Ecce Homo (deel 1) Over kwaliteit Paul Klee en ... - de Aardespiegel

Séban, straaljagers met katten,
2012
Karel Appel, Femme et Enfant
1953
bescheiden. Eén van zijn mooiste werken hier getoond, dame demon uit zijn latere periode geeft daar een mooi
voorbeeld van. Hier wordt een synthese tot stand gebracht van veel van het voorgaande in zijn proces dat eigen-
lijk allerlei kanten op slingerde met evenzovele verschillende resultaten. Het is zijn minutieus zoeken naar kleur-
verhoudingen, lijnvoering en compositie dat hier tot een fraaie synergie komt.
oerbegin
Klee bevond zich in een roerige tijd waar een flinke groep kunstenaars zich keerden tegen het toen gevestigde
gezag van de kunstelite. In gezelschap van Kandinski, Delaunay, Frans Marc en vele anderen zocht Klee naar
nieuwe vormen van expressie waarbij eerst de natuurgetrouwe weergave van de werkelijkheid werd losgelaten,
en later zelfs iedere betrokkenheid daarop. Klee vond al snel een aanknopingspunt in kindertekeningen. Het lijkt
mij waarschijnlijk dat zijn eigen ervaring als vader hierin een rol heeft gespeeld. Na de geboorte van zijn zoon
nam hij de verzorging en de opvoeding op zich terwijl zijn vrouw werkte. Dat was voor die tijd een bijzondere
roverdeling. In zijn dagboeken doet hij daar uitvoerig verslag van. Ook had hij de tekeningen uit zijn eigen jeugd
bewaard en dit alles leidde tot een visie die hij verwoordde in zijn recensie van de eerste tentoonstelling van der
Blauwe Reiter in 1911 waarin hij stelt dat er zoiets is als een "oerbegin" van de kunst zoals je die vindt bij oude
of primitieve culturen en in kinderkamers. Hoe hulpelozer de kinderen, hoe leerzamer de kunst is die zij bieden en
parallel daaraan de tekeningen van "geestelijk gestoorden". "Dit alles is in werkelijkheid veel serieuzer te nemen
dan alle musea samen, als het er om gaat de hedendaagse kunst te hervormen.", aldus Klee. Vandaag de dag is
er op tal van plaatsen werk te zien van mensen met een verstandelijke beperking.
Cobra lijkt dan zo'n herhaling van een thema dat veertig jaar daarvoor al aangeroerd werd. Er zit een
wereldoorlog tussen Klee en Cobra. De wereld voor WOII had een ander aanzien met grote maatschappelijke cri-
ses en veranderingen, culminerend in de verschrikkingen van de oorlog. De stichters van de nieuwe abstracte
schilderkunst waren inmiddels heen gegaan en met hen de spirituele inhoud waar ze zo naarstig naar op zoek
waren. Cobra stond aan het begin van een zich hernieuwende materialistisch ingestelde wereld, de wederopbouw
van na de oorlog, bijkomend van diens verschrikkingen. Dat maakt wellicht duidelijk waarom de schilderkunst van
Cobra brutaal, vol fysieke levenskracht was. Haar verzet tegen de burgerlijkheid leidde echter niet tot een meer-
omvattende visie op de kunst behalve het spontaan uitleven van menselijke emotie. Dat verklaart misschien ook
waarom Cobra geen lang leven beschoren was.
spieltrieb
www.aardespiegel.nu - donderdag 5 april 2012 - tweede jaargang Nr. 17
De vraag rijst of het thema van Klee geldingskracht heeft. Voor Klee wel natuurlijk en, voor een korte tijd, ook
voor de schilders van Cobra. Maar voor de mensen van vandaag de dag?
Om die vraag te beantwoorden kwam ik terecht op Schiller. Steiner refereert aan hem in zijn boek
over kunst* waar hij Schiller's "spieltrieb" aanhaalt als drijfveer voor de kunst. “De natuur wordt verheven tot de
geest, de geest daalt af in de natuur (...). De werken die daardoor ontstaan zijn nu weliswaar niet natuurgetrouw
(...), maar dan verschijnen zij voor ons allen als louter schijn. Maar ze moeten schijn zijn, omdat ze anders geen
waarachtige kunst zouden zijn." Schiller zet twee drijfveren tegenover elkaar: enerzijds de "stofftrieb" waarbij de
waarneembare wereld zich aan ons voordoet zonder dat we daar invloed op uit kunnen oefenen. Wat wij waarne-
men wordt van buitenaf bepaald, we zijn daarin onvrij. Anderzijds is er de "formtrieb", het verstand dat in de
verwarrende chaos van de waarnemingsinhoud ordening en wetmatigheid brengt. Maar ook hierin zijn we onvrij
* Rudolf Steiner, Over kunst, Vrij
geestesleven, 1985, Zeist.
9 terug naar boven