Ecce Homo (deel 1) Over kwaliteit Paul Klee en ... - de Aardespiegel

edactioneel 

Lijdenstijd, lijdensweek, stille 

week. Buiten lopen de bomen en 

de planten uit, de blaadjes komen 

tevoorschijn uit de knoppen, 

de bloemen komen tevoorschijn 

uit de bodem, narcissen en tulpen. 

Overal zijn er weer lammetjes 

in de verschillende weiden. 

Ze maken grappige bokkensprongetjes 

en drinken melk, 

terwijl hun staartjes kwispelen. 

Vogeltjes fluiten. 

Binnen is het donker en stil, 

blijde verwachting, maar ik kom 

er niet zo goed bij. Het is vooral 

lijden en meelijden. Lichtgeraakt 

worden. Gevoelens van gekwetstheid 

voelen. Pijn. Gevoelens 

van boosheid voelen. Opgekropt 

verdriet voelen. Waar gaan 

alle ontwikkelingen heen? Angstige 

gedachten, gedachten van 

klein zijn, van onmacht. Er moet 

nog zoveel gebeuren, er is nog 

zoveel te doen. 

Opruimen, schoonmaken, loslaten, 

wegdoen. Omvormen. 

Verwachtingen bijstellen, oude 

voorstellingen loslaten. Opnieuw 

kijken en luisteren, opnieuw 

waarnemen, voorstellingen bijstellen, 

verwachtingen loslaten. 

Doorgaan? Stoppen? Iets anders 

beginnen? Verhuizen? 

Vragen stellen, naar de antwoorden 

luisteren, praten en 

overleggen met de mensen om 

me heen, met de stemmen in 

me. 

Een waterig voorjaarszonnetje 

tracht door te breken, maar de 

wolken zijn nog te sterk. Het is 

nog koud, er waait een koude 

waterige wind. 

Verlangen naar warmte, verlangen 

naar licht. Wachten, 

waardig wachten, maar intussen 

wel doorgaan, waardig doorgaan. 

Gezamenlijk een waardig nieuw 

nummer van De Aardespiegel 

maken. Jac Hielema 

Ecce Homo (deel 1) door Jac Hielema 

De rust op de financiële markten lijkt te zijn teruggekeerd. Maar is de crisis daarmee bezworen? Want wat op- 

valt, is dat de euroministers de economische crisis alleen binnen de geldsfeer willen oplossen. Er is intussen niets 

veranderd in de reële economie. Jac Hielema bekeek een aantal documentaires over de oorzaken van de financië- 

le crisis en ontdekte dat er niet alleen een virtuele economie naast de reële economie bestaat, maar de mensen 

die actief zijn in die virtuele economie leven in een wereld die ontoegankelijk blijft voor de gewone mensen. 

Over kwaliteit door Evelien Nijeboer 

Op zondag 25 maart kwamen de leden van de kernredactie van De Aardespiegel bijeen om te praten over de 

voortgang. Ze zijn er nog niet uit. Op donderdag 12 april komen ze opnieuw samen. Als bijdrage aan het geza- 

menlijk op te bouwen beeld, schreef Evelien Nijeboer een stuk over de kwaliteit van teksten. 

Paul Klee en Cobra - het begint als kind door Harrie Fiegel 

Het was zondag 1 april eigenlijk iets te druk om in alle rust te kunnen genieten van de tentoonstelling in het Co- 

bramuseum in Amstelveen. Maar het was toch een buitengewone kans om een behoorlijk aantal werken van Paul 

Klee (1879-1940) in levende lijve te aanschouwen. En dat ook nog eens een keer in samenhang met de werken 

die door de leden van de Cobra zijn voortgebracht. Harrie Fiegel verdiept zich in de mens Paul Klee en vermoedt 

dat het feit dat hij jarenlang voor zijn zoon zorgde, heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van de kunstenaar 

Paul Klee. 

Ecce Homo (deel 2) door Jac Hielema 

In dit deel van Ecce Homo bespreekt Jac Hielema de christelijke- en de rosenkruiserscholingsweg als middel om 

zich te verdiepen in de persoonlijkheid van Christus Jezus om zo een ‘actuele verhouding te vinden tot de leven- 

de Christus of het Wezen van Liefde’. 

www.aardespiegel.nu - donderdag 5 april 2012 - tweede jaargang Nr. 17 

En verder: 

In Kunstspiegel behandelt Evelien 

Nijeboer Phylosophy van Mark 

Kramer 

In Recensies bespreekt Werner 

Govaerts “Imaginatie, inspiratie, 

intuïtie” van Erik Baars, Auke van 

der Mey e.a.. 

De Column van Werner Govaerts. 

Deze keer stelt Jac Hielema in 

vragen aan lezers de vraag naar 

het beste verdienmodel voor De 

Aardespiegel. 

De Aardespiegel in cijfers 

colofon 

www.aardespiegel.nu 

donderdag 5 april 2012 

tweede jaargang Nr. 17 

“De natuur maakt van de mens 

slechts een natuurwezen; de 

maatschappij een wetmatig handelend; 

alleen zelf kan hij zich tot 

een vrij wezen maken. De natuur 

laat de mens in een zeker stadium 

van zijn ontwikkeling los uit 

haar boeien; de maatschappij 

voert deze ontwikkeling tot een 

verder punt; de laatste klif kan de 

mens alleen zelf nemen." 

Rudolf Steiner, 

Filosofie van de Vrijheid 

de volgende De Aardespiegel 

1 terug naar boven

De Aardespiegel in cijfers 

Qua De Aardespiegel in cijfers, 

wil ik deze keer alleen maar mededelen 

dat gisteren zich de 

333ste lezer heeft aangemeld. 

Voor een actueel inzicht in de 

cijfers zie: de cijfers. 

Jac Hielema 

Ecce homo* (deel 1) 

zie de mens 


Ecce Homo, door Quinten Matsijs in het Dogepaleis in Venetië. 

door Jac Hielema 

“De euroministers van Financiën hebben vrijdag 30 

maart in Kopenhagen besloten om een firewall aan te 

leggen van ‘circa 800 miljard euro’. Zo’n firewall moet 

landen beschermen tegen financieel uitglijden.”, lees ik 

in NRC Weekend van zaterdag 31 maart en zondag 1 

april. “Wegens onenigheid tussen de eurolanden was 

er geen persconferentie achteraf. Volgens een schrifte- 

lijke verklaring kwamen de ministers bij de 800 mil- 

jard uit door de overblijvende gelden van het bestaan- 

de noodfonds European Financial Stability Facility 

(EFSF) (200 miljard euro) op te tellen bij de 500 mil- 

jard die het toekomstige noodfonds European Stability 

Mechanism (ESM) in kas zal hebben.” 

En daarmee lijkt de rust op de financiële markten 

te zijn teruggekeerd. Maar is de crisis daarmee bezwo- 

ren? Want wat opvalt, is dat de euroministers de eco- 

nomische crisis alleen binnen de geldsfeer willen op- 

lossen. Er is intussen niets veranderd in de reële eco- 

nomie. Is de diepere oorzaak van de financiële crisis 

niet dat er een virtuele economie door de wereld 

waart en een volkomen eigen leven is gaan leiden? Af 

en toe daalt dit virtuele spook af om de waarde uit de 

reële economie in zich op te zuigen. En als dat is ge- 

beurd, volgt er een nieuwe bezuinigingsronde en trekt 

het spook verder. 

Het eigenlijke probleem is dat er überhaupt een 

virtuele economie is ontstaan, die niet aansluit bij de 

reële economie en dat terwijl waardepapieren, geld, 

aandelen, swaps, turbo's en cdo's wel hun reële waarde ontlenen aan de echte economie. Is die tweedeling in een 

virtuele- en reële economie terug te vinden in de recentelijk gemaakte documentaires over de oorzaken van de 

financiële crisis? In die films gingen de verschillende documentairemakers op zoek naar de mensen die in deze 

virtuele wereld leven. Het beeld dat daaruit naar voren komt, is onthutsend. Want de scheiding tussen de werke- 

lijke en de virtuele economie lijkt zich te herhalen in het concrete leven van topbankiers en speculanten. Deze 

mensen leven in een wereld die voor gewone mensen ontoegankelijk blijft. 

* Ecce Homo (Latijn) staat voor 

Zie de mens. 

Deze woorden zou de Romeinse 

landvoogd Pontius Pilatus 

hebben gesproken toen hij Jezus 

na de geseling met de doornenkroon, 

spotmantel en koninklijke 

attributen toonde aan het joodse 

volk. (Johannes 19:5) 

Het beeld van de gegeselde 

Christus met doornenkroon, 

spotmantel en gesel in de gewonde 

handen met als titel Ecce 

homo vormt door heel de Westerse 

beeldende kunst een geliefd 

thema, zowel in de schilderkunst 

als de beeldhouwkunst. De officiële 

titel is meestal 'Christus 

voor Pilatus'. Voor de eerste maal 

werd dit thema geschilderd ca. 

1450 in de schildersschool van 

Rogier van der Weyden (Londen, 

Nat. Gallery). Het is de toenaam 

van enkele etsen van Rembrandt, 

waarin hij deze bijbelse scène 

afbeeldt. In de Zuidelijke Nederlanden 

rond 1500 na Chr. wordt 

het Ecce homo ook uitgebeeld via 

eikenhouten levensgroot gepolychromeerde 

beelden. 

"Ecce Homo" is ook de titel 

van een werk van de filosoof 

Friedrich Nietzsche (1888). Bovendien 

is er een aantal films 

onder deze titel verschenen, 

waarvan de laatste in 2001 een 

Italiaans gesproken Duitse film, 

geregisseerd door Mirjam Kubescha. 

Een andere culturele referentie 

vindt men terug in het 

album Mauvaises Nouvelles des 

Étoiles van de Franse artiest Serge 

Gainsbourg, waarin het thema 

"Ecce homo" in het gelijknamige 

lied herhaaldelijk terugkeert. 

bron: Wikipedia 


colofon 

De volgende Aardespiegel verschijnt 

donderdag 19 april 

2012, rond het middaguur. 

De deadline voor kopij is de 

maandagmiddag ervoor om 13 

uur. 

De Aardespiegel is een initiatief 

van Jac Hielema en wordt uitgegeven 

door Stephan Geuljans, 

Ferdinand Zanda, Evelien Nijeboer 

en Jac Hielema. 

De Aardespiegel wordt geleid 

door de kernredactie bestaande 

uit Stephan Geuljans, Ferdinand 

Zanda, Evelien Nijeboer en Jac 

Hielema. 

Aan dit nummer van De Aardespiegel 

werkten mee: 

• Jac Hielema 

• Evelien Nijeboer 

• Harry Fiegel 

• Werner Govaerts 

• en vele vele anderen. 

Wilt u voortaan ook De Aardespiegel 

ontvangen? Op 

www.aardespiegel.nu kunt u zich 

aanmelden. 

De Aardespiegel is geheel afhankelijk 

van donaties. 

Schenkingen kunt u storten op 

rekeningnummer: 

1985.64.546 

ter attentie van Stichting 

Geesteswetenschappelijke 

Onderzoeksjournalistiek te Zwolle 

het werk van God 

“I’m doing God’s work.”, zei bestuursvoorzitter Lloyd Blankfein van ‘s werelds grootste en machtigste zakenbank 

Goldman Sachs in 2009 over zijn rol als bankier. Hij is één van de best betaalde mensen van Wall Street met 

jaarsalarissen van tientallen miljoenen dollars. Onder zijn voorzitterschap verwerd Goldman Sachs tot een organi- 

satie met een bedenkelijke cultuur, zegt Greg Smith ex-vicepresident van Goldman Sachs. “Vergiftigd en verwoes- 

tend.”, noemt hij de bedrijfscultuur in een lange ontslagbrief gepubliceerd in The New York Times. Hij neemt na 

twaalf jaar ontslag omdat hij zich “niet langer met een goed geweten kan vereenzelvigen met waar de bank nu 

voor staat.” Hij hoopt dat deze open brief een wake-up call is voor de directie. In een reactie laat Goldman Sachs 

weten het niet eens te zijn met wat Greg Smith schrijft. "In onze ogen zijn we enkel succesvol als onze klanten 

succes hebben. Deze fundamentele waarheid is de kern van onze manier van werken." (bron: NOS) 

Één van de klanten van Goldman Sachs was Griekenland. We weten intussen allemaal hoe ‘succesvol’ Grieken- 

land op dit moment is. En sinds VPRO’s Tegenlicht Goldman Sachs en de vernietiging van Griekenland, weten we 

ook wat de rol van Goldman Sachs in het ‘succes’ van Griekenland was. Nick Bunbar, financieel verslaggever van 

Bloomberg: “De Griekenland-Goldman deal omvat: vervalsing van de Griekse boekhouding, grote investerings- 

banken die daarbij hielpen en EU-instanties die er hun fiat aan gaven en het samenspel van al die verschillende 

factoren heeft de eurozone in de huidige crisis gebracht.” 

Hoe handelen de mensen van Goldman Sachs? 

Greg Smith beschrijft in zijn ontslagbrief drie manieren: 

• Verkoop klanten die producten waar de bank vanaf wil of onvoldoende geld mee verdient. 

• Jaag op olifanten, dat zijn de klanten waar het meeste geld aan te verdienen valt. 

• En verkoop vanuit je stoel vage en ingewikkelde financiële producten met de beruchte afkortingen als RMBS, 

CDS, CDO, CLS, enzovoorts. 

Greg Smith: "De meest gehoorde vraag om mij heen is: Hoeveel kunnen we aan deze klant verdienen?" Zijn uit- 

spraak wordt bevestigd door een andere ex-medewerker van Goldman Sachs, Nomi Prins. Zij verliet de investe- 

ringsbank in 2002 omdat ze het niet eens was met de koers die het bedrijf insloeg na de beursgang in 1999. In 

Tegenlicht zegt ze: “Ze vragen zich er niet af of er mensen worden bedonderd of niet. Want dat veronderstelt een 

soort menselijkheid die in het huidige bankwezen afwezig is.” 

medemenselijkheid 


Is het waar dat medemenselijkheid grotendeels ontbreekt in het huidige gelden bankwezen, zoals Nomi Prins 

beweert? De documentaire The Inside Job, die de oorzaken van de financiële crisis van 2008 onderzoekt, waar- 

door tientallen miljoenen mensen hun spaargeld, banen en huizen verloren, lijkt haar bewering te bevestigen. 

Daarin vertelt Lawrence McDonald, voormalig vice president van Lehman Brothers, dat de topmensen van de 

financiële sector zich nooit laten zien, ze rijden in geblindeerde auto’s van één van hun huizen met zwembaden en 

tennisbanen naar één van hun kantoren in New York, Chicago of Frankfurt, vliegen in privé-jets, laten zich in heli- 

kopters brengen van het vliegveld naar hun plaatsen van bestemming, ze hebben geen beeld van het gewone le- 

ven, komen niet in aanraking met de gewone mensen. “‘s Ochtends haalt hun chauffeur hen op, bedienden ope- 

nen en sluiten de deuren, ze hebben slechts een twee, drie seconden-venster waarin ze andere mensen zien en 


dan springen ze in de lift, die hen meteen naar de 31ste verdieping brengt.” 

Jonathan Alpert, psychotherapeut die veel topmensen als klant heeft, zegt: “Deze mensen zijn risico-nemers. 

Ze zijn impulsief. Dat is deel van hun gedrag, deel van hun persoonlijkheid. En dat toont zich ook buiten hun 

werk. Het is bijvoorbeeld normaal voor dit soort mensen dat ze naar stripbars gaan en drugs* gebruiken.” Hij 

vertelt verder dat dit gedrag wordt gestimuleerd onder mensen werkzaam in de financiële sector om waargeno- 

men te worden en om promotie te krijgen. En ook uit de statistieken blijkt dat onder de mensen die bij de banken 

werken, dit gedrag geen uitzondering is maar regel. Hij vertelt ook dat deze mensen geen idee hebben wat de 

gevolgen zijn van hun handelen voor hun directe naasten of voor de samenleving als geheel. “Ze hebben er geen 

enkel probleem mee dat ze eerst naar een hoer gaan en vervolgens naar hun vrouw en kinderen.” 

Om de uitspraken van Jonathan Alpert te staven, wordt ook Kristin Davis geïnterviewd, een dame die een es- 

cortbureau runde. In de hoogtijdagen had haar bedrijf rond de 10.000 klanten, die tussen de 1000 en 1600 dollar 

per uur betaalden voor seks. Ongeveer 50% van haar klanten werkten op Wall Street bij Goldman Sachs, Lehman 

Brothers, AIG enzovoorts. En ze betaalden niet uit eigen zak, maar verhaalden de kosten op hun bedrijven, aldus 

Kristin Davis, die werden geboekt als reis- en verblijfskosten of onderzoekskosten. 

Jonathan Alpert benadrukt dat dit gedrag niet alleen is voorbehouden aan ‘het personeel’, maar ook aan ‘de 

directie’. “Ook de hoogste top gedraagt zich zo.” 

omdat jullie houden van jullie werk 

Behalve dat de mensen van Goldman Sachs ‘geld verdienen’ door te handelen in financiële producten, zich omrin- 

gen in een enorme luxe, afgesloten van de gewone wereld en afgescheiden van gewoon menselijk contact, laat 

The Inside Job ook zien hoe er door deze mensen gelobbyd wordt in de politiek om de regelgeving naar hun hand 

te zetten en hoe ze ‘andersdenkenden’ op universiteiten eruit werken, terwijl ze professoren die hun handelen 

‘wetenschappelijk’ legitimeren steken met veel geld. 


In VPRO’s Tegenlicht De voedselspeculant; geld, graan en revolutie probeert documentairemaker Kees Brou- 

wer één van deze mensen te spreken te komen. Maar zelfs via een tussenpersoon die contacten heeft in die we- 

reld lukt het hem niet. “Waarom zouden we je te woord staan?”, vragen ze hem telefonisch via de tussenpersoon. 

Kees Brouwer staat er onthutst bij en weet het niet. Wat zou ik zeggen als ik op dat moment in de schoenen van 

Kees Brouwer stond? Waarschijnlijk zou ik geantwoord hebben: “Gewoon, omdat jullie houden van jullie werk en 

jullie aan de mensen willen laten zien waar jullie mee bezig zijn.” Waarschijnlijk zouden ze me vervolgens ronduit 

uitgelachen. Of misschien zouden ze wel boos zijn geworden en zijn gaan schelden, ik weet het niet. 

Jac Hielema 

* Andrew Lo, professor en directeur 

van MIT Laboratory for Financial 

Engineering vertelt dat 

neuro-psychologen recentelijk 

onderzoek hebben gedaan naar 

welk deel van de hersenen worden 

gestimuleerd als mensen 

computerspelletjes doen waar 

veel geld mee te verdienen valt. 

Uitkomst: hetzelfde hersendeel 

dat gestimuleerd wordt door cocaïne. 


Over kwaliteit 

door Evelien Nijeboer 

Op zondag 25 maart kwamen we als kernredactie van De Aardespiegel samen om te praten over de voortgang. 

Hoe verder na de zomer? We werken aan een gezamenlijk beeld dat we van september 2012 tot en met juli 2013 

zouden willen leven. Hoe kan De Aardespiegel zich ontwikkelen tot een beter podium waarop vragen en antwoor- 

den over actuele vraagstukken kunnen worden uitgewisseld? Zijn er voldoende auteurs die kwalitatief goede arti- 

kelen weten te produceren? Zijn er voldoende lezers die willen betalen voor kwaliteit? En wat willen en kunnen wij 

als afzonderlijke leden van de kernredactie zelf bijdragen om enerzijds het doen van onderzoek en het schrijven 

van artikelen te stimuleren en/of te verbeteren en anderzijds meer geld schenkende lezers te werven? We zijn er 

nog niet uit. Op donderdag 12 april komen we opnieuw samen om ons over de vragen te buigen. Als bijdrage aan 

het gezamenlijk op te bouwen beeld, schreef Evelien Nijeboer een stuk over kwaliteit. 

dilemma 

Kwaliteit is een dilemma: voordat je het weet ben je bezig met 

het produceren van granieten stukken op granieten sokkels, 

statische grootheden waar niemand boe of bah op kan zeggen 

die eenzaam als monument in de tijd blijven staan. Dat wil ei- 

genlijk niemand. We vinden het ook erg jammer als potentiële 

schrijvers, mensen met goede ideeën, toch geen tekst durven in 

te sturen. We besteden ook liever de tijd en aandacht die nodig 

is om van een goed idee een goede tekst te maken, dan door te 

gaan met zelf teksten produceren. Dat was namelijk niet de 

opzet. 

Het is lastig. Enerzijds is de vraag: hoe brengen we de zaak 

tot leven. We willen mensen in hun eigen waarde laten en laten 

zien, en juist de minder perfecte stukken nodigen uit tot reacties en gesprekken. Maar uiteindelijk is de kwaliteit 

waarmee we ons willen onderscheiden ook onze enige bescherming, niet alleen bij heikele onderwerpen als 'an- 

troposofie en racisme' en 'complottheorieën'. 

objectiviteit 


Kwaliteit heeft te maken met een zekere objectiviteit. Die objectiviteit is (slechts) een noodzakelijke voorwaarde, 

maar ze heeft als zodanig al een zekere dynamiek. Objectiviteit heeft zowel een wetenschappelijk als een artistiek 

aspect. Als objectiviteit alleen mag gaan over feiten, kennis en inzicht, krijgt een tekst een ding-achtig karakter: 

onbeweeglijk, onkwetsbaar, veilig. De mens is hierbij grotendeels uit zicht, en als dit de enige vorm van objectivi- 

teit zou zijn wordt De Aardespiegel met al z'n kennis een armoedig blad. In de praktijk merken we ook dat dat 

niet werkt. Menselijkheid en artistieke kwaliteit zijn minstens even belangrijk. 

Het artistieke aspect van kwaliteit gaat over een ander soort objectiviteit: de exactheid waarmee de schrijver 

zijn of haar overwegingen deelt. Wat mij betreft heeft een tekst pas écht kwaliteit als hij niet alleen 'waar' is, 


maar ook mooi, goed en vooral eigen. Als dat evenwicht er eenmaal is, kan het onderwerp trouwens klein zijn, zo 

klein en gewoon als je maar wilt (maar dit terzijde). 

Goede artikelen kenmerken zich meestal door een combinatie van wetenschappelijke (feitelijke) objectiviteit 

en een stuk eigenheid of artistieke objectiviteit. Meestal heeft één van de twee de overhand, maar feitelijk kan de 

één de ander niet missen. Als het goed is, vindt hier een soort (Goetheaanse) alchemie plaats, waarover later 

graag meer. 

wat is kwaliteit? 

Strikt genomen is kwaliteit vooral dat specifieke of eigene van de dingen, waardoor ze zich van elkaar onder- 

scheiden. De kwaliteit van een ding, of het nou van hout, goud of plastic is, kun je pas waarderen als je het leert 

kennen. Alles heeft kwaliteit, daar zit dus geen waardeoordeel aan. Dat zou er niet aan moeten zitten. Het is een 

eigenschap zoals die het dichtst bij de wezens-eigen kern van de dingen ligt, meer dan bijvoorbeeld het uiterlijk 

of de vorm ervan. Meer kwaliteit betekent niet: meer waarde, geld of status. Vaak gebeurt natuurlijk toch, dat 

aan een stuk kunst een waardeoordeel wordt verbonden. Iedereen 'weet' dat Beethoven en Bach de beste in hun 

soort zijn. Maar daar heb je zo weinig aan, als je niet zelf ontdekt hebt waaróm dat zo is. In dat zelf-ontdekken 

zit de eigenlijke schat. 

Als je aan kunst geld, status of een intellectueel waardeoordeel verbindt, gebeurt er iets geks. De aandacht 

wordt verlegd naar een secundaire factor: wat anderen ervan vinden, hoeveel anderen dat vinden, hoeveel geld 

het kost. Allemaal rookgordijnen die datgene aan het zicht onttrekken waar het nou juist om gaat: het specifieke 

dat zélf in het kunstwerk gevonden kan worden, wat op geen enkele manier in geld uit te drukken is, en wat uit- 

eindelijk ook niet bereikbaar is via andermans mening. Het is iets dat eigen, intiem en menselijk is. 

kwetsbaarheid 


Daarmee is de eigenlijke inhoud van een kunstwerk of tekst ook iets dat kwetsbaar is. Vooral als de grenzen van 

de waarneming worden opgerekt, of wanneer een intrinsieke waarde zich wil tonen in de tekst of het kunstwerk. 

Tijdens het maken daarvan kan al snel een pre-psychotisch gebied zichtbaar worden dat op een ongewaarschuw- 

de lezer of toeschouwer als absurd of bedreigend over kan komen. Dat gevaar is reëel, in de meer onbewuste 

lagen van onze ziel leeft en weeft van alles waar een normaal mens zich het apezuur van zou schrikken. Zoals 

Erik de Jong (alias “Spinvis”) zei: een kunstenaar is als een dompteur die weet hoe gevaarlijk z'n dieren zijn. Het 

is nodig dat deze zielegebieden betreden en verkend worden, want dát is de plaats waar de eigenlijke metamorfo- 

se van het zielenleven plaatsvindt. Maar voordat het werk 'af' genoemd kan worden en het naar buiten kan, moet 

een zekere mate van objectivering hebben plaatsgevonden. Wat er naar buiten gaat, moet verzelfstandigd zijn, 

ten opzichte van de persoonlijke beleving van de maker of schrijver. Je moet eerst de dingen in al hun directheid 

verwoorden om ervan bewust te kunnen worden, maar daarna moeten ze getoetst worden aan een algemeen- 

menselijk niveau van denken en beleven. Als een tekst vatbaar is voor misverstanden, vormt hij voor een lezer 

(die toch wil begrijpen) aanleiding om te gaan graven in de intenties van de schrijver – wat de zaak meestal be- 

paald niet helderder maakt. Daarom moet een tekst voor een ander te volgen zijn, in en vanuit zichzelf te begrij- 

pen en de nodige bronverwijzingen bevatten. (klik hier voor de kwaliteitseisen van De Aardespiegel). 

Vooral als er spiritualiteit een rol speelt en er sprake is van een stuk persoonlijke groei dat met het werk wordt 

vormgegeven is het zaak extra zorgvuldig te zijn, want de zelfreflectie is in die toestand vaak (noodzakelijker- 


wijs!) tijdelijk zoek. Met zelfreflectie bedoel ik: begrijpen hoe je stuk op een ander overkomt. Maar het opdiepen 

van de inhoud zelf kun je op die manier níet doen, je moet er in stappen. Vaak moet er geschreven of anderszins 

werk geproduceerd worden om er weer uit te komen, met medeneming van de schatten, maar de eerste versies 

zijn vaak nog niet geschikt voor publicatie. Het schrijven van een stuk kan zo een behoorlijke exercitie zijn, en 

het redigeren ervan ook. Maar het is een mooi en intiem proces. Wij vinden zowel het proces zelf als de kwaliteit 

die daardoor tevoorschijn komt de moeite waard om tijd en aandacht in te steken. 

redigeren 

Redigeren is een kwestie van respect en vertrouwen, het artistieke kind is kwetsbaar. Daarbij: ook al is de kwali- 

teit van een tekst nog verborgen, hij mag door het redigeren niet aangetast worden want het eigene van een 

tekst is essentieel voor de kwaliteit ervan. Ook is er de schaduw van het artistieke kind: het heeft vaak nog wei- 

nig zelfreflectie en lijdt pijn als er kritiek is. Die pijn kan veroorzaakt worden door oneigenlijke kritiek (vanuit pijn 

van de kritiekgever), maar het niet-begrepen-worden ‘an sich’ doet óók al pijn. Het artistieke kind moet vaak nog 

leren dat het pas begrepen kan worden via een kunstwerk of tekst als die tekst sluitend is, helder geformuleerd, 

en niet meer vatbaar voor misverstanden. In het proces van redigeren gaat het in eerste instantie vaak over het 

achterhalen van de intentie van de schrijver, in een veilige omgeving. In de kunst betekent professionaliteit met 

name: zelfreflectie en constructief kunnen omgaan met kritiek. Dat is een balans-oefening tussen het verzorgen 

van je eigen artistieke kind en het zelfloos kunnen kijken naar de vruchten van je eigen werk. Enige worsteling en 

pijn is daarbij soms niet te vermijden, maar het kan een gezonde catharsis zijn die dingen opruimt die nodig op- 

geruimd moesten worden. Bovendien is een goed proces van redigeren of geredigeerd worden een enorme stimu- 

lans voor je ontwikkeling, dit voor zowel de redacteur als de schrijver. 

samenwerken 

Eigenlijk is het heel raar om te verwachten dat mensen helemaal uit zichzelf, zonder uitwisseling, kunnen komen 

tot het schrijven van kwalitatief goede stukken. ”Individualiteit is slechts mogelijk voor zover elk individueel we- 

zen het andere door individuele waarneming kent.”, schreef Rudolf Steiner in Filosofie van de Vrijheid, en in het 

redigeren merken we dat dat echt zo werkt. Kwaliteit tot stand brengen is een stuk makkelijker als je samen- 

werkt. 

We hebben ook geen tijd meer voor ego-dingetjes. Er moeten vragen gesteld worden, er is behoefte aan uit- 

wisseling in het veld - dat vermoeden wij tenminste. Wil de antroposofie vruchtbaar blijven, dan moeten we el- 

kaar steeds opnieuw weer zien in wat we aan het doen zijn. 

Je hoeft dus geen uitgebreide kennis te hebben, hoewel we die natuurlijk graag laten zien als dat kan. Maar 

eigenlijk geldt: hoe kleiner het onderwerp, hoe beter, hoe makkelijker het is om het genoemde evenwicht tussen 

feiten, waarneming en eigenheid te bereiken 

De menselijkheid en de waarneming van een willekeurig iemand is, mits goed uitgewerkt, minstens zo veel de 

moeite waard als de doorwrochte pennenvrucht van iemand die jaren onderzoek gedaan heeft. Vooral als het van 

iemand is die we nog niet kennen. 


Evelien Nijeboer 



Paul Klee en Cobra - het begint als kind 

Paul Klee, Dame Demon uit 1935 

door Harrie Fiegel 

Het was zondag 1 april eigenlijk iets te druk 

om in alle rust te kunnen genieten van de ten- 

toonstelling in het Cobramuseum* in Amstel- 

veen. Maar het was toch een buitengewone 

kans om een behoorlijk aantal werken van Paul 

Klee (1879 - 1940) in levende lijve te kunnen 

aanschouwen. En dat ook nog eens een keer in 

samenhang met de werken die door de leden 

van de Cobra zijn voortgebracht. Het museum 

legt thematisch de nadruk op de overeenkomst 

tussen Klee en Cobra, die te vinden is in hun 

gebruik en fascinatie voor de verbeelding van 

het kind. En die overeenkomst is meteen 

zichtbaar in met name het meer grafische werk 

van Klee. In de figuraties van beiden zijn de 

naïef, kinderlijk aandoende poppetjes, boom- 

pjes, dieren en vogels volop aanwezig. Maar er 

is toch ook wel een verschil dat met name 

zichtbaar wordt in de wat grotere schilderijen. 

Spontaan en rauw volgens de samenstellers, in 

mijn beleving geldt dat meer voor Cobra dan 

voor Klee. Of Klee spontaan tot zijn creaties 

kwam valt nog te bezien, maar rauw vind ik ze 

zeker niet. Dat is wel van toepassing op bij- 

voorbeeld Karel Appel “ik rotzooi maar wat 

aan”, Wolvenkamp, Brands of Lucebert. Karel 

Appel toont een ongekende rauwe weelde met 

dikke lagen verf, rake vegen, hard kleurgebruik 

en forse formaten. De emotioneel fysieke 

kracht is voelbaar. Op het voorbeeld, femme et 

enfant uit 1953 is de emotionele kracht voel- 

baar. Dat is niet het geval bij Klee. In het al- 

gemeen komt zijn werk op mij rustiger, be- 

hoedzamer over. Zijn kleurgebruik is zachter, 

haast impressionistisch lieflijk, zijn vormen 

minder schreeuwerig en zijn formaten vaak zeer 

* De tentoonstelling is nog te zien 

tot 22 april. Voor meer informatie 

zie: www. cobra-museum.nl. 


Séban, straaljagers met katten, 

2012 

Karel Appel, Femme et Enfant 

1953 

bescheiden. Eén van zijn mooiste werken hier getoond, dame demon uit zijn latere periode geeft daar een mooi 

voorbeeld van. Hier wordt een synthese tot stand gebracht van veel van het voorgaande in zijn proces dat eigen- 

lijk allerlei kanten op slingerde met evenzovele verschillende resultaten. Het is zijn minutieus zoeken naar kleur- 

verhoudingen, lijnvoering en compositie dat hier tot een fraaie synergie komt. 

oerbegin 

Klee bevond zich in een roerige tijd waar een flinke groep kunstenaars zich keerden tegen het toen gevestigde 

gezag van de kunstelite. In gezelschap van Kandinski, Delaunay, Frans Marc en vele anderen zocht Klee naar 

nieuwe vormen van expressie waarbij eerst de natuurgetrouwe weergave van de werkelijkheid werd losgelaten, 

en later zelfs iedere betrokkenheid daarop. Klee vond al snel een aanknopingspunt in kindertekeningen. Het lijkt 

mij waarschijnlijk dat zijn eigen ervaring als vader hierin een rol heeft gespeeld. Na de geboorte van zijn zoon 

nam hij de verzorging en de opvoeding op zich terwijl zijn vrouw werkte. Dat was voor die tijd een bijzondere 

roverdeling. In zijn dagboeken doet hij daar uitvoerig verslag van. Ook had hij de tekeningen uit zijn eigen jeugd 

bewaard en dit alles leidde tot een visie die hij verwoordde in zijn recensie van de eerste tentoonstelling van der 

Blauwe Reiter in 1911 waarin hij stelt dat er zoiets is als een "oerbegin" van de kunst zoals je die vindt bij oude 

of primitieve culturen en in kinderkamers. Hoe hulpelozer de kinderen, hoe leerzamer de kunst is die zij bieden en 

parallel daaraan de tekeningen van "geestelijk gestoorden". "Dit alles is in werkelijkheid veel serieuzer te nemen 

dan alle musea samen, als het er om gaat de hedendaagse kunst te hervormen.", aldus Klee. Vandaag de dag is 

er op tal van plaatsen werk te zien van mensen met een verstandelijke beperking. 

Cobra lijkt dan zo'n herhaling van een thema dat veertig jaar daarvoor al aangeroerd werd. Er zit een 

wereldoorlog tussen Klee en Cobra. De wereld voor WOII had een ander aanzien met grote maatschappelijke cri- 

ses en veranderingen, culminerend in de verschrikkingen van de oorlog. De stichters van de nieuwe abstracte 

schilderkunst waren inmiddels heen gegaan en met hen de spirituele inhoud waar ze zo naarstig naar op zoek 

waren. Cobra stond aan het begin van een zich hernieuwende materialistisch ingestelde wereld, de wederopbouw 

van na de oorlog, bijkomend van diens verschrikkingen. Dat maakt wellicht duidelijk waarom de schilderkunst van 

Cobra brutaal, vol fysieke levenskracht was. Haar verzet tegen de burgerlijkheid leidde echter niet tot een meer- 

omvattende visie op de kunst behalve het spontaan uitleven van menselijke emotie. Dat verklaart misschien ook 

waarom Cobra geen lang leven beschoren was. 

spieltrieb 


De vraag rijst of het thema van Klee geldingskracht heeft. Voor Klee wel natuurlijk en, voor een korte tijd, ook 

voor de schilders van Cobra. Maar voor de mensen van vandaag de dag? 

Om die vraag te beantwoorden kwam ik terecht op Schiller. Steiner refereert aan hem in zijn boek 

over kunst* waar hij Schiller's "spieltrieb" aanhaalt als drijfveer voor de kunst. “De natuur wordt verheven tot de 

geest, de geest daalt af in de natuur (...). De werken die daardoor ontstaan zijn nu weliswaar niet natuurgetrouw 

(...), maar dan verschijnen zij voor ons allen als louter schijn. Maar ze moeten schijn zijn, omdat ze anders geen 

waarachtige kunst zouden zijn." Schiller zet twee drijfveren tegenover elkaar: enerzijds de "stofftrieb" waarbij de 

waarneembare wereld zich aan ons voordoet zonder dat we daar invloed op uit kunnen oefenen. Wat wij waarne- 

men wordt van buitenaf bepaald, we zijn daarin onvrij. Anderzijds is er de "formtrieb", het verstand dat in de 

verwarrende chaos van de waarnemingsinhoud ordening en wetmatigheid brengt. Maar ook hierin zijn we onvrij 

* Rudolf Steiner, Over kunst, Vrij 

geestesleven, 1985, Zeist. 


want het verstand is onderworpen aan de wetten van logica. Voor beide drijfveren zoekt het verstand een toe- 

vluchtsoord. Schiller wijst naar de kunst door de analogie naar voren te brengen van kunst met het spel van het 

kind. Daar komen we bij de "spieltrieb" terecht en het beste zou ik dit kunnen illustreren aan de hand van de te- 

keningen en het spel van bijvoorbeeld mijn eigen zoon van zeven. Hij tekent met een speels gemak een formatie 

straaljagers bediend door katten. Ik denk dat Klee zich door dit soort waarnemingen liet inspireren. 

Maar dan: een kind wordt toch eens volwassen? 

Ik denk dat Klee op een belangrijke aanwijzing stuitte in de tijd dat hij voor zijn kind zorgde en dat 

het niet zoals sommige historici menen, een verloren tijd was die voor veel oponthoud in zijn ontwikkeling zorgde. 

Hij vond in die tijd juist een sleutel waarmee hij de deur tot zijn levenswerk kon openen. Ik denk ook dat het in 

het algemeen een aanwijzing kan zijn voor kunstenaars om dichter bij de eigen originele scheppingskracht te ko- 

men. Maar de aanwijzing is niet het eindstation. Letterlijk aanknopen bij kinderlijke figuraties heeft tot mooie 

kunstwerken geleid bij Klee en leden van Cobra en alles heeft in het licht van zijn tijd een bijzondere betekenis. 

Wat daarna kwam, valt buiten het bestek van deze bespreking, maar ergens is de titel van de tentoonstelling heel 

bevredigend: de kunst staat nog in zijn kinderschoenen. 

Harrie Fiegel 

Kunstspiegel door Evelien Nijeboer 

Philosophy van Mark Kramer 


Dit werkje ziet er grappig uit, maar ik ben onmiddellijk geneigd om het heel 

serieus te nemen. Het is een micro-installatie, een klein beeldhouwwerkje of 

assemblage – een idee in de vorm van een beeld. Ik hoef er eigenlijk niets 

over te zeggen want het beeld spreekt voor zich. De poppetjes op de rand van 

de toiletrol – wat zijn ze klein... Hoofden hebben ze niet, wel gedachtenwolk- 

jes. Je denkt tenslotte vooral met je lichaam, de hersenen zijn de spiegel van 

het lichaam. De perspex gedachtenwolkjes vertellen een verhaal op zich, door 

zowel hun vorm als hun materiaal. Ze zijn voor hun grootte heel licht, die 

perspex wolkjes, dat is wonderlijk. De perspex bolletjes maken allemaal klei- 

ne euritmische B-gebaartjes: beschrijven, beschermen, beschouwen. Dat is 

geen overbodig gebaar als je boven een zwart gat hangt. Maar eigenlijk zijn 

het dus geen wolkjes, ze zijn net als veel hedendaags gedachtengoed uitein- 

delijk nogal materieel en kunstmatig. 

In vorm verschillen de wolkjes enigszins, anders hoeven de twee figuurtjes 

het nergens over te hebben. Maar verder zijn ze vooral overeenkomstig – in 

principe zijn de twee denkers het wel eens, ze slijpen zich alleen aan elkaars 

verschillen. Een ander gezichtspunt op dit fenomeen vind je in het werk van 

René Daniëls: “twee I's strijdend om één punt.” Maar dit terzijde. 

Mark Kramer (1971) is een Nederlandse 

kunstenaar en zijn werk 

is t/m 20 april te zien in galerie 

Phoebus in Rotterdam 

René Daniëls, twee I’s strijdend 

om één punt. 


Het mooist aan het werkje van Mark Kramer vind ik het donker gemaakte gat in de wc-rol. Door de manier waar- 

op de poppetjes erop zitten lijkt de WC-rol zelf wel een wc, maar dan een hele grote – een mensheids-toilet. Doel 

en methode vallen samen, helemaal zoals het hoort in de filosofie. De wolkjes en het gat horen evenzeer bij el- 

kaar als dat ze met elkaar contrasteren. Als het hoofd een metamorfose is van het lichaam, zijn de hersenen een 

metamorfose van de darmen, misschien wel de darmen uit een vorig leven. Samen kijken de figuurtjes in dat 

donkere gat. Hoe diep dat gat is, kunnen ze niet weten. Ze vormen er zich gedachten over (in dit geval tevergeefs 

– de gedachtenwolkjes zijn net zo materieel als dat wat naar beneden valt en in het toilet terecht komt). En nog 

steeds lijken de perspex droedels te zweven, en zijn ze wit in plaats van het gebruikelijke vieze bruin. Dit gaat 

over reguliere en materialistische filosofie – we doen alsóf we bewustzijn hebben, maar eigenlijk is dat een effect 

wat door stofjes wordt bewerkstelligd. De schijn is belangrijk, we móeten doen alsof, maar je moet altijd weten 

waar het bodemloze gat zit – alleen de zwaartekracht is reëel. 

Maar het is waar en ze hebben gelijk: je moet weten waar het gat zit, het luik naar de bodemloze put. Samen 

in het gat van de menselijkheid kijken – echte filosofie kan niet zonder. Dat gat is waar je je aan afmeet, waar we 

onze individualiteit aan ontlenen en tegen afzetten – zonder dat er overigens sprake is van zoiets als vaste grond. 

Het is een klein poëtisch beeld van de afgrond in onszelf die we ooit, binnenkort of later moeten zien te overbrug- 

gen. 

Ecce homo (deel 2) 

de levende Christus 


Evelien Nijeboer 

door Jac Hielema 

“Gezien de wereldproblematiek is het in onze tijd van het allergrootste belang een actuele verhouding te vinden 

tot de levende Christus of het Wezen van Liefde.”, schrijft Roland van Vliet in Wie denken de mensen dat Ik Ben? 

Maar hoe vind je een actuele verhouding tot de levende Christus? “Door je te verdiepen in de persoonlijkheid van 

Christus Jezus zoals hij verschijnt in de evangeliën, maar ook in de apocriefe geschriften.”, herhaalde Judith von 

Halle op zaterdag 24 maart tijdens een openbare gespreksavond over “de christologie van Rudolf Steiner”. Ze zei 

dit ook al tijdens haar eerste voordracht in Nederland op 12 juni 2010, waarin ze refereerde aan voordrachten van 

Rudolf Steiner over de theosofie van de Rosenkruisers. Daarin spreekt Rudolf Steiner over het wezen van de in- 

wijding. In de laatste voordracht van die reeks zegt hij dat er twee voor de huidige mens begaanbare innerlijke 

scholingswegen zijn: de zogenoemde rosenkruiserweg, genoemd naar de grondlegger ervan Christian Rosen- 

kreutz, en de christelijke scholingsweg. De rosenkruiserweg is ook christelijk en volgens Rudolf Steiner de meest 

begaanbare weg voor de huidige mens, de antroposofische weg is een rosenkruiserweg. Hij stelt zelfs dat ieder- 

een vandaag de dag de rosenkruiserweg kan gaan, ‘in welk beroep en in welke levenssfeer hij ook mag staan’*. 

Terwijl wie ‘de oude, zuiver christelijke scholingsweg in deze moderne tijd wil gaan, de mogelijkheid moet hebben, 

om zich een tijd lang af te zonderen van het uiterlijke leven, om zich er vervolgens des te intensiever mee te ver- 


inden’. 

Misschien omdat ik me in eerste instantie moest terugtrekken uit het uiterlijke leven - ik kon de spanning tij- 

dens het werken in loondienst niet verdragen - misschien ook omdat de oude christelijke scholingsweg een ge- 

voelsweg is en niet zozeer een denkweg, ik weet het niet, maar deze sprak me het meest aan. Of eigenlijk is het 

niet zozeer een kwestie van kiezen, ik voelde me ertoe aangetrokken. Dus om mijn actuele verhouding te vinden 

tot de levende Christus, besloot ik nu ruim anderhalf jaar geleden om met de christelijke scholingsweg aan de 

slag te gaan, overigens niet zonder me ook te verdiepen in de rosenkruiserweg. 

De methode van de christelijke scholingsweg is aan ons gegeven door het evangelie naar Johannes en de in- 

houd door de Apocalypse van diezelfde Johannes. “Het Johannes-Evangelie is een wonderbaarlijk boek, je moet 

het leven, niet slechts lezen. Je kunt het leven, als je voor jezelf helder hebt, dat dat, wat erin staat voorschriften 

zijn voor het innerlijke leven en dat je die op de juiste manier moet leren waarnemen. De christelijke weg ver- 

langt van de pupil dat hij het Johannes-Evangelie als een meditatieboek ziet.” En verder dient de pupil, in tegen- 

stelling tot zij die de rosenkruiserweg gaan (voor alle duidelijkheid zeg ik nog een keer dat ook die weg een chris- 

telijke is) onvoorwaardelijk te geloven in de persoonlijkheid van Christus Jezus. 

Dit geloof dat ‘de logos’ mens is geworden, dat Jezus van Nazareth dus niet slechts ‘een individualiteit is als 

Socrates, Plato of Pythagoras’, kan door de pupil worden gewekt door maandenlang, jarenlang dagelijks de pro- 

loog te mediteren vanaf ‘In het begin was...’ tot ‘...vol overgave en waarheid’ (Johannes 1: 1-14). “Dan worden 

de krachten, die de christelijke scholing nodig heeft, door het wekken van heel bepaalde gevoelens wakker geroe- 

pen. De christelijke weg is meer een innerlijke, terwijl bij de rosenkruiserscholing de gewaarwordingen door de 

buitenwereld ontstoken worden.” 

Sinds 6 augustus 2010 mediteer ik dagelijks de proloog van Johannes (graag kom ik in contact met mensen 

die dat ook doen om ervaringen uit te wisselen). Misschien dat ik in een later stadium mijn ervaringen met die 

meditatie deel, ik weet het nog niet, in dit kader zal ik verderop een ervaring met het mediteren van de voetwas- 

sing delen. Hoe dan ook, Rudolf Steiner vertelt dat de christelijke weg een weg is door het wakker roepen van 

gevoelens, waarvan er zeven trappen of gradaties zijn. Deze zeven gradaties van gevoelens zijn gegeven in het 

evangelie naar Johannes: 

• de voetwassing (Johannes 13), 

• de geseling (Johannes 19), 

• de doornenkroning (Johannes 19), 

• de kruisiging (Johannes 19), 

• de mystieke dood en de hellevaart (Johannes 19), 

• de graflegging (Johannes 19) en 

• de opstanding (Johannes 20). 

De rosenkruiserweg kent ook zeven stappen: 

• studie, 

• imaginatie, 

• het lezen van het occulte schrift, 


* Alle citaten van Rudolf Steiner 

in dit artikel zijn uit de voordracht 

van 6 juni 1907 - Das Wesen der 

Einweihung: GA 99 Die Theosophie 

des Rosenkreuzers 


• het vormen van de Steen der Wijzen, 

• het inzicht in de overeenkomst tussen macro- en microkosmos, 

• de eenheid met de macrokosmos en 

• godzaligheid. 

Omdat ik eerst zorgvuldig de aanwijzingen van Rudolf Steiner bestudeer voordat ik de meditaties van de christe- 

lijke scholingsweg doe, doe ik eigenlijk een combinatie van beide scholingswegen. De rosenkruiserweg begint 

immers met de studie van esoterisch werk en ik begin ook met die studie. Het werk van Rudolf Steiner mag im- 

mers als esoterisch werk worden beschouwd en de studie ervan dus als de eerste stap op de rosenkruiserweg. 

In dit kader, zou ik kort de eerste stap van de christelijke scholingsweg willen behandelen, de voetwassing. 

de voetwassing 

Ooit kregen leerlingen die deze scholingsweg gingen (ik stel me voor dat dat vooral monniken waren in bepaalde 

kloosters in de loop van de negende tot en met de vijftiende eeuw) van hun leraar de opdracht om zich een plant 

voor te stellen die uit de bodem voortkwam. Deze plant “is hoger dan de minerale aarde waar ze op groeit, maar 

ze heeft die nodig. Zij, de plant, het hogere zou niet kunnen bestaan zonder het lagere. Als de plant zou kunnen 

denken, zou het tegen de aarde moeten zeggen: ‘weliswaar ben ik hoger dan jij, maar zonder jou zou ik niet kun- 

nen bestaan’ - en vervolgens zou ze vol dankbaarheid moeten buigen voor de aarde. En dat zou het dier ook ten 

opzichte van de plant moeten doen, want zonder de plant kan ook het dier niet bestaan, en evenzo de mens ten 

opzichte van het dier. En als de mens hoger zal zijn gestegen, dan zou hij tegen zichzelf moeten zeggen: ‘nooit 

zou ik deze trap hebben kunnen bereiken zonder het lagere’. Dankbaar zou hij moeten buigen voor het lagere, 

want dat heeft het hem mogelijk gemaakt, dat hij kan bestaan. Geen enkel wezen in de wereld zou kunnen be- 

staan zonder het lagere, voor wie hij dankbaar zou moeten zijn. Zo ook kon Christus, het hoogste, niet bestaan 

zonder de twaalf, en geweldig is het gevoel van het dankbare buigen zoals beschreven in het dertiende hoofdstuk 

van het Johannes-evangelie: Hij, de hoogste, wast de voeten van zijn discipelen.” 

Ik heb deze meditatie gedaan en gezocht naar een manier om de oude scholingsweg te vertalen naar en toe 

te passen in de 21ste eeuw. Graag zou ik ter afronding van dit artikel een onderzoeksresultaat van die 21ste 

eeuwse vorm van ‘de voetwassing’ kort willen schetsen. 

Nadat ik gedurende een langere periode ‘de voetwassing’-meditatie had gedaan, en inderdaad gevoelens van gro- 

te dankbaarheid had ontwikkeld, gebeurde er op een ochtend tijdens het ontbijt iets wonderlijks. Niet alleen be- 

sefte ik dat dat wat ik at en dronk ook in de werkelijkheid het lichaam en het bloed van Christus is - sinds Chris- 

tus Jezus stierf aan het kruis heeft hij zich belichaamd in de aarde* - ook zag ik alle mensen die een bijdrage 

hadden geleverd aan de totstandkoming van het eten en het drinken dat ik tot mij nam in de landschappen waar- 

in zij werkten. 


De gevoelens bij de beelden waren overweldigend. Behalve dankbaarheid in overtreffende trap - theoretisch 

wist ik dat alles wat ik bezat, gemaakt was door anderen, niets van wat ik bezit of gebruik, heb ik zelf geprodu- 

ceerd, maar nu voelde ik het ook, ik schouwde het - voelde ik ook een enorm lijden. Ik voelde het lijden van de 

mensen, de dieren, de planten en de landschappen op aarde, die weliswaar een bijdrage leveren aan de totstand- 

koming van de producten die ik tot mij neem, waarvan ik leef, maar die op hun beurt niet of niet voldoende in 

* vergelijk dit ook met de voordracht 

van 26 mei 1908: GA 103 

Das Johannes - Evangelium 


hun noden worden voorzien. Ik zag als het ware in één beeld de huidige sociale werkelijkheid, waarin steeds min- 

der mensen steeds meer consumeren ten koste van het welzijn van steeds grotere stukken aarde en steeds meer 

medemensen; en de sociale werkelijkheid zoals die zou kunnen zijn als alle mensen in goed onderling overleg 

zelfbewust productie op consumptie op elkaar zouden afstemmen vanuit inzicht in de mogelijkheden van de ene 

levende aarde. 

En ik begreep ook de rol van het geld. Hoe het huidige gelden bankwezen de betrekkingen tussen de men- 

sen corrumpeert, maar ook hoe een verchristelijkt gelden bankwezen de mensen zou kunnen helpen om ener- 

zijds elkaar te voorzien in de materiële behoeften en anderzijds elkaar de ruimte te geven om hun capaciteiten 

maximaal te ontplooien. 

Deze imaginatie liet zien dat de oude christelijke scholingsweg zijn waarde heeft voor de wereld in de 21ste 

eeuw. De imaginatie gaf mij in zekere zin een geobjectiveerd gevoel van waaruit ik naar de economie kan kijken. 

In een volgend artikel getiteld ‘verdiend geld/onverdiend geld‘ zou ik deze morele intuïtie verder willen uit- 

werken. 

Recensie 

Baars, E., van der Meij, A., e.a., 

Imaginatie, inspiratie, intuïtie, 

2011, SWP, Amsterdam, 

isbn: 978 90 8850 289 7. 

Jac Hielema 

door Werner Govaerts 

Normaal gesproken ben ik geen fan van ‘doe-boeken’: ik ben nogal gesteld op mijn vrijheid en houd niet van de 

directie doe- en oefeninstructies die in dat soort literatuur al te vaak voorkomen. Mijn lievelingsdoeboek is trou- 

wens Filosofie van de Vrijheid, juist vanwege de afwezigheid van de imperatieve stijl. De meeste mensen noemen 

dat echter een filosofieboek. Een vergissing, volgens mij. 

Wat oefenboeken betreft, maak ik graag een uitzondering voor het boek Imaginatie, inspiratie, intuïtie. De 

ondertitel luidt Handboek antroposofische onderzoeksmethoden en het werd bijeengeschreven door Erik Baars, 

Auke van der Meij, Guus van der Bie, Edmond Schoorel en Arie Bos. In opdracht van het bestuur van de Antropo- 

sofische Vereniging in Nederland. Maar dat is er – gelukkig – niet aan te merken! 

Hoewel de titel het niet laat vermoeden, is dit een boek dat zich uitstekend leent tot het gezamenlijk bestude- 

ren en beoefenen in de talrijke organisaties die op de ene of andere manier de antroposofie in de praktijk bren- 

gen: vrijescholen, heilpedagogische instituten, bd-bedrijven en – waarom niet – de Antroposofische Vereniging 

zelf (die er, wat mij betreft, maar eigenlijk behoeft dat een afzonderlijke uiteenzetting, heel wat beter aan toe zou 

zijn als ze zichzelf als een werkgebied van de antroposofie zou beschouwen). 

In dit boek wordt namelijk gezocht naar wat nu zo eigen, zo speciaal is aan die antroposofische werkgebieden. 

De vragen die daarbij worden gesteld, zijn heel erg concreet. Het gaat over dagelijkse beslissingen en handelin- 

gen en hoe die tot stand komen als je er bewust voor kiest ruimte te laten voor datgene wat niet binnen de mate- 

rialistische opvatting van het leven valt. 



Heel bijzonder daarbij is dat de auteurs erin geslaagd zijn dit met voorbeelden en analyses te illustreren, te 

omschrijven, te benaderen zonder om de haverklap naar Rudolf Steiner te verwijzen. In dit boek geen steinercita- 

ten noch GA-nummers; in de plaats daarvan veel verwijzingen naar recente onderzoeksliteratuur, soms zelfs al- 

leen op het web beschikbaar. In andere boeken levert dat ‘vermijden van Steiner’ soms een extra drempel op, 

waarbij je je afvraagt of het toch niet beter was geweest hem gewoon te citeren zonder daar moeilijk over te 

doen. Hier niet. De auteurs bouwen op eigen kracht, vanuit eigen inzicht en vanuit eigen ervaringen hun talrijke 

korte hoofdstukjes op, en dat werkt verfrissend. De blokkering die veel moderne lezers ervaren bij het werk van 

Steiner, krijgt hier geen kans. 

Doordat het boek is opgebouwd uit vele korte hoofdstukjes – 23 in totaal – is het erg geschikt om bijvoorbeeld 

in lerarenvergaderingen in het studiegedeelte stelselmatig door te nemen. De lectuur per hoofdstuk vergt zo wei- 

nig tijd dat er altijd gelegenheid overblijft om aan te vullen met eigen ervaringen en inzichten. Dat was ook bij 

Rudolf Steiner reeds zo gewild, maar zijn voordrachtenwerk is zo massief en oninneembaar dat velen de moed in 

de schoenen zinkt wanneer ze ermee geconfronteerd worden. Hier is dat niet geval. Ik wil daarmee niet gezegd 

hebben dat het boek uit hapklare brokken is opgebouwd. Wel dat het een stuk behapbaarder is dan het doorsnee 

antroposofisch boek! 

En toch worden de heikele onderwerpen niet uit de weg gegaan: er wordt gesproken over bovenzintuiglijk 

waarnemen, over doordringen tot hogere werelden, maar ook over de controleerbaarheid en de falsifieerbaarheid 

van de kennis die men op die manier verkrijgt. De auteurs leggen zich allerminst in een plooi om voor de gangba- 

re academische wetenschap toch maar aanvaardbaar te zijn. De enige plek waar dit op een wat al te voluntaristi- 

sche manier toch gebeurt, is het voorlaatste hoofdstuk waarin de antroposofie/geesteswetenschap op een drafje 

‘wetenschappelijk’ wordt verklaard aan de hand van de criteria van Patry. Een andere storende dissonant in het 

boek is de keuze die de auteurs gemaakt hebben om voorbeelden van antroposofische onderzoekers te geven 

(hoofdstuk 15), een keuze die zeker voor discussie vatbaar is. 

Maar dat alles weegt niet op tegen de uitermate heldere manier van de beschrijvingen over de manier waarop 

in het sociale, mét elkaar dus, concrete, praktisch kennis kan worden verkregen, direct bruikbaar in het werkveld. 

Of tegen de uitnodigende en sprankelende uiteenzetting over hoe je met meditatie kunt beginnen, hoe je ermee 

kunt doorgaan en wat je ermee kunt bereiken. 

Persoonlijk vond ik de getuigenissen van Edmond Schoorel en Guus van der Bie (hoofdstukken 19 en 20) over 

hun eigen, concrete manier van werken op het gebied van kennisverwerving – zowel in het concrete, unieke ge- 

val, als op algemeen geldend, wetenschappelijk niveau – de kers op de taart. Hoewel ik erbij moet zeggen dat 

deze hoofdstukken een stijlbreuk vormen met de rest van het boek, aangezien ze een veel meer beschouwelijk 

karakter hebben. 


Werner Govaerts 


Column door Werner Govaerts 

de nieuwe gouden eeuw 

Slechts zeer zelden bekruipt mij de lust om over kunst te schrijven. Nog zeldzamer zijn de keren dat ik een 

kunst-tentoonstelling bezoek. Zo zeldzaam dat ik er wel over moet schrijven natuurlijk! 

De nieuwe gouden eeuw is de erg aanmatigende titel van een tentoonstelling die werk groepeert van een tien- 

tal kunstenaars waarvan de inrichters en de curator (Jan Stalmans) menen dat het de nieuwe Rubensen en 

Breughels zijn, die de Gouden Eeuw van de Nederlanden weer in herinnering brengen. Waarom? Omdat het kun- 

stenaars zijn die al eens over de plas hebben geëxposeerd … 

Neem het mij niet kwalijk dat ik er wat minnetjes over doe, maar het allerindrukwekkendste wat ik afgelopen 

weekend heb gezien en bewonderd, is de eeuwenoude bibliotheek van de cisterciënzerabdij in Bornem, waar de 

tentoonstelling plaatsvindt. Vrijwillige suppoosten waken er onder het gezag van pater Lambertus actief over het 

onbetaalbare erfgoed en natuurlijk ook over het post-modernistisch gepruts van een zeker ‘Denmark’, verzame- 

laar van oud papier, dat hij dan in smalle reepjes snijdt, inlijst en vervolgens als een regelrechte ketterij ophangt 

in deze bibliotheek waarvan één bladzijde van één boek een veelvoud waard is van wat deze nieuwe-gouden- 

eeuwer produceert. 

In de kloostergalerij hangen (onder meer) metershoge foto’s van kippen, netjes gefotoshopt en op een hagel- 

witte achtergrond geplaatst. Werk van Koen Vanmechelen. Experimenteert al twee decennia met het kruisen van 

rassen en het over de wereld heen sturen van kippen en hun eieren in projecten waar jongeren beter van moeten 

worden. Ik heb deze man ooit ontmoet, helemaal in het begin van zijn carrière, toen zijn kunstenaarschap nog 

niets opbracht en hij om den brode het beroep van verpleger uitoefende. Eén ding moet je hem meegeven: het 

ambitieuze levensproject en -traject dat hij mij toen voorspiegelde, was precies wat het ondertussen geworden is! 

De bijdrage van Panamarenko ontgoochelt. Panamarenko is de man van het kunstige vliegwerk, de getekende 

en uitgevoerde ontwerpen van vliegmachines die nooit zullen vliegen maar dat wel zouden willen. Zijn ‘Pepto 

Bismo’, een man met zes propellers op de rug, die de kunstenaar in 2003 aan het Sint-Jansplein 

schonk, het grootste plein van Antwerpen, verbeeldt het moderne Icarusverlangen om het ge- 

woel van de ondermaanse stad te kunnen inruilen voor een geluidloos bestaan in de hoogte. 

Het is in Antwerpen een van mijn geliefkoosde beelden. Maar hier in Bornem vind ik mijn ga- 

ding niet tussen het pseudo-leonardisme dat Panamarenko zeker ook kenmerkt. 

In de refter van het klooster, normaal alleen gevuld met houten banken en een reusachtig 

kruisbeeld, geflankeerd door Maria en Maria Magdalena, staan nu twee rijen ‘hoofdstukken’ van 

Jan Fabre opgesteld, een twaalftal in totaal. Het zijn bronzen zelfportretten (alleen het hoofd) 

met telkens een andere expressie en ‘verrijkt’ met telkens een ander dierlijk ‘hoofd’-kenmerk: 

een hoorn, een gewei, twee hoorns enz. Ook de affiche van de tentoonstelling beeldt een der- 

gelijk hoofd-stuk uit. Tussen de twee rijen bronzen getuigen van Fabres zoektocht naar zijn 

dierlijke zelf zie je het houten kruisbeeld. Maria – of is het Maria Magdalena? – draait zich weg 

van het kruis en toont iets wat in de refter normaal niet te zien is, maar wat nu door Jan Fabre 

tegen de muur is bevestigd: zijn uit kevers samengestelde ‘Beekeeper’, een werk uit 1998- 

1999. 


* De tentoonstelling is nog te zien 

tot 13 mei. Voor meer informatie 

zie: www.terdilft.be. 


* zie De Aardespiegel van 20 

oktober 2011. 

Fabre is naar mijn gevoel, samen met Luc Tuymans – van wie hier echter slechts twee doeken hangen – de 

enige die het predicaat van de gouden eeuw zonder meer verdient. Bovenop de sjiekste theater- en concertzaal 

van Antwerpen staat al jarenlang zijn bronzen beeld van ‘De man die de wolken meet’: een klein laddertje, daar- 

op een rechtopstaande bronzen kopie van godenkind Fabre, met zijn handen in de lucht, een meetstok vasthou- 

dende, waarmee hij – jawel – de wolken meet. Iemand die zo’n imaginatie de juiste vorm kan geven en de socia- 

le kunst beheerst om het beeld te doen belanden op een gebouw waar jaarlijks tienduizenden mensen de wolken 

opzoeken, verdient het standbeeld dat hij van zichzelf heeft gemaakt meer dan driedubbel! 

Vragen aan lezers: 

verdienmodellen 


Werner Govaerts 

In het kader van: hoe verder met De Aardespiegel na de zomer? buigen we ons als redactie ook over verdienmo- 

dellen. Wat is het beste verdienmodel dat past bij een initiatief als De Aardespiegel, die een podium wil zijn 

waarop vragen en antwoorden kunnen worden uitgewisseld over actuele vraagstukken en mensen de gelegenheid 

wil bieden om kwalitatief hoogwaardige teksten te produceren en te publiceren? Toevallig schreef Rob Wijnberg, 

hoofdredacteur van NRC.Next en één van de sprekers op het Filosofie-van-de-Vrijheid-symposium* daarover naar 

aanleiding van het ter ziele gaan van gratis kwaliteitskrant De Pers. Volgens hem gaan ‘gratis’ en ‘kwaliteit’ niet 

samen. “Alles kost geld.” Dat weet een kind al, maar “van (...) belang voor een krant is: hoe verdien je dat geld? 

Het abonneemodel mag dan door internetgoeroes ‘ouderwets’ worden gevonden en door priesters van de gratis- 

krantenkerk ‘overbodig‘ worden genoemd: het is wel van grote onzichtbare invloed op het soort krant dat je 

maakt.” Omdat in Groot-Brittannië de kranten grotendeels afhankelijk zijn van de losse verkoop, hebben ze 

‘schreeuwerige koppen’ en ‘blote borsten’, schrijft Rob Wijnberg, terwijl de kwaliteitskrant The Guardian in leven 

wordt gehouden door suikerooms. En hoewel de gratis treinkranten niet afhankelijk zijn van de ‘achteloze kiosk- 

ganger’, moeten ze zich wel schikken naar de grillen van de adverteerder. Rob Wijnberg: “Let maar eens op: de 

ene dag staat de krant vol advertenties, de andere dag is ze praktisch advertentieloos. Die onvoorspelbaarheid 

werkt kortetermijndenken in de hand, zoals politici van stuiterende peilingen ook kortzichtiger worden. Voor een 

krant betekent dat: liever geen kostbare onderzoeksjournalistiek, dure correspondenten en langdurige opleidings- 

trajecten.” Volgens Rob Wijnberg bepaalt het verdienmodel dus in grote mate het product: “Kranten die leven van 

de losse verkoop, verkopen schandalen aan voorbijgangers; kranten die leven van advertenties verkopen een 

publiek aan grote bedrijven. Alleen kranten met abonnees kunnen het zich permitteren kwaliteit te verkopen aan 

de lezers.” Tot zover Rob Wijnberg in de NRC.Next van vrijdag 30 maart. 

Jammer genoeg bespreekt Rob Wijnberg niet het verdienmodel dat De Aardespiegel tot nu toe hanteert: in- 

komsten uit schenkingen. Welk verdienmodel past het beste bij De Aardespiegel? Donderdag 12 april bespreken 

we ook die vraag weer. Maar als lezers suggesties hebben, graag. 

Jac Hielema 

De volgende Aardespiegel: 

Het volgende nummer verschijnt 

donderdag 19 april. Wat zal daar 

in staan? 

Op dit moment is Joris Boermans 

bezig met een artikel over het 

onderwijsvraagstuk. Hij gaat 

daarbij in op een vraag van Erik 

de Lange: “Hoe moet het Vrije 

School onderwijs zich aanpassen 

aan de eisen van de moderne tijd, 

met behoud van de universele 

krachten die Steiner ons 100 jaar 

geleden meegaf?” Of Joris Boermans 

het stuk over twee weken 

af heeft, is nog onzeker. 

Daarnaast ontvingen we een 

stuk van Edy de Munck over het 

Onze Vader. We zijn benieuwd. 

Misschien dat we naar aanleiding 

daarvan het boekje van Judith 

von Halle over het Onze Vader 

bespreken. 

Op vrijdag 13 april is er ter gelegenheid 

van 30 jaar Zonnehoeve 

een mini-symposium over 

“Dertig jaar bevlogenheid op het 

nieuwe land” waar natuurlijk Piet 

van IJzendoorn, oprichter en pionier 

van Zonnehoeve, zelf 

spreekt. Naast Lea Bouwmeester 

lid tweede kamer, Peter Blom Directeur 

Triodos en Marijke Vos lid 

eerste kamer. De Aardespiegel zal 

er aanwezig zijn en er verslag van 

doen. Of dat al in het volgende 

nummer komt, is nog onzeker. 

Tot slot hopen we in het volgende 

nummer uitgebreid verslag 

te doen van hoe verder met De 

Aardespiegel na de zomer. Op 

donderdag 12 april komt de kernredactie 

weer bijeen om er verder 

over te praten. 

Voor nu wens ik iedereen een 

fijne Paastijd. 

17 terug naar boven 

Jac Hielema

Ecce Homo (deel 1) Over kwaliteit Paul Klee en ... - de Aardespiegel

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?