Galerij - Markiezenhof

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795
Prudentia en Justitia

Een allesomvattend gebeuren
Bestuur van Bergen op Zoom
Roerige tijden, 1454-1456
Bloedrood
In dienst van markies en stad
Ambachtsgilden

Een allesomvattend
gebeuren
Taken van het stadsbestuur tot 1795
Tot aan de Franse tijd (1795) heeft het
stadsbestuur met bijna alle aspecten van de
samenleving te maken. Onder het bestuur
valt onder meer de zorg voor de armen, de
bevordering van de economie, het toezicht op
kerk en kloosters, gilden en ambachten, de
openbare orde en veiligheid, en op het onderwijs.
Daarnaast oefent het stadsbestuur ook de
rechtspraak uit - iets wat tegenwoordig
ondenkbaar is. Het stadsbestuur berecht dieven
of moordenaars volgens de strafrechtspraak, en
het behandelt conflicten tussen stad en burgers of
burgers onderling met de burgerlijke rechtspraak.
Prudentia en Justitia Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795
De heer of markies bepaalt
het bestuur van de stad
en het markiezaat. Hij
benoemt bestuurders en
stelt ambtenaren aan.
Het Markiezenhof is naast
woonverblijf van de heer
ook het bestuurscentrum
van zijn gebied.

Bestuur van
Bergen op Zoom
De Binnenraad
De Binnenraad bestaat uit de drossaard, de schout,
schepenen en twee burgemeesters. De Binnenraad
(ofwel magistraat) is het dagelijks bestuur van de
stad en houdt daarnaast toezicht op de kerkelijke en
liefdadige instellingen.
Het is een kleine groep van vooraanstaande
poorters; de notabelste, eerlicste en rijcste
mannelijke personen in de stad. Dit college benoemt
vanaf 1485 alle lagere ambtenaren en stelt hun
salarissen vast.
Prudentia en Justitia Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795
De Binnenraad is
het dagelijks bestuur.
De Buitenraad en
de raadslieden van
de Zeven Natiën
worden alleen bij
gewichtige zaken
door de Binnenraad
geraadpleegd.
Tezamen vormen
zij de Brede Raad.

vervolg
Bestuur van
Bergen op Zoom
De Buitenraad
De Buitenraad of Oud-Raad bestaat uit de oudschepenen,
oud-burgemeesters en oud-rentmeesters
en is een college van ervaren bestuurders. Ook de
twee rentmeesters en drie weesmeesters zitten in dit
college. De Buitenraad is slechts van betekenis als lid
van de zogenaamde Brede Raad en komt zelden of
niet apart bijeen.
Omdat de schepenen maar voor één jaar benoemd
worden, krijgen ze in de Buitenraad vaak tijdelijk
een andere functie, zoals weesmeester. Na een jaar
kunnen ze weer voor een termijn als schepen of
burgemeester worden benoemd. Het aantal leden
is niet aan een maximum gebonden.
Prudentia en Justitia Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

vervolg
Bestuur van
Bergen op Zoom
De raadslieden van de Zeven Natiën
De Zeven Natiën zijn zeven groepen
vertegenwoordigers van de ambachten en gilden in
de stad. Het aantal van zeven natiën dateert wellicht
uit de tijd dat er maar zeven gilden in de stad waren.
Al tijdens de vijftiende eeuw is dit aantal veel groter.
In iedere natie is dan ook meer dan één gilde
vertegenwoordigd, behalve in het schippersgilde.
Dit is het oudste gilde van Bergen op Zoom en
heeft een eigen natie.
Iedere natie doet aan de magistraat een voordracht
van personen waaruit deze een raadslid kiest voor het
komende zittingsjaar van de Brede Raad. Er worden
dus zeven raadslieden gekozen.
Prudentia en Justitia Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

vervolg
Bestuur van
Bergen op Zoom
De Brede Raad
De Brede Raad vertegenwoordigt de gehele
burgerij en bestaat uit drie geledingen: de leden
van de Binnenraad, die van de Buitenraad en de
raadslieden van de Zeven Natiën. Deze raad wordt
door de Binnenraad alleen bij buitengewone
aangelegenheden bijeen geroepen.
De Brede Raad komt bijvoorbeeld bij elkaar
als er moet worden beslist over zaken als
belastingverhoging of nieuwe belastingen
en wanneer de stadsrekening, alle uitgaven
over het hele jaar, moet worden gecontroleerd.
Prudentia en Justitia Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

Roerige tijden, 1454-1456
Opstand van Bergse gilden
In 1454 komen de Bergse gilden in opstand
omdat zonder hun inspraak de belasting op bier
is verhoogd. De gildenbroeders bestormen het
stadhuis en bedreigen de schepenen. Enkele
schepenen krijgen het zo benauwd dat ze door
het raam naar buiten springen. De schepenen die
niet meer weg kunnen komen, worden gedwongen
een door de gilden ontworpen verordening goed
te keuren.
Heer Jan II is op dat moment niet in de stad.
Samen met zijn broer Filips van Grimbergen en een
leger van 1500 man rukt hij op naar de stad om de
opstand de kop in te drukken.
Prudentia en Justitia Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795
Door de bestuurshervorming
van 1456
wordt de politieke
macht van de
ambachten en gilden
beperkt. Zij worden
‘gedegradeerd’ tot de
Brede Raad.

vervolg
Roerige tijden, 1454-1456
Bestuurshervorming naar aanleiding van opstand
De aanstichters van het verzet, Willem de
Wolff, bakker Willem Servaes, bontwerker Allart
Uijttenboomgaert en hoefsmid Joos de Smit,
worden zonder pardon onthoofd. Ongeveer vijftig
burgers worden gevangen gezet. Weer anderen
krijgen als boete een bedevaart opgelegd.
Naar aanleiding van dit oproer reorganiseert heer
Jan II het stadsbestuur van Bergen op Zoom en
beperkt de rol van de gilden.
Aangezien Jan II en het stadsbestuur er niet meteen
uitkomen, doet Filips de Goede als hertog van
Brabant in 1456 een ‘Arbitrale Uuytsprake’ waarin
de reorganisatie uitvoerig wordt beschreven. Deze
nieuwe bestuursregeling vormt de grondslag van het
stedelijk bestuur van Bergen op Zoom tot 1795.
Prudentia en Justitia Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

Bloedrood
De rechtbank van Bergen op Zoom
De heer of markies van Bergen op Zoom laat
rechtszaken aan de schepenbank over. Tijdens
rechtszaken is de burgemeester binnen de
bank voorzitter van de schepenbank. Samen
met de acht schepenen vormt hij de rechtbank
van de stad.
De schepenbank heeft rechtsmacht over alle
poorters (burgers), of die nu binnen of buiten
de stad wonen. Bergen op Zoom heeft de
hoge, middelbare en lage rechtsmacht. De
schepenbank kan vonnissen opleggen van
boetes tot en met lijfstraffen en de doodstraf.
Prudentia en Justitia Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795
De schepenen zetelen
in de ‘Rode’ of
‘Schepenkamer’ in
het stadhuis, waar
zij in hun rode toga
op stoelen zitten met
rode kussens. Rood is
de kleur van bloed,
symbool voor de hoge
rechtsmacht.

vervolg
Bloedrood
De rechtsgang
De schepenen moeten bij hun ambtsaanvaarding de eed
afleggen dat zij een goed en rechtvaardig vonnis zullen
vellen. Ze mogen geen rekening houden met persoonlijke
voorkeur of familieverhoudingen. Zij zweren bovendien dat zij
zich niet laten beïnvloeden door materiële voordelen of door
een noodsituatie, zelfs niet door doodsangst.
Naast de schepenen heeft de schout zitting in de rechtbank.
Niet als rechter, maar als aanklager en rechtsvorderaar,
vergelijkbaar met de huidige officier van justitie. Wie het niet
eens is met het vonnis van de Bergse schepenbank, kan in
hoger beroep gaan bij de Raad van Brabant.
Prudentia en Justitia Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

In dienst van markies en stad
De drossaard en de schout
De drossaard heeft grote invloed op bestuur
en rechtspraak in de stad. Het is zijn taak
om kandidaten voor te dragen voor het ambt
van schepen. Hij houdt ook toezicht op alle
bestuurders en rechters van de stad en is in
rang hoger dan de schout.
De schout heeft de taak misdadigers op
te sporen, te arresteren en voor te leiden.
Een ‘knaap’ of ‘dienaar’, later kolfdrager
genoemd, assisteert hem daarbij. Kolfdragers
mogen alleen hun functie vervullen als zij
hun kolven (stokken) bij zich hebben.
Prudentia en Justitia Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795
De heer of markies heeft
een stevige greep op het
bestuur van zijn stad
doordat hij de bestuurders
benoemt en hoge
ambtenaren aanstelt.
Onder hen de drossaard
en de schout.
schout

vervolg
In dienst van markies en stad
De taken van de schepenen
De schepenen worden benoemd door de heer
of markies van Bergen op Zoom, maar wel op
voordracht van de drossaard. Tot 1521 zijn er in
totaal zeven schepenen, daarna negen.
Schepenen hebben bestuurlijk grote invloed.
Meestal worden twee schepenen tegelijk belast
met de uitvoering van één bepaalde taak. Zo’n duo
houdt bijvoorbeeld toezicht op instellingen van
onderwijs, en armen- en wezenzorg.
De Bergse schepenbank komt drie dagen per week
bijeen om recht te spreken. Meestal bestaat
een straf uit een geldboete. Maar ook lijfstraffen
en soms de doodstraf komen als vonnis voor.
Prudentia en Justitia Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795
schepenen

Justitia Prudentia

vervolg
In dienst van markies en stad
Schepenen aan de macht
De dubbele taak van de schepenen - bestuur én
rechtspraak - is nog steeds zichtbaar in de gevel
van het stadhuis van Bergen op Zoom. Het beeld
Prudentia symboliseert voorzichtigheid in bestuur,
en het Justitiabeeld staat voor rechtvaardigheid
in rechtspraak.
Schepenen worden voor één jaar benoemd.
Na dat jaar krijgen ze vaak een plaats in de Buitenraad,
bijvoorbeeld als weesmeester. Het daaropvolgende
jaar kunnen zij dan opnieuw worden voorgedragen
voor een periode als schepen.
Zodoende zie je vaak dezelfde personen gedurende
een periode aan de macht.
Prudentia en Justitia Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795
schepenen

vervolg
In dienst van markies en stad
Twee burgemeesters
De schepenen kiezen jaarlijks twee burgemeesters; één
uit hun midden en één uit de burgerij, respectievelijk de
burgemeester binnen de bank (= schepenbank) en de
burgemeester buiten de bank.
De burgemeester binnen de bank maakt deel uit van
de schepenbank en is voorzitter tijdens rechtszittingen.
Daarnaast is hij ook bestuurder, net als de andere
schepenen.
De burgemeester buiten de bank is geen lid van de
schepenbank, maar wel van de Binnenraad. Hij heeft
voornamelijk bestuurstaken.
Om de schepenbank kleine zaken uit handen te nemen,
spreken de twee burgemeesters van Bergen op Zoom
samen recht over burgerlijke zaken tot en met 50 gulden
in de Burgemeesterskamer.
Prudentia en Justitia Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795
burgemeester binnen de bank burgemeester buiten de bank

vervolg
In dienst van markies en stad
Rentmeesters en weesmeesters
De twee rentmeesters van de stad zijn
verantwoordelijk voor de stadsfinanciën en de
(openbare) werken, zoals de straten en openbare
gebouwen van de stad. Het boekhoudkundige en
administratieve werk doet een klerk. Na afloop van
het bestuursjaar leggen zij hun jaarrekening ter
verantwoording voor aan het stadsbestuur.
De drie weesmeesters worden door de Binnenraad
gekozen uit oud-schepenen en oud-burgemeesters
die dat jaar niet in aanmerking komen voor een
nieuwe benoeming. Zij vormen samen met de
stadssecretaris de weeskamer en houden toezicht
op alle minderjarige weeskinderen en hun eventuele
bezittingen. Zij controleren de jaarrekeningen van de
voogden van de weeskinderen.
Prudentia en Justitia Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795
rentmeesters weesmeesters

Ambachtsgilden
Gildenmacht beknot
De macht van de ambachtsgilden wordt in 1456
aan banden gelegd nadat zij zich tegen hun
eigen stadsbestuur keerden. Vanaf 1456 mogen
zij hun eigen deken (voorzitter) en gezworenen
(bestuursleden) niet meer zelf kiezen. Ze moeten
de namen van bestuurskandidaten indienen
bij de Binnenraad. Die kiest daaruit de deken
en de gezworenen.
De Binnenraad bepaalt vervolgens óók wie er
namens de ambachtsgilden in de Brede Raad komt.
De gilden zijn verenigd in de Zeven Natiën. Elke
natie stelt een lijst op van zes of acht voorname
leden uit hun midden en dient die in bij de
Binnenraad. Daaruit kiest de Binnenraad totaal
zeven personen, die voor één jaar raadslid worden
in de Brede Raad.
Knecht Prudentia of recht en Justitia Van kerkelijke Bestuur en liefdadigheid rechtspraak naar in Bergen arbeidsrecht op Zoom tot 1795
raadslieden uit de Zeven Natiën
De ambachtsgilden
hebben niet alleen een
economische, maar ook
een politieke betekenis
in Bergen op Zoom.

vervolg
Ambachtsgilden
Toezicht op het ambacht
Oorspronkelijk bestaat er in Bergen op Zoom maar één
gilde, namelijk dat van het wollewerck, van de lakenhal. De
verwerking van textiel is de grootste activiteit in de stad, dus
dit gilde heeft er een bijzondere plaats. Het houdt toezicht
op de wolproductie en de verkoop daarvan in de lakenhal.
Andere gilden zijn bijvoorbeeld de Meerse (handelaren,
kramers), de Poorterij, en die van de lakenkopers, de
schippers, de vissers, de vleeshouwers, de chirurgijns en
de wijnkopers.
De Poorterij is een gilde waarin allen worden opgenomen
die niet bij een ander ambacht of gilde horen. In Bergen
op Zoom bestaat het voornamelijk uit hoveniers, waardoor
dit gilde een agrarisch karakter krijgt en het uiteindelijk een
hoveniersgilde wordt.
Prudentia en Justitia Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

Verantwoording
Verantwoording objecten
Secretary
17de eeuw, olieverf op paneel
Het schilderij bevond zich oorspronkelijk
in het Bergse stadhuis en is hoogstwaarschijnlijk
speciaal gemaakt voor
de deur van de kamer van de secretarie.
Gevelsteen met opschrift
“DE HEER JACOB DE LY
BURGEMEESTER BUIJTEN
DER BANKE DESER STAD HEEFT
MIJ GELEGT”
31 mei 1740
Schrijfkabinet
1690-1700, palissander-
en notenhout
Haardplaat met Vrouwe Justitia
17de eeuw, gietijzer
Stadstolbus
17de/18de eeuw, ijzer
Archiefdozen ten behoeve van
het financieel archief van Bergen
op Zoom
18de eeuw, karton

Verantwoording bladerboek
Grote Markt Bergen op Zoom
met stadhuis en Grote Kerk
Jan Bulthuis, 1786 naar De Haen,
1739, ets
De Leidse Vierschaar (rechtbank).
In het midden zit de schout met
naast zich twee schepenen en
de griffier
Pieter Xaverij, tweede helft
17de eeuw, aardewerk
Stedelijk Museum De Lakenhal, Leiden
Schema van het stadsbestuur
in de 18de eeuw
Agge Prudentia mar leut en et Justitia Vastenavend Bestuur in het Krabbegat en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795
Grote Binnenplaats
van Het Markiezenhof
Hendrik Spilman, 1739,
ets/gravure
Een rechtszitting van de
schepenbank van Breda. Rechts
zitten de advocaten en procureurs,
links de negen schepenen en de
griffier. Voor de houten bank staan
de beide partijen in het proces
17de eeuw, gravure
Stadsarchief Breda
Plaquette van het schippers gilde
met vermelding van de deken,
Adriaan Gastelaar
1765, zilver
Bruikleen mr. Cox, Amersfoort

De magistraat van Deventer.
Op het gestoelte in het midden
zitten de beide burgemeesters.
Naast hen in de banken zitten
14 schepenen. Rond de tafel
op de voorgrond zijn de vier
stadssecretarissen geplaatst
Gerard ter Borch, 1667
Oorkonde van Jan II van Glymes,
heer van Bergen op Zoom, waarin
hij een verordening vaststelt over de
samenstelling en de bevoegd heden
van de Buitenraad van Bergen op
Zoom, dekens en gezworenen van
de gilden, en de verplichtingen van
de schutters bij oproer
16 februari 1456, perkament
‘Justitia’-gravure naar een
tekening van Pieter Breughel
uit 1599. Verschillende fasen
in de zitting van het gerecht en
de tenuitvoerlegging van
de straffen zijn te zien
Noordbrabants Museum,
’s-Hertogenbosch
Bij de schepenbank kan iedere
burger zijn recht halen. Op deze
prent is een rechtszitting te
zien. Links staat de verdachte,
en de schout is herkenbaar
aan zijn roede (lange stok) als
ambtsteken
Stadsarchief Mechelen
Oproer van het weversgilde,
uitgevochten op 20 november 1371
In: de Koelhoffsche Chronik van 1499
Rheinisches Bildarchiv, Keulen
Detail uit de ‘Justitia’-gravure
naar een tekening van Pieter
Breughel uit 1599. Te zien is een
onthoofding
Noordbrabants Museum,
’s-Hertogenbosch
Beraadslaging door het
stadsbestuur van Hamburg. Ook
zij dragen een rode toga, net als
hun collega’s in Bergen op Zoom
In: het Hamburger Stadtrecht,
1497
Staats- und Universitätsbibliothek,
Hamburg
Pieter Cornets de Groot,
drossaard van Bergen op Zoom
Pieter van der Werff, 1707,
olieverf op paneel

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit
de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.
Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van
de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks
meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich
tot Het Markiezenhof te wenden.
© 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum
Ontwerp: Platvorm, Amsterdam
Matthijs Drabbe is notaris, maar
daarnaast ook gedurende enkele
jaren schepen, rentmeester,
burgemeester binnen en buiten
de bank, en weesmeester
Johannes Vollevens Jr., 1731,
olieverf op doek
Justitia (de Rechtvaardigheid).
Beeld in de gevel van het
stadhuis
F.J. van Hal, 1938, steen
Lijsten van dekens en
gezworenen van de gilden, 1571
Agge Prudentia mar leut en et Justitia Vastenavend Bestuur in het Krabbegat en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795
Prudentia (de Voorzichtigheid).
Beeld in de gevel van het
stadhuis
Mari Andriessen, 1938, steen
De burgemeesters van Utrecht
met de stadsboden
Willem van Swanenburgh,
Tweede helft 17de eeuw
Centraal Museum, Utrecht
Vier kramers geschetst in een
ontwerp voor een wapenraam
(heraldisch raam) in Berne.
In: P. Spufford, Power and
profit. The merchant in Medieval
Europe. New York 2002