Duitsland en de politieke satire

Duitsland en de politieke satire
Door Max van den Berg
Politieke satire is van alle tijden. In de
beeldbuisloze periode vormden cabaret en
ironische tijdschriften met spotprenten de
kern van deze scherpe, vaak oppositionele
activiteiten.
De meeste landen bezitten of bezaten satirische tijdschriften.
In Nederland verscheen de Notenkraker
(1907-1936), in Rusland de Krokodil (1922-1938 en
opnieuw vanaf 2005), in de USA The New Yorker
(vanaf 1925) met een oplage van ruim één miljoen
exemplaren en in Frankrijk Le Canard Enchaîné, die
vanaf 1915 wekelijks in een oplage van 400.000
exemplaren verschijnt. De naam van dit laatste blad
is bijna synoniem met het begrip schandaalonthulling,
kritiek op misstanden en de ironische benadering
van het politieke handwerk.
Duitsland bezat twee grote satirische weekbladen.
Het oerconservatieve Kladderadatsch (1848-1944)
in Berlijn en het progressief liberale Simplicissimus
(1896-1944) in München. Kladderadatsch steunde
Bismarck, de keizer, de oorlogsvoering 1914-1918
en ging over op Hitlers antisemitisme.
Het weekblad Simplicissimus had als symbool een
rode buldog, losgebroken, kritisch, gevaarlijk, scherp
en hardnekkig. Werd dat in die turbulente jaren
waargemaakt?
De rode buldog. Het symbool van Simplicissimus.
Een rustige start
Albert de Langen bezat een uitgeverij in Parijs. Toen hij
in 1896 naar het moderne München verhuisde, begon
hij meteen met de publicatie van een geïllustreerd weekblad
Simplicissimus, vernoemd naar een romanfiguur,
die in slimme onnozelheid veel weg had van de brave
soldaat Schweik. Aan het blad werkten bekende schrijvers
als de gebroeders Mann en Rainer Maria Rilke mee
en een reeks begaafde tekenaars. De illustratoren stonden
in het begin sterk onder de invloed van de Jugendstil
en affiches van Toulouse Lautrec. Later werd de
invloed van het Duitse expressionisme merkbaar en versterkte
de ironische kracht van het liberale blad.
De eerste jaargangen tonen milde kritiek op kleine burgerlijke
ondeugden in de sfeer van huwelijksontrouw,
conflicten met dienstmeisjes en neerbuigende caritas,
soms voorzien van een erotische ondertoon.
Achterdocht. “Vanochtend heb ik een strik
gezet en nu is het een knoop.Vreemd.”
Verscherping van de kritiek
Al na twee jaar verscherpte het ironische blad zijn kritiek
op het militarisme, het klerikalisme, de burgerlijke onderworpenheid
en de veroveringszucht van de Pruisische
keizer. De kritiek viel slecht bij de Duitse regering, die een
intimiderende hetze tegen het blad ontketende. In het
jaar 1898 moest Albert de Lange enige tijd in het buitenland
onderduiken en werd de tekenaar Heine tot zes
maanden gevangenisstraf veroordeeld. Het blad werd in
Wenen verboden.
Contactblad ‘40-45’ 7
G E S C H I E D E N I S

G E S C H I E D E N I S
8
Maar de invloed groeide gestaag en het blad bereikte een oplage
van 100.000 exemplaren De knappe gekleurde tekeningen, de
hoogstaande literaire bijdragen, de treffende ironie en de groeiende
oppositie tegen bewapening en censuur stuwde de oplage van
het blad omhoog. Na tien jaar werd Simplicissimus overgenomen
door de eigen schrijvers en karikaturisten. Zo werd een van de
eerste zich zelf besturende kunstenaarscoöperaties geboren.
In de loop van de 20ste eeuw leek het alsof de regering gewend
was geraakt aan de politieke ironie van het blad, dat enkele malen
rechtstreeks de keizer als persoon aanviel.Deze oppositionele oriëntatie
bleef onafgebroken gehandhaafd tot ver in het jaar 1914.
De mooiste dag van zijn leven.
“Hoogheid neemt U mij niet
kwalijk dat ik geen buiging kan
maken.”
Fundamenten van de samenleving.
De adel, het kapitaal en het militarisme.
De eerste ommezwaai
Op 1 augustus 1914 begon de Eerste Wereldoorlog. Duitsland verbond
zich met Oostenrijk-Hongarije en kwam in conflict met
Frankrijk, Engeland en Rusland.
Op de redactie van Simplicissimus vond een korte weinig diepgaande
discussie plaats. Chefredacteur Ludwig Thoma stelde voor
het blad gedurende de oorlog niet uit te geven. Maar Th. Heine
zette met het collectief de uitgave voort en steunde, op de golven
van een hysterisch chauvinisme, de keizerlijke oorlogspolitiek.
De redactie meende dat de oorlog zeer kort zou duren, en dat die
gerechtvaardigd was aangezien Duitsland werd aangevallen. Een
onjuist gegeven.
Opmerkelijk deze 180 graden ommezwaai van een groep progressief
liberale kunstenaars, na jaren van kritiek op het keizerlijke
militarisme. Nog opmerkelijker was de houding van de 100.000
liberale lezers, die het blad in de oorlog trouw bleven en zich met
Simplicissimus achter de oorlogshandelingen schaarden.
Groeiende steun voor de Weimar republiek
Zoals de redactie tussen 1914 en 1918 het keizerrijk
had gesteund, zo liet het Wilhelm en de kroonprins
na de wapenstilstand als een baksteen vallen. Het
vredesverdrag van Versailles vormde een bron van
ergernis. Ironische verhalen over de inflatie, de nieuwe
rijken, het obscurantisme en na 1929 de groeiende
werkloosheid, kwamen aan bod. De putsch
van Mussolini werd fel bestreden. Door de opkomst
van allerlei militaristische en ondemocratische groeperingen
ging het blad zich duidelijker in zetten
voor de verdediging van de Weimar republiek en
zijn grondwettelijke rechten.
Tegen Hitler en opkomende nazisme
München was niet alleen de zetel van Simplicissimus,
maar ook van Hitlers opkomende nazibeweging.
Vanaf 1930 bestreed de redactie die beweging en al
haar nevenverschijnselen. Enkele weken na machtsovername
door de nazi’s op 12 maart 1933 kwam
het blad nog met een felle aanklacht tegen de verkiezingsintimidatie.
Het speculanten koor. “Wat ik ben, wat ik heb en
wat ik krijg dank ik aan het vaderland.”
Meteen daarna werden de redactielokalen overvallen
door een SA-knokploeg. Drie redacteuren kregen
een beroepsverbod en vluchtten naar het buitenland
om aan vervolging te ontkomen. De kantoren
werden vernield. De rest van de redactie, die ten
onrechte meende dat de machtsovername van korte
duur zou zijn, paste zich aan. Goebbels liet het blad
voortbestaan om daarmee tegenover het buitenland
een soort persvrijheid te kunnen suggereren.
Van kwaad naar erger
In de eerste jaren van het naziregime trachtte het
blad de binnenlandse situatie zo veel mogelijk te

vermijden. Het bracht kritiek op toestanden in Engeland,
Frankrijk, Rusland en Amerika, dat alles in de
lijn van Goebbels. Het onderschreef de strijd tegen
‘ontaarde’ kunst, tegen de jazz als volksvreemde
negermuziek, tegen praktijken van zigeuners, dat
alles met een beginnende racistische ondertoon.
Geleidelijk aan begon de ophemeling van alle mogelijke
nazi-activiteiten: Kraft Durch Freude, de autobanen,
de opbouw van een krachtige weermacht, de
bewapening en de Hitlerverering.
Pogingen om in 1935 in Praag een Vrije Simplicissimus
uit te geven mislukten. Tsjecho-Slowakije
stond al te zwaar onder de nazi-druk.
De jazzmuziek wordt met de viool weggespeeld.
Een tegen negers gerichte
racistische spotprent.
De Führer roept.
En wij allen, ja allemaal komen.
Antisemitisme en oorlogshetze
Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog verviel het blad tot
een propaganda-orgaan van de Duitse weermacht. Het verheerlijkte
de veroveringsoorlogen. Bij het uitbreken van de strijd aan het
Oostfront en na de deelname van de USA aan de strijd verscherpte
het blad zijn pro-nazi activiteiten. Binnenlandse problemen werden
verzwegen. Het bekende Hitler-thema ‘Yankee, Albion en bolsjewiek
dansen om de Jodenkliek’ werd in woord en geschrift driftig
gehanteerd. Het blad trachtte de beslissende nederlaag van het
Derde Rijk in de slag om Stalingrad alsnog in een overwinning om
te zetten. In die periode muntte het blad uit door de publicatie van
een groot aantal pin-up tekeningen.
In 1944, het laatste verschijningsjaar, werd de toon in het gezicht
van een komende nederlaag defensiever. De Duitse soldaat als
beschermer van het humane avondland tegen de oprukkende
horden uit het Oosten.
Het einde
Op 13 september 1944 werd het uitgeven van bladen geconcentreerd
en Simplicissimus opgeheven. De redactie juichte haar
eigen ondergang toe. Nu waren arbeidskrachten vrijgekomen
voor de inzet bij de totale oorlog, het niet terugbetaalde abonnementsgeld
werd aan de winterhulp overgemaakt. Een onheilspellende
en pessimistische laatste tekening sloot de zaak af.
De geschiedenis van een progressief liberaal blad, dat zowel tijdens
de Eerste Wereldoorlog, na de machtsovername van Hitler
als bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog het eigen
gedachtegoed overboord gooide, weerspiegelt op interessante en
illustratieve wijze de Duitse geschiedenis, doordrenkt met een
chauvinistische onderdanenmentaliteit, die het blad wilde bestrijden
maar waar het zelf aan ten onder ging.
De rode buldog werd een schoothondje van de Pruisische keizer
en van de kanselarij van
Hitler.
Pogingen om het blad
onder de naam Neue
Simplicissimus 10 jaar
na de oorlog weer uit te
geven mislukten. Duitsland
was naar een volwassen
democratie uitgegroeid
en de redactie
had in de Hitlertijd te
veel goodwill verspeeld.
Apocalyps Een veldslag van spoken.
De allerlaatste tekening. Het blad wordt
opgeheven.
Contactblad ‘40-45’
G E S C H I E D E N I S
9