Download Reisdagboek - De negentiende eeuw

1
Dirk van Hogendorp
Reis door de Noordelijke Provincien der
Nederlanden, in den zomer van 1823
Editie: Karin Hoogeland, met medewerking van Marita Mathijsen
www.negentiende-eeuw.nl
© 2001

2
Reis door de Noordelijke Provincien der Nederlanden, in den zomer van 1823.
Purmerend 28 Mei 23.
Den 22 uit den Haag vertrokken, logeerde ik tot 26 bij den Prof. van Lennep op het huis
te Manpadt tot den 26, vertrok toen naar Amsterdam, bleef daar gisteren in gezelschap
van mijne vrienden da Costa en Capadose, en nam dezen ochtend de wandeling aan.
Ons doel was heden over Saardam alhier aan te komen. Tot Buiksloot voeren wij, ten
deele door het nieuwe kanaal. Men ziet daar reeds dadelijk in N. Holland te zijn.
Amsterdammers weeten weinig of niets van deze streeken, ook is het onderscheid in
taal en kleeding aanmerkelijk. De N. Hollandsche kleederdracht is hier reeds algemeen.
De bekende naauwe wegen en bijzondere spaarzaamheid op het land verdienen
opmerking. Saardam is bloeijend en welvarend. De ingezetenen zijn allen zonder
onderscheid vrolijk en wel te vreden. Zij erkennen dat het hen welgaat. De oly, papier
en zaag molens, hebben meer bestellingen dan zij kunnen leveren. De papiermolens
voor leverancien aan het Goevernement. De Zaagmolens voor de zuidelijke provincien
en allen voor Engelsche kooplieden. Deze zenden Commissionairs, welke meestal in
Maart April of October aankomen, veel goederen medebrengen, en aan de winkeliers
verkopen. Daarna doen zij hunne bestellingen in de onderscheidene molens, welke men
als even veel bloeijende fabrieken kan aanmerken. Wanneer men de objecten in
aanmerking neemt die zij verkopen en bestellen voelt een ieder dat het voordeel aan de
zijde der Zaandammers is. Saardam telt 10,000 inwooners, heeft 2 protestansche kerken,
tot welke kerk 4 Leeraren behoren, 2 R. kerken, 1 Luthersche, 1 Janseniste en 3
Menisten. Van Saardam tot Wormerveer en verder is een schakel van huizen aan beide
zijden der weg aan weerszijde van de Zaan. De inwoonders zijn schijnbaar onbeleefd, in
wezenlijkheid lief, vriendelijk en behulpzaam, en aan ons die naar hun toestand
vernamen, gaven zij de duidelijkste blijken van tevredenheid. Een bijzonder voorbeeld
van vriendelijkheid ondervonden wij bij een boer. Van Saardam tot Purmerend is een
afstand van bijkans 4 uur, en op de weg is geen herberg. Wij verzochten hem bij hem te
mogen uitrusten het geen hij niet alleen toestemd, maar met ons in gesprek rakende,
bood hij ons gul weg een borrel aan. Onder weg hoorden wij telkens van eene
gruwelijke moord aan het Kanaal van N.H. begaan. De vermoorde persoon was een
aannemer van publieke werken. De omstandigheden kwamen ons voor deze te zijn. Zijn
werkvolk had aangenomen eene streek lands 5 voeten uit te graven, door een kwalijk
begrip hadden zij 6 voeten uitgegraven, en eischten nu loon naar werken. De aannemer
weigerde meer te betalen dan voor 5 voet en zeide zoo zij dit niet aannamen niets te
zullen geven. Nu sloeg het over tot dadelijkheden en zoo verre dat men hem in zijn huis
aanviel. Hij verweerde zijn huis met schroot en kwetste sommigen van zijn volk,
hetwelk nu in woede verdubbelde, het huis machtig werden en hem in zijn dood sloegen
Dit deed mij op nieuws over de aannemingen nadenken, welke ik zoo moreel als
politiek als verderfelijk beschouw, immers is het zeker dat zij schraapzucht, ambitie,
kuiperijen en omkopingen van ambtenaren ten gevolge hebben. Doch aannemingen zijn
het noodzakelijk gevolg van het verderfelijk constitutioneel systema. Het land is hier
vruchtbaar, de boerewoningen groot, schoon en zindelijk. De boerenstand is mede te
vrede en maakt door de weekelijksche markt de welvaard van deze stad uit. De stad
heeft een lagchend uitzicht doch draagt blijken van verval. De menigte groote tuinen in
de stad doen denken dat zij in de Fransche tijd bij het verval der boerestand veel
geleden heeft. Thans komt deze stand er weder boven op doch zoo een korten tijd kan
men daarvan de uitwerksels in de steeden niet zien. Er zijn veele doch slechts kleine

3
winkels, en in alles moet zij voor Saardam onder doen. In Saardam zag ik twee
boekwinkels een meubel winkel en veele van zijde en katoene stoffen, Goud en
Zilverwinkels en schoone bloedkoralen. De drie laatste objecten heb ik hier niet gezien.
Monnickendam 30 Mei 23.
Het is drie uur, en ik ben mijn bed reeds uit. De benaauwdheid der kamer, de slechte
lucht en de vlooijen maakten mij het verblijf in mijn bed onmogelijk. Ik stond daarom
twee uur vroeger op dan mijn voornemen was, en oordeelde dien tijd niet beter te
kunnen besteden dan aan mijn journaal, dat ik gisteren avond niet had kunnen
voortzetten. Wij wandelden dan gisteren ochtend ten 6 ½ uit Purmerend door de Purmer
naar deze plaats. De weg is goed met boomen bezet, de boerewoningen zijn bij uitstek
groot en zindelijk, veele dragen de blijken van Heerenhuizen geweest te zijn. Ik
verwonderde mij zoo weinig vee in het land te zien. Bij mijne aankomst was mijne
eerste bezigheid de stad te bezichtigen. Blijken van groote welvaart draagt zij niet, de
straten zijn ruim en luchtig, goede huizen schaars in getal. De groote kerk is aan het
einde der stad gelegen, aan de zijde van Amsterdam. Voor rede van dit zonderling
verschijnsel werd mij opgegeven dat de bloei van deze stad in vroeger tijden zoo
spoedig was toegenomen dat de meeste huizen ter zelfder tijd gebouwd zijn, en altijd
meer Zeewaarts, daar een ieder voor zijne affaires de nabijheid der Zee verkoos.
Wezenlijke armen zijn hier niet, door de goede zorg van de regering. Gedurende vijf
maanden wordt aan alle behoeftigen des avond gort en melk uitgedeeld, welke mij
verzekerd werd van die kwaliteit te zijn, dat men ze bij geen particulier beeter zoude
vinden. Het geld tot betaling dezer kosten wordt uit vrijwillige inteekeningen gevonden.
In de Fransche tijd was deze stad bijkans in sloopers handen gevallen, doch werd van
het dreigend gevaar behoed door de zorgen van den Maire. In het geheel verman ik dat
zij weinig geleden had, dat booter en kaas duur genoeg waren, om den landman een
goed inkomen te geven, en dat het behoud van den boer het behoud der stad geweest
was. Sedert heeft men zich op de haringvisscherij toegelegd, doch hoezeer deze
onderneming door penningen uit 's Konings eige kas begunstigd werd, ging zij niet
voort, door dien andere volken ons in het kaken op zijde gestreefd zijn, en wij dus niet
meer de uitsluitende verkoper mogen genoemd worden. Beter gaat het met een rederij
welke men sints weinige jaren heeft aangelegd en die nu reeds 7 scheepen in Zee heeft.
De regering is bij uitstek bemind en geacht, en de ingezetenen geven alom de
ondubbelzinnigste blijken van hartelijke tevredenheid. Onder de merkwaardigheden in
den omtrek heb ik Broek en Marken gezien. Broek voldeed niet aan mijne verwachting.
Bij de eerste beschouwing zag ik reeds dat dit dorp blijken droeg van grootere welvaart,
bloei, zindelijkheid en netheid in vroeger tijden dan tegenwoordig.
Ik werd in deze opinie bevestigd toen ik vernam dat er op het gandschen dorp
slechts twee huizen waren, waar de Broeksche zeden strikt gevolgd werden. Des niet
tegenstaande is er noch veel welvaart en hier en daar goede smaak. Het is niemand
veroorloofd op een paard gezeten door het dorp te komen. Mark is een naar Eiland het
gandsche jaar bijkans onder water. De verschillende gehuchten zijn des zomers aan
elkander gehecht door dijkjes, des winters gaat men in schuitjes. Het volk was minder
schuw dan ik het mij had voorgesteld. Men zeide mij dat dit de gevolgen waren der
conscriptie. Deze rede kwam mij aanneemlijk voor, doch nu ontstaat de vraag, en welke
invloed heeft de conscriptie op het zedelijke der menschen gehad? Hierover had ik
gaarne met den Predikant gesprooken doch de tijd belette mij dit. Het verdient
opmerking dat de vrouwen welke een vrijer verlangen, eene kleding aantrekken welke

4
zoo veel te kennen geeft als ik ben te krijgen. De inwooners zijn gezond, sterk, gespierd,
en breed geschouderd, de vrouwen blozend van aangezicht.
Enckhuizen 1 en 2 Junij
Wij vertrokken den 29 ten 6 uur uit Monnickendam naar Edam. De weg was verveelend
door de eentoonigheid. Wij hadden nu bijkans het geheele kaasland gezien en
oordeelden het dus onnodig ons hier op te houden; zoodat wij ons vergenoegden met
eene wandeling door de stad. De stad is naar mijn begrip de ruimste van al de steden in
dit kwartier, en draagt geen blijken van vorige bloei. Van Edam wandelden wij naar
Oosthuizen, een vrolijk welgebouwd en naar het uiterlijke te oordeelen, welvarend dorp.
Wij hadden de Beemster niet kunnen doorwandelen, doordien wij dan weder terug
hadden moeten keeren; ik maakte dus gebruik van het bijzonder schoon gezicht dat men
even buiten het dorp in de Beemster heeft. Men begrijpt lichtelijk dat men hier geen
einde aan de weilanden ziet. Hier na de schuit wachtende welke van Edam naar Hoorn
voer, en met dewelke wij onze reis tot Hoorn wilden voortzetten, raakten wij met eenige
boeren in gesprek, welke ons bitter klaagden over de goedkoop van alle land producten.
Een koei konde men voor f 40 a f 50 bekomen; een jong varken voor drie zestehalven.
Zij verzekerden ons dat zij uit den verkoop hunner producten naauwlijks genoeg
haalden om het land en den Heer te betalen. De vaart van Oosthuizen tot Hoorn gaat
midden door de weilanden.
Zoo hadden wij dan het kaasland doorkruist. De menschen hadden wij allen
zonder onderscheid uitstekend vriendelijk behulpzaam en wel gemoed gevonden. De
daglooner wordt goed betaald, en is te vreden, één verhaalde ons dat hij geen vast werk
had, maar bij de boeren rondging en altijd werk vond. Hij verdiende nu de kost en 15 st.
en in de Hooitijd de kost en f 1. Men ziet hieruit dat er druk werk is.
De boeren denken niet allen even eens en de narichten die ik over hun toestand
wilde inwinnen waren zeer tegenstrijdig. Het komt mij voor dat zij in de voor hun zoo
voordeelige jaren een schat van geld gewonnen hebben. Alstoen wilden zij geen boeren
meer zijn maar moesten Heeren worden. Het geld dat zij over wonnen, werd in
buitenspoorige weelde en weelderigheid verteerd. De kwade jaren kwamen aan, en
hunne weelde verminderden zij niet en om nu geld genoeg te hebben,
verhypothekeerden zij hunne bezittingen, gelijk ons overal waar wij ook kwamen
verhaald werd dat alle boeren huizen en landerijen verhypothekeerd waren. Nu
naderden de kwade jaren meer en meer en de inkomsten verminderden door de lage
prijs der land producten daar de uitgaven, door de betaling der interessen van de gelden
waarvoor zij hunne landen verhypothekeerd hadden, vermeerderden. Het was nu een
twee snijdend zwaard dat het teisterden, doch aan de eene zijde ziet men dat de boer het
zelf gescherpt had. Hier bij komt dat veele landerijen met mostert zaad bezaaid zijn, het
welk toen veel nu niets waard is. Nu wenschte de boer zijn mosterdvelden in weilanden
te veranderen gelijk hij voorheen zijne weilanden in mosterdvelden veranderd had, doch
de tweede verandering is moeilijker te bewerkstelligen dan de eerste, een groote
hoeveelheid mest, jaren lang arbeid en naauwgezette zorg wordt er vereischt om die
verandering te bewerkstelligen. De meeste boeren zijn dus diep vervallen, en men
spreekt algemeen dat zij die hunne vorige grove winsten in weelde een wellust verteerd
hebben, zullen moeten springen, daar de spaarzame zal blijven bestaan. Zoo zien wij
dan weder een straf voor hem die zich buiten zijn stand wil verheffen, en de spreuk die
zich verhoogd zal vernederd worden, zien wij ook op aarde bewaarheid.
Van al de steden die wij gezien hadden was Hoorn de schoonste. Wij hadden

5
overal slechte Herbergen gehad, slecht geslapen en slecht gegeten, hier vonden wij een
herberg die in Zuidholland slecht zoude genoemd worden, doch ons een wel ingericht
paleis toescheen. De stad is vrolijk en ruim gebouwd. De publieke localen als het
stadhuis en het paleis voor de rechtbank het gewezene hotel der gecommitteerde raden,
en de schuttersdoelen zijn schoone gebouwen, met schoone schilderijen behangen. Het
bedelaars huis trok mijne bijzondere aandacht. De groote helft was naar de
ommerschans verzonden, zoodat het huis merkelijk minder was dan in vorige jaren.
Ieder stad betaald voor elke bedelaar door hem gezonden 4 st. zoo dat het onderhoud
van ieder bedelaar aan de stad die den zelven zend te staan komt op f 73. Wanneer men
nu aanmerkt dat de kleine steeden dikwijls meer bedelaars hebben dan de grootere, de
armoedige dan de rijke, dan ziet men dat de last zwaar en drukkend, en mag ik het
zeggen, slecht verdeeld is. De werkzaamheden bestaan in weven breien spinnen enz. Uit
de producten wordt het huis onderhouden, en genieten de werklieden een inkomen van
niet minder dan 6 st. in de maand en van niet meer dan 1 gl. Allen gaan op school dat
op de nieuwe wijze is ingericht. Een kind van 13 jaar is ondermeester, onder de
discipelen telt men er van 20 en hoger. Dit is een groot misbruik. Een meester moet
eene zedelijke invloed op zijn discipel uitoeffenen, en dit is hier onmogelijk door het
verschil in jaren, zonder die invloed kan het onderwijs niet dan nadelige gevolgen
hebben. Doch die heeft het en moet het hebben. Met schrik en afschuwing zag ik een
schrijfboek in handen nemende, tot voorbeeld opgegeven De mensch is een
voortreffelijk schepsel. Dit duivelsch gezegde is in volkomene oppositie, met 's
menschen nietigheid, zondige geboorte behoefte aan verzoening en Gods genade. Doch
van al dit mag niet meer gesproken worden, de mensch is van God en zijn verlosser
afgevallen, en moet zich zelven nu vergoden, en zoo leert men strijdig met de opgelegde
ootmoet en nederigheid zelfs aan het laagste gepeupel, dat zij voortreffelijke schepzels
zijn. Een tweede gruwel is de wijze waarop getrouwde lieden behandeld worden. Men
heeft de Barbaaschheid zelfs hen die de bewijzen van een wettig gesloten huwelijk
medebrengen van elkander te scheuren, het nimmer toegang tot elkander te veroorloven,
zoodat die ongelukkige elkander nimmer spreeken en alleen dan zien, en wel in de
verte, wanneer zij hunne Godsdienst houden. Ja de barbaascheid is zoo verre gegaan dat
men de vader van een huisgezin naar de ommerschans gezonden heeft, en de moeder in
het bedelaarshuis gehouden. Deze scheuring heeft de moeder zoo diep getroffen dat zij
kort daarna, volgens de verklaring van mijn leidsman in het kraambed bezweken is.
Haar kindje heb ik noch levend gezien, en werd door een dier vrouwen bezorgd. Ik
geloof dat heidenen en wilde dieren deze behandeling door Christenen aan Christenen
aangedaan zouden verfooijen.
Hoorn is aan de zijde van Enckhuizen schoon beplant met hooge boomen, en
bebouwd met huizen, zoo wel kleine buitenplaatsen als buiten huisjes, de Adv t . Pan met
wien wij kennis gemaakt hadden en die ons overal had rondgeleid ontfing ons in zijn
buiten huis, waar wij den avond zeer genoeglijk met hem doorbragten. Hij is een
geleerd man, en tevens van kunde en smaak, hij bewees ons veele diensten.
De weg van Hoorn naar Enkhuizen is bestraat en bijkans een perpetuele tuin. Zij
kan onder onze schoonste wegen geteld worden. Men verhaalde mij dan in 1660 de
steden en dorpen klaagde over de onmogelijkheid van elkander te naderen, en dat de
steeden en dorpen alstoen overeen kwamen, dat de dorpen de straatweg zouden leggen
en de steden die onderhouden. De straatweg gelegd zijnde was de taak der Steden
onuitvoerbaar, daar de N Hollandsche zindelijkheid de straatweg zoodanig schrobte dat
het onmogelijk was er zand of puin tot behoud der weg op te houden. Iemand verhaalde

6
mij weinige jaren geleden een der dorpen doorgereden te zijn en alle de vrouwen bezig
gevonden te hebben aan het afwasschen der straat. Dat geschiede op orde van den
schout. De weg is dan ook zeer slecht vol gaten en van dien aart dat alle
nieuwerwetsche rijtuigen op dezelve aan stukken spingen. Voor de voetgangers is de
weg insgelijks lastig daar er geen voetpad is, en de zindelijke doch hobbelige straat het
gemis van een voetpad niet kan vergoeden. Aan gewone reparatien betalen Hoorn en
Enkhuizen jaarlijks f 5,000 welke echter niets goeds kunnen doen. Thands wordt het een
landweg, welke op nieuw bestraat zal worden en met tollen voorzien. De weg is bijkans
als een groote stad. De dorpen grenzen zoo naauw aan elkander dat men de
grenscheiding niet kan zien. Wij vernamen hier dat de steden aan het bedelaarshuis van
Hoorn 's wekelijks per persoon f 2-16-.. betalen moesten, daar dit het dubbele is van het
geen ons verhaald werd in het gesticht dat per persoon gevorderd werd, oordeelden wij
het de moeite waardig daarna op andere plaatsen ingelijks te informeren. Wij zagen hier
het stadhuis dat een groot gebouw is en duidelijk aantoont in den bloei dezer stad uit
een ruime beurs gebouwd te zijn. Een der grootste bronnen van bestaan was in de laatste
jaren de vangst van versche visch geweest. De visschers moeten hunne visch tot hun
merkelijk bezwaar in de Noord Zee gaan halen daar zij die voorheen in het gezicht der
stad vongen. De visch wordt alsdan in schuiten naar Amsterdam gevoerd zoodat zij daar
levendig aankomt. Daar de visch diep in de Noord Zee gevangen moet worden, zenden
de eigenaars der schepen de schepen in compagnie, zoodat er 3 in zee blijven,
gedurende dat de vierde de visch uit de Noord Zee hier aanvoert. De vernietiging der
oostindische Compagnie heeft deze stad veel schade toegebracht. Zij konde voorheen
jaarlijks 1 of althans ½ schip verzenden, nu kan dit niet in compagnie en particulieren
durven het niet te ondernemen. Er is hierdoor geen schijn meer van handel op de
Oostindien te vinden en van Westindiesche handel wordt zelfs niet meer gesproken.
Over het kanaal wordt verschillend gedacht, algemeen echter erkent men dat wanneer
men met hetzelve het doel verkrijgt het de geheele ondergang der stad ten gevolge moet
hebben. Dit vooruitzicht is treurig in den tegenwoordigen toestand der stad. Aan zee
gelegen is zij door weinig dorpen omringd, heeft dus eene kleine v. markt en moet
bijkans geheel van de zee leven. De kaasmarkt beteekend weinig en verminderd noch
aanhoudend. Hoezeer dit schijnt te strijden met de berichten die wij over de
kaasmarkten elders inwonnen, komt het overeen met mijn opmerkingen. Er is mijns
inziens hier niet de helft zoo veel vee op het land als in Zuidholland. Men wilde dat
toeschrijven aan het gezicht dat het vee op de groote velden niet overzien kan, doch wij
zagen niet alleen weinig vee maar nimmer ploegjes. Hierna is misschien de
goedkoopheid van het vee toe te schrijven. Het zoude mij geensins verwonderen dat de
boeren uit groot gebrek aan geld hun vee verkochten. Het geen hen tijdelijk kan helpen,
doch alleen om hen voor altijd te verderven. Enkhuizen is van de vroegste tijden af
vermaard geweest door de Haringvisscherij. Aan de Reeders gaf zij nimmer eenig
voordeel doch werd door de rijke ingezetenen aangehouden zonder verlies of zeker
zonder merkelijk verlies ten behoeven van het volk, dat er geheel van bestaan moet. De
revolutie van 1795 gaf aan dezelve een geweldige slag. In dit jaar waren er noch 44
buizen welke jaarlijks afnemen, en in 1813 tot twee gereduceerd waren. Weinige gingen
in 1814 uit doch met merkelijke winst. Van toen af nam de visscherij toe, doch die bloei
was van korten dúúr. Voorleden jaar is het verlies op deze vischerij begroot op één ton,
en de Heer Abegg de grootste reder en koopman, welke 25 buizen bezit, heeft in de
twee laatste jaren alleen één ton verloren. Dit brengt eene groote verslagenheid in deze
stad, welke de ingezetenen zoo mismoedig gemaakt heeft dat men spreekt, zoo de

7
visscherij dit jaar niet voordeelig uitvalt, te moeten ophouden en alles verkopen. Reeds
heeft de Heer Abegg geen nieuwe aankoopen gedaan en slechts met zijne noch
voorhanden zijnde scheeps en vischtuig de helft van zijne buizen in gereedheid gebragt.
Men zoekt en vraagt naar de oorzaak van dit diep verval. De oorzaken zijn misschien
van veelerlei soort. Andere natien hebben zich meede op het kaken toegelegd. de
Hollanders zijn niet meer de eenige haringvangers, maar concurreren met Deenen,
Zweeden, OostVriezen, Engelschen en Schotten. Zoo deze nu de haring even goed
kaken als wij of wij even slecht als zij dat kunnen, kunnen wij de marktprijs niet meer
bepalen, maar moeten door de groote concurrentie mede deelen in de vermindering der
prijzen. Hierbij kan men voegen dat men in deze kunst in ons land wezentlijk achter uit
is gegaan. Men kan proeven en door proeven duidelijk bemerken dat de haring jaarlijks
slechter wordt, en is dit volgens onze eigene ondervinding waar met de groene haring,
hoe veel meerder moet het waar met de haring geschikt voor verzending en wier
kunstbewerking veel moeilijker is. De broeder van den Adv t . Pan schreef onlangs aan
zijne zusters welke hier woonen, en melde dat de Hollandsche haring welke hij te Riga
gekocht had, oneetbaar was, en vroeg na de rede. Wanneer men zulke getuigenissen
heeft is het geen wonder dat onze reputatie in dit vak verloren gaat en dat men geen
hollandsche haring meer hebben wil. De weelde is op de haring buizen ook ingeslopen
en doet mede veel kwaad. Een stuurman of opziener moet nu als een koopvaardij
kapitein uitgerust worden. De uitrusting van een buis kosten in 1795 f 4,500 nu 6,000.
Ook dit kan men als een der oorzaken van verval beschouwen. Nog moet het niet
observeeren der wetten als een der redenen van verval beschouwen. Deze inobservantie
is tweeledig. Zij heeft op de buizen plaats bij het kaken en bij de Amsterdamsche
kooplieden, bij het verzenden. Deze laatste koopen bij de komst der nieuwe haring al de
oude op die voorhanden is. In den geheelen winter is er geen vraag naar haring, maar
groot is de vraag naar oude wanneer de nieuwe pas komt. Alsdan doen de
Amsterdammers de oude en nieuwe door elkander en verkopen die poespas voor nieuwe
hollandsche haring. Deze kunnen zij voor minder prijs verkopen dat de wezenlijke
nieuwe, en dus heeft zij veel aftrek. Zoò bedriegt men den koper een en andermaal doch
hij ziet zich bedrogen, koop niet meer en ontevreden met het goude ei heeft men de kip
geslacht, en nu kip en dagelijks ei verloren. Eindelijk schijnt de haring van plaats
veranderd te zijn. Op de gewone plaats in de diepte der zee is de haring niet meer te
vinden. De buizen niet genoeg goede mede kunnende brengen, gaan na de stranden,
vangen daar haring maar drooge en kuitzieke. Deze is de haring welke de Schotten
vangen kaken en verzenden. Zij is buitengemeen slecht. Tot die laagte zijn wij
verzonken dat de onze even slecht is als de Schotsche. Reeds meermalen heeft men
voorgeslagen op gemeene rekening twee buizen uit te zenden, welke den zomer konden
uit blijven en last zouden hebben de plaats op te zoeken waar de haring zich ophoudt,
doch tot een besluit is men niet kunnen komen. De uitzichten zijn dit jaar beter. De oude
haring is op. De nieuwe zal schaars zijn doordien er minder buizen uitgaan en men is
voornemens de reglementen strikt te observeeren. En dit is wezenlijk voor deze
ongelukkige stad te wenschen. In 25 jaar zijn er 7,000 huizen gesloopt en wel van de
mooiste. De helft van de stad is in puinhopen, ruines en weilanden veranderd. Overal
ziet men verval en armoede. In de stad komende denkt men een verlaten stad te zien. De
overblijfselen van grootheid en rijkdom zijn noch voor handen, als de schoone havens,
weide gragten, grootsch stadhuis, groote plaatsten waar huizen gestaan hebben, groote
kerken enz. enz. doch dit alles geeft een droevige herinnnering aan vroegere luister. De
stad is in haar omvang bijkans zoo groot als Leiden. Er bestaat hier een werkhuis waar

8
ieder werken kan en werk 't huis kan krijgen. De werkzaamheden bestaan in nette breien
en zulk soort van werk wat tot de toerusting van haringbuizen behoort. Het huis geniet
geen onderstand. Het is eene onderneming der Reeders. Dezen winter is het huis
verbrand. De Koning had hetzelve f 6,000 geleend f 2,000 waren afbetaald, in
aanmerking van het ongeluk heeft de koning de overige f 4,000 geschonken.
Wij hebben hier den Pred. van Tricht gehoord over het vertrouwen op God in
navolging van Kaleb. De preek beviel mij bijzonder. Hij is een kundig en bespraakt
mensch. De onechte kinderen worden des morgens gedoopt, de moeders moeten daar bij
tegenwoordig zijn, en worden schandelijk geprostitueerd.
Naar Medemblik hebben hebben wij een uitstapje gedaan het is een lieve stad
van 2,500 inwoonders. In de Fransche tijden is de stad niet vervallen. Dit wordt
toegeschreven aan de overwintering der flotille op de Zuiderzee waardoor 1,200
matrozen met hunne officieren hier hun geld verteerden. Voor de armen wordt hier
bijzonder gezorgd, zonder dat er buitengewoone belastingen of inschrijvingen nodig
zijn. De stad is welvarend en wordt dagelijks opgesierd. De zaal tot N.v. A. is prachtig
en nieuw. De kaasmarkt en de werf maken het bestaan der stad uit. Men vreest de werf
te verliezen, en ik hoop voor het land dat de stad de werf verliezen zal. De werf met de
magazijnen die zeer uitgestrekt zijn moeten veel aan onderhoud kosten. De
tractementen der Ambtenaren of gelijk sommige zeggen der lage ambtenaren, bedragen
per maand f 6,000. De werf is met Ambtenaren gemonteerd alsof het er zeer drok was.
Aan werklieden en zelfs aan klerken is geen gebrek. Het getal der eerste is van 150. En
waarvoor nu dit alles? Sedert Julij ll. is er niets gedaan dan een fregat van 36 stukken
gerepareerd, en dit is op verre na niet afgedaan, en men hoort niet met de reparatie van
een tweede belast te zullen worden. Zoo men nu de onkosten van de werf en magazijnen
rekend, die enkel betaald worden voor de reparatie van een fregatje, zal die reparatie
duur zijn. Waarom wordt dit niet te Amsterdam gedaan?
De Lemmer 4 Junij
Van Medemblik terug gekomen verbleven wij gisteren noch te Enkhuizen. Wij bezagen
het werkhuis waarvan ik reeds vroeger met een woord gewag maakte. De Burgemeester
Slijper een der eerste Directeuren leide ons zelve rond. Hij was een beleefd en
vriendelijk man, doch hoogbejaard, zoo dat zijn zoon mede tegenwoordig ons meerder
dienst bewees. Het bleek mij nu dat alles bij de taak betaald wordt en dat een man 's
weeks f 5-10-.. a f 6-10-.. verdienen kan en een vrouw f 2-2-.. die dit echter doet moet
zeer gestadig werken. De kleine kinderen worden bij den dag betaald en verdienen drie
stuivers. De mannen moeten in het werkhuis werken, de vrouwen kunnen hun werk 't
huis krijgen. Niemand is verplicht te werken, maar een ieder kan er werken. Het gesticht
is opgericht met een kapitaal van f 16,000 per aandeel van f 50, welke alle door de
Reeders genomen zijn, en waarvoor zij 3 pc t . trekken. De netten moeten gemaakt
worden volgens de wetten op de visscherij, waar de wetten zwijgen, kan de Reeder die
naar verkiezing bestellen. Het kapitaal is nu merkelijk vermeerderd. 150 personen
winnen er hun brood. Men is op de gedachte gekomen fijnder touw te gebruiken in de
gedachte dat men dan meer haring zal vangen. Dit jaar wordt de proef genomen, zoo zij
gelukt zal de directie het etablissement uitzetten, door dien dat soort van netten
spoediger verslijt. Deze instelling is hoogst liefderijk en weldadig, doch zij gaat hand
aan hand met de haring visscherij, zoo deze valt gaat zij mede ten gronde. Nimmer heeft
het eenige subsidie genoten, alleen heeft Z.M. bij de brand in hetzelve dezen winter
ontstaan de verliezen grootendeels vergoed door een geschenk van f 4,000. Alles was

9
geassureerd en is betaald. Daarna bezichtigden wij de taanderij van den Heer Slijper
zoon. Voorheen waren er in Enkhuizen vier taanderijen nu één, en deze had in 1820
slechts een ketel waarbij zich bij de komst van den Heer Abegg een tweede gevoegd
heeft. De prijs van het tanen is sedert 1795 verdubbeld, en wel mijns inziens om twee
redenen. Ten eersten is alles duurder en ten tweede is de concurrentie weggenomen. De
prijs van het land is in geheel N.H. zeer onderscheiden. Het minste f 200-..-.. het beste f
1,200-- Wat boven de f 800 is, is affectie prijs. De waarde van het land door elkander is
f 500. De meeste landerijen zijn f 350 waardig. Des avonds bezochten wij den Heer
Abegg. Uit zijne gespreken bleek het mij dat bij de redenen van het verval der haring
visscherij gevoegd moet worden, de vermindering der goede trouw. Alles komt er op
aan dat de haring goed gesorteerd en geclassificeerd wordt. Hier toe heeft men
keurmeesters doch deze kunnen het werk niet af. Voor heen plachten de Reeders de
keurmeesters en de stuurlieden de keurmeesters in dit werk te ondersteunen. Nu trachten
Reeders en stuurlieden slechte haring voor goede te doen keuren, welk gedrag de
reputatie te gronde doet gaan. Bij het werkhuis moet ik noch aanmerken dat er jaarlijks
een feest gehouden wordt in het midden van den winter, waarbij aan de ijverigste en
beste werklieden extraordinare beloningen gegeven worden. Een vrouw genoot daar
onlangs bij die gelegenheid f 15-..-.. Om die beloningen te kunnen uit deelen
contribueren eenige ingezetenen jaarlijks f3-..-.. Men is er thans op bedacht om
diergelijke instelling op te richten tot aanmoediging der spillopers welke de gekaakte
haring inpakken.
Heden huurden wij een visscherschuit af om ons alhier te brengen. Wij verkozen
dit middel omdat wij Urk wilden bezoeke. De haven van Urk is zoo slecht dat wij niet
binnen konden zeilen. Dit is een groot bezwaar voor de arme inwoonders van dit eiland,
die nu niet uit kunnen loopen wanneer zij willen. Het eiland is in diep verval, eertijds
was het bloeiend. De oorzaken van het verval zijn gelegen in de slechte haven, de
moeilijke vangst van verssche visch door de verhuizing van de visch en de ondergang
der panharing of bokkenvisscherij welke het verval der haring visscherij volgt.
Daarenboven was het eiland voor heen van alle lands en dorps lasten bevrijd. De koning
komt het in de landsbelasting te gemoet doch de dorpslasten komen op f 1,000 te staan
en dit is voor die menschen een groot bezwaar. Wij werden door de eilanders uit ons
schip afgehaald. Aan land gestap zijnde kwam de oud burgemeester een eerbiedwaardig
en welgezeten visscher welke sedert 1782 in de regering geweest was en verzocht ons in
zijn huis onze intrek te nemen, het geen wij met genoegen aannamen. Hij vergastte ons
op koffij, roggenbrood beschuit en kaas. Wij zagen zijne woning welke van buiten
armoedig schijnt, doch van binnen ruim, luchtig, zindelijk en netjes is en voor zulk soort
van menschen wel gemeubileerd. Met hem bezochten wij den Predikant een jong en
beschaafd mensch, een Urkenaar van geboorte, welke gestudeerd had op koste van zijn
oom den oud burgemeester welke daarvoor f 8,000 betaald had. Wij zagen de kerk de
pastorij en het school. Alles was in diep verval. In de pastorij welke op zich zelve groot
en ruim is rookt en lekt het in alle de kamers. Het school waar soms 150 kinderen zijn is
een hok, en de wooning van den schoolmeester, beter voor een kleine stal, dan voor een
huishouding geschikt. In de kerk lekt het overal en alles verrot. Dit geschied niet
tegenstaande de groote sommen door het land en door Z.M. uit zijn privé beurs tot
onderhoud en herstel betaald. Drie jaren geleden is tot herstel der pastorij f 2,300-..-..
betaald, en men ziet hoe weinig er gedaan is. Doch geen wonder de hoog geroemde
aanbesteeding had ook hier plaats gehad, Het land en de Koning hebben het geld
betaald, weinig of niets is er gedaan, de aannemer heeft een goede winst genoten, en

10
waarschijnlijk zijn er hier en daar kleine beursjes gemaakt. De Koning is hier zeer
bemind. Men erkent dat zijn goed oogmerk zijn weldadig verlangen, zijne aanzienlijke
giften tot te gemoedkoming van deze eilanders, doch rondborstig en openhartig verfoeit
men die geen die van 's konings vertrouwen mis bruik maken en zijne weldadige
oogmerken verijdelen. De menschen hebben groot genoegen hunne huizen te doen zien,
behalve de opgenoemde welke wij geheel doorkruisten bezagen wij dat van een dorps
chirurgijn, van een zeilenmaker en van een visscher en vonden in allen de zelfde
zindelijkheid en netheid. In de namiddag kwamen wij hier en wilden den Heer
Kempenaar bezoeken welke wij tot ons leedwezen vernamen dat in Leeuwarden was.
Wij kunnen dus hier niets over deze plaats vernemen. De blijken van welvaart zijn
menigvuldig. Het is hier druk en levendig, alles is netjes de huizen veeltijds groot en
mooi, de haven en vaarten vol scheepen de winkels talrijk, en op een
scheepstimmerswerf zagen wij een groot schip dat nieuw scheen opgebouwd te worden.
Rijs 5 Junij 23.
Alhier - worden wij door een zwaar onweder opgehouden, en ik kan dus niet beter doen
dan de pen op te nemen. Wij wandelden dezen morgen van de Lemmer eerst naar
Wijckel. Het land heeft veel van de schoone streeken van Geldeland. afwisseling van
hoogtens en laagtens, van bouw en wei landen als mede van opwassende boomen en
hakhout maken de gezichten schoon. Het land is zeer vruchtbaar. Te Wijckel zagen wij
in de kerk de graftombe van Coehoorn, waartoe het land destijds f 10,000 betaalde en de
familie de rest. Het Graf is schoon bewerkt. De inscriptie is ten deele uitgeschrapt, wij
merkten op dat het uitgeschrapte waarschijnlijk de adelijke tijtels waren, waarin wij
door den koster bevestigd werden die ons verhaalde dat dit in 1795 gedaan was. Zoo
konde dan dit dolle jaar de graven zelfs niet in rust laten. Van Wijckel deden wij een
toertje naar Sloten een zeer klein en dicht bebouwd stadje. Wij begrepen niet hoe
rijtuigen dit stadje konden doortrekken zoo naauw als de straten waren. Te Wijckel
terug gekeerd begaven wij ons naar Balk een insgelijks naauw bebouwd en volkrijk
dorp. Wij wilden daar den Vrederechter van het Kanton den Heer Reneman bezoeken,
welke wij echter niet 't huis vonden. Van Balk wandelden wij hiernaar toe en
bezichtigden de plaats van Mev r Rengers. De eigentlijke plaats is stijf de rest woest,
doch naar het schijnt een goed [xxxxx] gevend. Van Balk tot hier is bijkans één bosch.
De duurte der eike schors geeft goede voordeelen.
Worcum 6 Junij.
Het onweder bedaard zijnde gingen wij des avonds naar Staveren. Evenals 's morgens
vonden wij de publieke wandeling veel schooner dan de buitenplaats van Mev r .
Rengers. Stavoren is een zeer vervallen stad. Wij zagen de stad doorwandelende naar
onze herberg aan de zijde van Hinlopen niets dan één man en ééne vrouw. Deze stad
was eertijds welvarend, dan het verval des handel sleepte na zich het verval van de
fabrieken welke door den handel bestonden en Staveren ging ten gronden. In de laatste
20 jaren zijn er 3 timmerwerven en éen zeilmakerij. De laatste timmerwerf werd nu 8
jaren geleden gesloopt. Hinlopen is weinig beter. Wij kwamen daarin even als te
Stavoren door een hek zoo als men in Holland voor de weilanden gebruikt doch hier
zagen zij geen mensch zelfs geen katten of honden toen wij in de stad inzagen, en wij
moesten een goed end in de stad gaan eer wij in staat waren iemand te spreeken. De
zeedijken zijn hier goed voorzien en moeten veel geld kosten. Dikwijls ziet men 5 reijen
palissaden, de tusschenruimte van de beide buitenste is met steenen gevuld, en de

11
glooiing is geheel van de zwaarste steenen. Worcum bestaat uit ééne gragt, welke
bijkans een half uur voortduurt. Hier ziet men veel welvaart en rijkdom, en men heeft er
goede herbergen. Molquerum bezochten wij doch het was vroeg, niemand was bij de
hand, en wij zagen niets bijzonders. Het doet mij leed in Worcum geen kundig mensch
te kunnen groeten.
Harlingen 9 Junij 1823.
Van Worcum wandelden wij den avond van den 6 den naar Bolswaard. Wij verlieten dus
de eentoonige zeedijken om meer landwaarts in te trekken. De weg was een eenvoudige
kleiweg, zonder pad voor voetgangers, en evenwel hoorden wij dat op dien weg aan
voetgangers voor tollen kon af gevergd worden 2 stuivers 2 duiten en de weg is maar
van twee uur. Men vorderde ons echter slechts af 1 st en 6 duiten. Bolswaard is een
vrolijk en aangenaam stadje. Er schijnt veel welvaart te zijn. Meest leeft het van de
boerenstand. Het is de 3 de marktplaats in rang van Friesland. De stad is met schoone
boomen omwald. Den volgenden dag deden wij een toertje naar Sneek, de 2 de
marktplaats in rang van Friesland. Deze stad is zeer welvarend, vrolijk, net bebouwd en
zindelijk. Het aantal inwoonders is sedert 1810 van f 5.000 op 6,000 gekomen. De
markt pla is zoo gezocht dat een kleine kroeghouder mij verhaalde dikwijls 200 paarden
op markdag te stallen en noch een van de minste te zijn. Daar en boven heeft Sneek
veele fabrieken. Op onze terug tocht bezochten wij D o . Visser te IJsbrechtsum. Zeer was
hij ingenomen met het schoolwezen. Op een tabel zag ik dat de scholen hier in
Vriesland in aantal vermeerderden dat de leerlingen in aantal toenamen, dat de meester
beter betaald werden, en dat men het onderwijs op de schoolen binnen dezelfs grenzen
terug bracht. Dit laatste verhaalde d o . Visser mij dat beteekende dat men in minder
vakken onderwijs gaf. Bolswaard verlieten wij gistren om half vijf uur en wandelden
door een paar schoone dorpen herwaarts. Wij volgden de rij weg en hoorden naar 1½
uur loopens dat wij de weg een half uur hadden kunnen verkorten. Wij vroegen of wij
de weg verder verkorten konden en men verzekerde ons van neen, doch weinig verder
hoorden wij dat een voetpad ons recht op Harlingen bracht. Men heeft in Vriesland veel
voetpaden, doch de boeren weeten er geen dan die om hun dorp zijn. Men dient dus in
alle dorpen naar de weg te vragen. Van meer belang is het in Vriesland om de voet
paden te volgen dan elders, daar de kronkelende rijwegen de weg zeer verlengen, die
daarenboven zeer eentoonig is. Na onze wandeling gingen wij in een kerk, alwaar ik
van de predikant redelijk voldaan was. Na kerktijd bezochten wij den Burgemeester
Rodenhuis werden er wel ontfangen en geinviteerd deel te nemen aan een partijtje bij
den Heer Pieter Rodenhuis te groot Lankum. Hier vernamen wij dat de bloei van
Worcum slecht schijnbaar was en dat het met Stavoren en Hinlopen gelijk zoude staan,
zoo het niet door eenige rijke menschen werd opgehouden, door middel van eenige
fabrieken. Harlingen dat er goed en wel uit ziet wordt door eenige kooplieden
opgehouden. De vervoer van Vriesche booten naar Londen is hier groot. Dit moet
nu met Engelsche scheepen geschieden daar de Engelsche geen Vriesche
scheepen willen toelaten. Hierdoor heeft de Vriesche scheepvaart veel verloren
en men kan geen retorsie uitoefenen daar de Engelschen dan geen Vriesche boter
zouden willen hebben, het geen den landman geheel ten gronde zoude helpen.
Eene schoone melk koei is nu 40 vier jaren geleden 100 gl. waardig. Een morgen
best land nu f 1000, 4 jaren geleden 1,500 waardig.

12
Franeker 10 Junij 23.
Na gisteren ochtend op mijn kamer aan dit mijn journal gewerkt te hebben, nam
ik mijn ontbijt in de algemeene vergaderkamer van het logement. Ik ontmoette
daar een koopman, met wien ik in gesprek kwam en welke mij verhaalde dat hij
met drie andere kooplieden in Groningen geenfonceerd was en in Duitsche en
Engelsche waren handelde. Over het frauderen en sluiken sprak hij als van eene
dagelijksche zaak, waarvan hij zeide wel een afkeer te hebben, doch waartoe hij
gedwongen werd, doordien hij anders niet tegen de fraudateurs konde markten.
Veel verhaalde hij ons van de wijze hoe, inzondeheid over de grove lakens en het
zout. Het regende sterk zoo dat het wandelen ondoenlijk was en wij verkozen dus
met de schuit te gaan. Wij deden eerst een wandeling door de stad en langs de
wallen om alles nader te beschouwen, doch ik vond aan de stad weinig
bekoorlijks of bevalligs te zien, wij namen toen afscheid van den Burgemeester,
en gingen naar de schuit. Alhier aangekomen bezochten wij mijn vriend Prof.
Philipse. Hij had de goedheid ons de gebouwen der Academie de hortus en de
bibliotheek te doen zien. De Bibliotheek is in een goed en ruim locaal en schijnt
voor het gebruik wel ingericht te zijn. In het geheel schijnt men zich hier veel
moeite te geven. Het is te betreuren dat Franeker geen academie is. Aan de vaart
tusschen Harlingen en hier zagen wij veele steen en panne bakkerijen. In het
geheel zijn die twee fabrieken zoo wel als de kalkovens menigvuldig in deze
provincie. Men beweert dat die objecten buiten de provincie grootendeels
verkocht werden. Wij bezochten hier het planetarium van Eisinga ik heb van dit
werk geen verstand doch zag het met genoegen alleen om de kamer te zien
waarin het gewekt was en de man die het bewerkt had. De kamer heeft veel van
een boeren binnekamer. Daar is een bedstede in, een kast, een porcelein kast, borden
langs de muuren een ouderwetsche schoorsteen met een gordijntje. De man, die een
wolkammer is, wees ons zijn werk met de grootste eenvoudigheid en had een sloofje
aan, en een kleine pruik op en was geheel in het kostuum als of hij zoo van het
wolkammen afkwam.
Leeuwarden 16 Junij 23.
Wij hoorden de 10 den dezer te Leeuwarden de Oratie van Prof. Amersfoordt bij het
nederleggen van zijn Rectoraat. In deze Oratie troffen mij veele uitdrukkingen, als alma
natura parens, generosa natura mater, en Sive natura Sive Deus. Wanneer wij deze
woorden de beteekenis geven die zij wezenlijk hebben, is er eene der Christen
onteerende afgoderij in gelegen, die ons te meer verontwaardigde toen wij hoorden dat
die Professor een Professor Theologiae was. De overgave van het Rectoraat ging
vergezeld met bespottelijke plechtigheden, welke plaats konden hebben, toen de
waardigheid van Rector iets wezentlijks was, doch nu bespottelijk zijn daar die
waardigheid naauwlijks meer in naam bestaat. Ook hoorden wij den aftredenden Rector
in zijn verhaal van het voorgevallene aan het Athenaeum zich beroemen op zaken, die
mij voor den geest brachten eene opmerking, welke ik reeds lang gemaakt heb, dat men
zich namentlijk op kleinigheden beroemt, wanneer men zich op niets wezentlijks
beroemen kan. Het best ware gedachtig te zijn aan den les van Paulus, 'die roemt roeme
in den Heere. In ons logement was er een talrijk gezelschap, zoo dat er open tafel was,
waar wij eene vrolijke en aangename conversatie hadden. Den volgenden dag bleven

13
wij in Franeker, doordien mijn reisgenoot onpasselijk was. Ik maakte van mijn tijd
gebruik om nader kennis te maken met Prof. de Crane. Ik vernam daar dat de oorzaak
van de kronkelingen in de wegen van Friesland gezocht moet worden in de
menigvuldige kloosters, die door hun invloed wisten te beletten dat er wegen door
hunne goederen gelegd werden. Prof. de Crane vond ik een geleerd, vriendelijk en
beleefd mensch. Prof. Amersfoordt kwam er ook, binnen komende ontwaarde ik uit de
buiging die hij voor mij maakte, dat hij een laag, vleiend, kruipend en allesins
verachtelijk wezen was. Door zijn gedrag en gesprekken vond ik mijne opmerking
volkomen bewaarheid. Van Franeker wandelden wij over Berlicum, 'st Japik, 'st Anne,
Vroombuurt en Stiens naar Leeuwarden. Te Berlicum maakten wij kennis met den
instrumentmaker Riens, een hoogst eenvoudig, doch naar wij vernamen tevens redeloos
mensch. De wegen bij Berlicum zijn zeer mooi. Er zijn veel vruchtbomen, moestuinen
enz. die Leeuwarden van alle vruchten en groentens voorzien. Berkum telt 900
inwoonders. De weg is tot Stiens toe niet bijzonder mooi voor het oog, doch de
bijzondere vruchtbaarheid loopt in het oog. Aangenaam was daaromtrent het gezicht dat
wij op de tooren van 'St Anne over het omliggende land hadden. Wij vernamen hier hoe
de boeren achter uit gingen. Dit is voornamentlijk veroorzaak door dien zij bij de duurte
de[r] landproducten, de landerijen voor zulke hooge prijzen kochten dat zij er geld op
moesten beleenen om die te betalen. Nu moeten de interessen der beleende gelden
betaald worden, en bij de daling der land producten is dit ondoenlijk. De executien zijn
menigvuldig, en de lage prijs der producten zoo wel als de menigvuldige vaste goederen
die aan de markt gebracht worden, doen de inkoopsprijs der landerijen zeer dalen.
Voorheen was hier een morgen 2,500 gl. waardig; doch nu slechts 1/3 van die som. Men
vleit zich dat eene kleine rijzing der land producten, de waarde van het land zal doen
stijgen, en die rijzing ziet men te gemoet. Leeuwarden is een bij uitstek welvarende
stad. Van de komst van Koning Lodewijk af bloeide zij veeldoor den Smokkelhandel.
De winst is er groot. Hoe zeer de botermarkt in Sneek boven die van Leeuwarden
gesteld wordt, erkent men echter algemeen dat de markt van Leeuwarden over het
algemeen de eerste is. Leeuwarden werd op 11,000 zielen gerekend, bij de telling in
1796 werden er 15,000 ingevonden, en nu rekent men dezelve op 18 a 20,000 zielen. De
huizen zijn er zeer duur, zoowel in koop als in huur, en ik heb zelfs hooren beweeren,
dat de koop en huurprijs der huizen in Leeuwarden veel hooger is dan die van
Amsterdam en den Haag. Leeuwarden was voorheen een bijzonder lelijke stad. De
straten zijn zeer slecht in orde, de stoepen verre in de straat en de luifels algemeen. Men
had reeds getracht hierin eenige verandering te bewerken, doch de pogingen van
Burgemeesters waren te vergeefs. De Koning zeide eindelijk dat het betaamde dat
Leeuwarden beter in orde gebracht werd. Nu deed men nieuwe pogingen, welke beter
slaagden. De luiffels werden door de regering van de huizen der onwilligen afgenomen,
en de stoepen die men niet ingetrokken had afgehakt. Deze maatregele was nu
doorgezet, doch nu had de stad een zonderling aanzien gekregen, doordien de gevels
voor luiffels geschikt van luiffels ontbloot waren. De ingezetenen bouwden nu nieuwe
gevels aan de huizen, de regering leide nieuwe straten, en de stad kreeg een schoon
aanzien. Veel werd er over de maatregelen der regering toenmaals geklaagd, men
noemde dezelve tyrannen, dwingelanden, despoten, enz. enz. doch nu wordt dezelve
juist om die maatregelen gezegend. Wij zien hieruit op nieuw dat het domme gemeen
niet weet wat goed voor hen is, en het op zijn best genomen, slechts uit de effecten kan
zien. Leere de regeerder hieruit, dat hij zijn plicht moet betrachten, zorgen voor de
welvaart der onderdanen, zonder zich te bekreunen aan het oordeel van het domme

14
gemeen over de maatregelen tot bereiking van dit doel in het werk gesteld. Wij
bezichtigden hier de gevangenissen. Ik vond dezelve over het algemeen goed, ruim,
luchtig doch zij beantwoordden geenzins aan mijne misschien te hoog gespannene
verwachting. In het huis van arrest zag ik dat de noch niet gecondemneerden nimmer
hunne hokken konden verlaten. In het tuchthuis vond ik het Godsdienstig onderwijs zeer
ongeschikt. In de gereformeerde godsdienstoeffening zijn alle gezindheden zelfs
Roomschen en Joden tegenwoordig, de laatste achter eenig tralie werk, de Roomschen
oeffenen daar hunne godsdienst afzonderlijk uit. Dit alles zijn lakenswaardige
instellingen. De gereformeerde gezindheden verschillen onderling te veel dan dat zij
kunnen onvereengebracht worden, zoo men niet het Deisme tot vereenigingspunt neemt,
en dan oordeel ik geen godsdienst oeffening beter dan zulk eene. Dat men Roomschen
dwingt de gereformeerde godsdienst bij te woonen is verkeerd, dat men er Joden toe
dwingt is een gruwel, het geheel grenst naauw aan de inquisitie is misschien veel erger,
en in principe gewis veel goddelozer. De veroordeelden moeten werken. 1/3 der winst is
voor het land, 1/3 voor het huis, en 1/3 voor hun. Een gevangene die sterk werkt en
altijd werk heeft, verlaat het huis na 7 a 8 jaar zittens met honderd gl. Hier uit ziet men
dat dit huis tegen de fabrieken niet kan markten, en dat het werk dus weinig beteekend.
Nu moet men noch in aanmerking nemen, dat een gevangene niet altijd werk kan
bekomen, en dat de voorbeelden dus dat iemands 's jaar f12-10-4 wint zeer gering zijn.
Leeuwarden 17 Junij 1823.
Dezen morgen ten 5 uur ons logement verlatende, om over de dorpen: Hallum, Ferwerd
enz. naar Dokkum te wandelen, werden wij in de stad reeds zoodanig door den regen
overvallen, dat wij genoodzaakt waren in een herberg te vlugten en aldaar het afvaren
aftewagten. Van dezen tijd maak ik gebruik dit journaal te vervolgen. Wij hebben dan
gedurende ons verblijf in deze stad noch kennis gemaakt met den ouden Dokter Vitringa
Coulon, en van hem omtrent het tuchthuis nadere inlichting bekomen. De kosten der
gevangenen had men hier ter plaatse gebracht door zuinigheid in de administratie op
twee st. daags per persoon, daar zij elders 5 st. waren. Deze bezuiniging oordeelde hij
dat nu zoude ophouden, gelijk men dan met het nieuwe plan over de gevangenissen
geheel niet te vreden was. Tot straf bezigde men het middel van straatslijpen. De
veroordeelde gevangene werden zijne voeten gebonden, zijn linkerhand van het lijf af
moetende houden, kreeg hij in de rechter een steen, waar mede hij, naar mate van de
straf, gewoonlijk twee uur lang, de straat moest slijpen. Het spreekt van zelf dat hij
daardoor altijd in eene gebukte houding was, en zoo hij niet met de geëischte spoed de
straten slijpten werd hij door de slagen op zijn billen tot meerder spoed aangemaand.
Men gevoelt het zware en ontmenschte van deze straf. De straf was dubbeld, en het
geeischte werk van dien aart, en tevens hatelijke nietigheid, dat van een slaaf gewis
nimmer zulk een vernederend, onteerend en beestelijk werk gevorderd is. Wij zagen
mede het paleis. Dit gebouw voorheen door 's Konings voorvaderen als stadhouders van
Friesland bewoond. Hetzelve was in 1795 van 's lands wege verhuurd en in later tijd
verkocht. Het schoonste gedeelte werd toen afgebroken en het overige door twee
particulieren bewoond. De haat tegen het huis van Oranje was groot, en naauwlijks kan
men zich een begrip vormen van de gruwelen daardoor begaan. Door de gandsche
provincie heeft men de wapens, graftombes en grafzerken geruineerd en uitgebeiteld,
maar daarmede had men zich niet genoeg onteerd. De beenderen van het huis van
Oranje zijn uitgegraven, op het kerkhof, in de gragten, riolen, secreten enz. enz.
geworpen, elkander om de ooren gesmeten, en wat ongelooflijk schijnt juist de

15
beenderen der geliefkoosste leden van dit vorstelijk huis, en die ook nu noch in
dankbare zegening zijn bij het volk, zijn uitgekozen, om de duivelsche trom der
revolutie te slaan. De onnozele afbeeldingen dier vorsten konden de woede niet
ontgaan, zij werden verbrand en in stukken geslagen. Wij bezichtigden ook de stads
schoolen ter dezer plaatsen. De localen zijn ruim en luchtig en in dezelve wordt aan 8 a
900 kinderen gratis onderwijs gegeven. Men wil noch een school bouwen, daar er noch
500 kinderen zonder onderwijs zijn, het besluit is echter noch niet genomen, en het is
ook onzeker of het genomen zal worden. Zoo het genomen wordt is het onzeker of er
gratis dan wel voor eene verminderde prijs onderwezen zal worden. In sommige steden
willen ouders hunne kinderen niet voor niet doen onderwijzen, daar zij het gratis
onderwijs vernederend oordeelen. Of dit denkbeeld ook hier ter stede bestaat is mij
onzeker voorgekomen. Het onderwijs beviel mij beter dan ik het elders gezien had.
Voor den godsdienst was beter gezorgd. De gereformeerden kregen eens in de week
afzondelijk in hunne religie onderwijs. Het onderwijs dat dagelijks hierin gegeven werd
beviel mij niet. De Bijbel wordt niet gelezen maar een Bijbelsch leesboek, gemaakt door
Bernardus Verweij. Hierin wordt Jezus bij een braven Jood vergeleken, die trouw ter
kerk gaat, en zijn voorbeeld als dusdanig ter navolging aanbevoolen. Men lees er dat
Saul door het volk tot koning werd verkozen, het geen in de kop van een ezel maar niet
in den Bijbel gevonden wordt. Van Achab wordt gemeld dat hij zijn buitenplaats met
den wijngaard van Naboth wilde vergrooten, het geen eene verwarring van oude en
nieuwe ideeën veroorzaakt, die hoogst gevaarlijk is. Het onderwijs van den meester was
veel verstandiger dan het boekje.
Hier en daar hoorden wij over de belastingen spreeken. De bepaling van f 20 is
voldoende, op het land, daar de gemiddelde huurwaarde der woningen slechts f 40 is, en
in de steeden wordt zij voldoende gemaakt, doordien de bedeelden een gedeelte van
hunne huizen gegeven wordt door de armen commissien, waardoor dan het gedeelte van
het huis dat zij huuren onder de f 20 is. De belasting op de dienstboden wordt veelal
ontdooken, daar de Heeren minder dienstboden aangeven dan zij hebben, en het bewijs
door de administratie nooit gegeven kan worden. Zoo gaat het ook met de belasting op
de paarden, daar de meeste ingezetenen iets uitvoeren, hunne paarden een paar maal in 't
jaar gebruiken voor de uitoeffening van hun bedrijf en dezelve dan voor dubbel gebruik
aangeven. Met de huizen gaat het goed, en het middel van schatting is meest in gebruik,
tot genoegen der administratie en der ingezetenen. In sommige plaatsen hebben de
schatters slechts aan de ingezetenen raad gegeven voor hoeveel zij zich moesten
aangeven, de ingezetenen namen met die raad genoegen, taxeerden zich zelven, en met
die aangifte is de administratie te vreden. over Appelius is niemand te vreden, en vrij
algemeen denkt men dat hij het thans bestaande stelsel van belastingen wil
tegenwerken. De redenen daarvan zijn de moeilijkheden die hij in de administratie te
weeg brengt, de verschillende en tegenstrijdige aanschrijvingen, het niet of te weinig
overzenden van wetten en besluiten enz. enz. De Heeren Vitringa Coulon, vader en
zoon, Rengers Contrl. der belast. Beucker Andreae, Van der Veen, Bake, Delprat en
W.W. Brouwer bewezen ons veel vriendschap, doch veele ingezetenen dezer stad waren
onverschilliger, sommigen de Bokkigheid zelve.
Groningen 19 Junij 23
Van Leeuwarden voeren wij in gezelschap van eenige lompe Friezen naar Dokkum.
Dokkum telt 3,400 inwoonders, is groot, doch armoedig. Wij kwamen bij d o . Adriani
die ons het huis bijkans uitzette. Wij overnachten te Dokkum en voeren gisteren tot

16
dicht bij Kollum en wandelden toen naar dit dorp. Wij wandelden eerst naar de
Dokkummer Zielen of Sluizen, die veel overeenkomst hebben met die van Katwijk.
Toen wandelden wij door het bosch van Kollum, en beklommen daar een hoogen
tooren, welke daar door een Oostindie vaarder geplaatst was, tot eeuwigdurend teeken
van zijn rijkdom. Zijne familie viel hem lastig en hij onterfde dezelve, nam nieuwe aan
en maakte hen Universeel erfgenaam onder verplichting van dezen tooren te
onderhouden, sub poena om bij instorting de gandsche erfenis aan het dorp te
overhandigen. Wij wandelden van Kollum naar Stroobosch en voeren toen tot
Groningen. Het land was eentooning. Bij de Friesche grenzen wordt het kaal, lelijk
onvruchtbaar. Groningen telt 28,000 inwoonders is mooi en ruim zoo wel als geregeld
gebouwd. Het stadhuis midden op de markt is een schoon gebouw. Mooije huizen zijn
er anders niet, zoo min als goede standen. Alles woont door elkanderen, en de
fatsoendelijke lieden zijn door de gandsche stad verspreid. Wij vonden weinig
menschen 't huis, en zagen niets dan de Academiesche gebouwen en tuinen en de
Wallen. Niets van dit alles beviel mij. Wij maakten kennis met Prof. Van Swinderen,
een lief, bereidvaardig, maar druk en geaffereerd mensch.
20 Junij 23.
De Friesche boter slechter dan de Hollansche, beter dan de Groningsche. De Groninsche
wordt in London voor Friesche verkocht dat de renomé der Friesche bederft. De
Friesche is in London duurder dan de Hollandsche, doordien de zwaarte van het
Hollandsch gelapt vaatwerk het inkomend recht in Engeland te veel verhoogd. De
Friezen zijn zonder onderscheid jaloersch op de Hollandsche boter.
Het stadhuis beantwoord niet aan de verwachting. Alles is aan de schijn
opgeofferd. Van buiten Keizerlijk van binnen gemeen. Geen goede vertrekken, oude
meubels, gemeene trappen. Toen men de muuren gezet had ondervond men geldgebrek,
en het werd niet naar Vereisch voltooid. De gevangenissen zijn slecht, onder de grond,
stinkend. Een gevangene kost daags 22 centen in Leuwarden 10. De Smokkelhandel
was hier groot onder Koning Lodewijk, dit gaf veel vaart en vertier. Een werf aan de
Pekel bouwde destijds 40 schepen in 't jaar, nu 1 of 2. Hij is bij het volk noch bemind.
Doch geen wonder als Smokkelaar was hij een begunstiger der Smokkelhandel. Goede
wandelingen. Wallen Starrenbosch. Verschansingen. D o Guyot geeft onderwijs in alle
godsdienstige gezindheden.
Saltkamp 22 Junij 1823.
Het klemrecht verliest zich in de tijden, voorheen was het land slechts voor 6 jaren
geklemd, doch altijd in handen der Meijers blijvende, werd het eindelijk onzeker of het
opzegbaar was. Het hof van Groningen wilde deze zaak niet beslissen, en hare arresten
zijn zeer contradictoir. Aan deze processen heeft men in het midden der vorige eeuw
een einde gemaakt door transactien. Volgens dezelve is het recht onopzegbaar. Gisteren
avond deden wij eene visiete bij D o Guyot, welke geheel niet aan onze verwachting
voldeed. Het was alles uiterlijke of geveinsde beleefdheid. Ten tien uur ging ik naar
bed, en werd ten twaalf uur door een verschrikkelijk geraas wakker. Er was eene
promotie partij in huis en wel vlak onder mijn kamer. Welhaast hoorde ik mijn naam
noemen, en naauwkeuriger toeluisterende bemerkte ik dan een persoon het woord
voerde, mij beschuldigde van op vaderlandsche mannen gescholden te hebben, en
voorstelde mij voor de balie te doen komen. Het geraas en getier nam nu hand over
hand toe, en onder een wild gebriesch bleeft ik bij de vier uuren het onderwerp der

17
conversatie. Men sprak van mij te vermoorden, die het beter met mij meenden, wilden
mij en corps voor den geest brengen dat Bilderdijk niet alleen wijs was maar ook
anderen, en dat hij niet alleen de publieke geest uitoefende, en daarna zouden zij mij tot
straf van het reeds bedrevene onder het billiard duwen om daar tot spot van het
gezelschap te zitten. Onder alle deze besluiten werd de wijn niet vergeten. Veele toasten
werden ingesteld, meestal jacobijnsch revolutionair en heesch. Duidelijk heb ik twee
conditien gehoord die mij specteerden, mijn dood, en de strop waaraan ik gehangen
moest worden. Ook hoorde ik voorstellen mij een verklaring te doen teekenen waarbij ik
beloofde liberaal te zullen worden. Al dit getier en geraas zoude mij niets hebben
kunnen scheelen, ware het niet dan er pogingen aangewend werden om die bedreigingen
te effectueren. Drie pogingen zijn er gedaan om mij van het bed te lichten, (want dat ik
van het bed gelicht en voor de Heeren gebracht moest worden was spoedig beslist) twee
met geweld en één door list. De laatste was haast geluk in zoo verre dat men mijn kamer
genaderd was. De knecht van het logement een vlugge en sterke jonge, begreep dat de
handelwijze die men mij wilde doen ondergaan onwellevend was, en nam de vrijheid de
aanvallers telkens van de trappen te werpen. Op deze wijze werd ik van verdere
onaangenaamheden bevrijd, en kwam vrij met een goede fooi aan den knecht te geven,
met een slapeloze doorgebracht te hebben, en den volgenden dag vermoeid te zijn. Deze
behandeling wilde men mij doen ondergaan uit liberaliteit en verdraagzaamheid. Weinig
dacht ik op mijn 25 ste jaar met het lot van Kotzebue bedreigd te zullen worden, veel min
dat er in ons land zoo veele Sandten waren als ik nu gezien heb dat de Groninsche
Academie alleen oplevert. Het logement was vol vreemdelingen, mijne buuren die de
bedreigingen zoo goed als ik konden hooren, vluchteden en de vrouwen maakten veel
misbaar. Aangenaam was het ons toen het bezopen gezelschap het logement verliet en
wij de stad verlaten konden zonder aan deze zaak van onze zijde eenig eclat te geven.
Onaangenaam was het ons op afzonderlijke kamers te slapen, daar wij niet bij elkander
komen konden zonder het eclat te vermeerderen, en vrees te toonen, en ik voor zach, het
gevaar aanmerkelijk te vergroten.
De Heeren Hendrinz Vader en Zoon lieten ons veel kabinetten zien. Voorts
hebben wij de kerk bezichtigd, waar een monument opgericht was voor Wester, een
koster in zijn kwaliteit van Schoolopziener. Eindelijk beklommen wij den tooren die
voor een der hoogsten uit ons land gehouden wordt.
Heden wandelden wij over Dorquert, Oostum, Garwert, Ezinge, Saagsum,
Aldenhove Kommerziel naar het Ruigezand, en voeren van daar de rivier af herwaarts.
De twee eerste plaatsen merkten wij niet door gelopen te zijn. Te Ezinge gingen wij in
de kerk. de predikant was ortodox genoeg, doch het ontbrak hem aan kunde en
welspreekendheid.
De weg naar het ruige zand beviel ons zeer. Hoezeer het land niet altijd even
vruchtbaar is, zijn de landgezichten door de veelvuldige soorten van producten, en door
het verschil van hoog en laag aangenaam en bevallig. De boerenstand is veel
vriendelijker en beleefder dan in Friesland. Vreemdelingen worden er naauwkeurig te
regt gewezen, en niet zelden gaan menschen doch meest worden kinderen mede
gegeven om den weg te wijzen. Over het Ruigezand kan men veel lezen in de
beschrijving van Groningen. Hier zij het genoeg gezegd dat ik de woning bezocht heb
een pijp, tabak en een borrel kreeg en in het geheel vriendelijk onthaald werd. De
woning en de stallen zolders en kelders zijn koninglijk. Des winters waren er op een
boerenwoning 70 koeijen, door elkander zijn er door elkander 20 knechts aan het werk.
De producten worden naar alle markten gebracht, doch meest naar Groningen en

18
Leeuwarden. (2) In de Groninsche courant lazen wij te Appingadam de advertentie van
zijn dood. Hij heette Douwe Martens Feenstra en was lid der Staten en van de
commissie van landbouw van Groningen.
Uithuizen 23 Junij 1823.
Wij wandelden gisteren herwaarts over Ulrum Leens, Suirdijk, Weje, Pietersbuuren,
Saaxumhuizen, Andel, Warfum, en Usquert, en kwamen zeer vermoeid aan. Leens,
Saaxumhuizen en Warfum zijn schoone dorpen. In het eerste van dezelve vernam ik dat
een Graas slechts 1/3 van een morgen was. De boer was een Hollander van geboorte en
zeide mij dat een morgen 600 R. een Juuk 240 R en een Graas 200 R was. Met hem
over de waarde van het land spreekende bemerkte ik dat 4 a 5 jaar geleden een morgen f
1,200 nu f 500 waardig was. Te Suirdijk bezagen wij een der schoonste boerderijen die
in deze provincie gevonden wordt. Groot 50 morgen behalven het buitendijksche dat tot
het Rijdiepgaat. 50 a 60 koeijen, 100 schapen, 12 paarden en dan veulens, kalveren en
varkens. Groote tuinen, bogaarden met fijne vrugten. De huizen stallen zolders, kelders
enz. enz. waren bijzonder ruim. Zij had een rijtuig en 2 paarden voor haar plaisier, 3
klokken waarvan 2 met klokkespeelen, zijnde een zeer mooi, voorts wees zij ons 15
zilvere en 2 goude zweepen benevens een gouden tabaksdoos door haar paarden
gewonnen. In huis zag ik meer mahoniehoute meubels dan in het koninglijk paleis van
Leeuwarden. Wij werden vriendelijk onthaald en ontfangen kreegen pijpen, tabak,
bitter, koffij en boterhammen. De boerderij was beklemd en betaalde f400-..-.. aan den
eigenaar. Uit de opgaven bleek het mij dat de belastingen f558-12-.. bedroegen. De
goederen werden aan huis verkocht, en gekocht door menschen die dezelve op
onderscheidene markten brachten. In onze wandeling herwaarts zagen wij zeker 25
boereplaatsen welke allen dito dito scheenen. Te Warfum verhaalde ik aan een boerin,
dat de Groninsche boerinnen geen boter konden maken. Zij verhaalde mij dat de meeste
er geen genoeg moeite op deden, doch dat zij goede maakte. Zij had gelijk. Het
onderscheid proefde ik dat in het zouten bestond, het geen zij mij bevestigde. Uithuizen
is een der grootste dorpen, maar niet mooi voor het gezicht.
Delftzijl 24 Junij 1823.
Het regende dezen morgen toen wij gereed waren te vertrekken. Wij besloten te
vertoeven om te zien of het weder zoude ophelderen, doch daarin niet slagende,
poogden wij een rijtuig te krijgen, welke poging echter mislukte. Eindelijk helderde het
weer wat op en wij wandelden over de Meden, het Zand, Leermens, Oosterwitwert,
Garnwert en Appingadam herwaarts. Tusschen Uithuizen en de Meden liggen de
kasteelen van de Heeren Alberda van Menkema en Alberda van Reinsema, welke deze
weg zeer verfraaijen. Alle de dorpen zien er lief uit en zijn op hoogtens gebouwd. Bouw
en weiland wisselen elkander af, en veele landen en somtijds zijn de wegen met hout
beplant. De menschen zijn vrij in de taal, 1 een koperslager verhaalde ons de
geschiedenis van zijne en van zijns vrouws teeldeelen. Voorts zijn de menschen bij
uitstek vriendelijk en behulpzaam. Een koopman met zijn chais van het Zand naar
Appingadam reizende, wilde ons in zijn rijtuig opnemen en drong er zoo op aan, dat wij
aan zijne vriendelijkheid niet langer weerstand wilden bieden. Ook uit hem vernamen
wij dat de boeren hunne goederen niet allen zelf ter markt brengen, hij had dezen
ochtend 2000 Lb wol gekocht. Appingadam is eene vrij groote doch lelijke plaats,
1 Te Delfzijl zag ik 3 vrouwen en 1 man naast elkander wateren.

19
welke ook diep in verval scheen. Wij maakten er de kennis van den Heer Willem Small
een vriendelijk en vrolijk bejaard man. Hij had in 1813 en 14 een compagnie jagers
gekommandeerd voor de blokkade van Delfzijl en was zoo om zijne dapperheid als
goede krijgstucht zoo hier als in den omtrek zeer gezien. Des namiddags war kwamen
wij bij tijds hier aan, langs een schoone en welbebouwde weg. De stad is in diep verval,
doch draagt de duidelijkste blijken van vorige welvaart. De straten zijn breed en de stad
is luchtig. Nu grazen de beesten, en worden de weilanden in de stad gehooid. Die
welvaart bestond ten tijde van Koning Lodewijk. Delfzijl was toen de hoofd
smokkelhaven van Holland. De haven is bijzonder groot, doch toen te klein, zoo dat er
gewoonlijk 25 a 30 scheepen buiten de haven aan de ree lagen. Men rekende dat er
gewoonlijk 50 vreemde kooplieden in de stad waren. Daarenboven had de stad een sterk
garnizoen. Nu waren er niet dan eenige turfscheepen, beurtmannen op Embden, 1 schip
op Rouaan, 1 op Bayonne 1 Deen in de haven, behalven de visscherschuiten. De Deen
noch wel om lekkaadje. De haven is veel slechter dan voorheen, en slibt dagelijks aan.
Men geeft voor rede op dat het paalwerk aan de haven voorheen zoo was ingericht dat
het water doorspoelde, waardoor de beweging in het water bleef en de slijk niet konde
zakken. Nu is paalwerk gesloten, zoo dat het slijk dat in de haven komt er blijft.
Daarenboven is er geen moddermolen, maar slechts eenige modder bagger schuiten. De
eenige handel die iets beteekend is op Hamburg. Doch niets op rekening van
inwoonders van deze stad. Er zijn nu slechts eenige veteranen in Garnizoen. Een
ambachtsman verhaalde mij dat men 12 of 14 jaar geleden op 1 dag meer geld konde
winnen dan nu in een jaar.
Nieuwe Schans 25 Junij 23.
Wij wandelden naar dezen schans over Wagenbergen Nieuwolda, Finserwold en
Beesterhamrik. De weg van Delfzijl over Wagenbergen tot Nieuwold beviel ons niet bij
uitstek. Onder de goede gronden vindt men veelen met distels bezaaid. Van Nieuwolda
wandelden wij over de polders van 1819-1821 ingedijkt. Men kan zich moeilijk eenig
begrip maken van de vruchtbaarheid van deze streeken. Ik beken nimmer zoo iets
gezien te hebben. Zoo ver het oog bereiken kan ziet men niets dan welig koorn,
koolzaad of hooiland. Het land is hier volgens de data mij bezorgd verkocht voor f1070-
..-.. 't morgen welke som grooter wordt wanneer men in aanmerking neemt dat der
Meijers of beklemde boeren 25 jaren lang om de kosten de bedijking goed te maken,
van ieder morgen 16 gl. betalen moeten. Finserwold is een der schoonste dorpen die ik
ken. Vruchtbaar is almede het land tusschen Finserwold en deze schans. Van de
grootheid dezer boerewooningen heeft een Hollander geen denkbeeld. Wij zagen er
heden zeker meer dan 50 zoo als er in Holland niet gevonden worden, waaronder veelen
met twee en drie verdiepingen. Deze schans is eene kleine en vervalle plaats, die als
vesting is opgegeven. Wij bezichtigden het school, dat een bijzonder schoon locaal had,
en waar het onderwijs mij zeer beviel. De meeste schrijfvoorbeelden bestonden uit
Bijbel plaatsen, en die er niet uit waren, waren lessen die met den Bijbel
overeenkwamen, en dus voor kinderen en menschen heilzaam en nuttig.
Assen 28 Junij 1823.
Van de Schans wandelden wij den 26 sten naar Winschoten. De weg was langs de vaart
en had weinig aanvalligs. Vermoeid van onze reis bleven wij te Winschoten om dien
dag verder uit te rusten. Wij vonden er een zeer goed logement, en table d'hote, waar de
menschen afschuwelijk liberaal waren, en niet anders spraken dan om uit liberaliteit de

20
menschen te vermoorden of zelfs vermoord te worden. Winschoten is mijns inziens na
Groningen de grootste stad dezer provincie. Van Winschoten wandelden wij gisteren de
beide Pekels af tot aan het Groninger Kanaal volgden dit tot Wildervank, klommen
Wildervank op tot Veendam, en werden toen door een regenbui overvallen, 't welk ons
deed besluiten een rijtuig te nemen aan naar het Hoogezand te rijden, waar wij den
nacht verbleven. Aan den ouden Pekel kwamen wij in den herberg, waar wij eenige
schrijfvoorbeelden vonden die allen zeer geleerd waren, en uit de natuurlijke historie
getrokken waren, als de Kaneelboom, de peperboom, de geschiedenis der Zoologien
enz. enz. Onder het ontbijt kwam het kleine aapje binnen met eene pedanterie die
ondragelijk was. Bij zijne ouders gezeten, bleek het ten duidelijksten dan hij hen voor
domooren hield, ook nam hij de vrijheid hen alle oogenblikken tegen te spreeken en te
berispen. Dat het met de overige kinderen van dit dorp, die hetzelfde geleerd onderwijs
krijgen niet beter zal zijn, behoeft geen betoog, en hoe het die aapjes als menschen
zullen maken zal de ondervinding leeren. Van Winschooten af rijst de weg. Weelig staat
daar het land en de gezichten zijn allerliefst. De Pekels het Groninger Kanaal de
Wildervank en Veendam moet men zich verbeelden als een huis met twee vleugels,
waarvan het Groninger Kanaals het Corps de logis, de Pekels de rechtervleugel en de
beide andere dorpen de linkervleugel uitmaken. De Pekels maken een Kolonie uit,
Veendam en de Wildervank een ander.
Tekening op linkerbladzijde
Beide Kolonien moeten gesplitst worden de oude Pekel is het oude gedeelte, de nieuwe
of boven Pekel het nieuwe gedeelte dier Kolonie. Van de andere is Veendam het oude
en de Wildervank het nieuwe gedeelte. De Pekels bestaan in een rei huizen aan beide
zijden der vaart van twee uuren lang. Aan de oude wordt bijkans geheel niet meer, aan
het begin der nieuwe weinig doch aan het einde veel geveend. Uit afveenen, en
bebouwen van afgeveende gronden zijn deze rijke en bloeijende kolonien ontstaan, die
noch veele blijken van welvaart dragen, hoezeer de lage prijs der landproducten ook
hier veel kwaad doet. De scheepstimmerwerven waren bij den bloei der smokkelhandel
onder Koning L. bloeiend en derzelver bloei is sedert afgenomen. Hun getal is

21
aanmerkelijk en bij veelen zag ik nieuwe scheepen. Voorts was de vaart vol schepen
zoo wel oude als nieuwe. Van de nieuwe Pekel is er een vol uur tot aan de Groninger
Vaart waar de grond geveend moet worden, gelijk ook al wat wij van het Groninger
kanaal gezien hebben aan de Snit legt. Er is geen twijfel aan of ook deze streeken zullen
bebouwd, en met huizen bezet worden. De boomen langs het kanaal groeiden welig. De
Kolonien van Veendam en de Wildervank bevielen mij noch beter. De huizen zijn
grooter, rijker, de winkels talrijker en de vaart breeder. Dit Kanaal gaat voort tot
Groningen. Op Veendam volgt Suidbroek dan Sapmeer en eindelijk het Hoogezand, en
gelijk men nu verhaalde blijft de dubbele rei huizen tot dicht bij Groningen voortduren.
Van Veendam reden wij binnen door tot Sapmeer en zoo weder langs het Kanaal tot aan
het Hoogezand. Nu hadden wij gelegenheid de effecten der verveeningen te zien en
zagen waar eertijds veenen waren, het weeligste kooren. Gelijk ik meer van Groninger
land heb opgemerkt, herhaal ik hier dat men zich in Holland van de gezichten over deze
korenvelden geen denkbeeld kan maken, evenmin als van de luister der boerewoningen
cum annexis. Het Hoogezand overtrof noch alles. De vaart scheen hier breeder. De
huizen zijn verder van de vaart gebouwd, en grooter. De weg is beeter beplant. Hier ziet
het er vorstelijk uit, en alles getuigt dat deze streek gelijk zij een der schoonste zoo ook
een der rijkste uit de noordelijke provincien is. Wij vonden er ook een zeer goede
herberg. Heden wandelden wij over Suidlaren herwaarts. 1½ lang is de weg zeer lief.
Men ziet hier het schoonste bouw en weiland, de weg is mooi beplant, en hier en daar
heeft men uitgestrekte buiten plaatsen met schoone eikeboomen, die den weg zeer
veraangenamen en vervrolijken. Een plek heide kondigde ons aan dat wij in Drenthe
waren. Hier en daar was de weg beter, doch over het algemeen was de weg naar
Suidlaren verder niet mooi. Suidlaren is reeds een geheel Drentsch dorp. De huizen zijn
verre van elkander gebouwd. Een groot plein midden in het dorp. Alles ongeregeld en in
en buiten het dorp de schoonste boomen, waartoe het landgoed van den Graaf Van
Heide van Remenstein veel medewerkt. Buiten Suidlaren komt men spoedig in de heide
en het is wezentlijk verwonderlijk hoe hier eene spoedige afwisseling in den grond
bestaat. De uitgestrekte Zandvelden eindigden voor het oog niet. Tot Assen wandelden
wij door in de hei. Slechts hier en daar vonden wij een armoedig dorp, zonder
schoorsteenen. Deze kleine dorpen zijn in de boomen verschoolen. Gelijk wij hier meest
heide zagen, en somtijds zandvelden, zagen wij ook het schoonste houtgewas, en het
beste kooren, waarvan de velden dikwijls ook onafzienbaar waren. Dit contrast is
opmerkens waardig, en doet zien dat er noch zeer veel gronden voor bebouwing vatbaar
zijn.
Gieten 1 Julij 1823.
Opgehouden in een zoo het schijnt goede herberg, daar de regen blijft voortduren,
teeken ik aan want mij bij mijn verblijf te Assen opmerkenswaardig is voorgekomen.
De stad is sints den jare 1819 merkelijk aangegroeid. Aan eene zijde der Smildervaart
telde ik 9 nieuwe huizen. Verders was alles daar bebouwd en beplant, zoodat zelfs de
spooren die wij toen bereden om het veenen te zien weg waren. Ook van de Smilde kan
dit gezegd worden. Aan de zijde van Assen waar ik dezelve bezocht was zij uitgezet,
zoo als er ook langs den gandschen weg veele nieuwe huizen stonden. De nieuwe stads
herberg vond ik niet meer. Dit huis diende nu voor een Fransch school, waar veele
Friezen en Groningers en zelfs eenige Kapenaars op waren. Hoe groot echter dit huis
ook zij, was het tot het gezegd einde te klein, zoo dat men bezig was in het begin van
het bosch voor dit instituut een nieuw gebouw te zetten. Het bosch was slecht in orde en

22
er was te veel in gehakt. Heden ochtend zijn wij hier gekomen over Rolde, Anderen en
Eexlo. Te Rolden en Eexlo bezagen wij de Hunnebedden. In het laatste dorp kwamen
wij in een herberg, waar wij eene lieve en bevallige kasteleines zagen. In de herberg
waren vier zonnewijzers, allen door haar man vervaardigd. Gieten is een mooi dorp, er
zijn veel nieuwe huizen, waaronder eene bijzondere plaats verdient, het geen waarin ik
thans schrijf.
Meppel 4 Julij 1823.
Het weder ophelderende wandelden wij des avonds over Gasselte, Drouwen, Bronneger
en Buinen naar Borger. De weg was bekoorlijk en de gezichten op de dorpen op de
dorpen en gehuchten teekenachtig. Meest zijn de dorpen met hooge boomen beplant, en
daar de huizen zeer verspreid zijn, zijn de boomen veelvuldig. Rondom het dorp staat
koorn meest Rog. De grond is vruchtbaar en welig. Diergelijke plaatsen noemt met
Essen. Spoedig zoude de Drentsche heide in vruchtbare koornvelden veranderd zijn,
naar het oordeel der ingezetenen, zoo zij van te ontginnen landen 30 a 40 jaar vrijdom
van verponding genoten. Wij bleven te Borger, daar het reeds zeer laat geworden was.
De herberg was er zeer slecht, rotten, muizen en vlooijen beletteden mij te slapen.
Vroeg wandelden wij over Odoorn, Valthe, Leens, Sweel en Drijber naar het
Hoogeveen. Deze wandeling duurde 10 uur waarvan gewis 8 door de heide. Aan rijtuig
was niet te denken. De herbergen gemeen. Ons diné bestond in koffy en eyeren. Aan het
Hoogeveen bleven wij een dag. Hier ziet men wat kunst en ijver op de natuur vermag.
Schoone buitenplaatsen en boerewoningen, heerlijke lanen en boschen alles toont dat
deze landstreek vruchtbaar gemaakt kan worden. Des niet tegenstaande ziet men er noch
veel heide. Van het Hoogeveen wandelden wij heden herwaarts. Ook deze wandeling
bevestigde mijn gevoelen over de vruchtbaarheid der heiden; daar Echten en de
Koekangen minder in de heide gelegen, schoone dorpen zijn, waarvan het schoonste
houtgewas en schoone Essen. Sints mijn tour van 1819 is hier veel ontgonnen. De vaart
van het Hoogeveen naar deze stad was vol water. Er zijn door geheel Drenthe veele
Branderijen, bierbrouwerijen en kleine fabrieken in satienen en lijwaden, doch zij zijn
van weinig gewicht en debiteren niet buiten de provincie. Het schoolboek van de
beschrijving van Drenthe is een nest.
Ik vernam aan het Hoogeveen, dat de de directeuren onderdirecteuren en
inspecteurs meest verlopen menschen waren, die hunne goederen verteerd hadden, en
altijd meer verteerden dan zij inkomen hadden, hoezeer zij dikwijls een zeer ruim
bestaan gehad hadden. Dit doet veel kwaad.
In Drenthe is het aantal leden eerst verminderd, bij de oprichting der
Ommerschans vermeerderd, en nu verminderd om gezegde reden
Frederiks Oord 6 Julij 23.
Wij zijn van Meppelt naar Steenwijk gewandeld langs een voetpad, van waar wij in de
verte veel maar in de nabijheid weinig heide zagen. Steenwijk was mij door mijn
bezoek alhier in 1819 bekend. Ik vond deze stad veel drukker en levendiger dan
voorheen. De winkels meerder in getal en grooter. De herbergen in het oneindige en
veel fraaijer. De stad was voor een groot gedeelte vernieuwd en noch was men bezig te
bouwen. Op de weg herwaarts zag ik mede veel nieuwe huizen meest herbergjes en
kroegen. Het schijnt dat de Colonien veel toebrengen tot de welvaart van deze
landstreek. Het slechte weder belette mij iets te zien van belang en ik wil dus liever
uitstellen met daarover te handelen. Ik vernam hoelaat de kerk te Vledder begon en

23
vernam ten 10 uur doch in de herberg zeide men mij ten half tien. Ik koos het zekere
voor het onzekere en was er voor half tien. Ik vond er niemand en wandelde wat rond,
toen de regen er mij voor tien uur naar toe joeg. Om half elf was er bijkans niemand.
Die er waren rookten pijpjes, en wandelden, zaten en prateden als in een Coffyhuis. Ook
ik werd aangesproken en onder anderen door een lid van de regering van het dorp. Hij
bood mij een plaats in de regeringsbank aan en wij raakten verder aan het praten. Hij
verhaalde mij dat de kerk ten 10 uur moest beginnen, doch dat het altijd later werd,
omdat men naar den Generaal wachtte, en dat de Colonisten altijd een uit het huisgezin
naar de kerk moesten zenden, of dat zij anders een dubbeltje boete moesten betalen. Ik
zag rond en vond weinig Colonisten, en die er waren meest kinderen, eenige vrouwen,
en zeker geen tien hoofden van huisgezinnen. Zoo prateden wij voort tot eindelijk om ¼
over elf uur de voorlezer kwam en 5 minuten later de predikant. De Generaal kwam
niet, van zijn huisgezin slechts ééne vrouw, in eene hoogst onbetamelijke kleding, en
van alle de directeuren onderdirecteuren en inspecteurs enz. enz. (want zij zijn in
grooten getale) slechts één persoon. Om half één was de kerk uit. De predikant was
orthodox en stichte mij. De wet op het ter kerk gaan der Colonisten is dat vader of
moeder met de kinderen moet gaan, op de boete van 2 stuivers, doch hier schijnt men de
hand mede te lichten, want sommige Colonisten en zelfs het gezegde lid der regering
verhaalde mij dat het genoegzaam was zoo er één lid van het huisgezin, al was het
slechts een kind naar toe ging. De rede waarom er de hand niet aan de wet gehouden
wordt is dat er een physieken onmogelijkheid is, dat de Colonisten allen naar de kerk
gaan, daar er in de vier nabijgelegene dorpen, Vledder, Noordwolde, Steenwijkerwold
en te samen genomen geen plaats genoeg is om de Colonisten te bergen. Dit is
een wezentlijk gebrek, daar men op deze wijze eene maatschappij van Ongodisten of
heidenen vormt. De houding der Colonisten in de kerk was hoogst onbetamelijk. Eene
vrouw duuwde mij uit de weg omdat ik naar haar zin niet genoeg drong.
Wolvega 8 Julij 1823.
Na Zondag in de kerk geweest te zijn, wilde ik de Colonien rondwandelen doch werd
daarin belet door den regen. In mijn herberg vernam ik dat de Generaal van den Bosch
naar mij gevraagd had, weshalven ik des avonds mijn bezoek hervatte. Hij verhaalde
mij uit zich zelven dat de kerken in de vier naast gelegene dorpen te samen genomen
ontoereikend waren voor het aantal Colonisten weshalven er eene physieke
onmogelijkheid was dat zij ter kerke kwamen. Over de wet wilde hij zich niet uitlaten,
zoodat ik daaromtrent geene inlichtingen bekwam, hij smeekte mij aanhoudend te
willen geloven, dat het godsdienstig onderwijs goed was. De Generaal had de goedheid
ons iemand mede te geven, met wien wij gisteren den gandschen ochtend
rondwandelden. De tevredenheid was groot onder de Colonisten, geen sprak ik er die
niet verlangde te blijven, of over zijn standverwisseling ontevreden was. Ik heb echter
omtrent de politieke inrichting twee aanmerkingen. 1 o . In de bakkerij verhaalde men mij
dat zij de rog uit drie Colonien ontfingen, en aan die drie Colonien roggenbrood
leverden, en dat de rog voorl. jaar in die drie Colonien geteeld, binnen twee maanden
geconsumeerd was. Hieruit ontstaat de vraag, voor welk geld is er rog voor de tien
andere maanden gekocht? en wordt er dus niet meer geconsumeerd dan geteeld? 2 o . Het
kanaal is zoo smal en ondiep dat er des winters slechts 5 a 6 voet water in is, en zomers
meest niets, nimmer meer dan twee voet. Zelfs des winters wanneer het water op zijn
hoogst is kunnen twee kleine schuiten elkander niet passeren. Dit is gewis een groot
bezwaar voor de maatschappij, maar ook voor de Colonisten. Deze mogen hunne turf

24
steeken op de grond der maatschappij, en daar zij dit zelfs doen, kost die turf niets dan
het vervoer, dat met een goede vaart gering, doch met wagens en paarden zwaar is. In
school kwam ik om 10¼ en vond de deuren gesloten, hoewel het ten 10 uur moest
beginnen. Ik bezag toen eerst de fabrieken, kwam terug en vond het school noch
gesloten. Men verhaalde mij toen dat ik niet voor elf a half twaalf komen moest,
wanneer ik het school goed aan den gang wilde zien. Dit deed ik, en komende zag ik
zeer weinig kinderen. Ik vroeg naar de oorzaak en vernam dat de Onderdirecteur aan
100 kinderen de vrijheid gegeven had om weg te blijven. Of zulke vrijheden dikwijls
gegeven worden is mij onzeker voorgekomen, daar men mij verzocht te willen geloven
dat het Onderwijs goed was, welke verzoek, de Kapelaan met wien ik des middags over
het onderwijs sprak, mij herhaalde. Het onderwijs bepaald zich in het bijzonder tot lezen
en schrijven, het cijferen komt er ook bij, en zoo er tijd overblijft, geschiedenis,
geographie en taalkunde. Deze drie laatste onderwerpen behoren op de volksschoolen
en dus ook hier niet 't huis. Bijzonder stak mij in de oogen een zeker Zedekundig
leesboek uitgegeven door de maatschappij tot nut van 't algemeen, het welk ik met het
gandsche Nut ten vuure wilde verdoemen.
Des avonds reden wij herwaarts, eerst door Willemsoord, welke Colonie wij
noch niet bezocht had, vervolgens door de heide en eindelijk door Friesche weilanden.
Wolvega is een schoon landelijk dorp, met veel houtgewas, en de schoonste
wandelingen. Het is omringd met de schoonste buitenplaatsen en boomen.
Joure 9 Julij 1823.
De regen noodzaakte ons te Wolvega een dag te vertoeven. Heden wandelden wij over
Schoot naar het Oranjewoud. Ik wilde bij mijn vriend Heringa Cats een visiete doen
verwagtende aldaar dan een paar dagen te blijven doch vernam tot mijn leedwezen dat
hij naar Leeuwarden vertrokken was. Het Oranjewoud is in 1795 of 1796 na de
verdrijving van den Prins v. O. door de patriotten gestolen en bij gedeeltens verkocht.
Nu is het bijkans geheel gesloopt. Van eenige gedeeltens zijn echter buitenplaatsen
gemaakt, waaronder die van den Heer Cats de mooiste zijn moet. Het HeerenVeen vond
ik stilder dan in 1819 waarschijnlijk door het meerder verval van den landbouw. Het is
een der grootste en schoonste vlekken in Friesland. De weg van 't HeerenVeen naar de
Joure is een der best beplantste wegen in Friesland. De Joure is te recht als een sierlijk
dorp beroemd. Een groote en breede straat met een menigte winkels maakt het
voornaamste gedeelte van het dorp uit.
Vollenhove 10 Julij 1823.
Ik heb vergeten gisteren op te teekenen, dat er veel geklaagd wordt dat bij de lage
belasting op den steenkolen, het debiet van turf zeer verminderd is. Daarbij heeft de
verandering van wetgeving in dit vak groote verwarring veroorzaakt. De turf is nu vrij
van belasting, doch de turf waarvan belasting betaald is, is noch in menigte in de
pakhuizen en kan niet verdebiteerd worden, daar men verwagt dat de nieuwe turf beter
koop zal zijn dan de oude. Heden zijn wij eerst naar de Lemmer gewandeld, en van daar
bij dreigende regen, over den Kuinder en Blokzijl herwaarts gereden. De Kuinder is
eene vervallenste oude plaats. Blokzijl ziet er beter uit. Eertijds was deze stad bloeijend
door de mattenmakerij en den handel. De handel is geheel weg en de mattenmakerij
vervallen, doordien het gebruik van tapijten algemeener is geworden. Het was een
belangrijk bestaan voor Blokzijl en Genemuiden, daar kleine kinderen van 8 jaar er
reeds aan werkten, en volwassene menschen bij winterdag wanneer zij anders niets

25
konden verrichten in die fabriek 12 st. daags verdienen konden. Het verdiend
aanmerking dat de biezen hier weinig groeijen en meest van Dordrecht worden
aangevoerd. Men heeft getracht in Vollenhoven voor de behoeftigen een fabriek van dit
goed in te richten, welke mislukt is. Vollenhoven is zeer vervallen. Van de Zeven
Havezaten welke voorheen in die stad waren, zijn er slechts twee overgebleven. De
visscherij is merkelijk verminderd. Eertijds plachts de visch dagelijks van hier naar
gandsch Overijssel en Drenthe vervoerd te worden. Naar Meppel alleen werden
dagelijks 3 wagens gebracht. Nu is die vervoer opgehouden, en de visch wordt met
kruiwagens naar Meppel getransporteerd. Koning L. heeft tot bevordering der visscherij
een hoofd in zee doen steeken, dat nutteloos is, doordien het meest onder water is.
Thans legt men een nieuwe haven aan. De schepen zullen dan in de stad liggen. Het
komt mij echter te vrezen voor dat zij er met laag water dikwijls niet uit zullen kunnen,
en er bij vriezend weder lang zullen in blijven. Ook heb ik het gevangenhuis bezigtigd.
Ruim zijn de vertrekken, doch op de inrichting valt veel aan te merken. Zij voeren niets
uit dan pijpendoppen maken, waarvan zij het geld dadelijk in handen krijgen. Een
gevangen had 18 jaar gezeten en in zijn ter zijde gelegde kas slechts f140-..-.. Allen
gaan naar de kerk. De Joden des Zaterdags de Onroomschen allen in de protestantsche
kerk des Zondags, de roomschen des maandags. Voorts kunnen zij daarenboven bij
elkander in de kerk komen, roomschen bij Onroomschen, onroomschen bij roomschen,
het geen veel heeft van kinderspel. Tweemaals daags gaan de gevangenen naar school.
Ik zag gisteren aan de Joure op het School 15 kaarten, waarvan de meeste starrekundige.
Aan de Joure is een vruchtenboomkwekerij van 85 morgen, die door ons geheel
Vaderland en in Duitschland tot Hamburg toe vruchtenbomen verzend.
Schuit tusschen Kampen en Zwolle 12 Julij 1823.
Gisteren wandelden wij vroegtijdig van Vollenhove naar Genemuiden en van daar naar
Kampen. Wij moesten altijd langs den dijk daar wij aan de eene zijde de zee aan de
andere plassen hadden. Het buitendijksche land is vruchtbaar, doch kan bijkans niet dan
voor hooi of weiland gebezigd worden. De boter in Kampen is smakelijker dan de
Friesche of Groningsche. De binnendijksche landen zien er lang zoo goed niet uit. De
plassen hebben veel van uitgeveende landen. De huizen langs de wegen zien er
bedroefd uit. Te Genemuiden een klein en oud stadje zag ik een mattenmakerij.
Genemuiden is de hoofdplaats van deze fabriek, welke zich tot aan de Kuinder aan de
eene zijde en aan de andere tot Kampen uitstrekt. De tapijten doen aan dezelve veel
afbreuk. Intusschen is het voor het platte land inzonderheid een belangrijke zaak.
Kinderen van 7 en 8 jaar kunnen er reeds iets aan verdienen, want het is gemakkelijk
werk, zoo dat de kunst alleen in het bespoedigen bestaat. Een man kan daags 12 st.
verdienen. Er zijn menigvuldige voorbeelden dat een huisgezin des winters aan dit werk
f6-..-.. 's weeks verdiende, het geen bij winterdag een goed bestaan opleverd, en bij
zomerdag het bestaan vermeerderd doordien vrouw en kinderen noch iets verdienen.
Het werk wordt betaald bij de el. Fabriekplaatsen zijn er niet, want ieder werkt in zijn
huis. De beste biezen komen van Dordrecht, en kwamen eertijds zoo menigvuldig dat de
publieke verkopingen van deze waar voor den schout van Genemuiden een groot deel
van zijn inkomen opleverde. Kampen is van bouworde de schoonste der Overijsselsche
steden. Zij bestaat meest door het garnizoen, en renteniers vooral gepensioneerde
officieren die hier komen als zijnde het hier zeer goedkoop leven. De societeit is er
menigvuldig. Vier dagen in de week zijn er des winters publieke amusementen, en die
partijen aan huis wil geven moet 3 weeken in voorraad vragen, zoo hij dien dag niet

26
bezet wil vinden. Daarenboven zijn er aan de overzijde van den IJssel zeer schoone
wandelingen, vooral van rechte eike boomen lanen. Er zijn geen stads belastingen,
doordien de stad zoo menigvuldige eigendommen heeft, dat derzelver in resulten
genoegsaam zijn voor de stads uitgaven. Het bezit van het Kamper eiland, een der
vruchtbaarste streeken van ons geheel land, werkt daar veel toe mede. De huizen zijn er
duur, en er is zelfs groot gebrek. Het stadhuis hebben wij gezien dat een groot antiek
gebouw is, doch waarin het aan geen Kamperstreeken ontbrak.
Oldenzaal 16 Julij 1823.
Zwol behoort mede onder de steden door mij in 1819 bezocht. De katoen drukkerij en
kaarsemakerij gaan vooruit de leerlooijerijen gaan achteruit. Zwol ziet er bij
voortduring wel uit. De stad zelve wordt opgebouwd, raakt dagelijks meer bevolkt, en
de wandelingen om dezelve zij veelvuldig en aangenaam. Wij hoorden in Zwol een oud
Orthodox predikant.
Enschedé 21 Julij 1823.
De H r . Tobias die ons veel vriendelijkheid bewezen had, bracht ons nu tot bij de plaats
van den Heer van Dedem. Wij hadden het ongeluk dien Heer niet 't huis te vinden en
wandelden dus tot bij de Ommerschans. (Zie hierover de brief aan Papa) Alsmede de
vaart van Dedem) van daar reden wij naar den Hardenberg, Ootmarsum en Oldenzaal
alle vervalle vuile en lelijke plaatsen. Opmerkelijk is echter de vruchtbaarheid van het
land. Rondom de steden is het land schoon bebouwd en de hoogtens en laagtens
vermederen dit schoone bijzonder. Dit is omtrent een half uur rond de steden. Verder is
het heide, die hier en daar door een boerschap wordt afgewisseld. Zeer goedkoop zijn de
dagloonen in Oldenzaal. De daglooner verdiend op het land des zomers buiten de kost 8
st. in de kost 4 st. des winters buiten de kost 6 st. Veel brengt hiertoe mijns inziens dat
de dagloner 't huis komende fabriekswerk vindt. In deze geheel streek en om zoo te
zeggen in het gandsche Twente zijn de bombazijn en verder grof goed fabrieken in volle
werking. Ieder die dit werk verstaat kan 't huis werken en werkt dan in die uuren die hij
niet nodig heeft voor zijn land of huis arbeid. Op deze wijze kan de huurling voor lage
huur werken en verdiend daarenboven veel. Van Oldenzaal deden wij een uitstapje naar
Benthem dat ons een verder uitstapje naar Steinfurs deed doen. Deze uitstapjes behoren
niet tot het doel van mijne reis en dus niet tot mijn journaal. Van Benthem wandelden
wij op Enschedé. Te Losser hoorden wij veel klagen over de last van het onvrije
territoir. Een herbergier was daardoor opgehouden dit beroep uit te oeffenen. Dit was
ons ook te Oldenzaal gebeurd waar men ons bitter klaagde over de bezwaren in den
Smokkelhandel. De fabrieken gaan hier vooruit, zijn werken op een wijze zoo als ik van
Oldenzaal verhaald heb. Het Hoofdkwartier van deze fabriek bestaat in Enschedé, en de
voorname fabriekanten laten 5 uur in de rondte werken, zoo dat zelfs het werk in
Oldenzaal uitbesteed wordt over fabrikanten in Enschede. Werklieden laten thans de
schoonste huizen bouwen en er is werkelijk gebrek aan volk. Intusschen loopt het met
de verdelingen van markten slecht. Landbouw en fabrieken gaan hier hand aan hand en
de welvaart van den eenen vordert de welvaart van den anderen. Wenschelijk ware het
dus dat men die verdelingen bewerkstelligde, daar hierdoor de landbouw merkelijk
zoude verbeterd worden. De groote boeren verzetten zich hiertegen om de daling van
hun land (die zij vrezen dat alsdan plaats zal hebben) voor te komen. De kleine boeren
die gebrek aan land hebben, behouden intusschen dit gebrek daar het land in overvloed
woest blijft. De straatweg gaat nu van Deventer op Delden, Hengelo en Oldenzaal.

27
Twijfelachtig is het of dezelve nu ook van Hengelo over Enschede op de Pruisische
grenzen zal gebracht worden. Zoo het Goevernement dit niet doet zal de onderneming
door ingezetenen uit deze stad geschieden, daar men niet twijfelt of de tollen zullen tot
betaling van interest en aflossing genoeg opleveren.
Zutphen 29 Julij 1823.
Veel hebben wij noch over den straatweg hooren spreeken. Het Hanoversch
Goevernement heeft, vernemende dat de weg niet over Almelo gaan zoude, het werk bij
Lingen doen staken. In de provincie zelve heeft de straatweg veel oppositie gehad.
Deventer heeft de laatste zwarigheid uit den weg geruimd, door borg te blijven voor de
negotiatie van drie ton, op deze weg geopend. Deventer is eene groote doch
melancholieke stad. De tapijten fabriek heeft veel naam. Het werk is mooi inzonderheid
het namaken der Smirnasche tapijten. De fabriek zoekt geen debiet buiten 's lands en
zelfs niet in de zuidelijke provincien. Zij geeft slechts werk aan 150 menschen,
waaronder vrouwen en kinderen begrepen zijn. Zij gebruikt Overijsselsche wol. Het
komt mij voor dat de menschen log en loom zijn en dat de onderneming dus geen groote
vorderingen kan maken. Van meer belang is de ijzergieterij, welke veel werkt, overal
debiteerd en debiet heeft en zoekt. De ijzererts wordt gehaald twee uur buiten Deventer
aan de kant van Almelo. Men verlangt ook hier de verdeling der marktgronden, welke
echter veel tegenwerking ontmoet. Een bewijs van het nadelige van gemeente gronden,
ziet men in de gemeene weiden van Deventer. Ieder burger kan er een zeker aantal
beesten doen weiden. Een ingezeten verhaalde mij dat zijn recht hem jaarlijks f14-..-..
opbracht en dat het bij eene verdeling der weiden hem 70 a 80 gl. zoude opbrengen.
Van Deventer deden wij een uitstapje naar het Loo. Dit beviel mij bij uitstek het is een
recht vorstelijk paleis en park. Niets is er klein of misvormt. Van Deventer vertrokken
wij over Lochem naar Borkulo. Beide kleine en oude en vervallene steden, inzonderheid
Borkulo. De omstreken van Lochem en Borkulo zijn laag. Meest weide en bosschen.
Ampsen bij Lochem gelegen is een school kasteel en schooner bosch. naar Borkulo
gaande komt men door Nettelhorst dat heerlijke eike lanen heeft. De paarden stoeterij
doet veel voordeel aan Borkulo. Het geeft werkt aan de ingezetenen en lokt
vreemdelingen ter bezichtiging uit, die er hun geld verteren. Van Borkulo wandelden
wij over Grol en Breedevoort naar Deutichem. Meest wandelden wij in de heide tot
Breedevoort toe. Beide steeden zijn oud en bouwvallig. Heerlijk houtgewas en
bouwland ziet men hier en daar. In deze streeken leven de menschen meest van
landbouw, negotie is er weinig en fabrieken geheel niet. Deutichem is een lief stadje
van 1,700 inwoonders. Er is een zeepziedery en een leerlooyery. Anders leven de
menschen van den landbouw. Het landgoed van den Graaf van der Goltz is prachtig.
Het hout staat er schoon. Van Deutichem naar Doesburg rijdende komt men door het
landgoed Keppel, dat zeer fraai is. Over de eike lanen in Gelderland staat men verbaasd.
Veel schade brengt aan deze provincie het pruisische tarief toe. De tabak is van 25 gl.
de 100 ld op 8 gl. gedaald. Doesburg is een grooter stad dan Deutichem en telt 2,400
inwoonders. Fabrieken zijn er niet en pogingen om er op te richten zijn mislukt. Eertijds
was hier veel negotie, dan ook die is heen en er blijft dus niets over dan de landbouw.
Van Doesburg herwaarts rijdende zal ik van de weg niets zeggen, daar wij die denken te
bewandelen alleen merk ik aan dat wij voor een rijtuig met twee paarden aan tollen en
bruggengeld betaalden f1-14-8.
In de herbergen van minderen rang is men in onze noordelijke landprovincien
als inwoonder aangemerkt. Men eet met zijn hospes en te Deutichem onbeet ik zelfs met

28
hem, zijne vrouw zijne kinderen en moeder. Ik zag dus drie geslachten die ieder de
geest hunner leeftijd aantoonden. De Grootmoeder wilde niet eeten of drinken zonder te
bidden en niet opstaan zonder te danken. Vader en moeder dachten daar niet aan. De
kleinkinderen bespotteden de biddende grootmoeder. Een der kleinkinderen bracht ons
tot Doesburg. Hij had tegen zijne Ouders eene meesterachtigen toon, en ons rijdende,
dronk hij duchtig genever en speelde den fat.
[Einde eerste boekje]
Te Deventer werden wij door den H r Van Doornik bijzonder wel ontfangen. Wij
bezagen met hem de ijzersmelterij, welke geoordeeld wordt voor deze stad van groot
belang te zijn. De grondstof is ijzererts uit de omstreken van deze stad gehaald aan de
zijde van Almelo. Het debiet is groot, en zoo groot als men het maar verlangen kan. Van
alles wordt er gemaakt, zelfs heb ik ijzere broeibakken zien maken. Ook bezocht ik hier
de tapijten fabriek. Er worden slechts 150 menschen aan het werk gehouden, waaronder
de kinderen mede begreepen zijn. Het debiet bepaald zich tot Holland. In vreemde
landen en zelfs in de zuidelijke provincien zoeken zij geen debiet en verlangen er geen.
Ik vond de menschen loom en traag. Het eenigste dat ik belangrijk zag was het namaken
van een turks tapijt, doch men zegt dat het nagemaakte duurder is dan het echte. Verders
zijn er in Deventer eenige leerlooijerijen van weinig belang. Van deze stad deden wij
een toertje naar het Loo. Alles was hier Koninglijk. Zoowel het paleis als het park.
Onlangs was er eene groote waterpartij aangetrokken die 50,000 gl. gekost had. Op de
groote weg zag ik veel nieuwe huizen, en eenige onlangs ontgonne landen. Spoedig
ware alles vruchtbaar, zoo de verdeeling der marktgronden plaats had was spoedig alles
ontgonnen, en men verlangt het genoeg, doch men kan maar tot geen verdeling komen.
[rekensom op linkerblad]
Het groot nadeel van gemeente gronden ziet men in Deventer. De stad heeft twee
gemeene weiden en ieder burger heeft het recht daar een zeker aantal beesten op te doen
weiden. Een burger verhaalde mij dat hij dit recht voor 14 gl. in het jaar verhuren konde
en dat bij eene verdeeling zijn aandeel hem gewis 70 a 80 gl. zoude opbrengen. Van
Deventer gingen wij naar Lochem een niet onaardig plaatsje. Aldaar is een lijmfabriek,

29
welke in de fransche tijd werd opgericht, en toen Engelsche lijm met succes namaakte.
Bijzonder bloeide dezelve, en hoezeer zij noch bestaat en voort werkt is zij echter
aanmerkelijk vervallen. De heerlijkheid Ampsen wandelden wij rond en kwamen door
Nettelhorst naar Borkulo gaande. Beide zijn het schoone goederen, alhoewel Nettelhorst
slechts op de helft van de waarde van Ampsen berekend wordt. Borkulo is een vervalle
stad, doch komt weer wat boven door de paarden stoeterij. Veel menschen hebben daar
hun brood van. Eenige amptenaren woonen daar en een groot aantal vreemdelingen
bezoeken dezelve sedert de oprichting der stoeterij. Verders heeft Borkulo eenige
handel langs de Berkel uit Duitschland op Zutphen. Van Borkulo trokken wij op Grol,
Breedevoort na Deutichem en van daar over Doesburg naar Zutphen. In Deutichem is
een zeepziederij en een leerlooijerij beiden van weinig belang. In Doesburg heeft men
getracht fabrieken op te richten, doch alle pogingen zijn mislukt. Dit geheel kwartier
leeft dus van den landbouw waarbij men den smokkelhandel voegen kan. De
omstreeken van Lochem en Borkulo zijn laag en men ziet daar veel weiland. Van
Borkulo tot Breedevoort veel kooren en heide, en van Breedevoort tot Deutichem veel
bosschen en koorenvelden en weinig heide. De smokkelhandel is er groot. In het
graafschap zelve verhaald een ieder dat er geen smokkelhandel is, doch geen wonder
want een ieder is smokkelaar of leeft van den smokkelhandel. Zoo er in één dorp slecht
200 smokkelaars zijn wordt het voor weinig gehouden. In Deutichem zal ik een droevig
voorbeeld van het verpestende der VolksScholen. Ik ontbeet met mijn hospes zijn
vrouw, kinderen en moeder. Zijn moeder eene hoog bejaarde vrouw wilde niets
gebruiken zonder eerst te bidden. Vader en moeder waren hoogsteenvoudige menschen
doch baden niet. De kinderen waren fatjes en hadden de Godtergende onbeschaamdheid
hun biddende grootmoeder te bespotten. Een van deze kinderen reed ons naar Doesburg,
gelijk zijn gedrag jegens zijn ouders onbeschaamd, oneerbiedig en brutaal geweest was,
zoo was nu het gebruik van Genever veelvuldig. Zutphen is een der mooiste steden in
ons Vaderland. De huizen zijn groot en mooi, en de markt die er uit ziet als een brede
straat levert een aangenaam gezicht op. De wandelingen zijn bevallig en groot. De
boomen staan er zeer goed, en de lanen om de stad om de buitenwerken en het beplantte
plein in de stad leveren een schoon tooneel op. De stad leeft meest van den landbouw
en van een weinig handel. Deze handel bestaat in hout dat uit het Graafschap in kleine
schuitjes langs de Berkel na de stad gevoerd wordt, van waar het in het najaar met
grootere schuiten naar Holland gaat. Deze kleine schuitjes keeren dan naar hunne
steedjes of dorpen terug beladen met winkelwaren; en ziedaar de handel van Zutphen.
Behalven de tapijten fabriek is er geen fabriek van eenig belang. Deze echter verdiend
driedubbeld opmerking. De stad richtte dezelve in 1807 op met oogmerk op aan
behoeftigen werk te verschaffen. Handen werk is dus hier nodig. En de fabriek heeft nu
zoo veel debiet dat het na aan ieder die wil werk en in der daad een ruim bestaan
gegeven te hebben, met machines moet werken, omdat handen arbeid niet genoeg kan
opleveren voor het groot debiet. Tegenswoordig geeft het werk aan 450 personen
waaronder vrouwen en kinderen. Ik zal een stapel gesponne wol te Amersfoort in de
armeninrichting gekocht. Dit is men voornemens meer te doen en tot dat einde heeft de
Commies reiziger reeds order bekomen, om nieuwe provincien te bezoeken en nieuwe
correspondentien aan te knopen. Zoo dit gelukt zal deze fabriek aan de behoeftigen van
omliggende steden en plaatsen werk leveren. Er wordt jaarlijks voor 70 a 80 duizend gl.
gedebiteerd en alleswordt hier gemaakt. De grondstof is meest wol uit den omtrek en
koehaar. Het gelukken dezer onderneming is gewis alleen toe te schrijven aan de kunde
en ijver van den Directeur Kretschmar, die de directie uit zuivere menschenliefde op

zich nam. Nu heeft hij er een aandeel in. De fabriek heeft geheimen en fabriekanten
kunnen dezelve niet bezichtigen.
30
Nijmegen 6. Aug. 23.
Voorts wordt er te Zutphen zeer voor de armen zorg gedragen. Er zijn verschillende
beurzen of giften die daartoe strekken. Van Zutphen wandelden wij naar Arnhem en
bezochten Middachten en Rhederoort. De weg van Zutphen naar Arnhem is een der
mooisten die in ons land te vinden zijn. De schoone heerlijkheden en buitenplaatsen
alsmede de Steenwijk kortelings aangelegen strekken daartoe. Arnhem zelve is even als
de meeste Gelderse steden van zeer weinig belang. Ik vernam er dat de verzending van
Haring naar Duitschland veel winst opleverde. De Haring kan niet dan geembaleerd in
Duitschland komen het geen veel handen aan het werk houdt. Maar daarbij komt dat de
meeste haring present haring is, en dus bij tonnetjes verzonden wordt, waardoor deze
wagens veel aan vracht verdienen. De Heer Van Heeckeren doet veel werken en laat
veel geld verdienen, het geen hem zoo bemind maakt dat iemand mij verhaalde dat
wanneer hij noch twee jaren zoo voort liet werken hij een tweede Prins van Gelderland
geoordeeld zoude worden. Verscheidene buitenplaatsen bezocht ik. Wij moesten bij
regenachtig weder van Arnhem naar Amerongen rijden. Deze weg had ik het laatst
gezien toen zij noch bestraat moest worden. Toenmaals wandelde ik bijkans gedurig
door de heide, nu zag ik langs den weg bijkans geen heide meer. Toen vonden wij geen
herbergen waar wij wat rusten konden, nu waren er herbergen in menigte. De weg van
Amerongen naar Tiel is zeer lief, en in het geheel staat men verbaasd over de
vruchtbaarheid der omstreken van deze plaats. De grond moet er vrij duur zijn. Tiel zelf
ziet er niet bijzonder mooi uit. Veele groote huizen ziet men er echter. Er is in Tiel een
verf fabriek, doch deze moet om debiet te hebben, Engelsche stempels gebruiken.
Verders heeft Tiel geen fabrieken en moet geheel van den landbouw leven. De weg van
Tiel naar Nijmegen, is in het begin mooi doch velt daarna zeer af. -Men ziet er veel
groenland en vruchtbomen.
'S Hertogenbosch 10 Aug. 23.
In Nijmegen is wat de sterksten van ons land betreft weinig te zien. Er is veel handel,
zoo wel te land als te water, en voorts eene kleine fabriek als men het zoo noemen wil
van kopere tabaks dozen. Ieder koperslager is als het ware een fabriekant. Met genoegen
wandelden wij naar en bij Beek en Ubbergen. De weg van Nijmegen naar den Bosch is
en voor het gezicht en wat de weg zelve betreft elendig. Men is thans bezig die te
bestraten het geen een wezentlijk gerief voor deze beide steden zijn zal, zoo wel als
voor het tusschen beiden liggend stadje de Graaf. Want alhoewel Nijmegen en den
Bosch slechts 9 uur van elkander gelegen zijn bestaat er tusschen die twee plaatsten
geheel geen handel, daar anders de handel van den Bosch zich uitstrekt tot Maastricht,
Luik, Antwerpen enz. Over het kanaal van den Bosch naar Maastricht wordt noch
verschillend gedacht. De mogelijkheid is noch niet genoeg bewezen. Men twijfelt over
de grond van de Peel hard genoeg zijn zal om behoorlijke kanten te hebben of te kunnen
krijgen. Voor de provincie zal het ongetwijfelt bij goede reussite een groot voordeel
zijn, doordien het aan de landproducten waarde geven zal. In de stad is men er zeer
mede ontevreden. In den Bosch is de transito tusschen Luik Maastricht enz. met
Holland. Deze moet vervallen zoo de vaart komt, daar het vervoer dan zoo gemakkelijk
worden zal, dat men alles uit de eerste hand zal kunnen koopen en dadelijk vervoeren.
De tapijten fabriek van het tuchthuis heb ik zeer vervallen gevonden. Het werk beviel

31
mij niet en er werd weinig gewerkt. Het kwam mij voor dat er gebrek aan debiet is. Ik
heb vernomen dat de Concierge, die het factotum was, gestorven was. De nieuwe
Goeverneur is zeer gezien en bemind. Hij heeft eene geheel andere geest in de provincie
te weeg gebracht. Een gevolg daar van is dat de Heer Sassen van IJsselt in plaats van Le
Heu in de staten generaal gekozen is
Utrecht 16 Aug. 1823.
Van 's Hertogenbosch bragt mijn vriend Lightenvelt ons naar Bommel, een lief en
bevallig klein plaatsje. De weg was zeer slecht en meest moerassig. Bij Bommel
veranderde de grond aanmerkelijk. Zij werd veel vruchtbaarder. In het geheel zijn de
omstreeken van Tiel, Bommel en Buren zeer vruchtbaar. Tot bewijzen strekken de
menigvuldige velden van goede tarwen, en de niet min menigvuldige bogaarden. Buren
zelve ziet er zoo vrolijk niet uit. De stad is vrij van Octrooi. Slechts voor weinige jaren
moet zij eene kleine hoofdelijke omslag betalen. Het kasteel is in een moestuin
veranderd. De Koning heeft er noch eenige rechten b.v. de Collatie. De stad heeft noch
veele voordeelen haar door Z.M. voorzaten geschonken. b.v. het Weeshuis, waar ook
kinderen van Leerdam en Asperen en geplaatst worden, en dat door derzelver
uitgestrektheid, een der bronnen van welvaart van Buren uitmaakt. Niet min vruchtbaar
was de weg van Buren naar Wijk bij Duurstede, en zeer wel beviel mij deze kleine stad
aardig aan de rivier gelegen. Langs den dijk kwamen wij te Amerongen terug. Van
Amerongen wandelden wij over Doorn, Driebergen, Zeist en het huis ter Heide naar
Amersfoort. Het verwonderde mij dezen weg zoo weinig veranderd te zien en zoo
weining niet gebouwd of ontgonnen te beschouwen. De teelt van Tabak gaat in
Amersfoort sterk achter uit en houd bijkans op. De marseille fabrieken zijn naauwlijks
meer bij naam bekend, en geen wonder dus dat de armoede groot is Men heeft er dan
ook een werk instituut, waar ieder die de vier laatste jaren van zijn leeftijd in
Amersfoort geleefd heeft werk kan bekomen. Het getal der werkenden zoo in als buiten
's huis bedroeg circa 400. De inrichting werkt en verkoopt met aanmerkelijk verlies.
Door stads bijdrage en inteekenlijsten verkrijgt men jaarlijks eene toelaag van 4 a 5
duizend gl. en deze is niet voldoende om het verlies bij den verkoop geleden te dekken.
De magazijnen zijn vol. Misschien ware dit instituut bijkans geheel vervallen, zoo de
tapijten fabriek van Zutphen niet ware bijgesprongen en voor hen een debouché
geopend van alle gesponnen wol. De tapijten fabriek van Zutphen betaald die wol duur
genoeg en het is blijkbaar dat sedert in Amersfoort het spinnen van wol het hoofdwerk
is geworden. Van Amersfoort wandelden wij naar Soestdijk. De weg beviel mij niet.
Wat van Soestdijk te zeggen? Het kasteel inspireerde mij niet. Het park beneden alle
critiek. Het monument afschuwelijk en zoo wel door zichzelven als door de inscriptien
onchristelijk. Het Bosch beviel mij, zoo wel als de environs van Soestdijk, Baarn,
Emmenes enz. Van Soestdijk wandelden wij naar Utrecht meest door heide.
Utrecht 16 Aug. 23.
De welvaart van Utrecht is groot. De menigte collegien en schoolen enz. enz. door het
Goevernement hier geplaatst zijn er de oorzaak van. De huizen zijn in de laatste 5 jaren
in waarde verdubbeld en verdriedubbeld.
Gorcum 19 Aug. 23.
De zedeloosheid is groot in Utrecht. Geen week gaat er voorbij zonder dat er
correctionele actien van sodomie voor de rechtbank komen, of actien van injurie wegens

32
beschuldiging van sodomie. De vaart op Amsterdam is veel veranderd. Door de
ondiepte van het water kunen de Keulsche scheepen niet varen daar zij te diep gaan. Zij
worden thans breeder gebouwd, om door breedte te winnen wat men in diepte verliest.
Sluizen en bruggen zijn nu om hen behulpsaam te zijn verbreed. De Koning betaald
daartoe 180 duizend gl. en Amsterdam en Utrecht de rest ieder voor de helft. Utrecht
heeft zeker minder voordeel in de verbreeding dan Amsterdam, maar daar zij toch een
nieuwe sluis moest bouwen die 2 ton zoude kosten, is zij tot het dragen dier lasten
gemakkelijk bewogen. De suikerrafinaderij gaat daar voor, de lakmoesfabriek achter uit.
Met den toestand der rivieren is het naar gesteld. Overkomstig moest dus land ten
gronde gaan, zoo er geen afdoende en radicale middelen gevonden werden tot redding.
De monden der rivieren raken verstopt en die verstopping neemt in eene geometriesche
proportie toe. Er is dus volkomen gebrek aan uitwatering der rivieren, en bij opstopping
moeten de dijken dus bukken voor het geweld van het water. Ongelukkig komt hierbij
de twisten tusschen het land de provincie, de steeden en de polders, wie de herstelling
van zekere dijken betalen moet. Zoolang die twisten voortduren worden de zaken niet
afgedaan en weringen van het water niet hersteld. De constitutionele vrijheid heeft op
deze wijze de inundatie van de Alblasserwaard in 1820 veroorzaakt en op deze wijze
heeft men dezen winter weder gewichtigen dijkbreuken te wachten. Gewichtig en
belangrijk zijn de middelen tot verdediging van den Alblasserwaard. De aannemers
voor de ophoging der dijken in 1822, die de dijken ook verhoogd hebben, zijn ten
gevolge dezer twisten noch niet betaald. De steden Leerdam, Asperen en Heukelom zijn
sint 1795 merkelijk vervallen. Heukelom vermindert noch dagelijks en zoude misschien
weg zijn ware het niet dat het door Asperen ondersteund werd, 't welk aan een groot
gedeelte van Heukelom werk verschaft. Bouwvallig zien die beide plaatsjes er uit, doch
in Asperen moet veel inwendige rijkdom zitten, gepaard met ouderwetsche zuinigheid.
De handel in paarden is in die stad zeer groot. Het levert er zoo wel aan particulieren als
aan 's lands leger, en aan het laatste in groote getale. Die Franschen die dit jaar in ons
gandsche land veel paarden opkopen, en de prijzen dier beesten hooger doen stijgen,
hebben er De aannemers voor de ophoging der dijken in 1822, die de dijken ook
verhoogd hebben, zijn ten gevolge dezer twisten noch niet betaald. hier ook veel
opgekocht. Leerdam ziet er het beste uit van alle deze plaatsen. Er zijn twee
glasblazerijen, wien het goed gaat, die het voornamentlijk doen vooruit gaan. Er zijn
voorbeelden dat een knecht in de glasblazerij 40 gl. in een week verdiend heeft. Daarbij
zijn er in Leerdam veel winkels. De stad ziet er niet onaardig uit en doet zich in
zindelijkheid en netheid onderscheiden. Het land is van Vianen af zeer vruchtbaar, doch
niet hoog in prijs door de enorme lasten. Er zijn voorbeelden dat op een morgen 16 gl.
lasten zijn en dat de opbrengst niet meer is dan 30. Voors 95 waren de lasten nimmer
hooger dan f2-10-.. Van Utrecht dient noch aangeteekend dat men daar een provinciale
belasting heeft ingevoerd bij wijze van opcenten op de sterke dranken en het gemaal.
Deze belasting heeft te weeg gebragt dat men op de dorpen bijkans geen personeele
omslagen meer heeft, en men heeft hoop het zoo verre te brengen dat er welhaast geheel
geen personeele omslagen meer plaats zullen hebben. Door het smokkelen brengen de
grensdorpen weinig op, zoo dat men wenscht dat Holland en Gelderland dit voorbeeld
volgen. Men denkt dat deze wensch vervuld zal worden, daar deze drie provincien
aanvraag gedaan hebben om communicatie van de reglementen en besluiten
daaromtrent genomen. Op de binnen dorpen brengt deze belasting, inzonderheid die op
de dranken veel op. In Zeist bragt de belasting op de dranken alleen in de eerste drie
maanden van dit jaar elf duizend gl op.

33
Goes 24 Aug. 1823.
Gorcum leeft van landbouw en handel. In een stad als deze verwacht men geen
buitenlandsche handel en in zoo verre zal deze stad geene eigentlijk gezegde
buitenlandsche handel hebben, maar ieder stad aan een rivier gelegen trekt voordeel van
die rivier en het schijnt dat zoo wel de binnenlandsche handel als de afval der
buitenlandsche handel diergelijke steden bevoordeelen. Van Gorcum reden wij met de
Diligence naar Breda. Hier is weinig bijzonders, slechts verdienen de dorpen
Raamsdonk en Oosterhout uitzondering. Raamsdonk is een bij uitstek lief doch zeer
klein dorp. Een paar huizen vindt men daar, die men er niet verwachten zoude.
Oosterhout is een zeer groot dorp, grooter dan menige stad. De gandsche weg bestaat
bijkans uit hei en moeras slechts een half uur rondom Oosterhout ziet men de weligste
velden. Breda behoort tot die steden die merkelijk achteruit zijn gegaan. Als behorende
tot de Generaliteitslanden brachten zij veel minder belastingen op dan de provincien.
Een jong ongetrouwd heer leefde er fatsoendelijk voor 400 gl. 's jaar aan table d'hote
betaalde men 8 st. voor een fles wijn 14 st. voor een kop chocolaad 2 st. enz. Familien
wien het niet voorspoedig in deze waereld ging, zetteden zich in de generaliteits landen
neder: en allen die bezuinigen wilden of moesten. Breda had nu boven de overige steden
dier generaliteitslanden het voorrecht dat het hof er nu en dan kwam, dat het een
residentie was, dat er een menigte Amptenaren waren behorende tot de eerste familien
van ons land ten gevolge waarvan allen die wel wilden of moesten bezuinigen, maar
toch fatsoendelijk, vrolijk en gezellig verlangden te leven, Breda boven alle andere
plaatsen verkozen. Hierbij voege men een talrijk garnizoen, en geen wonder dat Breda
in vrolijkheid en opeen volgende feesten naar een tweede 's Gravenhage geleek. De
welvaart was toen groot. Nu zijn de oorzaken dier welvaart weggenomen. Breda en alle
voormalige Generaliteitslanden betalen zooveel belastingen als de overige provincien.
Breda is geen residentie meer, houdt op een talrijk garnizoen te hebben. De renteniers
hier natuurlijk om gezegde redenen meer dan elders levende zijn getierceerd. Alle
oorzaken van buitengewoone levendigheid en welvaart zijn dus daar opgehouden, en
met de oorzaken de levendigheid en welvaart, zoodat Breda tot de rang der gewoone
binnensteeden vervallen is, en dagelijks meer vervalt. Teekenen van vroegere welvaart
ziet men in de brede straten en groote gebouwen. De bosschen en wandelingen om en in
de stad zijn talrijk en lief. Innig bedroefde het mij het gewezen paleis waar Prins
Willem I zooveel affectie voor had, in een hospitaal veranderd te zien. Blijken dat er
van toen iets over is gebleven ziet men in de eikenhouten plafons. Er zijn in deze stad
eenige tapijten fabrieken in koehaar. Deze soort van fabrieken hebben het voorrecht van
voor den middelstand te werken, en daar zelfs bij een toenemend verval van fortuinen
de middelmatige fortuinen in aantal zelden afnemen, zoo behouden zij werk.
Daarenboven hebben zij geen concurrentie van vreemden daar het gebruik van tapijten
in vreemde landen op verre na zoo algemeen niet is, en die weinige rijke menschen
welke tapijten koopen, er dan Smirnasche of Doorniksche nemen. De fabriek die ik zag
is van den Heer welke zijn fabriek aanmerkelijk verbeterd heeft, door een
uitvinding van machinerij tot spinnen van koehaar. De prijzen der koehaar tapijten zijn
daardoor niet gedaald, maar gelijk men pretendeert zijn de tapijten in sterkte verdubbeld
en in schoonheid toegenomen, zoo dat zij de wolle tapijten veel nader komen. Het
aantal werkvolk is hierdoor niet verminderd. Die wil kan werk bekomen en 400
menschen verdienen er hun brood. Intusschen kan de fabriek het vol houden aan wien
het verkiest werk te geven, zoolang zij het octrooi heeft, maar is de tijd van het octrooi

34
verlopen, dan heeft zij concurrentie, zoodra het geheim der machinerij ontdekt is, en
niet alleen verliezen de armen die hier in de koehaar tapijten fabriek, maar ook zij die
het in andere fabrieken verdienen, hun brood. Van Breda wandelden wij naar Etten en
Rozendaal, gingen daar in de postwagen tot Bergen op Zoom en wandelden toen tot
Tholen. Etten is een bijzonder schoon dorp, Rozendaal een groot (maar lelijk) dorp. De
weg had voor mij het afzichtelijke niet dat ik er mij van voorstelde, na al wat men er mij
van verhaald had. Veel bebouwde gronden bijzonder hakhout zag ik en weinig heide.
Bergen op Zoom viel mij insgelijks zeer mede de markt is mooi, groote huizen zijn er in
aantal. Behalven de landbouw weet ik echter niet, waar de ingezetenen van leven.
Handel, en fabrieken zijn er niet. Misschien veel renteniers. Op weg van Bergen op
Zoom naar Tholen overviel ons regen en duisternis, zoodat wij niet meer zagen dan dat
de weg bij dag zeer mooi moet zijn. Tholen is een lelijke oude stad, en leeft alleen van
den landbouw. Bijzonder mooi is het eiland, de dijken zijn schoon beplant, en de grond
is er bij uitstek vruchtbaar. Nimmer zag ik meer diversiteit van producten. Alle winter
tafel provisie vindt men in Tholen. Wij reden door oud Vossemaer, 'st Annaland,
Stavenissen en 'st Maartendijk. De grond is duur, de wegen smal, de straten in de
dorpen eng, de dorpen naauw in elkander gebouwd. 'st Maartendijk munt boven allen
uit, door een groote markt en schoone huizen. Het is veel vrolijker dan Tholen. Wij
kwamen van Gorishoek ten half vijf uur, wenschten over te varen naar Irzekendamme
en vervolgens naar Goes te gaan. Intusschen moesten wij twee uuren wachten alvorens
wij konden overvaren, moesten toen naar rijtuig wachten en reden niet voor half acht
weg. De maneschijn deed ons zien dat de weg bij dag een der schoonste moest zijn die
wij immer overgegaan waren, zoodat wij betreurden de verre gaande wanorde die aan
het veer heerscht, en hoopen dat daarin spoedig voorzien zal worden.
Middelburg 29 Aug 23.
Van Goes deden wij een wandeling door Zuidbeveland. Het land was vruchtbaar. en wel
zoodanig dat het aan de ingezetenen een ruim bestaan oplevert. Handel of fabrieken zijn
er niet en echter is er geen of weinig armoede. De meekrap wordt hier bijkans niet
geteeld. Te Heintjes Zand werden wij gearresteerd. Het veer aan 't Sloe is slecht. 100
passen door modder en water. De voerman zette ons af aan de poort. Middelburg
vervalt. Er is noch handel noch fabrieken. De ingezetenen leven van vroegere winsten
en van de rijkdommen die sommigen zich in vroegere tijden verworven hebben.
Verhuizing van ingezetenen. Groote en kapitale huizen. Veele liefdadige gestichten.
Gasthuis, weeshuis, Bedelaarshuis, ziekenhuis gekkenhuis. Voorts gevangenis en huis
van arrest. In het Gasthuis worden de zieken gebracht. Het huis is ruim en luchtig. Het
weeshuis ruim en luchtig, zindelijk. Ieder wees kost dagelijks 25 cent. Het
Bedelaarshuis is veel minder. De fabriek wordt aanbesteed en werkt met groot verlies.
De bedelarij vermindert er door.
In het ziekenhuis kan ieder een plaatsje kopen of huren voor eene modique prijs.
de behandeling, de localen en het eeten zijn allen zeer goed. Iedem dicenda van het
Gekkenhuis. De gestichten helpen elkander. Het bedelaarshuis levert brood. Ook de
daar gefabriceerde waarde tot groot prejudicie der overige huizen, die hun linnen b.v.
drie maal zoo duur betalen moeten als in de winkels. De onkosten worden gevonden uit
de daconien der verschillende gemeenten, stadsbijdragen en collecten. De gevangenis is
ruim en luchtig en de menschen zien er wel uit. De kleeding voeding en ligging is
aanbesteed voor ieder gevangene per dag 24½ cent. Hierbij gevoegd de kosten van
administratie van onderhoud van het gebouw enz. en men ziet dat een gevangene meer

35
kost dan een wees. Dit is absurd. Op Walcheren groeit meer gras. Weilanden zijn
menigvuldiger dan bouwlanden. Het hout groeit hoog, doch schijnt geen voordeel op te
leveren. De buiten plaatsen zijn grootendeels gesloopt. Vlissingen bloeit. Veel
Engelschen woonen er. Er wordt Generver, tabak, kanten, zijde in Engeland
gesmokkeld. Zij hebben daar een afzonderlijke werf toe die druk aan de gang is. Zij
gebruiken een afzonderlijk soort van scheepen, waaruit men de hoegrootheid deze
redeloze handel, ziet. 's lands timmerwerf cum annexis is een goudmijn voor de stad.
450 man werken dagelijks en verdien 20 a 30 stuivers daags. Hierbij de gevoegd de
tractementen van de legio ambtenaren en klerken en gewis worden er dagelijks aan
tractementen f 800 uitbetaald. Men verzekerde mij dat die berekening te gering was.
Hierbij gevoegd de kosten van onderhoud. Waar modellen van geleverd kunnen
worden, wordt aanbesteed en veele aannemers woonen in Vlissingen. Intusschen wat is
er in 8 jaren gedaan? Niets dan een nieuw fregat gebouwd en een gerepareerd. Thans
wordt er aan twee 80tigers een fregat en drie kleindere schepen gewerkt.
Zierikzee 31 Aug. 23
Gisteren wandelden wij van Middelburg naar Veere. De weg was bestraat en goed
beplant. Te Veere bezagen wij het Provinciaal werkhuis. Die broodsgebrek heeft kan
vrijwillig werk krijgen, en zoo hij bedeld wordt hij gedwongen daar te werken. Die
vrijwillig inkomt moet bewijzen broods gebrek te hebben. Die er uit wil gaan moet
bewijzen een bestaan te zullen hebben. Hierover oordeelt de Goeverneur. Die in het
gesticht zijn worden gezonden door de gemeente waar zij 't huis hooren. Voor ieder
moet betaald worden 91 gl. Van de verdiensten voor dat werk krijgt het huis 1/3 de
werkman 1/3 en de rest gaat in zijn spaarpot. Er zijn er die 3 gl. weeks verdienen en dus
1 gl. op zak krijgen. In geen gesticht zag ik zoo veel orde, zoo veel zindelijkheid, zoo
veel ruimte. Er zijn vier magnifike zalen en zeer luchtig. De menschen zien er gezond
uit. Er zijn er op dit oogenblik 250 en is plaats voor 800. De menschen worden hier naar
behoren behandeld. Die brood heeft zal er voor zijn plaisier niet komen, en die het niet
heeft wordt daarom niet als een misdadiger of als een beest behandeld, gelijk aan den
Ommerschans. Ik heb slechts twee aanmerkingen. 1 o De scheiding tusschen mannen
vrouwen en kinderen. 2 o De kosten zijn te groot. Van Veere voeren wij over. Aan de
overzijde gekomen wandelden wij ½ uur door de slijk eer wij aan vaste wal waren. Wij
gingen toen naar Wissekerken en Cortgeen twee der schoonste dorpen uit ons land,
vooral het laatste. De weg was mooi, het land vruchtbaar en meestal met hooge olmen
beplant. Te Cortgeen begon het te regenen, weshalven wij dadelijk naar Cooltjesplaat
voorwandelden wederom lang een vruchtbare weg. Wij kwamen er nat, droogden ons
spoedig en moesten toen in de schuit. De regen nam toe, en in een plasregen waren wij
1¼ uur in een open schuit.Ik had noch twist met den veerman en beweerde recht te
hebben een gesloten schuit te hebben, dan alle pogingen waren vruchteloos, mijn recht
werd erkend maar om deze of geene rede of voorwendsel konde het niet en wij moesten
in een open schuit. Aan land gezet, waren wij noch ½ uur van Zierikzee. Wij dwaalden
kwamen op een verkeerden dijk en moesten naar het hoofd terug. Nu lieten wij ons naar
den dijk die wij afmoesten wandelen brengen, en moesten nu een geruime tijd loopen op
planken door de regen glad geworden, en waar aan de eene zijde geen leuning aan was.
Die uitgegleden was was in het water gevallen en had gewis zijn leven verloren. Na een
uur loopens kwamen wij eindelijk door nat in Zierikzee.
[andere inkt]

36
's Hage.
De stad Zierikzee leeft van de Zouten visch vangst van den handel in die visch, en gelijk
gandsch Schouwen van de meeteelt, van de mee stoven en van den handel in mee. Dit
laatste is bijkans uitsluitend voor de stad. De stad ziet er lief en welvarend uit. Wij
vroegen hoe laat wij te Bruinisse zijn moesten om over te kunnen varen en op het
bepaalde uur waren wij daar. Intusschen waren wij verkeerd onderricht en het was
onmogelijk over te varen en noch dien avond te Helvoet te komen. Wij bleven dus en
kwamen niet voor den volgende dag ten 9 uur op Overflakkee. Vruchtbaar is dit eiland
en veel meestoven ziet men er. Van Overflakkee moesten wij op Helvoet overvaren. Dit
was een Hollandsch veer en alles was er ook in orde. Aan de zijde van Helvoet is een
vaste was en aan de zijde van Overflakkee gaat men in een schuitje zitten en wordt
daarmede naar het schip gebracht. Helvoetsluis is een der welvarendste en levendigste
plaatsen uit ons land. Veel voordeel heeft de stad van zeewezen, maar noch meer van de
etablissementen van de marine. 300 man winnen daar dagelijks hun brood en verdienen
daags f1-4-.. a f1-10-.. men voege hierbij de aannemingen, het werkvolk die van de
aannemers hun brood hebben enz. enz en men voelt welk ontzaggelijk vertier dit geven
moet in een zoo klein stadje. Van Helvoet reden wij naar den Brielle deze stad ziet er
veel welvarender uit dan ik dacht. Als een merkwaardigheid teeken ik aan dat er slechts
een huis te huur was. De nabijheid aan een rivier is altijd een oorzaak van welvaart,
doch hier inzonderheid daar de stad krioelt van commiezen, tot visietatie van scheepen
en wat daar meer toe behoort. Wij voeren over naar Rozenburg, wandelden het eiland
over en voeren toen naar Maasluis. De uiterlijke welvaart van Maasluis trof mij.
Intusschen vernam ik naar de uitslag der Haringvisscherij en hoorde tot mijn diep
leedwezen dat die zeer nadeelig geweest was. Zoo houdt dan ook deze tak van bestaan
op. Van Maasluis reden wij naar Delft namen daar afscheid van elkander en begaf mij
met de schuit naar 's Hage. Van Helvoetsluis, Maaslandsluis en den Briells moet ik noch
aanteekenen, dat een vreemdeling niet bij welken voerman of hij verkiest rijtuig mag
nemen. Hij moet aan de bel komen gelijk men het hiet, daarvoor betalen, dan wordt hem
een voerman toegevoegd, en dezen betaalt hij volgens een tarief. Dit tarief is zoo hoog
en de kosten van het aan de bel komen zoo zwaar dat een vreemdeling twee a drie maal
zoo veel betaald dan een inwooner die naar verkiezing een voerman neemt en met hem
accordeert. Dit bezwaar nu is veeelal verholpen doordien er zich in de nabijheid dier
steden voerlieden gevestigd hebben, die aan het stedelijk reglement niet gehouden zijn
en met wien men dus kan accordeeren. Op deze wijze is ten opzichte der voerlieden uit
de steden waar, dat hij die te veel wil hebben niets krijgt. Het bezwaar blijft echter voor
oude en gebrekkige menschen.
[Achterin op z'n kop in boekje 1]
Purmerend. Roskam. slecht.
Monnickendam. Doelen. Zeer slecht.
Hoorn. Onvolmaakte schip. Goed
Enkhuizen. Oostindische tooren. Redelijk.
Medemblik. Valk. slecht.
Lemmer. Wildeman. Zeer goed en goedkoop.
Stavoren. Aan de haven. Gering
Hinlopen. Het anker. Liederlijk.
Worcum. Het wapen van Friesland Jelle Mijns Hoeksma. Goed.
Bolswaard. De Wijnberg. goed.

Sneek. Het Wapen van Sneek. De Stad [xxxxxx]
Harlingen. Het Heeren Logement Winter. Goed.
Franeker. Het Heeren Logement Boljer. best
Leeuwarden. Het Heeren Logement Poelman
Dokkum. Posthoorn Erven Pive. Zoo
Kollum Roskam. Zoo.
Groningen. Toelast. Bruins. Goed.
Soltkamp. Bij de Graaf. Zoo
Uithuizen. De Roos. Zoo, doch niet best
Appingadam. 's lands Welvaren. Martens heerlijk en goedkoop.
Delftzijl. Werts. Goed.
Nieuweschans. Buisema. Goed.
Winschoten. Het Blaauwe Paard bij van Dijk. Zeer goed
Hoogezand. Posthuis bij Van Dijken. goed
Assen. Het Wapen van Drenthe. Jacob Donker. Allerbest en zeer goedkoop.
Borger. Zeer slecht.
Valthe. Boelken vrij goed.
Hoogeveen. Meijer. goed.
Meppel. Wildeman goed
Steenwijk. Porthuis bij Schuttelaar
Frederiksoord. Schuttelaar. Zoo
Wolvega. 't wapen van Weststellingwerf bij Siccama. goed
Heerenveen. Heeren Logement. Zoo
Joure. 't wapen van Friesland bij Zeverijn Goed
Vollenhove. De Leeuw buiten de poort aan de zijde van Blokzijl. Zoo.
Kampen aan de brug buiten de stad. goed.
Zwol. Zevenprovincien, bij Held buiten de stad. best.
Ommerschans. Kruizinga, goed
Oldenzaal. De Star. Goed.
Enschedé de Klomp, goed.
Delden, bij Van Heek, best.
Almelo. Gouden Leeuw. slecht.
Deventer bij Koningsveld in het posthuis goed.
Borkulo. bij Martens, buiten de stad goed.
Deutichem. Het Heerenlogement. Zoo
Doesburg. Het Heerenlogement. Goed.
37
[Achterin op zijn kop in boekje 2]
Deventer. bij Koningsveld in de paardenposterij goed
Borkulo. bij Martens buiten de stad. goed.
Doetichem. Heerenlogement. Zoo
Doesburg. Heerenlogement. Ziet er goed uit.
Zutphen. bij Beck in de Kroon. Zeer goed.
Arnhem. bij Burgers in de Zoo. slecht en duur.
Amerongen. Het kost ook paardenposterij zoo
Tiel. Gouden leeuw. goed.
Nijmegen, te Lent. Crijne. goed
Den Bosch. Gouden Leeuw. goed

38
Bommel. te Tuijl. posthuis. zoo, niet best
Amersfoort. Doelen. goed
Soestdijk in den lindenboom. bij Schimmel goed.
Utrecht, Zwarten Arend. slecht duur.
Leerdam. bij Henri goed.
Gorcum. Doelen. Zeer slecht Zeer duur.
Breda. Hotel de Flandre. extra goed.
Bergen op Zoom. Hof van Holland.
Tholen. 't wapen van Zeeland. bij van Mourik goed
Goes. bij Van Ham. De nieuwe zout keet slecht
Middelburg. 't Heeren logement van Oranje. Goed en duur.

39
Lijst met editeursingrepen en onzekere lezingen
28 Mei
welke meestal in Maart April of October < welke meestal in Maar[?] April of October
en hem in zijn dood sloeg./ sloegen [?]
Thans komt deze stand er < Thans komt deze stand en
30 Mei
het zedelijke der/dier [?] menschen
1 en 2 Junij
zullen moeten springen [?]
en mag ik het zeggen, slecht [?] verdeeld is
Thands wordt het een landweg < Thand wordt het een landweg
maar nimmer ploegjes [?]
doch werd {aan/door} de rijke ingezetenen aangehouden
even slecht als zij dat kunnen, kunnen wij < even slecht als zij dat kunnen, wij
In 25 jaar zijn er 7,000 [?] huizen gesloopt
De onechte kinderen worden/werden [?]
niets gedaan dan een fregat < niets gedaan dat een fregat
en men hoort niet met de reparatie < en men hoort niet men de reparatie
4 Junij
waarbij zich bij de komst van den Heer Abegg < waarbij zij bij de komst van den Heer
Abegg
De prijs van het land [...] zijn f 350 waardig. [ Toevoeging op verso vorig blad,
plaatsing onzeker ]
is affectie[?] prijs
welk gedrag de reputatie < welk bedrag de reputatie
Bij [?] het werkhuis moet ik
welke de/nu [?] gekaakte haring inpakken
dat nieuw scheen [?] opgebouwd te worden
5 Junij
als mede [?] van opwassende boomen
wij merkten op dat het < wij mekten op dat het
welke wij echter niet 't huis vonden < welke wij echter 't huis vonden
schijnt een goed [xxxxx] gevend
6 Junij
Worcum bestaat uit ééne gragt [?]
9 Junij
2 stuivers 2 [?] duiten
de weg is maar [?] van twee uur
met schoone boomen omwald/omweld [?]
D o . Visser te IJsbrechtsum [?]

40
Bolswaard verlieten wij gistren om [?] half vijf
10 Junij
in Groningen geenfonceerd [?]
inzondeheid [?] over de grove lakens
de man die het bewerkt [?] had
16 Junij
en allesins/allezins [?] verachtelijk wezen was
Te Berlicum [?] maakten wij kennis
bij de duurte der landproducten < bij de duurte de landbouwproducten
af bloeide zij veeldoor [?] den Smokkelhandel
De winst/macht [?] is er groot
De straten [?] zeer slecht in orde < De straten [?] zijn zeer slecht in orde
nu nieuwe gevels aan de huizen [?]
dan dat zij [ marginale invoeging, plaatsing onzeker ] kunnen overeengebracht worden
1/3 der [?] winst is voor het land
huis tegen de fabrieken niet kan markten [?]
dat iemands 's jaar f 12-10-4 [?] wint
17 Junij
met het nieuwe plan [?] over de gevangenissen
Het spreekt van zelf < Het spreek van zelf
De onnozele afbeeldingen [?] dier vorsten
daar de meeste ingezetenen iets [?] uitvoeren
In sommige plaatsen hebben de schatters slechts < In sommige plaatsen hebben de
schatters slecht
over Appelius/ Appelins [?] is niemand te vreden
19 Junij
in gezelschap van eenige [?] lompe Friezen
naar de Dokkummer Zielen [?] of Sluizen
aan het dorp te overhandigen [?]
een lief, bereidvaardig < en lief, bereidvaardig
maar druk en geaffereerd [?] mensch
20 Junij
Toen men de muuren gezet [?] had < Toen men de muuren gezet [?]
werd niet naar Vereisch [?] voltooid
22 Junij
gehoord die mij specteerden/spectierden [?]
en ik voor zach [?], het gevaar
Saagsum, Aldenhove Kommerziel [?]
In de Groninsche [...] landbouw van Groningen [ toevoeging op verso vorig blad ]
23 Junij
meer mahoniehoute meubels dan in < meer mahoniehoute meubels dan ik
Te Warfum verhaalde ik < De Warfum verhaalde ik

24 Junij
de Meden [?], het Zand, Leermens, Oosterwitwert [?]
en de stad is luchtig < en ze stad is luchtig
slechts eenige modder bagger[marginale invoeging, plaatsing onzeker]schuiten
41
25 Junij
de polders [?] van 1819-1821
welig koorn, koolzaad [?] of hooiland
van/voor [?] ieder morgen 16 gl. betalen moeten
28 Junij
de geschiedenis der Zoologien [?]
het Groninger Kanaals [?]
onder Koning L. bloeiend [?]
aan de Snit [?] legt
der boerewoningen cum annexis [?]
den Graaf Van Heide [?] van Remenstein [?]
1 Julij
waar ik dezelve bezocht < waar ik dezelve bezoch/bezoek [?]
vond ik niet meer/weer [?]
waar veele Friezen en Groningers [?]
Het bosch was slecht in orde/order [?]
4 Julij
30 a 40 jaar vrijdom van verponding [?]
Odoorn, Valthe, Leens [?]
daar Echten en de Koekangen [?]
waarvan [?] het schoonste houtgewas
fabrieken in satienen [?] en lijwaden [?]
van Drenthe is een nest [?]
Ik vernam aan [...]om gezegde reden [ toevoeging op verso vorig blad, plaatsing
onzeker ]
6 Julij
een groot gedeelte vernieuwd [?]
doch dat het altijd later werd < doch dat het altijd la- werd
Steenwijkerwold en [witwitwit] te samen genomen [ na en volgt een open plek ]
8 Julij
weshalven/werhalven [?] ik des avonds
weshalven/werhalven [?] er eene physieke onmogelijkheid was
dat het Onderwijs goed was < dat het On- wijs goed was
9 Julij
Heden wandelden wij over Schoot [?]
10 Julij

42
eene vervallenste [?] oude plaats
een hoofd in zee [?] doen steeken
waarvan de meeste starrekundige/ sterrekundige [?]
een vruchtenboomkwekerij van 85 [?] morgen
12 Julij
dat derzelver in resulten [?]
21 Julij
alle vervalle [?] vuile en lelijke plaatsen
buiten de kost 8 st. in de kost 4 [?] st
de welvaart van den eenen [?]
de landbouw merkelijk zoude [?] verbeterd worden
29 Julij
het werk bij Lingen [?] doen staken
van den Graaf van der Goltz [?]
aan deze provincie het pruisische [?] tarief
In de herbergen [...] speelde den fat [ toevoeging op verso vorig blad, plaatsing onzeker
]
Deutichem veel bosschen en kooren[?]velden
er uit ziet als een brede [?]straat
tot dat einde heeft de Commies reiziger [?]
6 Augustus
doch velt/ valt [?] daarna zeer af
10 Augustus
wat de sterksten [?] van ons land betreft
de Heer Sassen van IJsselt [?]
in plaats van Le Heu/Hen [?]
16 Augustus
buiten 's huis bedroeg [?] circa 400
Soestdijk, Baarn, Emmenes [?]
19 Augustus
Overkomstig/Toekomstig [?] moest dus land ten gronde gaan
De aannemers voor [...] noch niet betaald [ toevoeging op verso vorige pagina,
plaatsing onzeker ]
24 Augustus
nu boven de overige steden/Leden [?]
is van den Heer [witwitwit] [ Na Heer open plek ]
29 Augustus
Iedem [?] dicenda van het Gekkenhuis
450 man werken dagelijks < 450 man weken dagelijks

43
31 Augustus
weshalven wij dadelijk naar Cooltjesplaat [?]
Lijst met hotels
Het Wapen van Sneek. De Stad [xxxxxx]
Het Heeren Logement Boljer [?]
Posthoorn Erven Pive [?]
Kollum Roskam [?]
Nieuweschans. Buisema [?]
Valthe. Boelken [?]
't wapen van Friesland bij Zeverijn [?]
Zevenprovincien, bij Held [?]
bij Burgers [?] in de Zoo [?]
Nijmegen, te Lent [?]
Bommel. te Tuijl [?]
Leerdam. bij Henri [?]
't wapen van Zeeland. bij van Mourik [?]