2 - grondwet
braziliaanse grondwet van 05 oktober
1988 – hoofdstuk viii, artikel 231
De sociale organisatie, gewoonten,
talen, geloof en tradities van de Indianen
evenals de rechten op de gebieden die
ze traditioneel bezetten, zullen erkend
worden. Het is de plicht van de Unie ze
af te bakenen, te beschermen en respect
voor al hun eigendommen te verzekeren.
§ 1 De gebieden die van oudsher
bewoond werden door de Indianen
zijn die waarop ze permanent
wonen, die ze gebruiken voor hun
productieactiviteiten, die onmisbaar
zijn voor het behoud van de natuurlijke
hulpbronnen die nodig zijn voor hun
welzijn en voor hun fysieke en culturele
cultuur, volgens hun gebruiken,
gewoonten en tradities.
§ 2 De gebieden die van oudsher
bewoond werden door de Indianen
zijn hun blijvend bezit, en men zal het
exclusieve vruchtgebruik hebben van de
bodemrijkdommen, rivieren en meren in
die gebieden.
§ 3 Het gebruik van water hulpbronnen,
waaronder energetisch potentieel,
mag enkel geëxploiteerd wordeb en
minerale rijkdommen op de Indiaanse
gronden kunnen alleen onderzocht en
ontgonnen worden met toestemming
van het Nationaal Congres, na het horen
van de getroffen gemeenschappen en de
deelname aan de resultaten van zulke
ontginning zal verzekerd worden zoals
bij wet werd vastgelegd.
§ 4 De gebieden bedoeld in dit artikel zijn
onvervreemdbaar en de rechten daarop
zijn niet onderworpen aan beperkingen.
§ 5 Het is verboden om Indiaanse
groepen van hun gebieden te
verwijderen. Behalve ad referendum van
het Nationaal Congres in geval van een
ramp of een epidemie die hun populatie
in gevaar brengt, of in het belang van
de soevereiniteit van het land, na
goedkeuring door het Nationaal Congres
met die garantie dat men onmiddellijk
kan terugkeren zodra het gevaar
geweken is.
§ 6 Handelingen met het oog op
bezetting, bestuur en bezit van de
gebieden bedoeld in dit artikel of
de exploitatie van de natuurlijke
bodemrijkdommen, rivieren en meren
die daarin liggen, zijn nietig en hebben
geen legale gevolgen, behalve als het
algemeen belang van de Unie in het
gedrang komt, zoals voorzien in een
bijkomende wet. Zulke nietigheid zal
niet het recht op vergoeding voorzien of
het aanklagen van de Unie, behalve in
wat betreft verbeteringen komende van
bezetting ter goeder trouw, op de manier
die voorgeschreven wordt door de wet.
51

iJlage 3
brazilië plant nieuwe grote
waterkrachtcentrale
di 02/02/2010 - 17:31 de braziliaanse
regering heeft een milieuvergunning
verleend voor de bouw van een
controversiële waterkrachtcentrale in het
amazonegebied. volgens de milieubeweging
is de belo monte-dam een bedreiging voor
grote delen van het regenwoud en voor
enkele inheemse indianenstammen.
Tegen de mogelijke bouw van de Belo
Monte-dam op de Xingu-rivier, een zijrivier
van de Amazone in de noordelijke deelstaat
Para, wordt al jarenlang geprotesteerd. De
aanvankelijke bouwplannen werden in de
jaren 90 afgevoerd na een golf van protest in
binnen- en buitenland.
Volgens de Braziliaanse regering zijn de
plannen nu zo aangepast dat de indiaanse
stammen in de regio niet worden bedreigd.
Volgens minister van Milieu Carlos Minc
(foto) zullen de bouwheren van de dam
moeten voldoen aan erg strikte voorwaarden
op het vlak van milieubescherming.
Maar volgens de milieubeweging zal de loop
van de Xingu door de nieuwe dam worden
veranderd, met catastrofale gevolgen voor
het Amazonewoud en voor het visbestand
in de rivier. 500 vierkante kilometer land
zou onder water komen te staan, wat dan
weer gevolgen zou hebben voor ruim 40.000
mensen. Het protest tegen de mogelijk bouw
van de dam blijft dan ook aanhouden.
De Belo Monte-dam moet de op twee na
grootste waterkrachtcentrale ter wereld
worden, na de Driekloven-dam in China en
de Itaipu-dam op de grens tussen Brazilië en
Paraguay. Het is de bedoeling dat de nieuwe
centrale elektriciteit zal leveren aan 23
miljoen Braziliaanse gezinnen.
De Braziliaanse economie heeft weinig of
niet te lijden gehad van de wereldwijde crisis
en blijft groeien.
Mede daardoor heeft het land een groeiende
behoefte aan energie.
http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/
buitenland/1.708382
brazilië gaat toch belo monte-dam bouwen
vr 27/08/2010 - 11:24 brazilië heeft het
licht op groen gezet voor de bouw van
de omstreden belo monte-dam en een
krachtcentrale op de Xingu-rivier in het
braziliaanse amazonegebied. de dam zou
de op twee na grootste dam ter wereld
worden.
Het was de Braziliaanse president Luis Inacio
Lula da Silva zelf die zijn handtekening heeft
gezet onder een contract met het bedrijf
Norte Energia voor de bouw van de Belo
Monte-dam. Op volle capaciteit zou de dam
energie kunnen leveren voor zo’n 26 miljoen
mensen, dat is de bevolking van de stad Sao
Paulo.
Tegen de bouw van de Belo Monte-dam op
de Xingu-rivier, een zijrivier van de Amazone
in de noordelijke deelstaat Para, wordt
al jaren geprotesteerd. De aanvankelijke
bouwplannen werden in de jaren 90
afgevoerd na een golf van protest in binnenen
buitenland.
Volgens de milieubeweging is de Belo
Monte-dam een bedreiging voor grote
52
delen van het regenwoud en voor enkele
inheemse indianenstammen. Zo’n 500 km²
land zou onder water komen te staan.
Daardoor moeten minstens 50.000 indiaanse
inboorlingen gedwongen verhuizen.
Verschillende beroemdheden hebben
zich aangesloten bij het protest tegen de
dam, zoals filmregisseur James Cameron
(“Avatar”) en actrice Sigourney Weaver. In
april brachten beiden nog een bezoek aan de
streek (foto links).
In februari van dit jaar had de Braziliaanse
regering al een milieuvergunning
gegeven voor de bouw van de dam.
Milieuverenigingen over de hele wereld
probeerden met man en macht alsnog te
voorkomen dat de dam er effectief zou
komen, maar tevergeefs. De regering zegt
dat de argumenten over het milieu en de
verhuis van de inboorlingen niet opwegen
tegen de tewerkstelling en de ontwikkeling
van het gebied.
http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/
buitenland/1.852033