Breivik ontmoet Wilders - De Groene Amsterdammer

PLUS De complete tekst van 

‘Breivik ontmoet Wilders’ 

donderdag 22 maart 2012 / € 4,- 

Jaargang 136 

nummer 12 

BP 

Afrowijk 

Hoe het buitenland omgaat 

met zijn zwarte canon 

Ondanks alle 

investeringen 

wordt de Bijlmer 

steeds zwarter 

Verlos Diederik Samsom 

van de leiderscultus

n u i n d e f i l m t h e a t e r s 

“Adembenemend ”- Metro 

Winnaar Special Jury prize 

FilmFeStival venetië 2011 

scan voor de trailer

In dit 

nummer 

De Bijlmer blijft 

een probleemwijk 

18 

50 

12 zwarte canon Chris van der Heijden 

pleitte in De Groene Amsterdammer 

voor een zwarte canon als aanvulling op 

het goede nieuws uit onze vaderlandse 

geschiedenis. Hoe gaan andere 

democratieën om met hun zwarte 

verleden? Aart Brouwer 

16 biefstuksocialisme Britse onderzoekers 

concluderen wat Geert Wilders wil horen: 

de gulden is beter voor Nederland. Maar ze 

concluderen nog veel meer. Dynamiet voor 

de PVV Roel Janssen 

18 Cover 

bijlmer De grimmige flats zijn vervangen 

door fijne rijtjeshuizen. Maar aan de 

‘eigen’ cultuur van de Bijlmer heeft de 

vernieuwing weinig veranderd 

Marcel van Engelen 

22 Essay diederik samsom Of de nieuwe 

PvdA-leider slaagt zal ook afhangen van 

zijn vermogen de partij te bevrijden van 

haar richtingloosheid Marcel ten Hooven 

26 fort europa Ceuta als kraan (open of 

dicht) voor vluchtelingen uit Noord-Afrika 

Lex Rietman 

22 

De beste journalistieke boeken van 2011 

Een wereld 

te winnen 

29 breivik ontmoet wilders De gehele 

tekst van het nu al controversiële 

toneelstuk Theodor Holman 

38 dog whisperer Iedereen die leiding 

moet geven kan wat opsteken van 

hondenfluisteraar Cesar Millan. Ook Mark 

Rutte. En ook de leraar Kees Beekmans 

42 pieter hugo Zijn fotoseries bekoren 

het oog, maar de beelden van de wrange 

kant van Afrika schuren en schrijnen Jan 

Postma 

44 hannes minnaar Vandaag 

in Emmeloord, morgen in het 

Concertgebouw. De pianist met de subtiele 

touch breekt door Bas van Putten 

Kroniek van kunst & cultuur 

46 Kunst Artemisia Gentileschi, Theater 

De prooi, Toneel Na de zondeval, Film 

Parked, Televisie Dochters van Malakeh 

Dichters & Denkers 

de m.j. brusseprijs 2012 

50 ton koene Lynn Berger 

52 bert bukman Aukje van Roessel 

38 

29 

De complete 

tekst van Breivik 

ontmoet Wilders 

53 twan geurts Aart Brouwer 

54 greta riemersma Kees Beekmans 

54 auke kok Hassan Bahara 

55 bas soetenhorst Xandra Schutte 

56 gabriël van den brink Casper 

Thomas 

62 encyclopaedia britannica (1768- 

2010), deftig en welriekend naslagwerk 

Patrick van IJzendoorn 

Columns 

‘Voor hippe kleren moet je het juiste 

hoofd hebben’ 61 Perquin 

7 H.J.A. Hofland, 8 Economie Ewald 

Engelen, 10 Media Frank van Vree, 

57 Marja Pruis, 61 Opheffer 

Rubrieken 

4 Commentaren, 6 In de Wereld, 6 Joep 

Bertrams, 7 Bitcaves, 9 Gorilla, 11 In Den 

Haag, 49 Kijken Rudi Fuchs, 59 Post, 59 

Anone, 60 Sciencepalooza, 60 Cryptogram 

Omslag: Bijlmeref, Amsterdam. 

Foto Amaury Miller / HH 

Lessen van de 

Dog Whisperer 

22.03.12 De Groene AmsterDAmmer 3

Commentaren 

Kennisland, een holle frase 

Het is onrustig op de universiteiten deze week. Althans, gemeten naar 

wat in studentenkringen tegenwoordig als onrustig geldt. Uit ongenoegen 

met de onderwijsbezuinigingen organiseert studerend Nederland 

ludieke protesten. En dat betekent: leuzen stoepkrijten, een 

fietsmarathon en gratis cursussen Scandinavische talen. Tussendoor 

willen de studentvakbonden zo veel mogelijk brieven aan de Tweede 

Kamer verzamelen waarin wordt opgeroepen tegen de bezuinigingen 

te stemmen. 

Nu zijn protesterende studenten op zich weinig opzienbarend. Een 

minister van Onderwijs hoeft het woord ‘studiebeurs’ of ‘ov-kaart’ 

maar in de mond te nemen of studentenvakbonden komen in het 

geweer. Meestal was die onvrede makkelijk weg te wuiven. Er moest 

eerst maar eens harder gestudeerd worden. De afgelopen jaren kwam 

daar het argument bij dat iederéén nu eenmaal zuinig aan moest 

doen. Overigens was een groot deel van de studenten het daarmee 

eens. Vandaar dat bij eerdere demonstraties de opkomst vaak tegenviel. 

Deze keer is er echter weinig reden om badinerend te doen. 

Studenten gaan niet alleen de straat op om hun eigen douceurtjes te 

verdedigen. Als gevolg van de bezuinigingen zullen er minder mensen 

gaan studeren, terwijl we alleen maar meer hoger opgeleiden nodig 

hebben, vrezen ze. Vooral met dat laatste hebben ze een punt. 

Zo dreigt een gebrek aan ingenieurs, chemici, biologen en andere 

bètawetenschappers. Om pijlers van de Nederlandse economie als 

de high tech-industrie en de watersector draaiende te houden, zijn er 

bijna twee keer zo veel bèta- en techniekstudenten nodig. Dringend 

advies van het Platform Bètatechniek: zorg ervoor dat bètastudies 

financieel aantrekkelijk zijn. Wat blijkt? Het kabinet kiest voor het 

tegenovergestelde. Studenten moeten ‘meer gaan investeren in hun 

eigen opleiding’. Geen studiefinanciering voor de masterfase dus. 

4 De Groene AmsterDAmmer 22.03.12 

Dubbel zo lastig voor bèta’s, die meestal niet een éénjarige, maar een 

tweejarige master volgen. 

Dat het Nederlandse kennislandschap verschraalt, is meetbaar 

in harde cijfers. Het aantal internationale patentaanvragen door 

Nederlandse universiteiten en bedrijven lag in 2011 bijna veertien 

procent lager dan het jaar daarvoor. Dit maakte de World Intellectual 

Property Organisation (wipo) begin deze maand bekend. ‘Komt door 

de crisis’, luidt de makkelijke verklaring. Maar de wipo registreert 

juist een toename van de wereldwijde patentaanvragen. Voor een 

belangrijk deel is dat het gevolg van wetenschappelijke groeispurten 

in Azië, maar ook Duitsland wist steeds meer patenten op zijn naam 

te schrijven. Een beloning voor slim investeren in crisistijd. 

Ook aan de ‘zachte’ kant van de wetenschap treedt de armoe in. Er 

is de laatste tijd veel gezegd over het nutsdenken dat de wetenschap 

in zijn greep houdt. Kennis is er niet enkel voor de winst, vindt filosofe 

Martha Nussbaum. Dat klopt zonder meer. Maar de tragiek is: 

zelfs het nutsdenken beheerst dit kabinet slecht. Iemand die vloeiend 

Portugees spreekt betekent meer voor een kenniseconomie dan de 

zoveelste alleskunner. De voorhoede van een vakgebied wordt bovendien 

gevormd door specialisten. Het inruilen van taalstudies voor 

vage programma’s in ‘talen en culturen’ is daarom een domme zet. 

Samengevat: Nederland kennisland wordt steeds meer een holle 

frase. Dat onze universiteiten ook dit jaar weer aardig scoren in de 

internationale rankings is geen excuus. Dat is rendement van investeringen 

uit het verleden. Als de studenten díe aanklacht in hun brief 

verwerken – en eindelijk ophouden om genoegen te nemen met die 

zes – kunnen ze met recht protesteren. Zelden hadden ze het gelijk zo 

aan hun kant. 

Casper Thomas 

beeld milo

Voor Brinkman is de maat vol 

pvv-leider Geert Wilders, de man die zelf ooit uit onmin over de koers 

uit de vvd-fractie stapte, ziet met het vertrek van Hero Brinkman de 

eerste scheur in zijn eigen fractie ontstaan. Juist ter voorkoming van 

interne ruzies en gedoe leidde Wilders zijn jonge partij van begin af 

aan met strakke hand. Maar uitgerekend dat is nu een van de redenen 

waarom Brinkman is opgestapt. 

Brinkman had de afgelopen jaren al een paar keer geprobeerd om 

zijn partij opener en democratischer te maken, maar telkens ving hij 

bot bij de partijleider. Toen Wilders afgelopen dinsdag bovendien 

niet wilde dat er in de fractie gesproken zou worden over Brinkmans 

klachten over het Polen-meldpunt van de partij was voor dit Kamerlid 

de maat vol. Opmerkelijk is dat Brinkman nu wel openlijk afstand 

neemt van dit meldpunt, maar minister-president Mark Rutte dat 

blijft weigeren. 

Brinkman blijft wel lid van de Tweede Kamer. Hij maakte bovendien 

meteen duidelijk het kabinetsbeleid te blijven steunen, zonder 

daar vooralsnog eisen aan te verbinden. Met de gedoogsteun van de 

eenmansfractie-Brinkman behoudt het minderheidskabinet daardoor 

zijn nipte meerderheid in het parlement. Brinkman verwacht 

niet dat het nieuwe bezuinigingspakket waar op dit moment over 

wordt onderhandeld voor hem onacceptabele elementen zal bevatten. 

Brinkman is hard in zijn oordeel over de pvv. Alles draait volgens 

hem slechts om één man, partijleider Wilders. Deze zet volgens 

Brinkman zo strak de lijnen uit dat de partij over vijf jaar nog precies 

dezelfde standpunten zal innemen als nu. Dat is ook de reden dat 

Brinkman voor de pvv geen toekomst ziet na afloop van de politieke 

carrière van Wilders. 

Zijn tweede punt van kritiek op de pvv is het telkens maar weer 

wegzetten van mensen als tweederangs burgers, eerst moslims, sinds 

enige tijd ook Oost- en Midden-Europeanen. Dit ‘bommetjes gooien’, 

zoals Brinkman dat noemt, doet Wilders volgens hem alleen om een 

paar zetels in de peilingen te kunnen winnen. Ook hekelde Brinkman 

het pvv-standpunt dat Nederlanders met een tweede paspoort geen 

politieman, militair of Kamerlid voor die partij zouden kunnen zijn. 

Verwijzend naar zijn eigen medewerker, het voormalige pvda-lid 

Eshan Jami die uit Iran afkomstig is, noemde Brinkman dit waanzinnig. 

De harde kritiek op de pvv roept de vraag op waarom Brinkman 

zich zes jaar lang als Kamerlid voor die partij is blijven inzetten. Dit 

is namelijk allemaal niet nieuw. Zijn verweer daarop is dat hij had 

gehoopt op een democratiseringsproces. Hij meent ook dat hij zelf 

daar zijn best voor heeft gedaan. 

Over zijn politieke toekomst wilde Brinkman dinsdag nog niet praten. 

Hij zei zijn kaarten tegen de borst te willen houden. Opvallend 

waren echter de hartelijke woorden richting dit kabinet en met name 

de vvd. Dat zou de ironie ten top zijn. Dat voormalig vvd-Kamerlid 

Wilders straks een van zijn mannen van het eerste pvv-uur ziet 

overstappen naar zijn oude partij. Bij de vvd zullen ze dan helemaal 

denken: onze missie – het kleiner maken van onze concurrent op de 

rechtervleugel – begint vruchten af te werpen. 

Maar de echte vraag is: wat gaan de kiezers doen? Blijven die 

gevoelig voor de ‘bommetjes’ van Wilders of opent het vertrek van 

Brinkman hun de ogen, zodat ze zien dat deze ten koste van anderen 

politiek bedrijft. 

aUKJe VaN roessel 

beeld milo 


In de Wereld 

De derde man in Frankrijk 

Parijs – Een voorspelbare tweestrijd 

en inhoudsloze debatten. Zo 

laat de Franse presidentscampagne 

zich tot dusver karakteriseren. Dat 

biedt ruimte voor een derde man. 

Zeker wanneer die voor wat leven in de brouwerij 

kan zorgen. 

Afgelopen zondag organiseerde Jean-Luc 

Mélenchon een stormloop op de Bastille. Op 

het plein waar de gevangenis stond waarvan 

de bestorming in 1789 het symbolische begin 

van de Franse Revolutie vormde, wist de kandidaat 

van het Front de gauche naar eigen zeggen 

120.000 medestanders op de been te krijgen. 

Zoveel waren het er zeker niet, maar toch was 

het nog steeds genoeg om de Franse media unisono 

van een overtuigend succes te doen spreken. 

Nationalisering van het bankwezen, verhoging 

van het minimumloon met vijftig procent, 

een inkomstenbelasting van honderd procent 

voor de allerrijksten, opzegging van het Verdrag 

van Lissabon: ter linkerzijde van de Parti 

Socialiste doet Mélenchon het niet voor minder 

dan een nieuwe revolutie. Dat legt hem geen 

windeieren. Volgens de laatste peilingen is hij 

goed voor tien procent van de stemmen bij de 

eerste ronde eind april. Een serieuze kans op de 


eindoverwinning maakt hij niet, maar als het zo 

doorgaat zou hij het François Hollande nog wel 

eens behoorlijk lastig kunnen maken. Afgelopen 

week meende 49 procent van de Fransen dat 

Mélenchons campagne punten scoort (Sarkozy 

en Hollande bleven steken op respectievelijk 43 

en 28 procent). Mélenchon, zo schrijft weekblad 

L’Express deze week, is als het ventiel op een 

snelkookpan: ‘Het gesis stelt gerust en amuseert, 

maar kan ook de voorbode zijn van een ontploffing.’ 

Binnen het kamp van Sarkozy wordt 

de opmars van Mélenchon verwelkomd, helemaal 

nu de president de gapende kloof met zijn 

socia listische rivaal in de peilingen vorige week 

eindelijk wat heeft verkleind. Vanuit Sarkozy’s 

partij klinken sinds kort dan ook nog slechts 

welwillende geluiden. Zijn ideeën worden vanzelfsprekend 

niet gedeeld, maar voor de rest? 

‘Temperamentvol en getalenteerd’, zo trapte 

Sarkozy tijdens een recente verkiezingsbijeenkomst 

af. ‘Intelligent en erudiet’, zo oordeelde 

Henri Guaino, Sarkozy’s belangrijkste adviseur. 

‘Onze beste bondgenoot tegen Hollande’, grapte 

een niet met name genoemde minister tegen 

dagblad Le Parisien. ‘Als hij zo doorgaat, richten 

we een standbeeld voor hem op.’ Dat zal misschien 

niet nodig zijn: Mélenchon heeft vanaf 

het begin beloofd dat hij zijn aanhangers zal 

oproepen om in de tweede ronde te stemmen 

op Hollande. Maar het is wel ‘alle hens aan dek’, 

wreef Mélenchon zondag nog even fijntjes bij 

Hollande in. 

mariJN KrUK 

Een rare gewaarwording, 

een Moldavische president 

Chisinau – Dat Nicolae Timofti 

afgelopen weekend is gekozen tot 

nieuwe president van Moldavië 

was voor zijn vrouw Margarita een 

verrassing. Niet omdat zij geen 

vertrouwen in haar man heeft, maar omdat 

zij simpelweg lange tijd niet wist dat manlief, 

een 63-jarige opperrechter, zich kandidaat had 

gesteld. 

Aan de vooravond van de verkiezing, toen 

Margarita gelukkig al was ingelicht, vertelde 

Nicolae Timofti op de Moldavische televisie 

dat hij geen overleg met haar had omdat het in 

huize Timofti een ‘traditie’ is dat iedereen zijn 

eigen beslissingen neemt. En dus heeft Moldavië 

nu een nieuw staatshoofd. 

Voor het orthodoxe, Oost-Europese land, 

dat net iets groter is dan België en nogal sneu 

gesandwiched wordt door grote broer Roemenië 

en Oekraïne, is dat een rare gewaarwording, 

zo’n president. Het duurde namelijk 917 dagen 

totdat er eindelijk iemand gekozen was. Een 

voordracht aan het Moldavische parlement heeft 

namelijk enkel kans van slagen wanneer 61 van 

de 101 stemgerechtigden voorstander is. Omdat 

pro-westerse politici en communistische aanhangers 

elkaar de politieke arena uit vechten, is 

er bijna drie jaar lang een impasse geweest. Tot 

Timofti 62 stemmen kreeg, met dank aan drie 

onlangs overgelopen ex-communisten. 

Biedt de komst van Timofti, die zelf lid is van 

de pro-westerse Alliantie voor Europese Integratie 

(aie), meer perspectief? Is deze jurist de 

messias die Moldavië bijvoorbeeld van de rode 

lantaarn als armste land van Europa verlost? 

Het is in elk geval een goed gebaar dat Timofti 

een ‘Europese oriëntatie en toekomst’ wenst, 

en dat zo uitspreekt. Daarmee reikt hij verder 

zijn hand richting het Westen dan de afgelopen 

jaren kon worden gedaan. En het feit dát er een 

president is maakt het in ieder geval praktischer 

om het al twee decennia durende conflict 

om Transdnjestrië – het eenzijdig onafhankelijk 

verklaarde staatje op Moldavisch grondgebied – 

van een nieuw duwtje richting een oplossing te 

voorzien. 

Maar de komst van Timofti heeft ook voor 

scepsis gezorgd. Niet alleen logischerwijs bij de 

communisten, waar hij nauwelijks mee zal kunnen 

samenwerken, maar ook door enkele oudcollega’s 

bij de rechtbank. Ze juichen het toe 

dat Timofti wil hervormen, maar vragen zich af 

waarom hij als opperrechter dan nooit het cor-

H.J.A. Hofland 

De olie van de 

geschiedenis 

Drill Baby, Drill! is een van de leuzen 

van alle republikeinse kandidaten 

voor het Amerikaanse presidentschap. 

Ze willen dat binnen de 

grenzen van de Verenigde staten 

zoveel mogelijk naar olie geboord 

wordt, ongeacht de schade aan het 

milieu en het feit dat de Amerikaanse 

voorraden naar schatting niet meer 

dan ongeveer twee procent van het 

wereldtotaal uitmaken. Benzine kost 

nu aan de pomp drie dollar tachtig per 

gallon (3,8 liter) wat naar Amerikaanse 

maatstaven een exhorbitante 

prijs is. De oorzaken van deze stijging 

liggen voor de hand: de dreiging van 

een oorlog met Iran en de toenemende 

concurrentie van China, India en 

andere opkomende economieën op 

de wereldmarkt. De president doet er 

alles aan om die oorlog te voorkomen 

en op de markt heeft hij geen invloed. 

maar die argumenten passen niet in 

de republikeinse propaganda. Het is 

de schuld van obama, die misschien 

ook nog een geheime moslim is. 

In de loop van de voorverkiezingen 

voor hun kandidaat is het duidelijk 

geworden dat de republikeinen 

opnieuw een stevige zwaai naar rechts 

maken. rick santorum zou naar 

nederlandse maatstaven waarschijn- 

rupte juridische systeem heeft laten doorlichten 

of heeft aangepast. 

‘Een zeker percentage van de rechters is 

inderdaad corrupt’, zo gaf Timofti direct al toe 

aan een lokale persdienst. Hij weet zelfs wie ze 

zijn. ‘We zullen ze aanpakken, en ik zal helpen 

voorzover dat mogelijk is.’ Maar een duidelijk 

antwoord op de vraag kwam er niet. 

GeerT JaN hahN 

De smerige strijd in het 

ANC is begonnen 

Johannesburg – Wordt het toch 

nog spannend? Zondag berichtte 

Zuid-Afrika’s Sunday Times dat 

vice-president Kgalema Motlanthe 

presidentsambities heeft en dat hij 

zich kandidaat wil stellen als het anc in december 

een nieuwe partijleider kiest, die daarna 

geheid ook de nieuwe president wordt. Mocht 

dat zo zijn, dan zal Motlanthe het waarschijnlijk 

opnemen tegen de huidige partijleider, 

president Jacob Zuma. Waarschijnlijk. Want 

lijk als een aankomende godsdienstwaanzinnige 

worden beschouwd en 

newt Gingrich gedraagt zich nu ook 

als een reactionaire zendeling. Ze 

weten het antwoord op de vraag hoe 

de natie de weg naar God zal terugvinden. 

mitt romney is de enige die hier 

als politicus au serieux zou worden 

genomen. tot zo ver mijn mening over 

deze republikeinse kandidaten. maar 

nu gaat het verder om een paar praktische 

vragen. Hoe groot is de kans dat 

obama in november zal verliezen? Wat 

kunnen we dan van een republikeinse 

president verwachten? en hoe zal 

europa daarop reageren? 

Het is in het voordeel van obama 

dat de economie zich nu weer langzaam 

aan de crisis ontworstelt. maar 

zal dat voldoende zijn? In Amerika is 

de brandstofprijs heilig en er is een 

niet geringe kans op een verdere stijging. 

Weliswaar is de spanning tussen 

Amerika en Iran enigszins geweken 

nadat tussen de Israëlische premier 

netanyahu en obama in Washington 

een voorlopig akkoord was bereikt, in 

die zin dat Israël voorlopig geen preventieve 

aanval op de Iraanse atoominstallaties 

zal ondernemen. maar de 

situatie blijft labiel. Het meest recente 

teken is dat Irak werkt aan een 

pijpleiding om zijn olie via turkije te 

kunnen exporteren in plaats van door 

de straat van Hormuz. en de noninterventie 

van Israël blijft voorwaardelijk. 

Hoe absurd dat ook mag klinken, of 

obama een tweede termijn zal worden 

gegund, hangt er in hoge mate van af 

hoe de broeiende crisis om Iran zich de 

komende maanden zal ontwikkelen. 

Dat wil zeggen: wat de leiders in teheran 

zullen ondernemen en wat daarop 

de reactie van de Israëlische en de 

Amerikaanse regering zal zijn. 

oplopende spanning heeft haar 

eigen onafwendbare logica. eerst 

wordt de brandstofprijs hoger. 

Daarvan krijgen in Amerika opnieuw 

de Democraten de schuld terwijl de 

drang van netanyahu tot een preventieve 

aanval toeneemt. Daartoe 

zijn de voorbereidingen nu al ruimschoots 

getroffen. Deze paraatheid 

op zichzelf heeft 

de democraten 

krijgen 

de schuld 

van de 

duurdere 

brandstof 

een bevorderende 

werking. en dit 

mag nu overdre 

ven dramatisch 

klinken, maar is 

het commando 

eenmaal gegeven, 

dan is daarmee 

misschien een 

nieuwe fase in de wereldgeschiedenis 

begonnen. Het is uitgesloten dat Israël 

dan niet door Amerika zal worden 

gesteund. In hoeverre deze nieuwe 

oorlog zijn invloed zal hebben op de 

andere conflicten in de regio valt niet 

te voorzien. maar wel is het duidelijk 

dat na Irak en met de oorlog in Afghanistan 

nog in volle gang, Amerika in 

verkiezingstijd er een conflict bij zal 

krijgen. 

Het ontwerpen van scenario’s, het 

bedenken van een reeks gebeurtenissen 

die van bepaalde besluiten het 

gevolg zou kunnen zijn, is in deze tijd 

uit de mode geraakt. Ik doe hier een 

poging. Door de oorlog stijgen de benzineprijzen 

en maakt de Amerikaanse 

publieke opinie automatisch nog een 

ruk naar rechts. mitt romney heeft 

obama onophoudelijk van lafheid en 

nalatigheid beschuldigd en hem de 

schuld van de crisis in de schoenen 

geschoven. In november wint romney 

de verkiezingen. tot januari is obama 

de lame duck president, het afscheid 

nemende en het aantredende 

staatshoofd kunnen nog niet veel 

doen. De nieuwe crisis in ontwikkeling 

woekert nauwelijks gestoord verder. 

Bij zijn inauguratie wordt de nieuwe 

president geconfronteerd met een 

wereld waarin de oude conflicten niet 

zijn opgelost terwijl hij een nieuw erbij 

heeft, internationaal en daarbij ook 

een paar nieuwe binnenlandse problemen. 

naarmate je meer bommen op 

het midden-oosten gooit, stijgen de 

brandstofprijzen terwijl de druk van 

de toch al zwaar beproefde publieke 

opinie toeneemt. 

toegegeven, op dit ogenblik is het 

een verzameling sombere verzinsels. 

maar de kans dat er een grond 

van waarheid in zit neemt toe. The 

Economist van deze week wijdt een 

beschouwing aan de dilemma’s van 

obama. ‘Hij is niet in staat de brandstofprijs 

te verlagen. maar het zou 

beter voor hem zijn als hij tenminste 

de indruk wekte dat hij het wil.’ Zijn 

machteloosheid mooi samengevat. De 

rest is nog scenario. 

Post-politiek Een half jaar na het begin van Occupy Wall Street bestaat de beweging 

in de Verenigde Staten voornamelijk uit politiek ongebonden symphatisanten. 

70.2% Ongebonden / geen partij 

27.4% Democratische partij 

2.4% 

Republikeinse partij 

Bron: CUNY 

BITCAVES 


Economie 

Ewald Engelen 

Nuttigheidsgezever 

nederlandse universiteiten gaan 

schrappen in het aanbod van letterenstudies. 

Frans, russisch, Duits 

en Portugees zullen vanaf volgend 

jaar aan een aantal universiteiten niet 

meer of niet meer als zelfstandige 

studies te volgen zijn. Volgens NRC 

Handelsblad lopen de universiteiten 

hiermee vooruit op de plannen van 

staatssecretaris Zijlstra die scherpere 

onderlinge profilering van de 

universiteiten beoogt en bestuurders 

dus uitnodigt te snijden. Dat is te veel 

eer voor Zijlstra. De oorzaak ligt dieper. 

Iets daarvan bleek in het gesprek dat 

Clairy Polak afgelopen zondag had 

in Buitenhof met maarten Asscher, 

directeur van boekhandel Athenaeum. 

Asscher begon zijn verhaal met drie 

redenen waarom het kortzichtig is 

om in de kleine letteren te schrappen. 

ten eerste de intrinsieke waarde van 

je onderdompelen in een andere taal 

en cultuur. ten tweede culturele kruisbestuiving: 

via vertalingen heeft het 

werk van bijvoorbeeld Pessoa mede 

de nederlandse literatuur gevormd. en 

ten derde instrumentele waarde: wie 

zaken wil doen met het snel groeiende 


Brazilië heeft een streepje voor als 

hij Portugees spreekt. Uit de rest van 

het gesprek bleek dat de derde reden 

de killer app was. reden twee en drie 

kwamen uitvoerig ter sprake, terwijl 

de intrinsieke waarde omzichtig 

werd gemeden. Zoals rené Cuperus 

tweette: ‘sign of times: zelfs maarten 

Asscher verdedigt universitaire 

talenstudies met belang bedrijfsleven. 

economisering van cultuur.’ 

Je kunt het Asscher nauwelijks 

kwalijk nemen. Hij weet donders goed 

dat politici en bestuurders maar voor 

één ding buigen en dat is: levert het 

wat op? Filistijnen indeed! maar het 

gevolg van deze strategische mimicry 

is dat zo langzamerhand niemand 

meer de taal beheerst om een overtuigend 

pleidooi te houden voor publieke 

investeringen in zaken die niet 

reduceerbaar zijn tot plat economisch 

belang. Het zal nuttig zijn of het zal 

niet zijn. De natte droom van Dickens’ 

Gradgrind is eindelijk uitgekomen. 

een huiveringwekkend voorbeeld 

van deze droom is het document 

waarin de Universiteit van Amsterdam 

haar onderzoeksprofiel uiteenzet. niet 

alleen blinkt het uit in het gebruikelijke 

nietszeggende managementlingo, 

de verschillende ‘zwaartepunten’ 

die zich in dit document presenteren 

presteren het om hun onderzoek één 

op één te koppelen aan die vermaledijde 

topsectoren van Verhagen en 

zelfs aan de europa 2020-agenda. tot 

mijn verbijstering zie ik verstandige 

collega’s uit de sociale wetenschappen 

en de humaniora hun onderzoek 

opdragen aan de topsector Financiële 

Dienstverlening, de topsector 

Creative Industry of de topsector Life 

sciences. Hoe verzin je het! 

Waar het nuttigheidsgezever toe 

kan leiden werd zaterdag fijntjes 

onthuld in NRC Handelsblad. met tien 

tips over hoe citatiescores zo veel 

mogelijk op te kloppen – variërend van 

salamitactiek tot aan boekenverbod, 

van teamwork tot aan strategische 

keuzes voor grote citatiegemeenschappen 

– werd de vloer aangeveegd 

met het onder- 

Weten wij 

wel wat 

morgen 

economisch 

nuttig is? 

zoek op anabole 

steroïden dat de 

nuttigheidsfixatie 

heeft gebaard. 

met naam en 

toenaam werd de 

Leidse hoogleraar 

Bax genoemd, die 

in 2009 139 publi- 

caties op zijn naam schreef, 1,9 papers 

per werkdag! en dan had de auteur 

het nog niet eens over stapel en al die 

andere veelschrijvers die, verleid door 

de groeiende lengte van hun publicatielijsten, 

het steeds minder nauw 

namen met mijn en dijn, feit en fictie. 

Zolang het taalspel van de bonentellers 

domineert, is het belangeloze 

onderzoek en onderwijs dat aan zichzelf 

genoeg heeft ten dode opgeschreven. 

Het is dan ook hoog tijd voor een 

frontale aanval op het nuttigheids- 

denken in plaats van de omtrekkende 

bewegingen van Asscher en mijn 

gewaardeerde collega’s. Weten wij wel 

wat morgen economisch nuttig is? Is 

innovatie niet per definitie onvoorspelbaar 

en dus onkenbaar? Is sturen 

op de kennis van vandaag voor de 

innovatie van morgen dan ook niet een 

knoert van een denkfout? 

Patenten, r&d en witte jassen 

hebben niets met innovatie te 

maken. Patenten zijn de wapens 

van dure advocaten die in opdracht 

van microsoft Apple dwarszitten of 

omgekeerd; r&d is vooral een fiscale 

aftrekpost. en witte jassen zijn er in 

nederland nauwelijks, ook al doen 

we alsof dat echte wetenschap is 

en sociologen en historici maar wat 

aanklooien. Het dominante beeld van 

‘nuttige wetenschap’ staat net zo ver 

af van onze economische realiteit als 

de ‘targets’, ‘benchmarks’ en ‘league 

tables’ van universiteitsbestuurders 

van de universitaire werkelijkheid. 

tachtig procent van de nederlandse 

studenten doet rechten, bedrijfseconomie, 

sociologie of talen. en dat sluit 

naadloos aan bij de structuur van de 

nederlandse economie: veel handel en 

logistiek, veel zorg en onderwijs, veel 

cultuur, en vooral heel veel lulkoek. 

Geef studenten daarom een brede 

liberal arts-opleiding, maak werkgevers 

verantwoordelijk voor het nut 

en – vooral! – laat de Filistijnen uit 

bestuur en politiek naar de hel lopen 

met hun gezever. 

de politieke manoeuvres binnen het anc zijn 

altijd in nevelen gehuld. Dat heeft te maken 

met een rigide partijdiscipline die bijvoorbeeld 

voorschrijft dat geïnteresseerden pas in oktober 

hun kandidatuur voor de hoogste post binnen 

het anc bekend mogen maken, waarna de campagnes 

van start kunnen gaan. Officieel weten 

we dus nog helemaal niet of Zuma wel voor een 

tweede termijn opteert, laat staan of Motlanthe 

zich in de strijd zal werpen. 

Die geheimzinnigheid heeft iets stalinistisch, 

waarmee de jongeren weinig voeling meer hebben. 

Daarom pleit de ANC-Jeugdliga herhaaldelijk 

voor meer openheid en een langere periode 

voor de eventuele kandidaten om de achterban 

van hun gaven en ideeën te overtuigen. De 

Jeugdliga staat bovendien pal achter Motlanthe. 

Hoewel de anc-jongeren Zuma in 2007 in het 

zadel hielpen, hebben ze inmiddels flink de pest 

aan de president, die zijn mooie verkiezingsbeloftes 

niet is nagekomen. 

Maar het zijn niet alleen de jonge heethoofden 

die van Motlanthe gecharmeerd zijn. Ook 

in gematigde kringen wordt de huidige vicepresident 

als een prima alternatief voor Zuma

gezien. De 62-jarige Motlanthe was acht maanden 

president toen Thabo Mbeki vroegtijdig het 

ambt verliet en kweet zich uitstekend van zijn 

taak. Hij staat bekend als rustig, doordacht en 

onbezoedeld. Dit in tegenstelling tot Zuma, die 

voor het gerecht verscheen wegens vermeende 

verkrachting en die in verband werd gebracht 

met corruptieschandalen. 

Maar inmiddels staat Motlanthe ook onder 

druk. Zijn partner zou geprobeerd hebben 

om 10,4 miljoen euro aan omkoopgeld op te 

strijken. Het zou gaan om Amerikaanse Bell- 

helikopters die aan Iran zouden worden geleverd 

in ruil voor olie, via Zuid-Afrika, daarmee 

sancties ontwijkend. 

De Sunday Times zegt te beschikken over 

belastende bandopnamen. De partner ontkent. 

Motlanthe drong er direct op aan dat er een 

onafhankelijk onderzoek komt naar de aantijgingen, 

wat hem lof opleverde van politieke analisten 

vanwege zijn daadkracht. Maar het geeft 

te denken dat de perikelen precies komen rond 

het tijdstip waarop meer duidelijkheid kwam 

over zijn politieke ambities. Maanden van smerige 

strijd liggen in Zuid-Afrika in het verschiet. 

Fred de Vries 

Wapens en wantrouwen 

in Zuid-Korea 

Seoul – Alarmerend, zo omschrijven 

nucleaire onderzoekers de 

dreiging dat terroristen makkelijk 

kunnen inbreken in nucleaire faciliteiten. 

De Amerikaanse journalist 

Ron Rosenbaum deed er vorige week een pessimistisch 

schepje bovenop met de release van 

zijn boek How the End Begins: The Road to a 

Nuclear World War III. Hij is cynisch over 

nucleaire verdragen, ziet het niet als mogelijkheid 

terroristen te stoppen. 

Volgende week komen de wereldleiders 

samen om, onder meer, terroristische diefstaldreiging 

tegen te gaan. Nóg strengere beveiliging, 

maar liever nog het zo veel mogelijk opruimen 

van zwaar verrijkt uranium. Wat er niet is 

kan ook niet worden gestolen. Of aan diggelen 

gaan bij een natuurramp als in Japan – het 

andere speerpunt tijdens de tweede nucleaire 

top die plaatsvindt in de Zuid-Koreaanse hoofdstad 

Seoul. De leiders zijn op voorhand positief. 

Nieuwe afspraken, nog nauwere samenwerking. 

Mark Rutte neemt ook deel. Nederland wil dat 

het Internationaal Atoomagentschap een grotere 

rol krijgt toebedeeld. 

Noord-Korea, dat recent bescheiden nucleaire 

concessies deed in ruil voor voedselhulp, 

reageerde kwaad dat het overleg nota bene op 

het Koreaanse schiereiland plaatsvindt. Provocerend, 

berichtten de Noord-Koreaanse 

staatsmedia. Terwijl de Noord-Koreanen toch 

uitgenodigd waren om mee te praten over de 

veiligheid van bijvoorbeeld hun nieuwe kerncentrale, 

die volgens satellietfoto’s bijna voltooid 

is. 

Hoewel non-proliferatie niet wordt besproken 

op de top houdt het land de boot af: geen vertrouwen. 

Met een soortgelijke motivatie bagatelliseert 

ook Rosenbaum met zijn boek een top 

als deze. De Verenigde Staten hebben anno 2012 

ondanks ontmanteling nog bijna tweeduizend 

kernwapens operationeel, van de 8500 in totaal. 

Rusland is kampioen met bijna 2500 actieve 

kernkoppen. Noord-Korea en Iran hebben naar 

schatting nul actieve kernkoppen. In de visie 

van Rosenbaum is de nucleaire top door het 

negeren van non-proliferatie te beschouwen als 

een beveiligingsplan voor de eigen status-quo. 

En in die status-quo vol wapens en wantrouwen 

kunnen volgens hem alle doemscenario’s werkelijkheid 

worden. 

bas VerbeeK 

Italiaanse groepsfoto met Kwik, 

Kwek en Kwak 

Rome – ‘Jongens, zullen we even een 

groepsfoto laten maken?’ Het was 

de ontspannen leider van de UdC 

(Unione di Centro) die het ideetje 

afgelopen vrijdag opperde. Gewoon 

leuk: een historische momentopname van hoe 

alle politieke krachten op dit moment aan de 

leiband lopen van technicus Mario Monti. Premier 

Monti torent hoog boven het clubje uit en 

glimlacht als een boer met kiespijn. Voor hem 

op stoeltjes zitten de drie leiders van de politieke 

partijen wier stemmen in het parlement 

doorslaggevend zijn voor het voortbestaan van 

de regering-Monti. Alle drie kunnen ze de stekker 

er anytime uittrekken; de ex-communist 

Bersani (leider van de oppositie), de katholiek/ 

liberaal Casini (centrum), of de afgezant van 

Berlusconi’s partij Angelino Alfano (rechts). En 

daar zitten ze als Kwik, Kwek en Kwak op een 

rijtje, met hoog boven hen Monti allias Dagobert 

Duck, zoals een treffende cartoon in de Corriere 

della Sera de groepsfoto samenvatte. 

Want het gaat allemaal om de economie op 

dit moment, toch? Of is iemand nog benieuwd 

naar de processen van Silvio Berlusconi, behalve 

hijzelf dan? De naam ‘Ruby’ is al bijna vergeten, 

en het meisje is inmiddels de meerderjarige 

moeder van een kerngezonde dochter. Toch kan 

de regering-Monti zomaar vallen over Ruby, hoe 

ongelooflijk dit van buitenaf gezien ook lijkt. 

Het spel dat op de wagen staat is één veranderingetje 

in de wet. Het gaat om de aanklacht van 

‘concussione’ – misbruik van functie – waarvoor 

Berlusconi nog altijd terechtstaat in Milaan. 

Want hij zou misbruik gemaakt hebben van zijn 

functie als premier toen hij op de late avond van 

27 mei 2010 belde naar het politie bureau van 

Milaan om de toen minder jarige Ruby uit handen 

van de politie te houden. Als die aanklacht 


Media 

Frank van Vree 

Omstreden 

wetenschap 

Het gezag van de wetenschap is 

tanende – wanneer we althans afgaan 

op uitlatingen van vooraanstaande 

publicisten en onderzoekers, te 

beginnen met robbert Dijkgraaf, de 

president van de Koninklijke nederlandse 

Academie van Wetenschap. 

en het moet gezegd: er zijn tekenen 

die inderdaad in die richting wijzen. 

Wie herinnert zich niet de campagne 

om jonge meisjes te vaccineren 

tegen het baarmoederhalskanker 

veroorzakende HPV-virus, die pijnlijk 

mislukte als gevolg van een effectief 

geruchtencircus op internet; of de 

uitgelekte e-mails van onderzoekers 

van de IPCC, het internationale panel 

dat zich bezighoudt met klimaatverandering, 

waaruit zou blijken dat zij 

hun resultaten welbewust manipuleerden. 

In beide gevallen droegen de 

media in belangrijke mate bij aan de 

ondermijning van het vertrouwen in 

de betrokken instellingen. In het geval 

van climategate, de uitgelekte e-mails 

van IPCC-medewerkers, werden al dan 

niet gefundeerde twijfels op detailpunten 

enorm uitvergroot. De media, 

aldus sommige critici, weerspiegelen 

vervalt, zal het Ruby-proces worden verplaatst 

van de rechtbank van Milaan naar die van 

Monza (waar Berlusconi’s officiële woonadres 

onder valt). Een wereld van verschil. In Milaan 

wordt de openbare aanklacht aangevoerd door 

Berlusconi’s aartsvijand ‘Ilda la Rossa’, Ilda 

de Rooie – vanwege haar vlammend geverfde 

haardos en haar politieke ideeën. Vandaar dat 

Berlusconi graag dat kleine aanpas sinkje in de 

wet wil, zodat het proces verhuist. Zo niet, dan 

zal zijn onvoorwaardelijke steun aan Monti 

plotsklaps worden ingetrokken. Maar zo ver zal 

Monti het vermoedelijk niet laten komen. 

aNNe braNberGeN 

War on women in de Verenigde 

Staten New York – ‘Waarom extremisten 

zich steevast richten op vrouwen 

zal altijd een mysterie voor me blijven’, 

zei Hillary Clinton vorige week 

tijdens de Women in the World 

Summit in New York. ‘Maar dat is wat ze doen 

– uit welk land ze ook komen en wat hun reli- 


daarmee niet alleen de erosie van 

het vertrouwen in de wetenschap, ze 

dragen er ook actief toe bij. 

Dat deze voorstelling van zaken te 

simpel is, blijkt uit de onlangs verschenen 

bundel Onzekerheid troef: Het 

betwiste gezag van de wetenschap, 

onder redactie van Huub Dijstelbloem 

en rob Hagendijk. enquêtes wijzen 

erop dat een grote meerderheid van 

de bevolking nog altijd een groot 

vertrouwen koestert in wetenschap 

en technologie. een ander, belangrijker 

bezwaar dat de auteurs inbrengen 

tegen de idee van een kwijnend 

prestige van de wetenschap is dat de 

vertrouwenskwestie veel te absoluut 

gesteld wordt. om te begrijpen 

waarom ‘de’ wetenschap niet langer 

over een vanzelfsprekend gezag 

beschikt, moet haar positie vanuit 

een meervoudig perspectief worden 

bezien. onderzoekers en instellingen 

opereren immers in een ingewikkeld 

politiek en economisch krachtenveld. 

De idee dat ‘de’ wetenschap aan 

gezag heeft ingeboet, is historisch 

gezien op zichzelf al aanvechtbaar. 

Dat haar beoefenaren in vroegere, van 

standsgevoel doortrokken samenlevingen 

over een zeker prestige 

beschikten, is onmiskenbaar, maar 

veel van hun inzichten zijn altijd onderwerp 

van vaak bittere controverses 

geweest. en dat verbaast niet, om de 

eenvoudige reden dat veel opvattingen 

en theorieën rechtstreeks 

verbonden waren met maatschap- 

pelijke en politieke krachten, zoals 

de geschiedenis van uiteenlopende 

disciplines, van de medische wetenschap 

en de geschiedschrijving tot de 

sociale wetenschappen laat zien. 

ook nu gaan politieke en wetenschappelijke 

meningsverschillen in 

veel, vaak saillante gevallen hand in 

hand. De voorbeelden bestrijken een 

gebied dat varieert van de biologie en 

psychologie tot de economie. maar 

tegelijk is er een groot verschil met 

vroeger: nu speelt de strijd tussen 

elkaar beconcurrerende opvattingen 

zich meer dan ooit af in de media. 

Waren weten- 

Wetenschappers 

móeten 

zich 

verstaan 

met de 

media 

gie ook is. Ze willen vrouwen eronder houden.’ 

Clinton had het over de Republikeinse Partij in 

haar eigen land, die een war on women zou zijn 

begonnen. Een greep uit de recente ontwikelingen 

waarop Clinton doelde: 

Republikeinen in Virginia hebben een wetsvoorstel 

ingediend dat een vaginaal sonogram 

verplicht maakt voor vrouwen die een abortus 

willen, ook wanneer het om zwangerschap ten 

gevolge van verkrachting of incest gaat. Texas 

heeft al een dergelijke wet, maar dan absurder: 

daar dienen vrouwen boven op het sonogram 

ook een lezing over abortus aan te horen, waarop 

ze verplicht drie dagen bedenktijd krijgen. In 

datzelfde Texas krijgt Planned Parent hood, die 

jonge en arme vrouwen gezondheidszorg biedt, 

sinds kort geen cent meer van de staat. Dat laatste 

zouden de Republikeinen, presidentskandidaat 

Mitt Romney voorop, ook graag op federaal 

niveau geregeld zien. Landelijk is in ieder 

geval al geregeld dat werkgevers voortaan de pil 

en andere anticonceptiva uit hun zorgpakketten 

mogen halen, mochten ze daartegen morele 

bezwaren hebben. Een rechten studente die tijdens 

een hoorzitting in het Congres daartegen 

schappelijke 

berichten en 

verslagen van 

voordrachten en 

symposia vroeger 

vrijwel uitsluitend 

te vinden in de 

grote liberale 

kranten, vanaf 

de jaren zestig en zeventig hebben 

wetenschappelijke onderzoekers 

steeds gemakkelijker toegang gekregen 

tot de media. Die ontwikkeling 

begon, wat nederland betreft, in de 

Volkskrant, die al vroeg furore maakte 

met geëngageerde journalistiek over 

wetenschap en samenleving, en 

breidde zich in de volgende decennia 

gestadig uit – een proces waarvan ook 

oost-europa-deskundige dr. Clavan, 

een creatie van Kees van Kooten, een 

exponent vormde. 

of het nu gaat om discussieprogramma’s, 

opinierubrieken, nieuwsuitzendingen 

of boekenpagina’s – sinds de 

jaren negentig is de wetenschapper 

eenvoudig niet meer weg te denken 

uit de media. en dat kan nauwelijks 

verbazen. Wetenschap en technologie 

participeren in zeer uiteenlopende 

kwesties en hun claims en opvattingen 

botsen precies daar waar het 

publieke debat zich vandaag de dag bij 

uitstek afspeelt: de media. en precies 

als de politiek of de culturele sector 

voelt de wetenschap de tucht van het 

medium, in de vorm van wat gewoonlijk 

wordt aangeduid als medialogica: 

de intrinsieke eigenschappen en de 

conventies van de verschillende media 

bepalen de vorm van het debat over 

wetenschappelijke inzichten. 

er is geen ontkomen aan, zo 

betoogt de Amsterdamse hoogleraar 

maarten Hajer terecht in Onzekerheid 

troef. ook het gezag van de wetenschap 

is tegenwoordig discursief: het 

moet, net als in het geval van politieke 

en andere maatschappelijke instituties, 

in het communicatieve handelen 

worden gerealiseerd. Wetenschappers 

zijn, met andere woorden, gedwongen 

zich te verstaan met de media – zoals 

ze zich ook moeten verstaan met 

andere krachten die voortdurend 

op hen inwerken, te beginnen met 

politieke, financiële en economische 

machten. en iedereen in de wereld van 

wetenschap en onderzoek weet hoe 

moeilijk dat is – vooral in deze tijd. 

pleitte, werd door de extreem-rechtse radiocommentator 

Rush Limbaugh als ‘slet’ en ‘prostituee’ 

weggezet. Sarah Palin verklaarde dat de 

verontwaardiging over Limbaughs woorden ‘het 

summum van hypocrisie was’, want ‘linkse radicalen 

worden nooit ter verantwoording geroepen 

als ze afschuwelijke dingen zeggen over 

gehandicapten, vrouwen en andere hulpelozen’. 

Wat die afschuwelijke dingen waren, liet Palin 

in het midden. 

Dit alles was uiteraard koren op de molen 

van de Democraten, die zich prompt als kampioenen 

van vrouwenrechten begonnen te profileren 

– een succesvolle electorale strategie, maar 

ook nuttig voor het doordrukken van andere 

prioriteiten. Zo koppelden de Democraten aan 

de verlenging van de Violence Against Women 

Act, een in 1994 nog door beide partijen aangenomen 

wet, dat illegaal in het land verblijvende 

slachtoffers van huiselijk geweld tijdelijke visa 

krijgen. Republikeinen die vonden dat dit niet 

in de bewuste wet thuishoort, werden vervolgens 

afgeschilderd als ‘vrouwonvriendelijk’. Zie 

zo maar eens een fatsoenlijk debat te voeren. 

mars VaN GrUNsVeN

In Den Haag 

Naar believen 

In de oppositie maakten 

ze zich er kwaad over, nu 

onderhandelen de VVD- en 

PVV-fractie zelf mee achter 

gesloten deuren. 

door aukje van roessel 

beeld milo 

Het was maart 2009 en pvv-leider Geert Wilders 

was ‘echt woest’. Kwaad beende hij samen 

met zijn acht fractiegenoten demonstratief de 

vergaderzaal van de Tweede Kamer uit. Hij wilde 

niet voor ‘Piet Snot’ meedoen aan een debat over 

het pakket crisismaatregelen dat het toenmalige 

kabinet van cda, pvda en ChristenUnie op tafel 

had gelegd. Over dat pakket was achter gesloten 

deuren onderhandeld met de fractievoorzitters 

van de drie regeringspartijen en Wilders vond 

het een schande dat de Kamer daar geen millimeter 

aan mocht veranderen. vvd’er Mark 

Rutte, destijds fractievoorzitter van een oppositiepartij, 

was dat eveneens een doorn in het oog: 

‘De coalitie heeft willens en wetens de democratische 

werking van de Tweede Kamer buitenspel 

willen zetten.’ 

Het is nu drie jaar later, weer maart en weer 

is een kabinet op zoek naar extra bezuinigingsmaatregelen. 

Nu zit Wilders met zijn vice- 

fractievoorzitter Fleur Agema als gedoogpartner 

van het minderheidskabinet echter zelf mee te 

praten achter die gesloten deuren en is het Rutte 

die als premier de gesprekken leidt waaraan ook 

de fractievoorzitters van vvd en cda deelnemen. 

Staat de Tweede Kamer straks, als het kabinet 

en de gedoogpartner er onderling uitkomen, 

opnieuw ‘in zijn hemd’, zoals Wilders het destijds 

uitdrukte? Heeft de Kamer dan wederom 

weliswaar formeel het recht iets te veranderen 

aan het bezuinigingspakket, maar krijgt ze daar 

in de praktijk ook deze keer niet echt de mogelijkheid 

toe? En als het kabinet en de drie fracties 

daar wel ruimte voor inbouwen, is dat dan 

omdat ze hechten aan het dualisme of is het wisselgeld 

om gehoon en schampere opmerkingen 

over hun eigen houding in het recente verleden 

te voorkomen? 

Dat een kabinet in het geheim met drie 

fracties onderhandelt over – in beide gevallen 

– bezuinigingsmaatregelen past eigenlijk 

niet in de traditie van de Nederlandse democratie. 

In onze ‘afspiegelingsdemocratie’ is het 

formele adagium dat het kabinet regeert en de 

Kamerleden, als de gekozen vertegenwoordigers 

van de bevolking, dat kabinet controleren. 

Handjeklap achter gesloten deuren hoort daar 

dus eigenlijk niet bij. In een duaal democratisch 

bestel behoort een kabinet met plannen naar de 

Kamer te komen en er daar – in alle openheid – 

een meerderheid voor zien te krijgen. 

In voorgaande alinea staan bewust woorden 

als ‘eigenlijk’ en ‘formeel’. Want in de praktijk 

is de Nederlandse democratie in de loop van 

de tijd meer en meer monistisch geworden. In 

hun vorig jaar verschenen boek Van afspiegelen 

tot afrekenen analyseren de politicologen Rudy 

Andeweg en Jacques Thomassen dit proces. 

Het wegvallen van de traditionele achterbannen 

van politieke partijen die vertrouwen hadden in 

hun politici, de versnippering van de stem van 

de kiezer over meerdere, kleinere partijen én de 

wens van de kiezer om invloed uit te oefenen op 

het beleid zijn daar volgens hen mede debet aan. 

Dat heeft de behoefte van een kabinet vergroot 

om met regeringsfracties afspraken te maken en 

deze in beton te gieten. De twee politicologen 

zien dat niet als een probleem, maar als de uitkomst 

van allerlei ontwikkelingen. 

Vervelend is wel, zou ik willen zeggen, dat 

politieke partijen het dualisme of monisme aanhangen 

naar gelang het hun uitkomt. Zitten ze in 

de regering, dan zijn ze niet vies van gesprekken 

achter gesloten deuren met het kabinet. Maken 

ze echter deel uit van de oppositie, dan spreken 

ze daar schande van. Het lijkt me een opportunisme 

dat de democratie geen goed doet. 

Andeweg en Thomassen pleiten voor aanpassingen 

in het kiesstelsel zodat dit geschikter 

wordt voor het toegenomen monisme. Als de 

kiezer met zijn stem immers invloed wil hebben 

op de kabinetssamenstelling of met die stem het 

zittende kabinet wil afrekenen op het gevoerde 

beleid, dan moet de uitslag op de verkiezingsavond 

ook duidelijk laten zien welke (nieuwe) 

meerderheid er gaat regeren en dus welke meerderheid 

de komende jaren gaat beslissen. 

Juist dat is in Nederland niet het geval. Het 

is altijd weer afwachten wie met wie gaat regeren. 

Dat vvd, cda en pvv (plus Hero Brinkman) 

samen 76 Kamerzetels hebben, zegt immers niet 

dat een meerderheid van de stemgerechtigden 

in 2010 voor dit kabinet en de gedoogconstructie 

heeft gekozen. Denk alleen al aan die eenderde 

van de cda-partijleden die er faliekant tegen 

was. Daarom valt botweg zeggen dat de meerderheid 

het voor het zeggen heeft in Nederland 

ook niet in goede aarde. Bij de oppositie in de 

Tweede Kamer niet, en in de samenleving ook 

niet. De ergernis dat het huidige kabinet en zijn 

gedoogpartner niet luisteren naar de vele protesten 

komt juist daaruit voort. 

Bovendien is, de analyse van de twee politicologen 

volgend, de huidige gedoogconstructie 

een van de slechtst denkbare vertalingen van de 

verkiezingsuitslag. De pvv draagt immers geen 

verantwoordelijkheid in het kabinet, neemt 

die verantwoordelijkheid in de Kamer vervolgens 

ook niet voor een groot deel van het beleid 

en dat dan ook nog eens op terreinen die niet 

onbelangrijk zijn, zoals Europa, de euro en de 

verhoging van de pensioenleeftijd. Daarover 

beslist het kabinet tot nu toe met behulp van 

een andere meerderheid. En nóg weer met een 

andere over de politietrainingsmissie in Kunduz. 

Terwijl de pvv-kiezers dat dus niet willen. 

De oppositiepartijen stemden in vanuit verantwoordelijkheidsgevoel 

en de eigen wens consistent 

te zijn in hun opvattingen. Maar waar bij 

een normaal meerderheidskabinet deze opstelling 

de meerderheid slechts vergroot, helpen 

ze nu het minderheidskabinet een deel van het 

beleid uit te voeren. Terwijl hun kiezers dat kabinet 

vooral weg willen hebben. Nu het over geld 

gaat, zitten vvd en cda echter weer wel met de 

pvv achter gesloten deuren. Toepasselijk motto 

zou zijn: monistisch als het kan, dualistisch als 

het niet anders kan. De kiezer heeft het nakijken. 

Terwijl hij directere invloed zou willen, is 

zijn stem juist minder zeggend geworden. 


De zwarte canons van het buitenland 

Van Conquista tot 

Vichy tot Leopold 

De discussie over de wenselijkheid van een zwarte canon 

als aanvulling op de quasi-officiële canon van onze 

vaderlandse geschiedenis (Chris van der Heijden in De 

Groene Amsterdammer van 8 maart) roept de vraag op hoe 

andere democratieën omgaan met hun zwarte bladzijden. 

door aart brouwer 

12 De Groene AmsterDAmmer 22.03 .12 

de KWesTie is alvast niet ‘typisch Nederlands’, 

zoals criticasters menen. In veel westerse landen 

lijkt een principiële herwaardering van het 

gangbare geschiedbeeld op gang te zijn gekomen. 

Aan vakhistorici die allergisch waren voor 

officiële waarheden heeft het nooit ontbroken, 

wel aan publieke belangstelling en waardering 

voor hun werk. Met de zwarte bladzijden uit de 

Franse geschiedenis bijvoorbeeld – van de Bartholomeusnacht 

via de slavenhandel tot ‘Vichy’ 

– was altijd al een boek te vullen. Het opmerkelijke 

is dat dit de afgelopen decennia gebeurde. 

De roman national, het geschiedverhaal in de 

traditie van Jules Michelet, is tot een roman 

noir verworden, aldus historicus Henry Rousso. 

Aanvankelijk sloegen de Fransen met overgave 

de ene na de andere bladzijde om. De 

omgang met ‘Vichy’ is exemplarisch, meent 

Rousso, verbonden aan het Institut d’Histoire 

du Temps Présent van de Franse onderzoeksorganisatie 

cnrs. Decennialang was de Franse 

Staat, het in Vichy gevestigde regime van maarschalk 

Philippe Pétain dat tijdens de Tweede

Wereldoorlog collaboreerde met 

de Duitsers, een taboe. Toen dat 

eenmaal werd doorbroken, was 

er geen houden aan. ‘“Vichy” was 

alom tegenwoordig in het publieke 

debat, het kreeg obsessieve trekken’, 

zegt Rousso. Een paar jaar later 

werd de slavernij onder de loep 

genomen, hetgeen in 2001 resulteerde 

in de ‘Loi Taubira’, genoemd 

naar een afgevaardigde van het 

overzeese gebiedsdeel Guyana. De 

wet kwalificeert de transatlantische 

slavenhandel als een misdaad tegen 

de menselijkheid. 

Dat ‘onze’ koloniale ijzervreters 

Jan Pieterszoon Coen en Joannes 

Heutsz in zekere zin kleine jongens 

waren, is te zien in Brussel. Op het 

Troonplein staat een standbeeld 

van een ruiter met vastberaden blik. 

‘Leopoldo II Regi Belgarum 1865– 

1909 Patria Memor’ (Leopold II, 

koning der Belgen, het vaderland 

zal u niet vergeten) staat op de sokkel. 

De vorst was verantwoordelijk 

voor de dood en verminking van 

miljoenen zwarten die hij dwong te 

werken op de rubberplantages van 

Kongo-Vrijstaat, zijn privé-domein, 

en de hand liet afhakken als het 

hem niet snel genoeg ging. Net als 

alle Congolezen in Brussel kent 

Bienvenu Mbutu Mondondo het 

standbeeld goed. ‘En ik vind dat het 

daar niet zou moeten staan’, zegt 

Mondondo, die geldt als spreekbuis 

van de Congolese gemeenschap in België sinds 

hij een rechtszaak begon tegen de uitgever van 

Kuifje in Congo wegens racisme. ‘Leopold was 

een van de grootste misdadigers die ooit heeft 

geleefd.’ 

Volgens sommige schattingen was de Belgische 

vorst na Mao, Stalin en Hitler de grootste 

massamoordenaar van de twintigste eeuw. 

Toch staat hij daar fier in het zonnetje. Sterker, 

hij kreeg in 2005 een opknapbeurt en werd 

opnieuw ingehuldigd. ‘Ik kan me niet herinneren 

dat er ooit sprake was van verwijdering’, 

zegt een woordvoerder van de federale regering, 

de eigenaar van het standbeeld. ‘Leopold 

II heeft ook veel goeds gedaan, hè? Brussel is 

wat het is dankzij hem.’ Die onnozelheid is kenmerkend 

voor de manier waarop België omgaat 

met zijn koloniale erfenis. ‘Er werd toen ik op 

school zat met geen woord over gesproken’, zegt 

John Vandaele, Congo-expert en redacteur bij 

het Vlaamse MO* Magazine. Daarin is intussen 

verandering gekomen, maar het blijft een 

onderwerp waar de Belgen niet graag over pra- 

VIrGInIe LeFoUr / BeLGA / AnP 

brussel, 2 maart. demonstratie van 

Change in Congo tegen de houding van 

vice-premier en buitenlandse Zakenminister 

didier reynders inzake de vermeend 

frauduleuze verkiezingen in Congo 

ten, deels om geen zout te strooien in de communautaire 

wonde. ‘Vlamingen en Franstaligen 

geven elkaar de schuld’, zegt Mondondo: ‘Beter 

dus om maar te zwijgen. België zou het liefst zijn 

verleden vergeten alsof er nooit iets is gebeurd.’ 

De moeizame, om niet te zeggen kunstmatige 

staatsvorming van België in 1830 ging gepaard 

met een explosie van mythomanie. De debunking 

hiervan door een kring van eigenzinnige 

historici rond de francofone hoog leraar Anne 

Morelli bleef lang onder de publieke radar. Toch 

zijn er ‘cruciale momenten’ aan te wijzen die het 

land hielpen met zijn verleden in het reine te 

komen, zegt Vandaele. Een van die momenten 

was de publicatie van een boek over de moord 

in 1961 op Patrice Lumumba, de eerste premier 

van het onafhankelijke Congo, en de rol 

die de Belgische staat daarbij speelde. Het was 

aanleiding voor de instelling van een parlementaire 

onderzoekscommissie. De overheid gaf toe 

‘onmiskenbare verantwoordelijkheid’ te dragen. 

‘Het ging helemaal tot in de hoogste politieke 

kringen’, zegt auteur Ludo de Witte: ‘Het was 

koning Boudewijn die het licht op groen zette.’ 

De nazaten van Lumumba hebben inmiddels 

excuses gekregen. Die van de slachtoffers van 

Leopold II nog niet. Daarvoor is het wachten 

totdat de Belgen het eens worden over hun 

gedeelde geschiedenis. 

‘In Spanje staat bestrijding 

van de dictatuur voortaan 

gelijk aan bestrijding van de 

democratie’ 

hoeWel de Verenigde Staten het Britse juk 

al in de achttiende eeuw hebben afgeworpen, 

heeft het koloniale verleden er nog lang nagewerkt. 

‘Toen ik opgroeide in de jaren zestig en 

zeventig hoorde je niets over de behandeling 

van native Americans of de wreedheid van de 

slavernij’, zegt Ken Davis, historicus en schrijver 

van de succesvolle Don’t Know Much-boeken 

over onder meer Amerikaanse geschiedenis en 

de bijbel: ‘Dat mensen niet helemaal eerlijk naar 

de eigen geschiedenis kijken, geldt vermoedelijk 

voor elk land. Toch denk ik dat we in Amerika 

tegenwoordig eerlijker worden. Als je nu naar 

schoolboeken kijkt, dan zie je dat de revisionistische 

beweging van de jaren zeventig succesvol 

was.’ 

In Groot-Brittannië is het koloniaal verleden 

in snel tempo onmythologiseerd. ‘Te makkelijk, 

die vraag’, lacht de Britse historicus Peter Mandler 

wanneer hem wordt gevraagd naar de zwarte 

bladzijden uit de geschiedenis van het Verenigd 

Koninkrijk: ‘Al die koloniale dwalingen! Het 

laten sterven van de Ieren tijdens de hongersnood 

in de negentiende eeuw, het keihard neerslaan 

van de Morant Bay-opstand in Jamaica, de 

slachting van 1919 in het Indiase Amritsar.’ Ook 

voor zijn collega Sir Christopher Bayly is het 

Britse wereldrijk een rijke bron: ‘De langdurige 

Britse betrokkenheid bij de slavenhandel krijgt 

in het onderwijs onterecht heel wat minder 

aandacht dan onze rol bij de afschaffing ervan. 

Verder zou ik de diverse slachtpartijen en hongersnoden 

in Azië en Afrika tijdens onze koloniale 

avonturen willen noemen, de door mensen 

veroorzaakte hongersnood in Bengalen tijdens 

de Tweede Wereldoorlog, de gruwelijkheden bij 

de dekolonisering van Malaya en de onderdrukking 

van de Mau Mau in Kenia.’ 

Volgens Mandler gaan Britse historici tegenwoordig 

‘behoorlijk moedig’ om met zulke 

onplezierige feiten. Bayly – lid van het stichtingsbestuur 

van het British Museum – beaamt 

dat er een omslag plaatsvindt: ‘Over alles wat ik 

heb genoemd is de laatste jaren veel geschreven 

en op een goede manier, maar lange tijd zijn 

misdaden óf goedgepraat als zijnde in het landsbelang 

óf simpelweg genegeerd. Het is bijna 

onvermijdelijk dat we een tegenover gestelde 

trend ontwaren, waarbij wordt beweerd dat de 

geschiedenis van het Britse Wereldrijk en de 

vorming van het Verenigd Koninkrijk alleen 

maar het gevolg zijn geweest van slachtpartijen 

en onderdrukking.’ 

In Frankrijk zwaait de slinger al weer terug. 

In een wetsvoorstel uit 2005 werd middelbare 

scholen opgedragen de ‘positieve rol’ van 

de kolonisator te benadrukken – met name in 

Algerije. ‘Het diende overduidelijk een politiek 

doel’, stelt Olivier Le Cour Grandmaison, historicus 

en auteur van onder meer La république 

impériale: Politique et racisme d’État (2009): 

‘Rechts was aan de macht en hoopte oud- 

Algerije-gangers bij het Front National weg te 

lokken.’ De passage over de ‘positieve rol’ haalde 

het uiteindelijk niet, deels doordat historici zich 

begonnen te organiseren en zich bij monde van 

het collectief Liberté pour l’Histoire! luidruchtig 

uitspraken tegen de wijze waarop de staat 

de geschiedenis door middel van zogeheten lois 

mémorielles tracht te decreteren. Volgens Henry 

Rousso, net als Le Cour Grandmaison uitgesproken 

tegenstander van zulke ‘herinneringswetten’, 

zijn geschiedenis en politiek in Frankrijk 

sinds 1789 onlosmakelijk verbonden: ‘Een 

uitspraak over geschiedenis is hier een uitspraak 

over politiek en vice versa.’ 

Als het aan de toenmalige minister van Binnenlandse 

Zaken Nicolas Sarkozy had gelegen, 

was de passage over de ‘positieve rol’ van de 

kolonisatie gehandhaafd gebleven. ‘Het moet 

afgelopen zijn met de permanente boetedoening 

voor onze geschiedenis’, sprak hij. Niet toevallig 

verscheen in de aanloop naar zijn verkiezing tot 

president La tyrannie de pénitence: Essai sur 

le masochisme occidental van essayist Pascal 

Bruckner, een poging om af te rekenen met de 

Franse zelfhaat. Het werd tijd om weer trots te 

zijn op de eigen geschiedenis, stelde ook Max 

Gallo, historisch veelschrijver en lid van de Académie 

Française. Rousso heeft zijn twijfels: ‘Een 

geschiedverhaal als bron van nationale trots is 

achterhaald. Die behoefte paste bij de negentiende 

eeuw toen Frankrijk een machtige natie 

was en de wereld iets te vertellen had. Maar wat 


BREAKING THE NEWS 

ORKATER 

Met veel vaart, humor en muziek wordt de smet van het populisme op de hele samenleving pijnlijk duidelijk De Telegraaf 

Orkater houdt ons en het schorriemorrie van de pers een nare, maar hilarische lachspiegel voor De Groene Amsterdammer 

Orkater trapt de tijdgeest hard op zijn staart Het Parool 

Swingende politieke mediasatire Theaterkrant.nl 

23 T/M 25 MAART 

STADSSCHOUWBURG 

AMSTERDAM 

13 APRIL 

DE MEERVAART 

AMSTERDAM 

Breaking the News is t/m 15 april op tournee; zie speellijst op www.orkater.nl

stelt Frankrijk nog voor op het wereldtoneel?’ 

Le Cour Grandmaison: ‘De taak van de historicus 

is naar mijn idee juist het ontmaskeren van 

mythen.’ 

iN sommiGe gevallen is het niet de comfortabele 

vergetelheid van de overwinnaars die blinde 

vlekken veroorzaakt, maar de diepe verdeeldheid 

van het land. Tot in de jaren zeventig werd 

bijvoorbeeld de Amerikaanse burgeroorlog in 

het Zuiden heel anders gepresenteerd dan in het 

Noorden, aldus Davis: ‘In een gematigde zuidelijke 

staat als Virginia heette de burgeroorlog 

de “War between the states”, dieper zuidwaarts 

heette hij de “War against northern agression”. 

Veel van zulke desinformatie hoor je tegenwoordig 

nog van oudere Tea Party-activisten.’ 

De veertigjarige dictatuur van generalissimo 

Francisco Franco (1939-1975) in Spanje 

was evenmin bevorderlijk voor het vermogen 

tot nationale zelfreflectie. ‘Het grote probleem 

van Spanje is dat er geen denazificatie is geweest 

zoals in Duitsland’, zegt historicus Paul Preston. 

Toen onderzoeksrechter Baltasar Garzón in 

2008 een onderzoek startte naar de misdaden 

van de dictatuur werden opeens drie strafzaken 

tegelijk tegen hem in gang gezet. De klagers kregen 

alle medewerking van de rechters. Volgens 

schrijfster Almudena Grandes heeft de vervolging 

van Garzón perverse gevolgen: ‘In Spanje 

staat bestrijding van de dictatuur voortaan 

gelijk aan bestrijding van de democratie.’ 

Onder Franco zijn ook oudere bladzijden uit 

de Spaanse geschiedenis – conquista, inquisitie 

– grotendeels uit de schoolboeken gescheurd. 

In plaats daarvan werd het begrip leyenda 

negra (zwarte legende) geïntroduceerd. De 

lange definitie van de Madrileense historicus 

Julián Juderías uit 1914 is te mooi om niet volledig 

weer te geven. De leyenda negra is volgens 

Juderías ‘de sfeer die opgeroepen wordt 

door de verzonnen verhalen over ons Vaderland 

die overal ter wereld worden gepubliceerd, de 

absurde beschrijvingen van het karakter van de 

Spanjaarden als individu en als groep, de stelselmatige 

ontkenning of verzwijging van alles 

wat gunstig en mooi is in de diverse culturele 

en artistieke uitdrukkingsvormen, de eeuwige 

beschuldigingen tegen Spanje die slechts gebaseerd 

zijn op overdrijvingen, verkeerd geïnterpreteerde 

of volkomen valse feiten, en ten slotte, 

de bewering – in ogenschijnlijk respectabele en 

betrouwbare boeken – die veelvuldig herhaald, 

becommentarieerd en uitvergroot wordt in de 

buitenlandse pers dat ons Vaderland vanuit 

het oogpunt van verdraagzaamheid, cultuur en 

politieke vooruitgang een treurige uitzondering 

vormt onder de Europese naties’. 

als iemaNd het recente verleden van zijn land 

met een stofkam heeft doorgeplozen, dan is 

het de Italiaanse scenarioschrijver en regisseur 

Marco Tullio Giordana (61). Hij brak wereldwijd 

door met La meglio gioventù, zijn indringende 

filmepos van een Italiaanse familie die vanaf de 

jaren zestig tot in het heden op de voet wordt 

gevolgd. De studentenopstanden van 1968, de 

overstroming van Florence, de Rode Brigades, 

de horror van de Italiaanse gestichten, de jaren 

van het Steekpenningenschandaal en de moord 

op maffiarechter Giovanni Falcone – alles heeft 

zijn invloed op de leden van de gewone burgerfamilie 

Carati. Vaak dramatische invloed, tot 

gevangenis en een zelfmoord aan toe. Er is nogal 

wat gebeurd in de recente Italiaanse geschiedenis: 

bloedbaden, moorden op sleutelfiguren uit 

het publieke leven, een steeds rijker en brutaler 

wordende maffia, corruptie, een politieke klasse 

die werd weggevaagd en de opkomst van Berlusconi. 

Tullio Giordana maakt veel gebruik van journalistiek 

onderzoek. Daarmee is hij de directe 

erfgenaam van filmer Francesco Rosi (84) die 

ook al de grote misstanden van het naoorlogse 

Italië aan de kaak heeft gesteld. Dat kan levensgevaarlijk 

zijn in een land waar de waarheid vele 

gezichten kent. Rosi’s film Il caso Mattei (1972) 

over het vliegtuig-‘ongeluk’ van de president 

van het staatsenergiebedrijf kostte het leven 

aan de onderzoeksjournalist Mauro De Mauro. 

Omdat in Italië zoveel waarheden niet boven 

tafel komen, kan zo’n reconstructie een revolutionaire 

impact hebben, ook zoveel jaar na 

dato. Tullio Giordana maakte een onthutsende 

film over de moord in 1975 op zijn grote held, 

‘Dat het publiek hier weinig 

van weet heeft ook te maken 

met pogingen van de overheid 

om dingen te verzwijgen’ 

de controversiële dichter, schrijver en regisseur 

Pier Paolo Pasolini, waarin hij laat zien hoezeer 

politie, justitie en politiek opgelucht waren dat 

die lastpak was opgeruimd. Het is niet zo raar 

dat in Italië de waarheid van filmregisseurs 

komt. Hun fictie kan dieper hout snijden dan de 

waarheid van de gevestigde orde. 

Ook de VS hebben hun ‘verborgen geschiedenis’, 

die van hun interventies in Latijns-Amerika 

en het Caribisch Gebied tijdens de Koude 

Oorlog. De meeste Amerikanen weten niet hoe 

vaak er troepen naar die regio’s zijn gestuurd 

sinds het begin van de twintigste eeuw. Het 

Amerikaanse leger bezette Haïti en de Dominicaanse 

Republiek en bleef daar decennialang. 

‘Hetzelfde geldt voor onze steun aan dictaturen 

in de Koude Oorlog, de steun aan de Contra’s 

in Nicaragua, onze rol in de burgeroorlog 

in Guatemala’, zegt Davis: ‘Dat het publiek hier 

weinig van weet heeft ook te maken met keuzes 

van de media en pogingen van de overheid om 

dingen te verzwijgen. De media rapporteerden 

weinig over Zuid- en Midden-Amerika, omdat 

het publiek toch geen belangstelling zou hebben 

voor die arme landen.’ 

heT belaNGriJKsTe ijkpunt in de hele discussie 

is uiteraard Duitsland. Het heeft zijn aanvanke- 

lijke weerstand om het recente oorlogsverleden 

onder ogen te zien ruimschoots goedgemaakt 

en geldt wereldwijd als een schoolvoorbeeld. 

Kosten noch moeite worden gespaard. Berlijn 

heeft 66 miljard euro smartengeld betaald aan 

nazi slachtoffers en het Duitse geschiedenisonderwijs 

is doordrenkt van de ‘nooit meer’gedachte. 

Inmiddels heeft het land ook meer 

dan honderdduizend oorlogsmonumenten. ‘De 

Duitsers lijken bevangen door een monumentenwaan’, 

merkt de linkse historicus Wolfgang 

Wippermann schertsend op in zijn boek Denken 

statt denkmalen. In Duitsland, aldus Wippermann, 

worden monumenten ‘über alles’ en 

voor iedereen opgericht. 

Maar hoe zit het met de andere zwarte 

bladzijden uit de Duitse geschiedenis? Dat ligt 

ingewikkelder. Het relatief nieuwe Duits Historisch 

Museum aan Unter den Linden slaagt 

er nog wonderwel in een redelijk afgewogen, 

oprecht totaalbeeld te geven. Maar de plaatsen 

waar tegelijk met de Tweede Wereldoorlog en 

de holocaust ook andere historische pijnpunten 

worden herdacht zijn omstreden. Wat te denken 

van de monumenten die herinneren aan de 

doden van de Eerste Wereldoorlog? Sommigen 

werden simpelweg aangevuld met de jaartallen 

1939-1945. Het meest heikel is de nagedachtenis 

aan de ddr. De twee vroege gedenkstenen 

in West-Berlijn zijn het begin geweest van een 

slepend dispuut. In hoeverre zijn de nationaalsocialistische 

en communistische Duitse dictaturen 

met elkaar te vergelijken? Hoe gevoelig 

die vraag ligt, toont de gang van zaken in de 

Duitse deelstaat Sachsen. In 2004 stapten organisaties 

van nazislachtoffers, waaronder de Centrale 

Raad van de Joden, uit het overleg over de 

herdenkingsoorden. Door het ddr-socialisme 

als een ‘tweede dictatuur op Duitse bodem’ op 

één lijn te stellen met het regime van Hitler zou 

het nationaal-socialisme gerelativeerd worden. 

Is Duitsland met zijn catch all-monumenten 

ons aller voorland? Het is nu eenmaal onmogelijk 

om alle slachtoffers van de geschiedenis 

een plaatsje te geven in de nationale geschiedschrijving 

en herdenking. Wie dat toch probeert, 

reduceert het verleden tot een amalgaam van 

wandaden waarin oorzaak en gevolg, schuld en 

verantwoordelijkheid niet langer te onderscheiden 

zijn. Het denken 

maakt dan plaats voor 

emotie, begrip voor 

rancune, respect voor 

effectbejag. Volgens de 

historicus Peter Reichel 

zie www.groene.nl 

voor discussie over 

de zwarte canon 

zit er dan ook een duidelijke bedoeling achter 

de Duitse neiging om allerlei groepen, slachtoffers 

en daders op één hoop te gooien: ‘Uiteindelijk 

probeert men zo toch te ontkomen aan de 

Duitse hoofdverantwoordelijkheid voor de gruwelijkheden 

van de Tweede Wereldoorlog.’ 

Met bijdragen van Anne Branbergen, Philip 

Ebels, Mars van Grunsven, Koen Haegens, 

Marijn Kruk, Lex Rietman en Patrick van 

IJzendoorn 


Brits onderzoek noopt PVV tot linkse politiek 

Het biefstuksocialisme 

van Geert Wilders 

den haag, 5 maart. presentatie van het guldenrapport door lsr-voorzitter Charles dumas en Geert Wilders 

Het Britse onderzoeksbureau 

dat van Geert 

Wilders moest bevestigen 

dat Nederland beter af 

is met de gulden kwam 

met twee rapporten. 

Het eerste pleit voor… 

de gulden. Het tweede 

daarentegen kan bij de 

onderhandelingen in 

het Catshuis in Wilders’ 

gezicht ontploffen. 

door roel Janssen 


heT is pijnlijk voor de strategie van Geert Wilders 

voor de terugkeer van de gulden. Het rapport 

waarop het standpunt van de pvv-leider is 

gebaseerd staat haaks op de bezuinigingsronde 

in het Catshuis waaraan hij als gedoogpartner 

van het kabinet deelneemt. De ironie wil dat 

Wilders op grond van dit rapport voorstander 

moet zijn van extra overheidsuitgaven en meer 

koopkracht. 

Ruim twee weken geleden heeft Lombard 

Street Research (lsr), een financiële consultancy 

gevestigd in Londen, haar onderzoek 

over Nederland en de euro aan de pvv overhandigd. 

lsr leverde twee rapporten. Het eerste, de 

samenvatting, was beschikbaar bij de presentatie 

en bevat de aanbeveling dat Nederland er 

goed aan doet de gulden zo snel mogelijk in te 

voeren. ‘De euro is geen geld, de euro kost geld’, 

zei Wilders bij de ontvangst van het rapport. 

‘Voor de pvv is het duidelijk. Wij willen baas zijn 

in eigen huis. De pvv zegt ja tegen de gulden, 

mAArten HArtmAn / HH 

laat maar komen. Geef de munt terug aan de 

Nederlanders.’ 

Dit haalde het nieuws. 

Het tweede, uitgebreider rapport bleef vrijwel 

onopgemerkt. Het is beschikbaar via de website 

van Lombard Street*. Hierin geeft lsr de economische 

onderbouwing van de bewering dat 

Nederland door de euro slechter af is. Of zoals 

Wilders samenvatte: ‘De euro heeft ons welvaart, 

economische groei en koopkracht gekost.’ 

Wilders zei bij de presentatie van het rapport 

ook: ‘De pvv heeft aan de europropaganda geen 

boodschap, we willen alleen de feiten.’ 

Des te merkwaardiger dat de uitgebreide 

versie van het lsr-rapport geen aandacht heeft 

gekregen, want er zit dynamiet in deze publicatie. 

Heeft Wilders dit rapport begrepen en 

heeft hij een exemplaar ervan op tafel gelegd bij 

de onderhandelingen die hij voert met premier 

Rutte en vice-premier Verhagen in het Catshuis 

over extra bezuinigingen in 2013? Als hij zich 

de analyse van lsr heeft eigengemaakt, slaat hij 

zijn gesprekspartners ermee om de oren. Dan 

wijst hij bezuinigingen van de hand en zet hij 

in op extra overheidsuitgaven, loonstijging en 

koopkrachtverbetering in Nederland. 

Het rapport dat de City-boys voor de pvv 

hebben geschreven is een oproep tot de herleving 

van het ‘biefstuksocialisme’. Die term is van 

Hans van den Doel, een econoom die een prominente 

rol speelde in de jaren zeventig toen in de 

pvda levendige debatten over het economische 

beleid werden gevoerd. Samengevat: massaconsumptie 

en welvaart voor het volk. 

Je zou het een ouderwets links verhaal kunnen 

noemen, waarin bestedingen de economie 

aanzwengelen. In ieder geval neemt Lombard 

Street een radicaal ander standpunt in dan in 

Nederland, Duitsland en Brussel gangbaar is. 

De crisis van de eurozone is volgens de Britse 

analisten niet veroorzaakt door uit de hand gelopen 

begrotingstekorten in de zuidelijke eurolanden 

en wordt niet opgelost met het strenge 

begrotingspact dat op aandrang van Duitsland 

en Nederland onlangs tot stand is gekomen. 

Zo schrijft lsr: ‘Overheidstekorten zijn in hoge 

mate irrelevant. (…) Er is geen duidelijke economische 

reden voor begrotingsevenwicht. (…) 

Het is een gevaarlijke misvatting dat iedereen 

moet streven naar begrotingsevenwicht.’ 

Nee, de crisis wordt veroorzaakt door economische 

onevenwichtigheden. lsr stelt onomwonden: 

‘De eurocrisis is een betalingsbalanscrisis.’ 

Het gaat om de overschotten en tekorten 

op de betalingsbalans van de noordelijke respectievelijk 

zuidelijke eurolanden. Geen drastische

ezuinigingen in de zuidelijke landen, maar stimuleringsprogramma’s 

in de noordelijke eurolanden 

zijn noodzakelijk. Helaas, constateert 

lsr, maken de Duitse beleidsmakers niet de 

geringste aanstalten om in Duitsland de economie 

te stimuleren. De Duitsers dragen de schuld 

voor de puinhoop in de eurozone. ‘De volledige 

aanpassingslast wordt gelegd op Ierland en de 

Zuid-Europese landen die te hoge schulden hebben, 

met een categorische weigering van Duitse 

kant om de groei van de consumptie te bevorderen. 

Men leidt de aandacht van deze onbalans 

af door alle nadruk te leggen op het grotendeels 

irrelevante thema van overheidstekorten. De 

reden hiervoor is dat Duitsland zijn rol ontkent 

in het ontstaan van de schuldproblemen [in de 

zuidelijke eurolanden].’ 

lsr vervolgt: ‘Als de eurozone ernst zou 

maken met het voorkomen van een toekomstige 

crisis, zou het de overheidstekorten als 

goeddeels onbelangrijk moeten beschouwen en 

zich moeten richten op terugdringing van de 

betalingsbalansonevenwichtigheden. (…) Maar 

Duitsland verzet zich krampachtig tegen de vermindering 

van zijn betalingsbalansoverschot. 

Duitsland weigert elke verantwoordelijkheid 

voor de eurocrisis, ook al is het Duitse beleid er 

de inherente oorzaak van.’ 

lombard sTreeT verzuimt in één adem Nederland 

(dat een groter overschot op de betalingsbalans 

heeft dan Duitsland) te vermelden, maar 

deze redenering geldt evenzeer voor de Nederlandse 

opstelling in de eurocrisis. 

In de kritiek van de pvv op de steunverlenging 

aan Griekenland klinkt de gedachtegang 

van lsr dat Nederland achter de brede rug van 

Duitsland medeverantwoordelijk is voor de 

puinhoop in de eurozone nooit door. 

Duitsland voert volgens lsr een ‘begger thy 

neigbhour’-beleid: het behaalt economisch succes 

ten koste van andere eurolanden. ‘Duitsland 

en verwante landen als Nederland hebben 

tekortgeschoten om sterk te groeien in de periode 

2001-2011 – in tegenstelling tot Zweden en 

Zwitserland. Dit is het resultaat van een op de 

export gerichte groeistrategie tegen iedere prijs, 

waarbij men binnen de eurozone gebruikmaakt 

van de inflatoire gewoontes van Zuid-Europa. 

Dit heeft ernstige schade aangericht in de Zuid- 

Europese landen, maar het springende punt is 

dat dit ook Nederland en Duitsland ernstige 

schade heeft berokkend.’ 

De opvatting van lsr dat het uiteenlopende 

concurrentievermogen tussen de noordelijke en 

zuidelijke landen een fundamentele constructiefout 

in de muntunie is, is inmiddels gemeengoed. 

Toen men in 1991/92 de verdragsafspraken 

over de monetaire unie maakte, was men 

ervan overtuigd dat de betalingsbalans van landen 

binnen een muntunie geen betekenis meer 

had. Niemand let op de onderlinge betalingsbalans 

van Groningen of Limburg, of die van de 

Duitse deelstaten. Zo zou het in de eurozone ook 

zijn. Bovendien zouden de financiële markten 

hun rol spelen. Zij zouden de euro’s van over- 

schotlanden doorsluizen naar de tekort landen. 

Een Griekse euro is immers dezelfde als een 

Nederlandse euro. 

Er bestond zelfs geen plan B voor het geval 

het mis zou gaan, vertelden oud-premier Lubbers 

en oud-minister van Financiën Kok 

onlangs. Niemand hield er rekening mee dat 

de financiële markten niet bereid zouden zijn 

tekort landen te financieren of dat de tekorten 

van landen onhoudbaar zouden zijn. Er was 

geen crisis- en geen transmissiemechanisme 

opgenomen in het europact. Inmiddels weten 

we dat onhoudbare betalingsbalansverschillen 

de achilleshiel van de muntunie zijn. 

de NadrUK die Lombard Street legt op de 

kwestie van de betalingsbalans sluit aan bij een 

lange Angelsaksische traditie. Daarvoor moeten 

we terug naar 1944. Toen kwamen in Bretton 

Woods vertegenwoordigers van 44 landen bijeen 

om de naoorlogse internationale financieel-economische 

ordening vorm te geven. Een 

economische depressie zoals die van de jaren 

dertig mocht zich nooit meer herhalen. John 

Maynard Keynes, de beroemdste econoom van 

de twintigste eeuw, deed voorstellen om de positie 

van landen met een betalingsbalanstekort te 

versterken ten opzichte van de overschotlanden. 

De Duitsers hebben het 

gedaan. Zij hebben de 

afgelopen tien jaar 

hun lonen gematigd 

De Verenigde Staten waren op dat moment het 

grootste crediteurenland, Groot-Brittannië had 

enorme oorlogsschulden. 

Het pleidooi van Keynes voor een evenwichtige 

aanpak waarbij tekorten overschot landen 

de aanpassingslast delen, haalde het niet. Sindsdien 

is de mantra van het imf – in 1944 opgericht 

in Bretton Woods – dat tekortlanden zich 

moeten aanpassen door middel van bezuinigingen 

en devaluatie van de munt om hun betalingsbalansproblemen 

op te lossen. 

De VS veranderden rond 1968 in een tekortland 

– ze geven meer dollars uit dan ze verdienen 

– en zijn dat tot vandaag. Sedertdien stellen 

de Amerikanen in internationaal overleg telkens 

voor dat zij niet moeten bezuinigen, maar dat de 

overschotlanden hun economieën moeten stimuleren. 

Meer vraag, minder besparingen, een 

expansief begrotingsbeleid, waardestijging van 

de nationale munt. Dat eisen ze in de loop der 

jaren van achtereenvolgens (West-)Duitsland, 

Japan en China – overigens tevergeefs. 

In Groot-Brittannië, een land met chronische 

betalingsbalanstekorten, is de geest van Keynes 

nooit verdwenen. De tegenzin om zich te onderwerpen 

aan de macht van overschot landen 

en gedwongen te worden tot aanpassingen en 

devaluaties was de belangrijkste economische 

reden voor Groot-Brittannië om zich altijd afzijdig 

te houden van Europese monetaire samen- 

werking onder leiding van overschotland Duitsland. 

Voor Duitsland is begrotingsdiscipline en 

een harde munt het beproefde recept voor economisch 

succes. 

Martin Wolf, de overschatte columnist van 

de Financial Times, voert in zijn columns een 

permanente strijd tegen overschotlanden. Wolf 

vindt dat die hun bestedingen moeten opvoeren, 

minder moeten sparen, meer importeren 

en minder exporteren. Bij Wolf dragen tekortlanden 

nooit schuld en hij spreekt ze zelden aan 

op hun verantwoordelijkheid. Lombard Street 

hanteert dezelfde redenering. De Duitsers hebben 

het gedaan. Zij hebben de afgelopen tien 

jaar hun lonen gematigd. Voor Duitsland was 

de rente in de eurozone te hoog, de wisselkoers 

van de euro (ten opzichte van de dollar) te laag. 

De combinatie van die factoren gaf Duitsland 

een steeds groter concurrentievoordeel. Gevolg: 

stagnatie van de binnenlandse vraag, groei van 

de exportindustrie, achterblijvende welvaart, 

een chronisch spaaroverschot dat zijn weg naar 

buitenlandse bestemmingen vindt. 

Deze met Britse superioriteit gepresenteerde 

opvatting kent twee problemen. Ten eerste 

maakt Duitsland Porsches, bmw’s en machines 

die de hele wereld wil afnemen. Groot-Brittannië 

heeft al decennia geen eigen automobielindustrie 

en de Britse economie drijft op de 

financiële sector in de City. Tweede probleem: 

de Duitse economie is de internationale recessie 

goed doorgekomen. 

De oplossing die lsr voorstaat, volgt uit 

hun analyse. Duitsland (en toegevoegd voor de 

pvv: Nederland) moet meer besteden. De koopkracht 

moet omhoog, dus geen loonmatiging. 

Gezien het spaaroverschot van de private sector 

moet de overheid niet streven naar begrotingsevenwicht, 

maar het overheidstekort juist laten 

oplopen. Ten slotte moet de rente omlaag en 

de wisselkoers omhoog. Voor dat laatste doen 

Nederland (en Duitsland) er goed aan zich los te 

maken uit de monetaire unie. 

We zijn weer thuis: dit is de conclusie die Wilders 

wilde. Maar Wilders neemt alleen de aanbeveling 

voor de gulden over, de rest laat hij zitten. 

Als hij het hele lsr-rapport serieus neemt, 

moet hij voor hogere lonen en uitkeringen, een 

expansief begrotingsbeleid en meer binnenlandse 

bestedingen gaan. En voor meer ontwikkelingshulp, 

want geld overmaken naar arme 

landen is de snelste manier om het betalingsbalansoverschot 

van Nederland te verminderen. 

In plaats hiervan onderhandelt hij met Rutte en 

Verhagen in het Catshuis over kortingen op de 

ambtenarensalarissen en bezuinigingen om het 

begrotingstekort terug 

te dringen. Hij opereert 

binnen het dominante 

frame van Brussel en laat 

het rapport met het plei- 

zie www.groene.nl 

voor dossier eurocrisis 

dooi voor biefstuksocialisme dichtgeslagen op 

tafel liggen. 

 

*Lombard Street Research: The Netherlands & 

The Euro The Full report 


Amsterdam groeit etnisch uiteen 

Hoe een zwarte wijk 

nog zwarter werd 

Nu de anonieme flats zijn vervangen door rijtjeshuizen, 

lijkt de Bijlmer haast truttig geworden. Maar dat beeld 

is verraderlijk. Veel bewoners leven van de bijstand, en 

nog altijd is er veel criminaliteit. ‘Mensen zijn bezig met 

overleven.’ 

door marcel van engelen 


aan de ‘eigen’ cultuur van de bijlmer 

heeft de vernieuwing weinig veranderd 

als VaNUiT de Amsterdamse binnenstad een 

literaire avond wordt georganiseerd in het 

Bijlmer Parktheater, dan brengt een touringbus 

de bezoekers veilig naar dat vreemde, zwarte 

stadsdeel aan de rand. Dan vraagt presentatrice 

Christine Otten ter opening aan het publiek: wie 

is al eens eerder in de Bijlmer is geweest? Aan 

Kees van Kooten: is dit voor jou de eerste keer in 

de Bijlmer? En aan Gerda Havertong: dit is voor 

jou zeker thuiskomen? Ze bedoelde het goed, 

maar veelzeggend was het. 

De directrice van het Bijlmer Parktheater, 

Ernestine Comvalius, liet na afloop van Bijlmer 

Boekt haar ergernis de vrije loop, over de 

spottende vragen die journalisten haar hadden 

gesteld: bevestigde de pendelbus niet juist alle 

vooroordelen? ‘Die vooroordelen kun je maar 

beter erkennen, en er iets tegen doen. Wat moet 

je dan doen? Niets?’ 

Ziehier het lastig te bevechten isolement 

van de Bijlmer, of Amsterdam-Zuidoost zoals 

het grotere gebied heet. Dat isolement is hardnekkiger 

dan dat van de andere Amsterdamse 

stadsdelen ‘buiten de ring’, en hardnekkiger 

misschien dan elke andere Nederlandse stadswijk. 

Eenzelfde avond naar De Meervaart in 

Osdorp, geografisch gezien op gelijke afstand 

van de Amsterdamse binnenstad, zou dan ook 

een touringbus rijden? Uitgesloten. 

Meer dan een fysiek is de Bijlmer een mentaal 

eiland. Of misschien moet je zeggen: schier- 

mArCo oKHUIZen / HH 

mArCo oKHUIZen / HH

eiland van Amsterdam. Je vergeet soms gewoon 

dat het erbij hoort. Nog altijd. Ondanks de 

enorme operatie die twintig jaar geleden begon 

en bijna is voltooid: sloop van meer dan de helft 

van de flats, renovatie van het overige deel en het 

planten van laagbouwwijken die van de Bijlmer 

een gewone Amsterdamse wijk moesten maken. 

Het aardigste resultaat van de vernieuwing 

is zichtbaar in de directe omgeving van het Bijlmer 

Parktheater. De Vogeltjeswei, een van de 

eerste opgeleverde laagbouwbuurten, eind jaren 

negentig, vernoemd naar de gekooide vogeltjes 

die Surinaamse mannen hier vroeger bijeenbrachten 

voor wedstrijdjes mooizingen. Het is al 

meer dan tien jaar een wijk met fatsoenlijke rijtjeshuizen, 

waar je je in elke willekeurige groeigemeente 

van Nederland kunt wanen. Alleen 

liggen de Amsterdam Arena en de Heineken 

Music Hall hier op loopafstand. 

En de vernieuwde F-buurt, een levendig 

allegaartje naast winkelcentrum Amsterdamse 

Poort: opgeknapte restanten van flats, rijen 

met ‘aluminium’ prefabwoningen, maar ook 

gewaagdere blokkendoosachtige appartementsgebouwen 

en comfortabele gezinswoningen met 

garages onderin, aan een watertje. Er hangen 

slingers voor het raam. ‘Welkom thuis Rik.’ 

Schooljongens in de Patrice Lumumbastraat 

kijken vragend op als je uitlegt hoe het hier 

ooit was. Een oudere Surinaamse man zegt: ‘Ze 

komen terug hoor, de mensen die ooit uit de 

Bijlmer vertrokken omdat ze beter wilden.’ Het 

Bijlmer Parktheater zelf is het lekkerste toetje 

van de vernieuwing. Het ging twee jaar geleden 

open en opereert met redelijk succes. Bijlmer 

Boekt was uitverkocht. Maar kennelijk was een 

bus nodig. 

de sloop van de oude Bijlmer begon onbedoeld 

op 4 oktober 1992 toen een El Al-boeing in de 

flats Groeneveen en Kruitberg vloog. Maar 

drie maanden eerder al had de Amsterdamse 

gemeenteraad besloten tot wat steeds taboe was 

geweest in naoorlogs Nederland. Door leegstand 

van soms een kwart van alle flatwoningen, 

en bijbehorende verloedering, liep de schuld van 

de enige woningcorporatie in de Bijlmer jaarlijks 

met miljoenen op. Zo kon het niet langer. 

De bouw werd gedreven door idealen, de sloop 

door geld. 

Aanvankelijk zou het om een kwart van de 

flats gaan. Te beginnen in het hart van de Bijlmer, 

waarvandaan de ‘vernieuwing’ zich zou 

kunnen uitbreiden. Eenmaal ingezet werden 

ruim zevenduizend flatwoningen neergehaald; 

de rest werd opgeknapt tot 5800 flatwoningen. 

Achteraf bezien is de betrekkelijke geruisloosheid 

waarmee de enorme operatie is verlopen 

verbazingwekkend. Dat de gebouwen niet 

werden opgeblazen moet zijn dempende werking 

hebben gehad. Het zou een allesvernietigend 

beeld hebben opgeleverd. In de Bijlmer 

haalden bulldozers de etages een voor een naar 

beneden. Maar dit is gebeurd: een heel stadje 

is opgeschud. Alle bewoners van de te slopen 

flats moesten verhuizen, die van de te renove- 

sPAArnestAD PHoto / HoLLAnDse HooGte 

Van utopie tot afvoerputje 

hoogoord 1971 

De oorspronkelijke opzet van de Bijlmer is nog 

maar op één plek te zien: tussen de metrostations 

Ganzenhoef en Kraaiennest. Je kunt er onder de 

hooggeheven betonnen spoorbaan doorlopen van 

de metro die eigenlijk geen metro is, elfhonderd 

meter lang. Dichter bij de intimiderende flats die aan 

weerszijden staan, dringt deze vraag zich onvermijdelijk 

op: hoe mensvreemd waren de mensen die dit 

ooit hebben verzonnen? 

De Bijlmer moest een stad worden van honderdduizend 

inwoners, vrijwel allemaal ondergebracht 

in honingraatflats. Ze zouden van de metrostations 

naar huis lopen zonder een auto tegen te komen. 

De Bijlmermeer is uitzonderlijk, voor nederlandse 

begrippen, en op wereldschaal opmerkelijk – de 

bouw ervan, én de afbraak die later volgde. Joop de 

Haan, directeur van het projectbureau Vernieuwing 

Bijlmermeer, kreeg in december nog bezoek van een 

stevige delegatie uit osaka, waar ter lering twee 

grote maquettes van de Bijlmer worden gebouwd: 

een van voor en een van na de vernieuwing. 

om geld te besparen werden de oorspronkelijke 

bouwplannen versoberd. Geen ‘binnenstraat’ maar 

ren woningen konden meestal blijven zitten. 

Alleszeggend: er laaide geen breed gedragen 

protest op. Het kon alleen maar beter worden. 

In enquêtes vooraf gaven bewoners massaal aan 

geen bezwaar tegen sloop te hebben, en best 

in te zijn voor een laagbouwwoning. Meer dan 

de helft zou ervoor kiezen in de Bijlmer te blijven, 

of in de directe omgeving, in Gaasperdam 

(samen: stadsdeel Zuidoost). 

De transformatie van Nederlands meest 

getroebleerde wijk is bijna gereed, al kan ‘bijna’ 

lang duren als corporaties, ontwikkelaars en 

huizenkopers hun geld op zak houden, net 

voor de laatste, beslissende horde moet worden 

genomen. Die horde is de omgeving van metrostation 

Kraaiennest, waar een rondwandeling 

somber doet stemmen. Maar het zou flauw zijn 

de omvorming van de Bijlmer af te rekenen op 

de bouw- en financieringscrisis. Wie een rondgang 

maakt door de hele Bijlmer en herinneringen 

heeft aan eind jaren negentig, kan niet om 

deze conclusie heen: hier is een reuzensprong 

gemaakt. Op veel plekken is de wijk onherkenbaar 

veranderd, ten goede. Dat wil zeggen: er 

ordinaire galerijen; tien verdiepingen in plaats van 

acht; gemeenschappelijke ruimtes onder in de flats 

in plaats van in het groen ertussen. Die imperfecties 

worden door een hardnekkig groepje overtuigde 

Bijlmer-bewoners, verenigd onder de fraaie geuzennaam 

Bijlmer-believers, nog steeds wel eens als 

oorzaken genoemd voor het mislopen van de utopie 

– zoals overtuigde communisten lang volhielden dat 

het systeem wel werkte, maar het schortte aan de 

uitvoering. 

Door anderen wordt vaak gedacht dat het 

misging toen de surinamers na 1975 massaal voor 

nederland kozen en in de Bijlmer neerstreken. maar 

daar ging iets aan vooraf. surinamers zouden in 

groten getale de Bijlmer bevolken, omdat bijna niemand 

anders er wilde wonen. Degenen die kwamen, 

hadden veelal geen alternatief. Zodra ze dat wel 

hadden, vertrokken ze – ook veel surinamers zouden 

dat doen. De Bijlmer werd een doorvoerwijk, een 

tussenstap op weg naar beter. Het was er te groot, 

te hoog, te monotoon, te anoniem. De stedenbouwkundigen 

van Amsterdam zouden dat al in 1974 min 

of meer erkennen. 

twee ontwikkelingen zouden het straatbeeld 

in de Bijlmer behoorlijk beïnvloeden. Allereerst de 

komst van Afrikanen in de jaren tachtig, vooral 

Ghanezen. In de Bijlmer waren grote, luxe woningen 

beschikbaar. en in de Bijlmer voelden ook illegale 

Afrikanen zich redelijk op hun gemak, gedekt als ze 

waren door hun netwerk en de aanwezigheid van 

surinamers; zwarte mensen vielen er niet op. In de 

flats openden ze hun ‘ondergrondse’ eetgelegenheden 

en cafés, in de parkeergarages was ruimte 

voor Ghanese kerken. 

en eind jaren zeventig zou de metro de Amsterdamse 

binnenstad met de Bijlmer verbinden. of in 

de gloriejaren van heroïneverslaving: de Zeedijk met 

de Bijlmer. De Bijlmer werd definitief het afvoerputje 

van de stad. 

zijn nieuwbouwwijken verrezen zoals nieuwbouwwijken 

zijn – vaak eenvormig en zielloos, 

soms geslaagd. Het stratenplan met de brede 

‘dreven’ is gehandhaafd, al zijn die verlaagd tot 

gewone wegen, wat de Bijlmer buiten de woonstraten 

ruimtelijk en winderig maakt – een fietser 

maakt er snel een verloren indruk. En altijd 

torent wel ergens een van de overgebleven flats 

boven de omgeving uit. Opgeknapte flats, dat 

wel. 

Dit zijn inmiddels veelgehoorde klachten: 

het is hier truttig en het ontbreekt aan horeca 

en andere levendigheid. Anders dan de vroegere 

klachten: in mijn lift wordt almaar gepist 

en buiten krioelt het van de drugsverslaafden. 

In onderzoeken geven bewoners hun woonomgeving 

een ruime voldoende. De leegstand 

– los van de crisis – is gereduceerd tot zo goed 

als nul, het voornemen om te verhuizen is afgenomen 

en de gemiddelde woonduur opgelopen 

naar zo’n tien jaar. 

Anderhalf tot twee miljard euro hebben 

ontwikkelaars en corporaties gestoken in de 

nieuwbouw en renovatie, waarvan het meren- 


deel moet worden terugverdiend door verkoop 

en exploitatie. De kelderboxen onder in de flats, 

bekend als verzamelplek voor verslaafden, illegalen 

en breezerseks, bestaan niet meer. Het 

zijn woningen en bedrijfsruimten geworden. 

De nieuwe winkelcentra Ganzenpoort en De 

Kameleon zijn hermetisch gebouwd, met nissen 

noch portieken, en beveiligd met camera’s. En 

behalve dat de traditionele heroïnejunken letterlijk 

uitsterven, zijn er meer opvangplekken 

gekomen – je ziet ze nog maar heel weinig in de 

Bijlmer. Het klinkt wat onmenswaardig, maar 

de meest obscure elementen zijn uit de Bijlmer 

geruimd. Alle flatwoningen, de hele fysieke 

structuur, is leeggemaakt en opnieuw ingericht. 

Tot zover de fysieke verandering en de afgeslepen 

scherpe randjes. De wezenlijke sociale 

problemen heeft de vernieuwing, hoe kan het 

anders, niet opgelost. Zo zijn in de Bijlmer twee 

keer zo veel huishoudens afhankelijk van de bijstand 

als in heel Amsterdam. Ook wonen er buitensporig 

veel jonge, alleenstaande moeders. De 

Cito-scores op basisscholen zijn de laatste jaren 

weliswaar verbeterd, maar dat is in de rest van 

de stad ook gebeurd – het verschil is gegroeid. 

Helemaal als je dit in ogenschouw neemt: 29 

procent van de kinderen in Zuidoost geldt als 

zorgleerling; de meesten van hen worden buiten 

de Cito-score gehouden, omdat ze die te veel 

naar beneden zouden halen. In Amsterdam- 

Zuid is dit negen procent (2010). 

Het bracht Paul Scheffer in het zojuist verschenen 

rapport De staat van integratie tot 

de conclusie dat de meeste aandacht de laatste 

jaren weliswaar uitgaat naar Nieuw-West, met 

veel Marokkaanse en Turkse inwoners, maar dat 

Zuidoost, met een grote Surinaamse bevolking, 

minstens zo veel zorgen baart. ‘Met een deel van 

de Surinaamse gemeenschap gaat het minder 

goed dan vaak wordt aangenomen’, noteerde een 

voorzichtige Scheffer. 27 procent van de Surinaamse 

jeugd (15-25 jaar) in Nederland is werkloos, 

vergelijkbaar met de Marokkaanse jeugd. 

Ook de teruglopende criminaliteitscijfers 

zijn verraderlijk. Het valt niet te ontkennen dat 

de Bijlmer aanmerkelijk veiliger is geworden, 

maar evenmin dat het op een hoop gooien van 

alle delicten verhullend werkt. In de Bijlmer 

wordt globaal gezien twee keer zo vaak aangifte 

gedaan van bedreiging, mishandeling, straatroof 

en overvallen als in de rest van de stad. Jongeren 

tussen de twaalf en zeventien jaar worden 

er drie keer zo vaak opgepakt voor straatroof. Er 

wordt vaak gezegd dat de veiligheidsbeleving 

niet zou corresponderen met de cijfers, dat de 

‘subjectieve’ veiligheid misleidend is. Maar misschien 

drukt de dreiging om op straat met een 

mes of pistool te worden belaagd gewoon zwaar, 

ook al heb je het zelf nooit ervaren. 

In 2009 werd vlak bij Kraaiennest de negentienjarige 

Ishmael Gumbs doodgeschoten, 

nadat hij in het winkelcentrum de vijftien jarige 

vriendin van de toen 34-jarige Maikel S. had 

beledigd. In hetzelfde jaar doorzeefden vier 

leden van rapformatie Green Gang een vastgereden 

auto op de Bijlmerdreef met kogels. Het 


mArIeKe VAn Der VeLDen / HH 

waren incidenten, inderdaad. Incidenten die het 

beeld van de Bijlmer bezoedelen. Maar dat die 

incidenten in de Bijlmer plaatsvonden, is niet 

helemaal toevallig. 

eeN WeeK voorafgaand aan Bijlmer Boekt 

belegde de lokale vvd in het Bijlmer Parktheater 

een debat over het imago van Zuidoost, 

dat maar zo achterblijft bij de werkelijkheid, 

zo klinkt het vaak in Zuidoost. Klagen over het 

imago is onlosmakelijk verbonden met de jonge 

geschiedenis van de Bijlmer. In 1983 reden 

Bijlmer-bewoners luid claxonnerend in optocht 

naar Hilversum, na een weinig vleiende documentaire 

van Veronica over de wijk. 

Directeur van het bureau citymarketing van 

Zuidoost, Arno Gorissen, vertelde hoe moeilijk 

het was geweest Endemol te overtuigen naar het 

bedrijventerrein te komen aan de andere kant 

van het trein- en metrospoor, bij de Arena. Toen 

Endemol het voornemen bekend had gemaakt, 

enkele jaren geleden, kwamen medewerkers in 

verzet. De Bijlmer!? Het zou de grootst mogelijke 

moeite, en de persoonlijke inzet van politiecommissaris 

Ad Smit hebben gekost om de 

komst van het nieuwe tv-complex veilig te stellen. 

Inmiddels zijn veel grote bedrijven gevestigd 

in Zuidoost – het fraaie hoofdkantoor van ing 

staat zelfs midden in winkelcentrum Amsterdamse 

Poort. ‘Toch is het imago van Zuidoost 

voor andere bedrijven nog altijd een reden om 

hier niet te komen’, zei Gorissen. 

‘De andere kant van het spoor’: sinds een jaar 

of tien een gevleugelde uitdrukking in Zuidoost. 

Het is de makkelijke verbeelding van de scheiding 

tussen de zakenwereld enerzijds en de Bijlmer 

aan de andere kant. De hoop was dat Bijlmer-bewoners 

zouden profiteren van de komst 

van de Arena (1996) en de toegenomen bedrijvigheid 

daaromheen. En ook: dat werknemers 

van die bedrijven in de nieuwe lage buurten van 

de Bijlmer zouden gaan wonen. Waarom niet? 

Nieuwe, grote huizen, lekker dichtbij. 

Het komt er niet echt van. Van allebei niet. 

‘We hebben hier nog altijd een schrijnend tekort 

aan bewoners met een hoger inkomen’, luchtte 

vvd-stadsdeelbestuurder Emile Jaensch zijn 

hart. Hij was eerder bestuurder in Oud-Zuid, 

een heel andere wijk van Amsterdam, met 

Alleen maar nette mensen. ‘De meeste sport en 

cultuur draait hier op subsidies, in plaats van 

op inzet van ouders en inwoners’, zei Jaensch. 

‘Mensen zijn bezig met overleven. Het ontbreekt 

aan maatschappelijk cement.’ 

Waarover niet werd gesproken, waarover zelden 

wordt gesproken, is dat de Bijlmer de afgelopen 

twintig jaar zwarter is geworden. Officieel 

was een etnisch meer diverse samenstelling 

geen doelstelling van de vernieuwing. De Bijlmer 

moest sociaal-economisch diverser worden, 

mensen met hogere inkomens 

vasthouden en aantrekken. 

Dat is een klein beetje 

gelukt. Het gebeurt min of 

meer vanzelf als je sociale 

huur (alle dertienduizend 

oude flatwoningen waren 

sociale huurwoningen) deels 

vervangt door duurdere huur 

en koop. Twintig procent van 

de woningen in de Bijlmer is 

inmiddels eigendom van de 

bewoner. 

Maar de onuitgesproken 

hoop was dat de Bijlmer ook 

aantrekkelijk zou worden 

voor de – veelal blanke – middenklasse. 

Die laat de Bijlmer 

nog altijd links liggen. 

Eerst kwam men niet omdat 

de wijk te hoog, te groot en 

te anoniem was. Nu de wijk 

is veranderd komt men nog 

steeds niet. De middenklasse 

die is gekomen (of is opgeklommen 

binnen de wijk) is 

zwart. Vooral Surinaams, ook 

wel Antilliaans en een beetje 

Afrikaans. 

In de Vogeltjeswei streken 

ruim zevenhonderd inwoners 

neer, van wie vierhonderd 

Surinaams en negentig 

‘autochtoon’. En zo is dat 

sindsdien gebleven. In de 

F-buurt: 3500 nieuwe inwo

sAnDer nIeUWenHUys / HH 

De betere koophuizen in de Bijlmer kosten 1800 euro per 

vierkante meter, elders in Amsterdam al snel vierduizend euro 

ners, van wie de helft Surinaams, ruim tweehonderd 

Antilliaans en vierhonderd autochtoon. 

Voordat de laagbouwwijken verrezen, was 

ruim een kwart van alle Bijlmer-bewoners blank 

Nederlands; dat percentage is met de vernieuwing 

gedaald, naar onder de negentien procent. 

(Deze cijfers van Bureau Onderzoek en Statistiek 

gaan over de Bijlmer plus het nabijgelegen 

Venserpolder. Voor de Bijlmer alleen liggen de 

percentages nog lager). In de Westelijke Tuinsteden 

van Amsterdam, waar eveneens wordt 

gesloopt, gerenoveerd en gebouwd, zie je eenzelfde 

trend, alleen zijn degenen die daar in de 

nieuwe koop- en huurhuizen trekken vaak Turks 

en Marokkaans. Zo groeit de stad etnisch uiteen. 

De Bijlmer heet multicultureel te zijn. Maar 

inwoners van Turkse of Marokkaanse origine 

telt de wijk nauwelijks (een en twee procent). 

De Bijlmer is een Afro-wijk, meer dan ooit. Het 

aantal Ghanezen is er de afgelopen twintig jaar 

met ongeveer de helft toegenomen, naar bijna 

zesduizend. En dat zijn alleen de bewoners. Er 

zijn ook nog bezoekers. Wie op een zondag de 

bus neemt vanuit Amsterdam-Oost naar de 

Bijlmer, ziet meestendeels Afrikanen instappen, 

op weg naar familie en kerk. Het nieuwe kerkgebouw 

De Kandelaar bij metrostation Ganzenhoef 

huisvest vijftien genootschappen, voornamelijk 

Ghanees. In de enkele overgebleven 

parkeer garages zingen en dansen de andere 

kerkgangers, onder namen als Redemption 

Faith Ministries. Op stille zondagmiddagen zijn 

het voornamelijk Ghanese families die je over 

straat ziet gaan. 

De lokale politiek is een aardige weerspiegeling 

van de veranderende getalsverhouding. 

In de jaren negentig vochten politici en ambtenaren 

in Zuidoost dwars door de partijen 

heen, maar vooral binnen de pvda, nogal eens 

een ‘zwart-witstrijd’ uit – dat soort expliciete 

termen waren toen al gangbaar. Voorafgaand 

aan de laatste verkiezing, eind 2009, was de 

strijd ‘zwart-zwart’ geworden, Surinaams versus 

Afrikaans. Het ging om de vaststelling van 

de kieslijstvolgorde van de pvda, nog altijd de 

allesoverheersende partij, en daarmee om de 

vraag wie stadsdeelvoorzitter zou worden. De 

Surinaamse kandidaat Marcel La Rose won, 

met grote moeite. Een ‘witte’ stadsdeelvoorzitter 

is sinds 1998 uitgesloten. Aan de ‘eigen’ cultuur 

van de Bijlmer heeft de vernieuwing weinig 

veranderd. De black hair-shops, de markten, 

de feesten. En ook: de snorders, illegale taxi’s. 

Er rijden er honderden, nog altijd, omdat het 

nu eenmaal lastig verbieden is dat iemand zich 

door een kennis voor de deur laat afzetten en 

hem wat geld toestopt voor de benzine. Reguliere 

taxi’s zie je in de Bijlmer niet of nauwelijks. 

De wijk kan ook hoopvol stemmen. In het 

hart van de vernieuwde Bijlmer staat de Open 

Schoolgemeenschap Bijlmer (osb) voor vwo/ 

havo/vmbo, waar je in een Benetton-commercial 

rondloopt, met lachende kinderen, vriendschappen 

en verliefdheden dwars door alle etni- 

onder de metro bij Kruitberg 

citeiten heen. Maar dit is het verschil: de osb 

heeft zo’n goede naam, is zo’n prettige school, 

dat kinderen vanuit omliggende gemeenten als 

Diemen en Ouderamstel er dagelijks naartoe 

komen fietsen. Veertig procent komt van buiten. 

De Bijlmer, als woonplaats, is niet aantrekkelijk 

voor buitenstaanders. Weliswaar komt de 

helft van de nieuwbouwkopers van buiten Zuidoost, 

maar veelal hebben zij ‘iets’ met de Bijlmer. 

Ze hebben er ooit gewoond, kennen de wijk van 

familie of vrienden. Ze weten dat het er aangenaam 

en levendig kan zijn. Sommigen vinden 

het prettig om in een buurt te wonen waar zij 

zelf de norm zijn, nooit ‘de ander’. 

Een Surinaamse man die in Amsterdam- 

West woont, zei na afloop van de imago-avond 

in het Bijlmer Parktheater: ‘Laten we eerlijk 

zijn: als je op metrostation Ganzenhoef arriveert 

en je neemt de roltrap naar beneden, dan staan 

langs de Bijlmerdreef allemaal zwarte mannen. 

Ik kan me voorstellen dat mensen zich daar niet 

thuisvoelen. Sterker, ik geloof dat ik me daar 

niet thuisvoel.’ 

Nu zijn werkelijke motieven waarom mensen 

ergens willen wonen moeilijk te achterhalen, en 

nog lastiger uiteen te rafelen. Maar ze komen 

samen in de markt. En dit is wat de markt zegt. 

De betere koophuizen in de Bijlmer kosten 1800 

euro per vierkante meter, elders in Amsterdam 

al snel vierduizend euro. Een huis dat in Diemen 

drie ton kost: eenzelfde huis, in eenzelfde 

soort wijk, op ongeveer dezelfde afstand van de 

Amsterdamse binnenstad, kost in de Bijlmer 

twee ton. Ook dit verschil is de afgelopen twintig 

jaar gegroeid. Je kunt zeggen: men wil nog minder 

graag in de Bijlmer wonen dan voorheen. 


Essay De PVDA heeft een wereld te winnen 

Verlos Samsom van 

de leiderscultus 

Of Diederik Samsom slaagt als PVDa-leider zal ook afhangen van zijn vermogen 

de partij te bevrijden van haar richtingloosheid. als eerste moet Samsom daarom 

breken met de leiderscultus die de PVDa al zo lang ideologisch verstikt. 

door marcel ten hooven 

oUd-ChU-poliTiCUs JohaN VaN hUlsT, 101 inmiddels, bezocht in de 

jaren dertig af en toe ook een toogdag van de arp, al was het alleen maar 

om te ervaren dat de Christelijk-Historische Unie toch meer zijn habitat 

was. Hij hield aan die bijeenkomsten een grote aversie tegen Hendrik 

Colijn, de arp-leider, over. ‘Zoals die man door het publiek werd verafgood!’ 

herinnert Van Hulst zich. ‘Hij kwam altijd te laat op een vergadering 

waar hij moest spreken. Als-ie dan toch nog binnenkwam: applaus! 

Hij is gelukkig gekomen! De van God gegeven leider! Ik vond dat die 

zaal hysterisch was. Bij zijn vertrek zongen ze dan ook nog steevast: Dat 

’s-Heeren zegen op u daal. Nou, nou.’ 

Van de negentiende-eeuwse anarchistische voorman Ferdinand 

Domela Nieuwenhuis gaat een ander verhaal over de blinde verering die 

het eigen volk voor ‘ús verlosser’ koesterde. ‘Moeder, daar is onze heiland!’ 

riep een man toen hij Domela Nieuwenhuis opendeed. 

De verwachtingsvolle stemming rond politiek leiders is nu nog steeds 

herkenbaar, zoals het afgelopen weekeinde weer, op het congres dat de 

verkiezing van Diederik Samsom tot pvda-leider bekrachtigde. Vooral 

partijen in nood lijken geneigd alle heil en zegen te verwachten van de 

komst van een nieuwe leider, alsof de zorgen dan op slag voorbij zullen 

zijn, om vervolgens bij tegenvallend resultaat hem daarvoor verantwoordelijk 

te houden. Ook de opkomst en ondergang van Job Cohen als pvdaleider 

voltrok zich in deze sfeer van wispelturigheid. Binnengehaald als 

de verlosser uit Amsterdam kon hij na enkele tegenvallende tv-optredens 

geen goed meer doen. 

De eerste valkuil die voor Samsom dreigt, is dat ook hij de dupe wordt 

van te hoog gespannen verwachtingen. De hoop op verlossing bij de komst 

van de ‘nieuwe leider’ leidt af van de richtingloosheid van de pvda. Het leiderschap 

van Cohen ging mank aan overtuigingskracht doordat de pvda 

zelf niet meer is verankerd in een principiële zienswijze op maatschappelijke 

tekorten. Na de mislukking van het ‘reëel bestaande socialisme’ 

in 1989 heeft de partij nagelaten het sociaal-democratische alternatief 

opnieuw te doordenken en is zij op dwaalsporen terechtgekomen, zoals 

de Derde Weg. In plaats van het politiek geladen leiderschap van Joop 

den Uyl heeft sinds de komst van Wim Kok in 1986 een bestuurlijk leiderschap 

gedomineerd. De pvda zocht sindsdien niet zozeer de tegenstellingen 

maar de overeenkomsten met de politieke concurrenten. Als een 

kameleon verkleurde de partij met de veranderende politieke omgeving 

mee, om een beeld van socioloog Jacques van Doorn te lenen. 

Door die depolitisering verkeerde de partij permanent in onzekerheid 

over de vraag hoe de solidariteit vorm kan krijgen in de maatschappelijke 

verhoudingen van deze tijd, zonder alle idealen te grabbel te gooien. Daarbij 

boog ze nogal eens door in de richting van het zo zelfverzekerde liberalisme. 

‘Er is geen naargeestiger schouwspel dan het commercievriendelijke 

geflikflooi in politieke kringen die nog kort geleden bol stonden 

van socialistische retoriek’, oordeelde Van Doorn sarcastisch. Wouter Bos 

noch Job Cohen slaagde erin deze kameleontische aanblik te corrigeren. 


Het ging te aarzelend, tastend, onzeker. Wellicht meer nog dan Cohens 

tekortschietende leiderschap verklaart dat dat de pvda in de peilingen 

niet profiteert van de crisis van het kapitalisme en de sp wel. Hoewel de 

sociaal-democraten een rijkere geschiedenis dan de radicaal socialisten 

hebben in de beteugeling van de economische en morele uitwassen van 

het kapitalisme slagen ze er niet in die erfenis om te munten in electoraal 

voordeel. Het verhaal dat de pvda de kiezers te vertellen heeft is fragmentarisch, 

weinig coherent en mist een gevoel van urgentie, zeker sinds zij zo 

relativerend spreekt over gelijkheid, het ideaal dat in de geboortepapieren 

van de sociaal-democratie met hoofdletters staat geschreven. 

Daardoor ontbeert de partij nu een wervend alternatief, in een tijd 

waarin de ongelijkheid toeneemt en een bron van sociale ellende dreigt 

te vormen. Anders dan in de VS, waar de toenemende ongelijkheid in alle 

statistieken schrijnend zichtbaar is, geven de officiële cijfers over de inkomensverhoudingen 

hier geen beeld van toenemende verschillen. Maar 

dat is misleidend, nu bestaanszekerheid steeds meer een persoonlijke 

prestatie is, een kwestie van geld en macht, en steeds minder een vanzelfsprekend 

kenmerk van beschaving, een verworvenheid waarop mensen 

tot op zekere hoogte recht kunnen doen gelden ongeacht hun inkomen 

en opleiding. In dit opzicht hebben de woorden die Thijs Wöltgens ten 

tijde van de paarse coalitie sprak nog niets aan actualiteit ingeboet: ‘Het 

sociaal-democratisch project is niet voltooid, maar eerder in levensgevaar.’ 

De verkiezing van Diederik Samsom wijst erop dat de pvda door dit 

gevaar is wakkergeschud. Samsom is een activistische politicus die de 

tegenstander opzoekt, de strijd met hem aangaat en daarbij houvast 

zoekt in een geprofileerd politiek verhaal over rechtvaardigheid. Ook het 

project Van waarde, sociaal-democratie voor de 21ste eeuw, waarmee de 

Wiardi Beckman Stichting de ideologische inertie bestrijdt, en de verkiezing 

van Hans Spekman tot voorzitter, een politicus met een vanzelfsprekende 

intuïtie voor de waarden waarvoor de pvda staat, zijn tekenen van 

een corrigerende wending in de partij. 

‘Wat de PvdA 

wil zijn, 

regeringspartij, 

lukt haar bij 

uitzondering en 

wat ze kan zijn, 

oppositiepartij, 

ambieert zij 

niet’ 

de VoorGesChiedeNis maakt de noodzaak 

van zo’n wending duidelijk. Op zoek naar een 

verklaring waarom de pvda een ideologisch 

uitgewoonde indruk maakt, kan de trefzekere 

oneliner van Arie van der Zwan behulpzaam 

zijn: ‘Wat de pvda wil zijn, regeringspartij, 

lukt haar bij uitzondering en wat ze kan zijn, 

oppositiepartij, ambieert zij niet.’ Van Drees 

tot Cohen is de geschiedenis van de pvda 

getekend door een ‘regentenmentaliteit’, in 

de woorden van politicoloog Hans Daalder. 

Ook bij de keuze van een nieuwe politiek leider 

krijgt een goede bestuurder, iemand met 

wie de pvda in de regering het verhoopte suc- 

Jerry LAmPen / AnP

om leven in de pvda te brengen moet diederik samsom zich 

tegelijkertijd hoeden voor controledwang en heerszucht 

ces kan boeken, al gauw de voorkeur boven een politicus 

bij wie het opponeren in de genen zit. Dat gold voor Job 

Cohen en dat gold ook voor Wim Kok, de fnv-bestuurder 

die enkele jaren voor zijn verkiezing tot pvda-leider een 

baanbrekend compromis met de werkgevers sloot over 

werkgelegenheid en bedrijfswinsten. 

Joop den Uyl, als weinig anderen ingewijd in de eigenaardigheden 

van het bestel, had meer oog dan zijn opvolgers 

voor de innerlijke tegenstrijdigheid in het metier dat 

een Nederlandse politicus moet beheersen in de strijd 

om de macht. Om aanhang te mobiliseren, moet hij het 

onderscheid met andere partijen accentueren en scheidslijnen 

trekken. In dat opzicht is politiek altijd strijd om het 

goede beeld en het rake woord. Tegelijkertijd moet hij zijn 

kiezers tonen dat het bestuur bij zijn partij in veilige handen 

is. In die hoedanigheid dient hij coalities te vormen 

en tegenstellingen te overbruggen. Verbeeldingskracht en 

een trefzekere retoriek zijn dan eerder een belemmerende 

factor. Den Uyl maande daarom de hemelbestormers in 

de pvda nooit neer te kijken op de ‘schroefjesverdraaiers’ 

die het bestuur in Nederland domineren. 

Job Cohen had moeite met deze dubbele rol. In de 

dwang tot regeren vaardigde de pvda met hem destijds 

een rasbestuurder naar Den Haag af, iemand die als burgemeester 

gewend was boven de partijen te staan en niet 

ertussen. Mede daardoor zal Cohen geen markant stempel 

op de politieke geschiedenis drukken. Een politicus ontwikkelt 

zo’n stempel door zich de politieke beginselen van 

zijn beweging eigen te maken en die overtuiging in politieke 

hartstocht om te zetten. Wim Kok, Wouter Bos en 

Job Cohen zullen zonder meer gemotiveerd zijn geweest 

door zo’n overtuiging, alleen maakten zij haar weinig 

zichtbaar of deden ze er bij gebrek aan politieke passie te 

veel concessies aan. Op het moment dat de politieke strijd 

in de campagne van 2006 volop ontbrandde, verklaarde 

Bos dat de essentie van zijn boodschap was: ’Nederland 

een tikkeltje tevredener en gelukkiger te willen maken.’ 

Typerend is ook deze uitspraak van tussenpaus Ad Melkert: 

‘Ik zie niet in waarom ik bevlogen moet zijn.’ 

Hoewel Den Uyl zich als ‘zondige reformist’ bewust 

was van de onvermijdelijkheid van concessies contrasteerde 

zijn passionele politieke overtuiging nogal met 

dit soort lauwheid. Den Uyl kon vasthoudend zijn, als 

het moest tot midden in de nacht. Een bewaker van het 

Catshuis hoorde hem en zijn minister van Financiën Wim 

Duisenberg, ook zo’n doorsjouwer, nog wel eens tot het 


ochtendkrieken discussiëren, om hen 

’s ochtends samen, gekleed op het 

kleine mahoniehouten bedje in Den 

Uyls werkkamer aan te treffen. Den 

Uyl putte de brandstof voor zijn politieke 

vuur ook uit zijn veertienjarig 

directeurschap van de Wiardi Beckman 

Stichting (1949-1963), in welke 

functie hij de ideologie van de naoorlogse 

sociaal-democratie formuleerde. 

Heeft de pvda met Samsom een 

nieuwe Den Uyl gekozen? In sommige 

commentaren werd de vergelijking 

al getrokken. Anders dan Cohen, 

gepokt en gemazeld in universitair- 

en politiek-bestuurlijke functies, en 

oud-Shell-manager Bos is Samsom 

gevormd in meer opponerende rollen, 

eerst als actievoerder bij Greenpeace 

en daarna als Kamerlid. Meer dan zijn 

voorgangers lijkt Samsom zich ervan 

bewust dat politiek behalve nuanceren 

ook een kwestie van stelling nemen en 

positie kiezen is. Hij is onvermoeibaar 

en koestert sterke politieke overtuigingen, 

op het fanatieke af. In dat opzicht 

is de vergelijking met Den Uyl niet uit de lucht gegrepen. 

Samsom beschikt bovendien over het politieke temperament om een 

zienswijze op de betekenis van de sociaal-democratie in de moderne tijd 

te verwoorden in retorisch pakkende beelden. Op het congres afgelopen 

zaterdag viel hij premier Rutte aan op de afbraak van de ‘maatschappelijke 

ladder’, het geheel aan voorzieningen in het onderwijs en de socia le zorg 

dat mensen in staat stelt zich op te werken. Samsom: ‘Mensen zijn niet 

uit op hulp, niet van de overheid, laat staan van de pvda. De meeste mensen 

klimmen op eigen kracht langs de maatschappelijke ladder omhoog. 

Maar dan moet die ladder daar wel staan en goed worden onderhouden.’ 

Daarom moet de pvda ‘het herstel van de publieke zaak’ tot haar absolute 

prioriteit verheffen, zei hij. ‘De straat, de school en al die andere voorzieningen 

vormen de verheffende en verbindende kracht in Nederland. De 

agent, de onderwijzer en verpleger zijn onze geluksmachines. Die zet je 

niet uit, Mark. Die versterk je.’ 

heT is NoG aFWaChTeN in hoeverre Samsom weerstand kan bieden aan 

de verleiding om de pvda in alle geledingen te willen beheersen. Onder 

het bewind van Wouter Bos raakte het partijleven lamgeslagen door de 

verstikkende leiderscultus die hij vestigde. In het cda, die andere volkspartij, 

handelde Jan Peter Balkenende niet anders. Tekenend is hoe het 

cda destijds in Den Haag werd geprezen als een ‘geoliede machine’, een 

gladjes lopende organisatie, bedreven in het spel om de macht, waarin de 

leider onomstreden was en bovendien geen wanklank viel te beluisteren. 

Wouter Bos verheelde niet hoezeer hij het cda hierom beneed. Evenmin 

als Balkenende zag hij een bezwaar in de inzet van beïnvloedingstactieken, 

machinaties en soms zelfs intimiderende praktijken om de schone 

schijn van een geoliede machine op te houden. Beide kampen opereerden 

volgens het motto van Balkenende’s fluisteraar Jack de Vries: ‘De pluspunten 

van het beleid zijn voor ons, de minpunten voor de anderen.’ 

Onder invloed van deze cynische moraal ontstond de leiderscultus in 

pvda en cda bijna als vanzelf. ‘Voor mensen die geen slavenziel hebben 

is die sfeer niet om te harden’, omschreef oud-fractiemedewerker Joop 

van Rijswijk de disciplineringsdrang in het cda. ‘Onder Balkenende keert 

het cda zich naar binnen, sluit zich af voor kritiek, is doof voor signalen 

vanuit de samenleving en houdt het doctrinair vast aan het eigen gelijk.’ 

In de pvda beschouwde Bos de partij, van de lagere regionen tot Tweede- 

Kamerfractie, als een monolithisch geheel ten dienste van hem. Dat ging 

onherroepelijk samen met een verregaande controledrift en kadaverdiscipline. 

Politiek commentator Hans Goslinga somde de gevolgen als 


‘De agent, de 

onderwijzer en 

verpleger zijn 

onze geluksmachines. 

Die zet je niet 

uit, Mark. Die 

versterk je’ 

volgt op: ‘Een naar binnen gerichte houding 

van de Haagse politici, concentratie van 

macht bij enkelingen, gewroet van oncontroleer 

bare spindoctors, lakeiengedrag van 

Kamerleden en een buiging van politici voor 

de mediacratie, die eenzijdig de grote bekken 

selecteert.’ 

Tot de kern teruggebracht komt deze leiderscultus 

neer op een concentratie van de 

macht bij de Haagse binnenwereld, ten koste 

van de partijen als ledenorganisatie. Met een 

vooruitziende blik legde Bart Tromp tien 

jaar geleden de vinger bij dat fenomeen, ter 

verklaring van de crisisverschijnselen in de 

volkspartijen. Volgens hem staren de partijen 

zich blind op de eigen logica van ‘Den Haag’, 

waarin het al dan niet bewaren van de eenheid bepalend is voor winst of 

verlies. Onder die invloed zijn pvda en cda volgens hem getransformeerd 

in campagneorganisaties, strak geleid door beroepspolitici en een professionele 

staf, die het als een compliment beschouwen als de buitenwereld 

ze ziet als een ‘geoliede machine’. 

De crisis van de volkspartijen komt dus doordat zij hun legitimatie in 

de politieke sfeer zelf zoeken en niet meer in hun banden met de maatschappij. 

Niet meer een wereldbeschouwing of een ideologie, oftewel een 

politiek verhaal over de wenselijke samenleving is bepalend voor hun 

handelen, maar het doel van ‘stemmenmaximilisatie’. In andere woorden 

geformuleerd, beschrijft Tromp dat transformatieproces als een omslag 

van een oriëntatie op waarden naar de instrumentele rationaliteit van de 

markt, waarin het formaat belangrijker is dan de inhoud. 

Daarbij prevaleert het binnenhalen van zoveel mogelijk kiezers boven 

het nastreven van het politieke ideaal. Zo bezien is het verklaarbaar 

waarom vigerend cda-leider Maxime Verhagen het in de formatie van het 

kabinet-Rutte geen bezwaar vond gemene zaak te maken met een partij, 

de pvv, die de christen-democratische kernwaarde van de godsdienstvrijheid 

verwerpt. Voor het electorale perspectief van het cda achtte hij die 

keuze de beste en dat gaf de doorslag. Vanuit datzelfde perspectief (‘mensen 

stemmen niet op een partij die met zichzelf overhoop ligt’) verwijt 

hij partijgenoten die blijven opponeren tegen de samenwerking met de 

pvv dat zij de eenheid van het cda doorbreken. Die eenheidsdrang komt 

samen met het verlangen naar een sterke leider in Verhagens suggestie 

eVert eLZInGA / AnP

om de volgende cda-lijsttrekker door de leden te laten kiezen. Dit is zijn 

motief: ‘Zodra er iemand democratisch is gekozen, moet iedereen zich 

scharen achter de lijsttrekker en ontstaat automatisch eenheid.’ 

Met een gelijkluidende redenering beriep Wouter Bos zich destijds op 

zijn verkiezing door de leden om de pvda dirigistisch te leiden. Waar de 

schoen hier wringt, is dat volkspartijen per definitie geen eenheid kunnen 

zijn, simpelweg omdat het volk dat zij representeren geen eenheid is. 

Debat in het cda of de pvda komt niet voort uit een ‘hoogverheven moreel 

gelijk’, zoals Verhagen het ziet, maar is inherent aan het karakter van een 

volkspartij, met leden die actief zijn betrokken bij het proces van ideeënvorming. 

De beste biotoop voor volgzaamheid aan de leider en eenheid is 

een partij zonder leden, waarvoor Geert Wilders dan ook logischerwijze 

heeft gekozen. 

de leidersCUlTUs legt een molton deken over het politieke leven in 

de partijen. Onbevangen debat is niet meer mogelijk, waardoor de partijen 

in de versukkeling raken als plekken van ideeënvorming en ook aan 

belang inboeten als corrigerend mechanisme van de Haagse politici. De 

balans tussen macht en tegenmacht, essentieel voor elke vorm van democratie, 

raakt verstoord. 

Door de heersende eenheids- en disciplineringsdwang zijn we het idee 

ontwend dat partijen woorden geven aan maatschappelijke conflicten en 

daarin richtinggevende keuzes maken, desnoods tegen de wens van de 

Haagse regionen in. Gebeurt dat laatste een keer, dan heet het in de perceptie 

van de partijtop en de media al gauw dat de eenheid verstoord is, 

de coalitie gevaar loopt, de leider de regie kwijt is. ‘Stabiliteit en risicomijding 

hebben prioriteit, ten koste van de ontwikkeling van een helder 

profiel en de noodzakelijke inhoudelijke discussie’, analyseerde een commissie 

onder leiding van Léon Frissen in 2010 de toestand in het cda. ‘De 

ruimte voor inhoudelijke vernieuwing wordt als mogelijke bedreiging van 

de eensgezindheid gezien.’ 

Deze conclusie geldt evenzeer voor de pvda, heeft ook Paul Kalma 

ondervonden als directeur van de Wiardi Beckman Stichting (1989- 

2006) en bovenal als Tweede-Kamerlid (2006-2010). De felheid waarmee 

fractieleiding en collega’s reageerden op alleen al de mogelijkheid 

van anders stemmen heeft van alle ervaringen als Kamerlid de meeste 

indruk op hem gemaakt, schrijft hij in zijn nieuwe boek Makke schapen. 

‘Je steekt ons een mes in de rug’, werd hem eens toegebriest na het uitbrengen 

van een afwijkende stem. 

Samsom moet nu lijn in de opstelling van de fractie zien te krijgen, 

hetgeen een zekere mate van discipline vergt, maar om leven in de partij 

te brengen moet hij zich tegelijkertijd hoeden voor controledwang en 

heerszucht. De fractie is allesbehalve eensgezind over de koers en de verhouding 

tot andere partijen. Schematisch gezegd gaat de keuze tussen de 

behoudend linkse koers van de sp en de links-libertaire van GroenLinks 

en D66. Die keuze vormde ook de achtergrond van de verkiezingscampagne 

voor het partijleiderschap de afgelopen weken. In deze omstandigheden 

wordt politiek meesterschap van Samsom gevergd. De nieuwe 

fractievoorzitter moet beide richtingen bijeenbrengen, zonder de zweep 

erover te leggen. Tegelijkertijd moet hij stelling nemen en positie kiezen 

met een politiek verhaal dat de pvda weer een doel in haar bestaan biedt. 

De regentenmentaliteit, de leiderscultus en de ideologische inertie 

zijn specifieke factoren waardoor de pvda over dat doel in het duister 

lijkt te tasten. Ze heeft verloren aan herkenbaarheid en betekenis voor 

de kiezers. Op zich vertonen alle volkspartijen dat soort verschijnselen 

van politieke bloedarmoede en richtingloosheid. pvda, cda en vvd lijken 

zich geen raad te weten met de crisis in Europa, de politieke noch 

de economische, en ontberen vooralsnog een antwoord dat perspectief 

op een keer ten goede biedt. Tegenover het onrealistische verlangen van 

pvv en sp naar een wereld die teruggewonnen moet worden, blijven ze 

het alternatief schuldig van een wereld die te winnen valt. Verwonderlijk 

is dat niet, na zoveel jaren van voorspoed. Het politieke programma 

van pvda, cda en vvd staat of valt met een bestendige economische groei. 

Nu de groei decimeert, of zelfs omslaat in krimp, is het zoeken naar een 

wervend alternatief in tijden van economische tegenspoed. De partijen 

steken nu vooral veel politieke energie in een conservatieve reactie. Die 

Méér gelijkheid 

kan opnieuw 

het leidende 

ideaal van de 

PvdA worden, 

om zichzelf te 

verlossen van 

de richtingloosheid 

komt erop neer dat als we alles nu maar zo’n 

beetje kunnen houden zoals het is, we het nog 

wel even met de bestaande systemen kunnen 

uitzingen. Meer een overlevingsstrategie dan 

een toekomstperspectief. 

Toch wordt de pvda misschien nog iets 

harder getroffen door dat verschijnsel van 

richtingloosheid dan de electorale concurrenten. 

Hoezeer de sociaal-democratie ook 

afweek van het dictatoriale staatsdirigisme 

van de sovjetcommunisten, het is evident 

dat ook zij van slag raakte door de mislukking 

van het ‘reëel bestaande socialisme’ in 

1989. Sindsdien legde de pvda meer en meer 

de nadruk op vrijheid als doel van haar politieke 

handelen en minder op gelijkheid, haar 

oude ideaal, dat door het communisme zo geperverteerd was geraakt. 

Daar waren op zich goede redenen voor. Niet zelden was het streven 

naar gelijkheid ten koste gegaan van persoonlijke vrijheid, door de staatsinterventies 

en bureaucratische regels die het met zich meebracht. Gelijkheid 

baande zo de weg naar onvrijheid. De koersverlegging kwam in de 

pvda tot uitdrukking in het beginselmanifest van 2005. Op instigatie van 

Wouter Bos is daarin ‘gelijkheid’ als leidend ideaal geschrapt en vervangen 

door ‘vrijheid’. Het probleem anno 2012 is evenwel dat de vrijheid in 

het kapitalisme de oorzaak is van een toenemende ongelijkheid in kansen 

op bestaanszekerheid. Dat geldt zowel voor de Angelsaksische als voor 

de continentale variant van het kapitalisme, zeker nu door de Europese 

crisispolitiek het veiligheidsnet onder de Europeanen op tal van plaatsen 

openscheurt. Vrijheid baant zo de weg naar ongelijkheid. 

Ongelijkheid is dus weer een hyperactueel thema. De politieke 

manoeuvreerkunst die wordt gevergd van sociaal-democraten is het verzet 

daartegen tot een politiek wapen om te smeden zónder te vervallen 

in vrijheidsbenemende staatsinterventies en overregulering. Ze kunnen 

daarbij teruggrijpen op het maatschappelijk contract dat de basis vormde 

van de naoorlogse sociale markteconomie. Met de crisis van de jaren 

dertig en de Tweede Wereldoorlog in het geheugen kreeg dat contract 

concreet vorm in talloze akkoorden tussen overheid, werkgevers en werknemers 

om allen eerlijk te laten delen in de welvaart. Hun stilzwijgende 

morele afspraak hield in dat niemand bovenmatig mocht profiteren van 

de lusten van de welvaart, noch zwaarder dan de anderen zuchten onder 

de lasten. Dat maakte de verschillen in de samenleving voor iedereen 

draaglijk. Dat principe van eerlijk delen van de lasten en de lusten heeft 

nog niets aan waarde ingeboet, ook niet nu de welvaart daalt en wellicht 

zelfs een langdurige terugval te wachten staat. In mindere tijden kan de 

politiek op grond van dat principe een beroep op iedereen doen een beetje 

in te schikken. Dat is ook van belang om de democratie meer bescherming 

te bieden tegen amok makende politici die zondebokken zoeken. 

Méér gelijkheid kan dus opnieuw het leidende ideaal van de pvda 

worden, om zichzelf te verlossen van de richtingloosheid. Dat is de partij 

verschuldigd aan haar pretentie zowel sociaal als democratisch te zijn. In 

concreto verplicht dat ideaal de pvda tot waakzaamheid voor alle tekenen 

van een toenemende maatschappelijke apartheid, in de gedaante 

van ongelijke kansen op onderwijs, huisvesting, sociale zekerheid, werk. 

Daarom is het als retorisch beeld zo slecht nog niet wanneer Samsom het 

kabinetsbeleid vanwege de afbraak van ‘de maatschappelijke ladder’ als 

onfatsoenlijk hekelt. 

Met een ideologische herbronning heeft de nieuwe leider van de pvda 

ook een grotere kans op succes dan zijn voorganger. Een tweede voorwaarde 

voor dat succes is dat de ledenorganisatie van de partij zich losschudt 

van Haagse kluisters en macht terugverovert op de beroepspolitici 

aan het Binnenhof. Zo kan de overspannen cultus rond de leider worden 

doorbroken. Ook dát is in het belang van de opvolger van Job Cohen. 

Dit is een ingekorte versie van een artikel geschreven voor het maartnummer 

van Socia lisme en Democratie, dat volgende week verschijnt bij 

uitgeverij Boom 


Rabat gebruikt de vluchtelingenkraan als machtsmiddel 

Zwemmen naar Europa 

Na een kostbare versteviging van de grens kwam de immigratiestroom 

van afrika naar de Spaanse enclave Ceuta vrijwel tot stilstand. Maar 

dat succesje van Fort Europa was van korte duur. door lex rietman 

CeUTa – ‘Zie je die rode vlag? Dat is Marokko.’ 

Op het strand van El Tarajal in Ceuta wijst Clemen 

Núñez van het plaatselijke Rode Kruis 

naar de wapperende vlag achter het grenshek, 

vijftig meter verderop. Het hek, zes meter hoog 

en bezaaid met rollen scheermesprikkeldraad, 

wekt de indruk van een onneembare hindernis. 

Alleen is er iets vreemds mee aan de hand. De 

versperring die deze Spaanse enclave in Noord- 

Afrika scheidt van Marokko loopt vanaf de 

grensovergang El Tarajal over het strand maar 

een heel klein stukje door in het water van de 

Middellandse Zee. Hooguit tien, vijftien meter. 

Het beeld roept een onvermijdelijke gedachte 

op, zeker op zo’n aangename wintermiddag 

als vandaag met een kalm klotsende zee: mooi 

stevig hek, maar daar zwem je toch gewoon 

omheen? 

‘Het lijkt inderdaad heel simpel’, geeft Núñez 

toe. ‘Maar of dat in werkelijkheid ook zo is hangt 

af van de opstelling van de Marokkaanse politie. 

Als die niet wil dat je erdoor komt en het strand 

en de rotsen aan de overzijde van de grens goed 

bewaakt, is het niet eenvoudig.’ 

Meestal is dat het geval en doet Marokko 

wat Marokko moet doen volgens de afspraken 

met Spanje en de Europese Unie: de rol op zich 

nemen van externe politieagent van Europa in 

de strijd tegen de clandestiene immigratie. Toch 

slagen steeds meer Afrikanen erin dit strand 

van El Tarajal te bereiken. Als coördinator van 

de eerstehulpverlening van het Rode Kruis in 

Ceuta is Clemen Núñez daar bijna wekelijks 

getuige van. 

‘Vorige week lukte een groep van veertig 

Afrikanen het om de oversteek te maken’, zegt 

hij. De week daarvoor 68. ‘Meestal gebeurt het 

’s ochtends in alle vroegte. Dan komen ze plotseling 

massaal uit de bossen te voorschijn, rennen 

ze over de rotsen, springen in het water en 

zwemmen deze kant op. Ze weten dat ze het 

niet allemaal zullen halen. Daarom komen ze in 

grote groepen, met zestig of honderd man tegelijk, 

want dat verkleint de kans dat je opgepakt 

wordt door de Marokkaanse gendarmerie.’ 

Gewoonlijk is het de taak van de grenspolitie 

om ervoor te zorgen dat niemand het land clandestien 

binnenkomt. Hier is het omgekeerd. 

Hier moet de Marokkaanse politie mensen 

tegenhouden die het land willen verlaten. Het 

roept herinneringen op aan de ddr-grenspos- 


ten van Marienborn en Drewitz. Daar bestond 

de voornaamste taak van de Volkspolizei ook uit 

het tegenhouden van mensen die weg wilden. 

Misschien is dat een van de merkwaardigste 

gevolgen van het huidige Europese immigratiebeleid. 

De outsourcing van de bewaking van 

Europa’s buitengrenzen houdt in dat de Europese 

Unie haar buren betaalt om zich in dit 

opzicht op dezelfde manier te gaan gedragen 

als waar het Westen de voormalige Oostbloklanden 

altijd om verafschuwde: ‘Een onmenselijk 

systeem, je mag er niet eens uit.’ 

Lang niet alle Afrikaanse vluchtelingen 

kunnen zwemmen. Sommigen overbruggen 

de tweehonderd meter die ze door zee moeten 

afleggen vanaf de Marokkaanse zijde van 

de grens tot het strand van El Tarajal in een 

speelgoedbootje of een autobinnenband. Anderen 

maken een geïmproviseerd zwemvest door 

plastic flessen aan elkaar te knopen. En zonder 

uitzondering dragen ze een mobiele telefoon bij 

zich, zorgvuldig in plastic gewikkeld ter bescherming 

tegen het zeewater. 

‘Als ze dit strand bereiken is het eerste wat 

ze doen hun telefoon uitpakken en hun familie 

bellen’, zegt Clemen Núñez. Zijn mensen van 

het Rode Kruis zorgen samen met de Guardia 

Civil voor de eerste opvang. Die bestaat vooral 

uit het verstrekken van droge kleren en schoenen. 

Behalve kleine snijwonden die veroorzaakt 

zijn door scherpe rotspunten moet soms een 

enkel geval van onderkoeling behandeld worden. 

Maar steeds opnieuw raakt Núñez onder 

de indruk van de ontlading van vreugde die hij 

op dit stuk strand aantreft bij de gelukkigen die 

het gehaald hebben. 

‘Zodra ze hier voet aan wal zetten beginnen 

ze te zingen, te dansen en te bidden. Het is elke 

keer weer een prachtig feest om te aanschouwen’, 

zegt Núñez. ‘Het is maar een kleine afstand 

die ze overbrugd hebben, maar het betekent een 

onvoorstelbare verbetering. Vaak zijn ze jaren 

onderweg geweest en hebben ze honger, ziekte, 

de dood van lotgenoten en politiegeweld meegemaakt. 

Ze weten dat ze hier veilig zijn en dat ze 

hier ten minste op onderdak, eten en medische 

hulp kunnen rekenen. Ceuta bereiken is hun 

redding. Hun droom is voor de helft verwezenlijkt.’ 

De andere helft is de sprong naar het Europese 

vasteland, vijftien kilometer noordwaarts 

aan de overzijde van de Straat van Gibraltar. 

afrikaanse 

migranten uit het 

opvang centrum 

Ceti komen samen 

aan het strand van 

Ceuta 

HH-11599045 (oPenInGsBeeLD) 

siNds de zomer van 2011 passen de vluchtelingen 

– meestal jonge mannen uit West- 

en Centraal-Afrikaanse landen – de nieuwe 

strategie toe van de massale zwempartijen langs 

de grensversperring van Ceuta. En met succes. 

Na jaren waarin de illegale immigratiestroom 

naar de Spaanse enclave vrijwel tot stilstand 

was gekomen, drongen in 2011 volgens de officiële 

cijfers 1402 vluchtelingen de stad binnen. 

Dat is bijna drie maal zo veel als in het voorafgaande 

jaar en het hoogste aantal sinds de 

grensbestormingen van 2005. Toen werd het 

recordaantal van 2125 geregistreerd. Clemen 

Núñez ziet dat record niet lang standhouden: 

‘Als er niks verbetert aan de levensomstandigheden 

in Afrika zal het niet lang duren voor we 

hier twee- of drieduizend mensen per jaar zien 

binnenkomen. Geen enkel hek houdt de honger 

tegen.’ 

Crisis of niet, Europa blijft voor miljoenen 

Afrikanen een droom. Het antwoord van 

Europa is versterking van de grenzen en opvoering 

van de bewaking. Na het drama van september 

2005, toen honderden vluchtelingen de 

grens van Ceuta bestormden en vijf van hen om 

het leven kwamen nadat de politie aan beide

zijden het vuur op hen had geopend, werd de 

grensversperring versterkt. Die bestaat nu uit 

een dubbele omheining van zes meter hoog en 

is uitgerust met radars, bewegingsdetectoren en 

warmtecamera’s. De kosten van de acht kilometer 

lange versperring worden geschat op twintig 

tot dertig miljoen euro, grotendeels betaald 

door de EU. 

Het onmiddellijke effect is een verschuiving 

van de immigratieroute. Vanuit Senegal, Gambia 

en Mauritanië stappen duizenden Afrikanen 

in volgepakte vissersboten naar de Canarische 

Eilanden, een levensgevaarlijke tocht over de 

Atlantische Oceaan van zo’n duizend kilometer. 

In 2006 bereiken 32.000 Afrikanen op deze 

manier de Canarische Eilanden. 

Televisiebeelden van uitgedroogde Afrikaanse 

vluchtelingen tussen de vakantiegangers 

op de stranden van Tenerife en Gran Canaria 

maken het probleem op een dramatische 

manier zichtbaar voor de publieke opinie. Niet 

toevallig begint het Europese agentschap voor 

bewaking van de buitengrenzen Frontex in mei 

2007 op deze vluchtelingenroute zijn eerste 

patrouilles. Door het gezamenlijke optreden van 

Frontex en lokale politie-eenheden in Mauritanië 

en Senegal wordt de stroom snel ingedamd. 

In ruil voor hun medewerking in de strijd tegen 

de clandestiene immigratie krijgen deze landen 

extra ontwikkelingshulp. 

De West-Afrikaanse partners van Brussel 

mogen in deze strijd naar eigen goeddunken 

handelen. De samenwerkingsovereenkomsten 

bevatten geen bepalingen over respect voor de 

mensenrechten. Volgens ngo’s is mishandeling 

van de vluchtelingen door Europa’s externe politieagenten 

aan de orde van de dag. Journalisten 

stuitten op een detentiecentrum nabij de Mauritaanse 

havenstad Nouadhibou waar de omstandigheden 

mensonwaardig zijn. Het vluchtelin- 

‘Aan de andere kant van de grens wachten honderden, misschien 

meer dan duizend mensen op hun kans de grens over te steken’ 

gencentrum krijgt de naam Klein Guantánamo 

mee. 

Resultaat heeft deze harde aanpak wel. In 

2009 is de stroom bootvluchtelingen uit West- 

Afrika naar de Canarische Eilanden zo goed als 

opgedroogd. 

En nu zijn ze weer terug in Ceuta. Ibrahim 

Traore (21) komt uit Kameroen en verblijft 

sinds twee weken in het uitpuilende vluchtelingencentrum 

van de stad. Zoals tachtig procent 

van de nieuwkomers in het Centrum voor Tijdelijke 

Opvang van Immigranten (Ceti) van Ceuta 

heeft ook Ibrahim zwemmend het strand van El 

Tarajal bereikt. Hij heeft geluk gehad. Al na drie 

maanden lukte het hem om vanuit Marokko de 

grens over te steken. ‘Aan de andere kant van de 

grens wachten honderden, misschien meer dan 

duizend mensen op hun kans om de grens over 

te steken. Sommigen al jarenlang’, zegt Ibrahim. 

Wie pech heeft wordt door de Marokkaanse 

politie opgepakt en over de grens met Mauritanië 

gezet, tweeduizend kilometer terug naar het 

zuiden. 

‘Vier maanden en elf dagen.’ Met verbluffende 

nauwkeurigheid weet de 26-jarige 

Cedrique uit Tsjaad hoe lang hij in Ceuta ver- 


lijft. De meeste Afrikaanse vluchtelingen doen 

er jaren over om Europa te bereiken, als ze daar 

überhaupt al in slagen, maar Cedrique moet zo 

ongeveer een snelheidsrecord hebben gevestigd. 

Hij verliet het dorp van zijn familie ‘op 12 

maart 2011’. Cedrique is ook over zee de Spaanse 

enclave binnengekomen. Niet zwemmend, 

maar per Zodiac. Hij kocht met zes anderen in 

Marokko zo’n rubberboot en wist vervolgens 

vrij snel het strand van Ceuta te bereiken. De 

boomlange Cedrique maakt een vrolijke en optimistische 

indruk. Op de vraag of hij het hier in 

het opvangcentrum naar zijn zin heeft, zegt hij: 

‘Jawel, op de behandeling in het Ceti is niks aan 

te merken. Alleen verveel ik me af en toe.’ Ernstiger 

wordt hij als zijn verblijf in Marokko en de 

behandeling van Afrikaanse vluchtelingen door 

de Marokkaanse gendarmerie ter sprake komt. 

‘Penible, penible’, mompelt hij slechts. ‘Penible…’ 

Er valt een stilte. Het is duidelijk dat wil hij er 

verder niets over kwijt wil. 

heT CeTi in Ceuta is geen gewoon vluchtelingencentrum. 

De opvangcentra op het Spaanse 

vasteland zijn gesloten inrichtingen. Ze ressorteren 

onder het ministerie van Binnenlandse 

Zaken. Formeel zijn het geen gevangenissen, 

maar de accommodatie en de omstandigheden 

zijn er aanzienlijk slechter dan in de penitentiaire 

inrichtingen. Toestemming om deze 

instellingen te bezoeken wordt alleen bij uitzondering 

gegeven. Recente sterfgevallen van 

jonge Afrikanen, één in het Centrum voor 

Internering van Buitenlanders (Cie) van Barcelona 

en een tweede in Madrid, hebben forse 

kritiek ontlokt van humanitaire organisaties. 

De schaarse informatie die erover beschikbaar 

is wijst op nalatigheid en onverschilligheid van 

het personeel, agenten van de Policía Nacional. 

Veelzeggend is dat buitenlanders in de Cie’s 

niet bij hun naam worden genoemd, zoals de 

Andalusische mensenrechtenorganisatie apdha 

onlangs bekendmaakte. Ze krijgen een nummer 

toegewezen en dat wordt door het bewakend 

personeel gebruikt om zich tot hen te richten. In 

gevangenissen is dat bij wet verboden. 

Het verschil met het opvangcentrum van 

Ceuta is hemelsbreed. Net als in Melilla, de 

andere Spaanse enclave in Noord-Marokko, is 

het Ceti hier een open instelling. Dat kan omdat 

Ceuta Europa is en tegelijk ook niet. Deze vestingstad 

aan de zuidflank van de Straat van 

Gibraltar – met een oppervlakte van negentien 

vierkante kilometer en tachtigduizend inwoners 

– behoort als Spaans grondgebied wel tot 

de Europese Unie, maar niet tot het Schengengebied. 

Zonder papieren, een gehonoreerde 

asielaanvraag, kom je hier niet weg. Of het zou 

als verstekeling moeten zijn op de streng gecontroleerde 

veerboot naar het Spaanse vasteland. 

Het vluchtelingencentrum ligt op een berg 

aan de rand van de enclave en biedt een prachtig 

uitzicht over de stad en de Straat van Gibraltar. 

Het Ceti valt bestuurlijk niet onder Binnenlandse 

Zaken maar onder Werkgelegenheid. Dat 

brengt een radicaal andere benadering met zich 


mee. In plaats van als een potentieel veiligheidsprobleem 

voor de samenleving wordt de immigrant 

beschouwd als een burger die zo goed 

mogelijk voorbereid moet worden op integratie 

in de samenleving, los van de vraag hoe groot de 

kans op een verblijfsvergunning is. 

De bewoners krijgen een pasje waarmee 

ze zich vrij door de stad kunnen bewegen. Dat 

dient een praktisch nut, want zo kunnen ze aantonen 

dat ze legaal in Ceuta verblijven. Maar 

zo’n pasje met je foto en je naam heeft voor de 

bezitter ervan bovendien een moeilijk te overschatten 

psychologisch belang, zegt Ceti-directeur 

Carlos Bengoetchea: ‘Het geeft hen een 

gevoel van rechtsbescherming en eigenwaarde. 

Eindelijk zijn ze weer iemand, na vaak jarenlang 

zonder papieren te hebben gereisd en overgeleverd 

te zijn geweest aan de willekeur van 

corrupte politieagenten.’ Volgens Bengoetchea 

lopen veel vluchtelingen op hun lange reis naar 

Europa psychische trauma’s op. Soms duurt het 

maanden voor de angst enigszins weggeëbd is 

en een vertrouwensrelatie mogelijk wordt. De 

psycholoog van het Ceti helpt hen daarbij. 

De vluchtelingen slapen in stapelbedden 

met acht tot twaalf personen op een kamer. Van 

enige privacy is geen sprake, maar het is er in 

ieder geval schoon. Ze krijgen computer-, taal- 

en kooklessen aangeboden en wie dat nodig 

heeft kan ook leren lezen en rekenen. Er is een 

medische post en een bescheiden maar veelgebruikt 

fitnesscentrum. Dat laatste is tijdelijk iets 

kleiner behuisd, omdat het eigenlijke fitnesscentrum 

ingericht is als slaapzaal. Noodgedwongen, 

want in het centrum verblijven nu zevenhonderd 

vluchtelingen, tweehonderd meer dan 

de 512 bewoners waarop de accommodatie is 

berekend. Een flink aantal van hen zal binnenkort 

overgeplaatst worden naar vluchtelingencentra 

op het Spaanse vasteland. 

De bevolking van het Ceti bestaat voor 

negentig procent uit jonge mannen uit Centraal- 

en West-Afrikaanse landen. De normale 

verblijfsduur ligt tussen zes en twaalf maanden. 

‘Doorgaans geeft dat voldoende tijd om de asielaanvraag 

te behandelen’, zegt directeur Bengoetchea. 

Asielzoekers zijn hier een betrekkelijk nieuw 

fenomeen. Sinds Spanje in oktober 2009 de 

Europese richtlijn over asielaanvragen heeft 

opgenomen in de wetgeving zijn de mogelijkheden 

voor een positieve beschikking aanzienlijk 

verruimd. Politiek asiel was in Spanje altijd 

slechts voorbehouden aan een zeer beperkte 

groep. Nu kunnen vluchtelingen ook discriminatie 

of onderdrukking in hun land op sociale 

gronden aanvoeren als motief voor asiel. Dat zet 

de deur op een kier voor slachtoffers van religieuze 

en etnische conflicten, seksueel misbruik 

en een hele reeks andere vormen van sociale 

discriminatie. 

Meestal duurt de asielprocedure acht tot 

negen maanden. In geval van afwijzing van de 

aanvraag wordt de immigrant overgebracht 

naar een gesloten instelling op het Spaanse vasteland. 

Daar kan hij hooguit zestig dagen worden 

vastgehouden. In die periode moet hij uitgezet 

worden naar het land van herkomst. Als dat 

onmogelijk blijkt te zijn, wordt de vluchteling op 

straat gezet en verandert hij in een ‘illegaal’. 

Ondanks de overbevolking ademt het Ceticomplex 

een ontspannen sfeer. Maar de recente 

regeringswisseling in Madrid roept twijfels op 

over de toekomst van het opvangcentrum. ‘Ik 

vraag me af hoe lang we nog op deze manier 

kunnen blijven werken’, zegt directeur Bengoetchea. 

‘Het is afwachten wat de nieuwe rechtse 

regering van premier Rajoy beslist over het 

voortbestaan van dit centrum. Maar afgaand op 

de harde opstelling van zijn partij tegen immigranten 

ziet het er niet gunstig uit.’ 

Toeval of niet, de afgelopen weken zijn er 

op het strand van El Tarajal geen dans-, zing- 

en bidparty’s meer geweest van nieuw gearriveerde 

Afrikanen. Volgens Carmen Echarri, 

hoofd redacteur van de lokale krant El Faro, 

is dat een tijdelijke kwestie. Het betekent dat 

Marokko zijn rol als externe politieagent weer 

‘De grens is een thermometer van de betrekkingen tussen 

Marokko en Spanje of tussen Marokko en de Europese Unie’ 

even waarneemt. ‘De grens is een thermometer 

van de betrekkingen tussen Marokko en Spanje 

of tussen Marokko en de Europese Unie’, zegt 

Echarri. ‘Als Marokko op een zeker moment niet 

meewerkt om te vermijden dat immigranten 

hier illegaal de grens oversteken, is dat een signaal 

van verstoorde verhoudingen. Dan is Rabat 

ontevreden over de resultaten van de onderhandelingen 

met Brussel over een nieuw handelsakkoord, 

om maar wat te noemen. Of zijn er 

spanningen in de relatie met Madrid.’ 

Zo hanteert Marokko de vluchtelingenkraan 

als drukmiddel in de diplomatieke betrekkingen 

met Europa. Dat drukmiddel is door de EU zelf 

in handen van Rabat gelegd door de Marokkanen 

de rol van externe politieagent toe te bedelen. 

In het machtsspel tussen Rabat, Madrid 

en Brussel zijn de Afrikaanse vluchtelingen het 

wisselgeld. 

Op het plein voor de kathedraal in Ceuta zit 

Youssouf Bedrago (23) uit Mali op een hekje. Na 

zeker tien mislukte pogingen om Ceuta binnen 

te komen verblijft hij inmiddels zeven maanden 

in de enclave. Hij hoopt een paar centen te kunnen 

verdienen als parkeerhulp. Veel klanten zijn 

er vandaag niet. Kon hij maar naar Barcelona. 

Daar heeft hij vrienden, daar is werk. 

Een paar dagen later gaat de telefoon. Youssouf 

zit in Almería. Hij heeft zijn papieren en is 

onderweg naar Barcelona.

Toneelstuk 

Breivik ontmoet Wilders 

Vorig jaar zomer bracht anders Breivik in Noorwegen 77 mensen, 

voornamelijk pubers, om het leven. De moordenaar liet zich onder meer 

inspireren door het gedachtegoed van Geert Wilders. In het toneelstuk 

Breivik ontmoet Wilders confronteert Theodor Holman de twee met elkaar. 

De oorspronkelijke tekst van het nu al omstreden stuk. 

door Theodor holman beeld milo 


OP SCHERM: Beelden van Wilders in Londen. Persconferenties. Demonstraties. 

Misschien het nieuwsitem van het NOS Journaal. 

TONEEL: Een afgesloten ruimte op Heathrow. Een niet gebruikte, 

misschien wel geheime vip-room. 

Het is avond. De Nederlandse politicus heeft net een ontmoeting 

gehad met Britse politici. Veel pers. Demonstraties op straat. Wilders is 

moe. Op Heathrow blijkt dat het vliegtuig naar Nederland vertraging 

heeft. De beveiligers moeten Wilders dus even wegstoppen. Daarvoor 

gebruiken ze de vip-room. 

OMROEPSTER HEATHROW: Your attention, please. Flight KL405 

to Amsterdam has a delay of fifty minutes. Flight KL405 has a delay of 

fifty minutes. 

VIP-ROOM: Een tv, die aan kan, veel kranten en tijdschriften. 

De beveiligers zijn Jacob en Ezau. Jacob komt als eerste de vip-ruimte 

binnen. 

JACOB: Alles veilig. All clear. Vos kan binnenkomen. 

Wilders en Ezau komen binnen. 

WILDERS: Jullie noemen me altijd vos, leeuw, tijger, panter. Altijd 

roofdieren. Nooit eens duif of puppy of poedel. 

EZAU: Dat bepalen wij niet, mijnheer. 

WILDERS: Leer mij de geheime dienst kennen. Waarom vliegt dat 

vliegtuig niet? 

JACOB: Ik weet het niet, mijnheer. 

De mobiele telefoon van Wilders gaat. Het is Martin Bosma, maar die 

zien en horen we niet. We zien alleen de reactie van Wilders. 

WILDERS: Hallo Martin. (…) Heb je het gezien? (…) Staat het al op 

YouTube? Nee, ik ben moe. (…) Nee. (geruime tijd pauze) Is het niet weer 

zo’n gek die met me op de foto wil? (…) Waarom? (…) Noorwegen? (…) 

Spreekt hij goed Engels? (…) Weet je zeker dat het geen journalist is? (…) 

Vijf minuten dan, niet meer. Ik geef je even aan Ezau. 

Wilders geeft zijn mobiele telefoon aan Ezau. Die bespreekt (ad lib) 

met Bosma de details, terwijl Wilders alles uitlegt aan Jacob. 

WILDERS: Er komt straks een Noor. Wil op de foto met mij, geloof ik, 

en iets vragen. Martin leek het wel een intelligente knul… Niet meer dan 

vijf minuten… 

JACOB: Is goed, mijnheer. 

Hij verwittigt meteen beveiligers die blijkbaar buiten de ruimte staan. 

We horen hem zeggen (hij spreekt in zijn mouw): 

JACOB: Vos ontvangt bezoek. Honderd procent check! Let op: honderd 

procent check! 

Ezau heeft alles opgeschreven wat hij van Martin Bosma heeft gehoord. 

En leest voor uit zijn bloknootje. 

EZAU: Hij heet Anders Breivik. Is inderdaad afkomstig uit Noorwegen. 

Hij is eco-boer van beroep. 

WILDERS: Eco-boer? O God. Een linkse hobbyist of een bloed-enbodem-fetisjist. 

Hoe oud is-ie? 

EZAU: Hij staat voor de deur. 

WILDERS: Een boer. Oké, laat maar binnen. 

EZAU (in mouw): Hij kan naar binnen. 

De deur gaat open en Breivik komt binnen. Gekleed in een rood Lacoste- 

T-shirt waar overheen een half lange, zeer modieuze jas. Zijn correcte 

gedrag en zijn beleefdheid typeren hem. Jacob en Ezau fouilleren hem. 

Wilders kijkt hem aan. 

BREIVIK (terwijl hij wordt gefouilleerd): Mijnheer Wilders… Ik 

bewonder u. 

WILDERS: Dank u. 

Als men klaar is met fouilleren, knielt Breivik op een paar meter 

afstand als een ridder voor Wilders. Wilders kijkt hem verbaasd aan. 

Het woord rechts in de journalistiek staat voor 

slecht. Een rechtse journalist is dus een slechte 

journalist, en wie wil er nu slecht zijn? 


WILDERS: U hoeft voor mij niet te knielen. Ik ben niet van het koninklijk 

huis, en als ik dat was, had ik het knielen afgeschaft. 

BREIVIK: Ik vind u ook een ridder. Ik wil u mijn respect tonen. 

WILDERS: Dat doet u door snel een foto te nemen en ons weer alleen 

te laten. Hoewel ons vliegtuig wat vertraging heeft, heb ik toch veel werk 

te doen. Een van mijn veiligheidsmensen kan wel een foto van ons nemen, 

en… 

Breivik staat op. 

BREIVIK: Ik wil geen foto van u met mij. 

WILDERS: Alleen een handtekening dan? 

BREIVIK: Ook niet. 

Wilders is verbaasd. 

WILDERS: Wat wilt u dan? 

BREIVIK: Ik wil u iets vragen. 

WILDERS: U wilt mij iets vragen… en wilt u dan van mij een antwoord? 

BREIVIK: Uiteraard. Als het kan. 

WILDERS (achterdochtig, nieuwsgierig): Vraag… 

BREIVIK: Mijnheer Wilders, ik wil weten… Hoe ver bent u bereid te 

gaan? 

WILDERS (enigszins geïrriteerd): Hoe bedoelt u? 

BREIVIK: Zoals ik het zeg: hoe ver bent u bereid te gaan? 

WILDERS: Waarin? 

BREIVIK: In alles… 

WILDERS: Hoe bedoelt u precies? 

BREIVIK: Zoals ik het zeg. Uw denkbeelden zijn de mijne, ik denk 

als u. 

WILDERS: Ach zo… 

BREIVIK: Hoe ver bent u bereid te gaan om uw denkbeelden waar te 

maken? 

WILDERS (achterdochtig): Bent u van de pers? 

BREIVIK: Nee. 

WILDERS: Hoe weet ik dat zeker? 

BREIVIK: Ik zweer het u. 

WILDERS: Dat zegt me niks. Hoe weet ik zeker dat ik, wat ik u vertel, 

straks niet ergens gepubliceerd zie? 

BREIVIK (zich excuserend): Ik bewonder zelfs uw paranoia, mijnheer 

Wilders. Maar ik heb net zo’n hekel aan de pers als u. 

WILDERS: Ik heb helemaal geen hekel aan de pers, mijnheer… wat 

was u naam ook weer? 

BREIVIK: Breivik. Anders Breivik. 

WILDERS: Ik heb geen hekel aan de pers, mijnheer Breivik. Zonder 

de pers was mijn partij al ter ziele. Zonder media-aandacht had ik helemaal 

mijn boodschap niet kunnen vertellen. De televisie is mijn grootste 

vriend. Vermoedelijk ook mijn enige. 

BREIVIK: De camera liegt niet, zeggen ze wel eens. 

WILDERS: Dat is soms voor een politicus een houvast. Maar voor de 

meeste collega’s gelukkig niet. 

BREIVIK: U suggereert dat u in Nederland een goede pers krijgt. 

(lacht ‘cynisch’) Ik lees geen Nederlands, mijnheer Wilders, maar ik weet 

zeker dat bijna elke Nederlandse krant uw denkbeelden neersabelt. Men 

is meer tegen u dan voor. Waar of niet? 

WILDERS: Zou kunnen. 

BREIVIK: Vertelt u mij dan eens eerlijk: krijgt u steun van de grote 

Nederlandse opinieleiders? Staan de commentatoren van de grote kranten 

aan uw zijde? Staan de televisieprogramma’s die er over u worden 

gemaakt achter u of meer achter uw tegenstanders? Worden uw denkbeelden 

niet gekraakt als fascistisch, racistisch, populistisch? Ik weet het 

antwoord al. 

WILDERS: Hoe weet u dat dan? 

BREIVIK: De meeste pers is vergeven van de kanker van de politieke 

correctheid. Zelfs als ze beweren niet links te zijn. Zelfs zonder het te 

weten. Dat is overal zo. Ook in mijn land. Het woord rechts in de journalistiek 

staat voor slecht. Een rechtse journalist is dus een slechte journalist, 

en wie wil er nu slecht zijn? In het hele Westen is dat het geval. Zelfs 

in Amerika.

Ik ben geen al-Qaeda-zelfmoordterrorist. 

Ik geloof niet dat er boven 71 maagden 

op me liggen te wachten 

WILDERS (verveeld): Dan begrijpt u hoe ik mijn uitspraken moet wegen. 

BREIVIK: U doet ook alleen maar evenwichtige uitspraken. 

WILDERS: Ik ben bereid ver te gaan, als u dat wil weten. Maar ik weet 

niet wat uw vraag ertoe doet? Hoe ver ik wil gaan? Onzin… (beat) Als u 

me niet kwalijk neemt, zou ik graag nog iets werken… Ik moet de journalisten 

nog wat politiek incorrect voedsel geven om de tumor te voeden. 

BREIVIK: Ik snap het. Ik vind het jammer. Ik ben geen journalist en 

ik… 

Breivik staat op om weg te gaan. 

BREIVIK: Ik wil u ook zeker niet storen in uw werk… Ik… bewonder 

u… ik sta achter uw strijd en… Ik hoopte alleen… 

WILDERS: Het spijt me. 

BREIVIK: Het spijt mij ook. Ik groet u met het grootste respect… Een 

woord dat ik nooit gebruik, maar u verdient het. Ik heb mijn respect al 

een keer uitgesproken. 

Breivik maakt aanstalten om weg te gaan. Op de achtergrond zijn al 

geluiden van ver protest te horen. 

Jacob zegt in zijn mouw dat de bezoeker (ad lib) de vip-ruimte verlaat, 

maar dan… 

JACOB: Ja… Ja… Oké. (tegen Wilders:) Het spijt me, de bezoeker mag 

nog niet weg. Geen all clear. 

WILDERS (tegen Breivik): U kunt helaas nog niet weg. We… zitten 

nog even met elkaar opgescheept… 

BREIVIK: Ik meen het goed met u, mijnheer Wilders. 

WILDERS: Dank u. Wat betekent dat? 

BREIVIK: Ik vind u moedig. U bent een moedig mens. 

WILDERS: Dank u… 

Er valt even een stilte. 

WILDERS: Mijn moed… Mijn moed komt meer voort uit noodzaak. 

BREIVIK: Noodzaak? 

WILDERS: Zoals u ziet, word ik beveiligd. Dat komt door eens 

betoonde moed… zelfs als ik zou willen kan ik niet terug. Ik moet vooruit. 

De strijd aangaan. Moedig zijn. Ik wil niet zielig doen, mijnheer Breivik, 

maar als ik niet moedig ben, schieten ze me neer. Tegenstrijdig genoeg 

kun je mijn moed een vorm van lafheid noemen, van levensbehoud. 

BREIVIK: Daarom mijn vraag: hoe ver bent u bereid te gaan? 

WILDERS: Ik begrijp uw vraag nog steeds niet goed! Ik ben niet 

bereid te sterven, als u dat bedoelt. Natuurlijk niet. 

BREIVIK: Hoezo natuurlijk niet? 

WILDERS (docerend): Niet alleen heb ik dan niets meer aan mijn 

eigen strijd gehad, zo die tot een goede oplossing zou komen, wat ik niet 

denk. De strijd – en ik strijd voor een beter Nederland – zou misschien 

tot staan komen wanneer ik er niet meer ben. Dat is dan alles. En ik wil 

ook nog wat andere dingen doen dan politiek bedrijven, als u het niet 

erg vindt. Ik ben geen al-Qaeda-zelfmoordterrorist. Ik geloof niet dat er 

boven 71 maagden op me liggen te wachten. Als ik dat dacht, waren die 

meiden al geen maagd meer. Al-Qaeda, die bestrijd ik! 

BREIVIK: Ik ook, mijnheer Wilders. Want ze winnen met hun zelfmoordstrategie. 

Maar hoe ver bent u dan bereid te gaan? 

WILDERS: Ik vind u eng, weet u dat? Zonder bang voor u te zijn. Het 

is meer een intellectuele vrees. Bent u soms fascist? Of nazi? 

BREIVIK: Ik heb u al verschillende keren gezegd: ik ben net als u. 

Bent u een nazi of een fascist? 

WILDERS (boos): Nee! 

BREIVIK: Ik dus ook niet! 

WILDERS (nog steeds boos): Bent u extreem-rechts? 

BREIVIK: Bent u extreem-rechts? 

WILDERS (boos): Ik vraag het aan u! 

BREIVIK: Dat hoeft u niet te doen, u weet het antwoord. 

WILDERS: Ik ben niet extreem-rechts. 

BREIVIK: Dan bent u vermoedelijk de enige die dat denkt. (beat) Zien 

ze u in uw eigen land ook als… niet extreem? Dan ben ik ook niet extreem. 

(korte denkpauze) Wat is extreem inderdaad? 

WILDERS: Dat je een totalitair regime wilt, een fascistisch regime 

wilt, een islamitisch regime dus. Dat je wil bereiken door met een bomgordel 

onschuldigen te vermoorden. Dan ben je extreem. 

BREIVIK: U bent zeker niet extreem, mijnheer Wilders. Mijn excuses. 

Mocht ik dat hebben gesuggereerd. 

WILDERS: U hoeft zich niet te excuseren. 

Het contact verloopt stroef. Wilders kijkt in zijn telefoon. Breivik bladert 

wat in een blad dat hij ziet liggen. Soms kijken ze elkaar aan, en knikken 

ze. Ongemakkelijke sfeer. 

BREIVIK: Weet u, ik heb wel eens documentaires gezien over die zelfmoordenaars. 

Ik vond het domme jongens. 

WILDERS: Dat heeft u goed gezien. 

BREIVIK: Ik bedoel daarmee: ze waren te dom om extreem te zijn. Ze 

handelden uit naam van de koran of Allah, maar volgens mij konden ze 

niet eens lezen, laat staan de koran begrijpen! Ik dacht de hele tijd: jullie 

zijn niet extreem, het zijn jullie leiders. Mag je ze eigenlijk doden, die 

domme jongens? Wat vindt u? 

WILDERS: U denkt als ik: natuurlijk. Dat doen we al. We zitten achter 

Bin Laden aan, achter de grote kopstukken. En ook hun soldaten. 

BREIVIK: Mag ik die domme jongens doden, met hun bomgordel? 

WILDERS: Graag! 

BREIVIK: Waarom? 

WILDERS: Ik vind de vraag te stom om te beantwoorden, mijnheer 

Breivik. Ik heb toch het vermoeden dat u van de pers bent. (weer overdreven 

kwaad) Ik ontken dat ik u gesproken heb! 

BREIVIK: Maar goed dat ik dan geen foto van u met mij wilde… Als u 

wilt dat ik ga, vertrek ik. 

EZAU: Hij mag nog niet weg, mijnheer. 

BREIVIK: En waarom niet? 

EZAU: Als u vertrekt kunt u de veiligheid van mijnheer Wilders in 

gevaar brengen. 


Iemand een held noemen kost niets. Iemand 

een martelaar noemen ook niet. Ze doen er de 

moeder van de terrorist een plezier mee 

BREIVIK: Hoe dan? 

EZAU: Daar doen we geen mededelingen over. Veiligheidsoverwegingen. 

Wilders en Breivik lopen elkaar weer wat aan te kijken. Op een zekere 

afstand. Als twee wolven die beide de enige alfa willen zijn. Breivik en 

Wilders voelen zich ongemakkelijk. Breivik het meest. 

BREIVIK: In die documentaire die ik zag was het een Palestijn die 

gewoon joden om wilde brengen. Waarom? Omdat het joden waren – dat 

zei hij. De joden hadden zijn land afgepakt, de joden hadden hem, zijn 

ouders en zijn grootouders ongelukkig gemaakt. De joden waren van alles 

de schuld, zei hij, en dat stond ook in de koran – en dat zeiden vooral zijn 

leiders. 

WILDERS: U en ik weten dat de waarheid een geheel andere is. 

BREIVIK: Dat wist die jongen niet. Net zoals de pers in Noorwegen 

dat niet weet, en vermoedelijk ook de pers in Holland dat niet wil weten. 

Hoe kon die jongen ook weten hoe het precies in het Midden-Oosten zit. 

Hij was nog een kind. 

WILDERS: Een kind zonder opleiding. 

BREIVIK: Een kind dat zich opblaast. 

WILDERS: Waar wilt u naartoe? 

BREIVIK: Ik denk wel eens: wie spreekt nu de doodstraf uit over wie? 

Spreken zijn Palestijnse vrienden die van hem een martelaar maken wanneer 

hij joden doodt de doodstraf over hem uit, of is het zelfmoord die de 

Palestijnen goed uitkomt, want dan hebben ze weer een domoor minder? 

Ze maken je een held door je te laten sterven… Ik vind dat altijd intrigerend. 

Alsof je gratis bij een restaurant vergiftigde soep krijgt en je de 

eigenaar van het restaurant dankt voor zijn gulheid. 

WILDERS: Je moet altijd voorzichtig zijn met soep. Zeker de soep van 

Hamas. Die is niet kosjer. 

BREIVIK: De man die dood in het restaurant ligt omdat hij van de 

soep heeft gegeten is een held, en degene die hem bij volle bewustzijn de 

soep heeft gegeven is ook een held. Is dat slim van de islamieten of dom? 

WILDERS: Wat denkt u zelf? Iemand een held noemen kost niets. 

Iemand een martelaar noemen ook niet. Ze doen er de moeder van de 

terrorist een plezier mee. 

BREIVIK: Al die Palestijnen sterven happy, gelukkig… Al die Palestijnse 

kinderen die ze als schild tegen de Israëliërs neerzetten, die sterven 

gelukkig. Al die kinderen, meisjes ook, die ze met bomgordels laten lopen, 

sterven gelukkig… 


WILDERS: Het is simpel: die man, die Palestijn, is een soldaat. Voor hem 

is het oorlog. Een oorlog tegen Israël. Tegen de joden! Hij doet wat de 

generaals hem opdragen. En omdat Allah het wil! Hij sterft in de strijd, 

maar niet dan nadat hij onschuldige slachtoffers heeft gemaakt. 

BREIVIK: Heeft u ook niet gezegd dat we in oorlog zijn met de islam? 

Ik weet niet precies of u het heeft gezegd, maar als u het gezegd zou hebben, 

ben ik het met u eens. 

WILDERS: Ik begrijp niet goed waarheen u mij wilt drijven, mijnheer 

Breivik. Maar ik vrees iets, en daar wil ik niet heen. Ik ben een democraat, 

mijnheer Breivik. 

BREIVIK: Een democraat? Wat is dat tegenwoordig? 

WILDERS: Ik geloof in de democratie. En als democraat geloof ik in 

het argument. Ik geloof dat ik de beste argumenten heb. En ik geloof dat 

de beste argumenten winnen. 

BREIVIK: De geschiedenis leert ons anders. Die heeft lak aan goede 

argumenten. 

WILDERS: Wanneer politici niet meer in de kracht van het argument 

geloven, zijn ze meestal roverhoofdman. Of lid van een militie. 

BREIVIK: Als ze wel in de kracht van het argument geloven eindigen 

ze vaak als burgemeester van een kleine provincieplaats. 

WILDERS: Ik begrijp dat u niet in de democratie gelooft? 

BREIVIK: Ik merk dat mijnheer Wilders, de zogenaamde populist, 

een echte democraat is. 

WILDERS: Inderdaad! U begrijpt dat ik al duizenden keren heb 

gehoord dat ik een populist ben. Een democraat, zeg ik dan, is iemand 

die gelooft in een beslissing die een meerderheid neemt. Een populist is 

iemand die gelooft in een meerderheid die een beslissing neemt. Kortom: 

populisme is democratie. De meerderheid wint. U gelooft daar niet in? 

BREIVIK: Ik geloof in de absolute gerechtigheid… 

WILDERS (onderbreekt, honend): Wie bepaalt dat, wat de absolute 

gerechtigheid is? 

BREIVIK: Ik was nog niet uitgesproken. Ik geloof in de absolute 

gerechtigheid, maar ik weet ook dat de menselijkheid daarbij verbleekt. 

WILDERS (herhaalt neerbuigend): De menselijkheid verbleekt bij de 

absolute gerechtigheid… poëtisch. Maar die poëzie wordt weggevaagd 

door de kruitdampen die ik begin te ruiken. U praat als een existentialistisch 

pamflet. 

BREIVIK: De kruitdampen die u ruikt zijn van de Amerikaanse legers 

in Irak en Afghanistan. En ook van uw Nederlandse legers. 

WILDERS: En ook van de Palestijnen en de moedjahedien en de Taliban 

en al-Qaeda. 

BREIVIK: Precies! Allemaal soldaten. 

WILDERS: Geloven allemaal in de absolute gerechtigheid. 

BREIVIK: Waarbij de menselijkheid verbleekt. Zoals ik zei. 

WILDERS: Wat wilt u nu zeggen? Dat het juist is dat de menselijkheid 

verbleekt? 

BREIVIK: Ik wil alleen maar zeggen dat wij misschien ook soldaten 

zijn. Op onze manier. 

WILDERS: Ik ben geen soldaat. Ik ben politicus. 

BREIVIK: Oké, u heeft gelijk – ik ben geen politicus. 

WILDERS: Bent u dan een soldaat? 

BREIVIK: Ik gebruik andere middelen dan een politicus. (korte 

pauze) Er is iets wat ik niet aan u snap, mijnheer Wilders. U bent het toch 

met mij eens dat een maatschappij die geregeerd wordt volgens een foute 

analyse een foute maatschappij oplevert? 

WILDERS: Ik weet niet of ik zin heb in deze discussie. 

BREIVIK: Waarom wilt u de bewondering die ik voor u voel afbreken? 

Ik stel u een eenvoudige vraag en die wilt u niet beantwoorden, of u kunt 

hem niet beantwoorden. Ik zeg dat ik u bewonder om uw moed, en u zegt 

dat uw moed lafheid is, ik vertel u over een Palestijnse zelfmoordenaar en 

u roept meteen dat u kruitdampen ruikt als ik in de buurt ben. Ik vraag 

alleen maar dingen. Ik vraag: vind u niet dat een maatschappij die geregeerd 

wordt volgens een foute analyse een foute maatschappij oplevert? 

WILDERS: Ik vind uw vraag te simpel. Hij klinkt als de eerste lus in 

een ingewikkelde strik. Natuurlijk levert een foute analyse foute beslissingen 

op!

BREIVIK: Zoals het multiculturalisme. 

WILDERS: Hoe bedoelt u? 

BREIVIK: Een foute analyse… Dat alle culturen gelijk zijn. 

WILDERS: Klopt. Een foute analyse, met desastreuze gevolgen. 

BREIVIK: Precies. Desastreuze gevolgen. Sinds het multiculturalisme 

een religie werd – en dat is het – is de vrijheid minder geworden, is het 

niet? Je bent tegenwoordig een fascist als je twijfelt aan de zegeningen van 

het multiculturalisme. 

WILDERS: Dat is wat ik zeg. En wat ik hoor. 

BREIVIK: We moeten ongekend antisemitisme tolereren, we moeten 

vrouwenmishandeling tolereren, we moeten tolereren dat homo’s worden 

bedreigd. En ondertussen wordt er ook aan onze rechtsstaat geknaagd, 

want de sharia moet worden ingevoerd. Eerst stapvoets, en dan meer. Er 

zijn, meen ik, Nederlandse ministers geweest die dat geen bezwaar vinden. 

WILDERS: U denkt zoals ik, maar waar wilt u heen? 

BREIVIK: En mijn vraag is waarheen u wilt. 

Wilders zwijgt (alsof alles even moet indalen). 

WILDERS: U knielde voor mij. Waarom precies? 

BREIVIK: Zoals ik zei: ik vind u ook een ridder. Het was niet alleen 

een teken van eerbied of respect. Het was ook bedoeld als groet. (met 

nadruk) Ik vind u ook een ridder. 

WILDERS: Een ridder? 

BREIVIK: Ook een ridder, zei ik. 

WILDERS: U bedoelt te zeggen dat u ook een ridder bent? 

Breivik haalt uit zijn binnenzak een foto van hemzelf als ridder. En laat 

die aan Wilders zien. De foto is achter het toneel te zien. 

WILDERS (bekijkt foto): Bent u dat? 

BREIVIK: Zeker. 

Wilders kijkt Breivik lang aan. 

WILDERS: Mijnheer Breivik… U zegt de hele tijd dat u bent als ik, 

maar ik speel geen riddertje. Dat deed ik vermoedelijk veertig jaar geleden, 

maar het heeft niet zo’n indruk op me gemaakt dat ik het me nog kan 

herinneren. Ik ben geboren in een redelijk kleine Nederlandse gemeente 

waar ze carnaval vierden, waar dit pak niet zou misstaan – in de kinderoptocht. 

BREIVIK: Ik weet het, mijnheer Wilders, dat u dit kinderachtig vindt. 

Dat wist ik al lang voordat ik dit pak liet maken. 

WILDERS: Bent u hier ook te paard gekomen? 

WILDERS (tegen de beveiliging, lollig): Staat er een paard op de gang, 

jongens? 

BREIVIK: Een jaar geleden ben ik tot ridder geslagen in de Orde der 

Tempeliers. 

WILDERS: Ik begrijp dat u weer een kruistocht wilt organiseren. 

BREIVIK: Het is geen grap, mijnheer Wilders. 

WILDERS: Als het geen grap is, en u gaat in dit pak, vrees ik dat u niet 

verder komt dan het eerste het beste gekkenhuis. En dat lijkt me terecht. 

BREIVIK: Ridders hebben moed, mijnheer Wilders. Ze organiseren 

een leger en trekken naar het Heilige Land. U vindt dit pak vreemd, en ik 

kan u zeggen dat het zeer ongemakkelijk zit. Maar daar gaat het niet om. 

Ik wil een ridder zijn. Ik wil het niet spelen. 

WILDERS: Daar leek u me al te oud voor. 

BREIVIK: Ik ben een ridder. Kinderachtig of niet, ik wil dat tonen. 

Aan iedereen. Ik heb zelf het Riddergenootschap der Tempeliers heropgericht. 

Is dat kinderachtig? 

WILDERS: Nogal. Het is trouwens met Don Quichot slecht afgelopen, 

kan ik u vertellen. Was dat familie van u? 

BREIVIK: Er worden dagelijks genootschappen opgericht. Er worden 

Ik zie er op deze foto uit als ridder, omdat ik 

een ridder bén. U heeft uw haar geblondeerd. 

Is dat kinderachtig? 

dagelijks verenigingen gesticht. Er is vrijheid van vereniging. Waarom 

mag er dan niet een vereniging van ridders zijn? Met normen en waarden 

die precies aansluiten bij die van u? Is dat kinderachtiger dan mensen 

die postzegels verzamelen? Of een voetbalclub beginnen, met shirtjes met 

emblemen? Of mensen die een kerkgenootschap beginnen? Was u geen 

lid van een carnavalsvereniging? 

WILDERS: Wij drinken daar bier. 

BREIVIK: In een boerenkiel, begrijp ik. Trouwens, bier drinken doen 

wij ook. En wij praten dan over politiek. 

WILDERS: In uw ridderpak? 

BREIVIK: Soldaten hebben een uniform. Is dat kinderachtig? Politieagenten 

hebben een uniform, is dat kinderachtig? En zelfs u draagt een 

net pak met das. Het uniform van de politicus. Is dat kinderachtig? Ik zie 

er op deze foto uit als ridder, omdat ik een ridder ben. U heeft uw haar 

geblondeerd. Is dat kinderachtig? 

WILDERS: Het lijkt wel of alles wat u zegt tussen aanhalingstekens 

staat. Alsof iemand anders het zegt, alsof u een tweede ik citeert die u 

zaken influistert die u zelf niet gelooft. Maar het kan ook zijn dat die aanhalingstekens 

aantonen dat u een hogere vorm van ironie bedrijft, waarbij 

dan het ironische van de ironie is dat u verstrikt bent geraakt in een net 

van paradoxen. 

Breivik haalt weer een foto van zichzelf uit zijn binnenzak. Hij toont die 

aan Wilders. Ook deze foto wordt aan het publiek getoond. 

BREIVIK: Kijk, dit ben ik als militair. Ik ben destijds afgekeurd voor 

militaire dienst, maar ik train hard om een goed figuur te krijgen. 

WILDERS: U moet een enorme verkleedkist hebben. 

BREIVIK: Ik weet dat u zo denkt. Sommige vrienden van me denken 

ook dat ik homo ben, omdat ik op mijn 21ste mijn kin en voorhoofd met 

plastische chirurgie heb gecorrigeerd… 

WILDERS: Allemaal onderscheidingen, zie ik. 

BREIVIK: Gekocht via internet. En laten maken. In India. 

WILDERS (schrikt): U bent een nazi! Ik zie een hakenkruis. 

BREIVIK: Ik ben als u, weet u wel. Ik ben geen nazi. U ziet hier inderdaad 

een schedel die doorkliefd wordt door een zwaard – het symbool der 

tempeliers, en op die schedel ziet u de symbolen van de islam, het communisme 

en het nazisme. Ik bestrijd dus het nazisme, het communisme 

en de islam. Kost negentig dollar om te laten maken. 

WILDERS: Nee, dank u. Ik hoef er geen. 

Wilders geeft de foto’s terug. 

WILDERS: Een ridder, een militair. Heeft u een leger, mijnheer Breivik? 

BREIVIK: Nee, mijnheer Wilders. 

WILDERS: U bent alleen? 

BREIVIK: Ja. 

WILDERS: Vrouw? 

BREIVIK: Nee. 

WILDERS: Vriend? 

BREIVIK: Nee, ik ben geen homo. 

WILDERS: Ouders? 

BREIVIK: Hoezo, denkt u dat ik van een andere planeet kom? 

WILDERS: Nee… Maar misschien denkt u dat. 

BREIVIK: Mijn vader was een diplomaat, mijn moeder een verpleegster. 

WILDERS: Bent u dan gewoon eenzaam? 

BREIVIK: Gewoon eenzaam ben ik niet. Ik ben gewoon alleen. 

WILDERS: Hoe ver bent u bereid te gaan, mijnheer Breivik? 

BREIVIK: Als burger, als Noor en als Europeaan hoop ik mijn bijdrage 

aan deze samenleving te kunnen geven. Naar beste vermogen. 

WILDERS: Als dat het achterste van uw tong is, heeft u een klein tongetje. 

Wat betekent: naar beste vermogen? Wilt u alle moslims ombrengen? 

Als u alleen bent en geen leger heeft, is dat een dagtaak, kan ik u 

zeggen, want er zijn er nogal veel. En als u ja zegt, moet ik helaas de politie 

bellen. En dan is het van: ga niet langs af, maar meteen naar het gekkenhuis. 

BREIVIK: Zo dom ben ik niet, mijnheer Wilders. En als ik dat zou 


doen, zou ik dat aan niemand zeggen. Zelfs niet aan u, zelfs niet aan mijn 

beste vrienden. 

WILDERS: Maar u heeft zo’n verkleedkist niet voor niets. 

BREIVIK: U bent politicus, ik ridder en militair. 

WILDERS: En ik sla u tot prins carnaval. Nogmaals: hoe ver bent u 

bereid te gaan? 

BREIVIK: Ik ben alleen. 

WILDERS: Wat bedoelt u daarmee? 

BREIVIK: U kunt wat doen, ik niet… ik ben alleen. 

WILDERS: Laat ik de vraag dan anders stellen. Wat zou u doen als u 

mij was? 

BREIVIK: Wat deed Nederland met de verraders uit de Tweede 

Wereldoorlog, ik geloof dat u ze nsb’ers noemt, de fascisten, de nazi’s? 

WILDERS: Enkelen hebben we terechtgesteld. Na een eerlijk proces! 

BREIVIK: Precies. Maar ze waren nazi. Fascisten. Dat hebben wij in 

Noorwegen ook gedaan. Wij hebben de fascisten na de Tweede Oorlog na 

een eerlijk proces terechtgesteld. 

WILDERS: Wat wilt u zeggen? 

BREIVIK: U vindt de islam een fascistische ideologie. U hebt gelijk. 

Het zijn fascisten. U kunt dat hard maken. Ik zou zeggen: we mogen ze 

oppakken, een eerlijk proces geven en ze terechtstellen. 

WILDERS: U bent gek! 

BREIVIK: Gekte, krankzinnigheid, psychoses, dat zijn luxeartikelen, 

mijnheer Wilders. 

WILDERS: Luxeartikelen? 

BREIVIK: Ja! Gekte, krankzinnigheid, psychoses… Als je ze hebt, 

wordt veel je vergeven. Een stoornis is de duivel aan wie je je verantwoordelijkheid 

hebt verkocht. 

WILDERS: Je blijft verantwoordelijk voor je daden. 

BREIVIK: Maar niet als je een stoornis hebt. Toch? Niet volgens de 

rechter. Voor schuld, zware schuld, moet je tegenwoordig bij je volle verstand 

zijn, mijnheer Wilders. 

WILDERS: Bent u dat, mijnheer Breivik? 

BREIVIK: Alleen als ik gek zou zijn, zou ik zeggen dat ik bij mijn volle 

verstand ben… denk ik wel eens. 

WILDERS: U beantwoordt mijn vraag niet! 

BREIVIK: Kan een mens schuldig zijn als hij de vrede helpt te bevorderen, 

mijnheer Wilders? 

WILDERS: Weer zo’n uitspraak… U bedoelt, we maken één dode om 

er tien te redden? 

BREIVIK: Zoiets. Ik vraag u hoe erg het is om echte fascisten op te 

pakken. Fascisten die moorden! Fascisten die ons willen vermoorden! 

WILDERS: U denkt tamelijk lichtvoetig over geweld. Dat zint me niet. 

BREIVIK: Denk ik lichtvoetig over geweld? Theo van Gogh is toch 

geliquideerd? Waren er geen brieven op zijn borst geprikt die pleitten 

voor de vlag van de Tawheed op uw parlementsgebouw? En waren de 

messen in de borst van Van Gogh niet bedoeld voor Ayaan Hirsi Ali? Die 

moest ook vermoord worden. 

WILDERS: Het werk van een godsdienstwaanzinnige. U wilt de 

rechtsstaat omverwerpen. 

BREIVIK: De moord op Theo van Gogh het werk van een godsdienstwaanzinnige? 

Het was het werk, hebben we samen geconstateerd, van 

een soldaat. Een godsdienstwaanzinnige soldaat misschien, maar van een 

soldaat. En integendeel, ik wil de rechtsstaat redden. (met nadruk) Redden! 

Wie wil nu precies de rechtsstaat omverwerpen, mijnheer Wilders? 

Wie wordt er elke dag met de dood bedreigd? U toch? U wordt bedreigd 

door mensen die de rechtsstaat omver willen werpen. Islamieten. Door 

mensen die een fascistische ideologie aanhangen. De islam. Er zijn in uw 

land een miljoen mensen die die fascistische ideologie aanhangen. Dus 

Men mag denken wat men wil, vinden wat 

men wil. Dat heet vrijheid. Men mag niet doen 

wat men wil. Er zijn wetten 


een miljoen mensen willen de rechtsstaat omverwerpen. En een deel 

daarvan wil u ombrengen, zonder proces, kan ik u vertellen. Ze willen 

u neerschieten, kelen, uw strot doorsnijden. Herinnert u zich Theo van 

Gogh? Als u vraagt hoe ver ik wil gaan, dan wil ik net zo ver gaan als de 

rechters in een rechtsstaat als Nederland na de Tweede Wereldoorlog die 

uw fascisten hebben berecht. 

WILDERS: U redeneert als de Nederlandse sociaal-democraat Marcel 

van Dam. Hij zei: ik pas in mijn jas, mijn jas past in de prullenbak. Ik pas 

in de prullenbak. 

BREIVIK: Ik ben geen sociaal-democraat zoals u donders goed weet, 

en die Marcel van Dam moet een heel domme man zijn. 

WILDERS: Dat is juist. Maar zomaar islamieten oppakken gaat zelfs 

mij te ver, mijnheer Breivik. Al zijn het allemaal soldaten. (beat) U moet 

weg. Ik wil niet verder met u praten. (tegen Jacob:) Jacob, ik wil dat mijnheer 

Breivik vertrekt. 

BREIVIK: Ik begrijp dat ik in een prullenbak zit, maar zegt u dan, 

voordat ik vertrek, waarin ik ongelijk heb. 

Wilders denkt na. Jacob staat tussen Breivik en Wilders in. 

WILDERS: Moslims zomaar oppakken die niets gedaan hebben, hoort 

niet in een rechtsstaat. 

BREIVIK: Het zijn fascisten. Natuurlijk. Er zijn heel aardige fascisten 

geweest. Heel aardige nazi’s. Heel lieve aardige nazi’s, sommigen gaven 

pepermuntjes aan joodse kindertjes, maar toch wilden die de joden aan 

het gas hebben, mijnheer Wilders. 

WILDERS: Men mag denken wat men wil, vinden wat men wil. Dat 

heet vrijheid. Men mag niet doen wat men wil. Er zijn wetten. En vergelijkingen 

met de Tweede Wereldoorlog gaan mank. 

BREIVIK: Ik moet nu weer denken aan uw minister… zijn naam 

schiet me opeens te binnen, hij heet Donner… die het mogelijk achtte dat 

wanneer een meerderheid het zou willen de sharia ingevoerd zou kunnen 

worden. Het is weer bijna 1933, mijnheer Wilders. Eurabië komt 

eraan. Op democratische wijze zal de democratie omvergeworpen worden, 

omdat wij beschaafd zijn, en zij niet. (zucht) We hebben al verloren… 

WILDERS: Verloren? 

Breivik maakt aanstalten om weg te gaan. 

BREIVIK: Jazeker, maar ik ben een optimist. (tegen Jacob:) Bent u 

een gelovig mens? 

WILDERS (tegen Jacob): Je hoeft niet te antwoorden, Jacob. Het mag 

wel. 

JACOB: Ik ben een gelovig mens. 

BREIVIK (tegen Ezau): En u? 

EZAU: Ik ook. 

BREIVIK: En u, mijnheer Wilders? 

WILDERS: Ik ben geen gelovig mens, mijnheer Breivik. En u? 

BREIVIK: Ik ben christen. Ik geloof in het christendom, ik geloof in 

de christelijke cultuur. Ik geloof dat die tot het uiterste verdedigd moet 

worden, maar ik geloof, denk ik, niet in God. 

WILDERS: U bent christen en u gelooft, denkt u, niet in God? 

BREIVIK: Ik ben voor een volstrekt seculiere staat, maar ik weet niet 

of God bestaat of niet. Ik kan en wil alleen maar logisch denken, en dan 

bestaat HIJ niet. 

WILDERS: De logica staat elk geloof in de weg. (tegen zichzelf:) En 

volgens mij staat de logica ook elk geloof in een ideologie in de weg. 

BREIVIK: En de logica staat ook de moraal in de weg… Die bestaat 

dan ook niet… Maar weet u dat ik vaak droom van een Armageddon? Of 

van Ragnarok, zoals wij Noren daarnaar verwijzen? Waar het lot van de 

heersende machten werd beslist, de eindstrijd van reuzen en goden. 

WILDERS: Dat komt misschien door die verkleedkleren. U komt in 

uw dromen als ridder misschien een vuurspuwende draak tegen. Of zo’n 

reus. 

BREIVIK: Ik droom vaak over de totale vernietiging. Armageddon 

was een plek waar de bokken van de schapen werden gescheiden, waar 

het goede het slechte versloeg. Een verzoening van de dood en met de 

dood. 

WILDERS: Ik kan u niet volgen.

Moslims zijn misschien wel gevaarlijk. Hun 

ideologie is een virus. Maar je kunt het een 

virus niet verwijten dat het een patiënt zoekt 

BREIVIK: Denkt u nooit aan de dood, mijnheer Wilders? 

WILDERS: Ik heb altijd zes beveiligers, mijnheer Breivik, omdat de 

dood altijd in de buurt is. 

BREIVIK: Het Armageddon zuivert. Het scheidt een goede moraal 

van een slechte. 

WILDERS: Ik wil graag dat u weggaat, mijnheer Breivik. Ik wil nog 

wat werken. Aan een goede moraal. En om een Armageddon te voorkomen. 

BREIVIK: Aan wat voor leven bent u eigenlijk gehecht, mijnheer Wilders? 

WILDERS: Niet aan dit, hoewel mijn beveiligers vrienden zijn geworden. 

Ik had liever dat mijn vrienden geen beveiligers waren, maar misschien 

wel mensen zoals u. 

Ezau hoort iets in zijn oortje. 

EZAU: Het spijt me, mijnheer Wilders, er is iemand gesignaleerd die 

mogelijk kwade bedoelingen heeft. Deze deur moet gesloten blijven. 

WILDERS: Geen Armageddon, maar wel een hel. 

BREIVIK: De hel, dat zijn de moslims, de cultureel marxisten, de fascisten; 

de politiek correcten, de linksen, of zij die afzien van hun martelaarschap. 

De hel, dat zijn wij voor hen, mijnheer Wilders. Wij worden de 

anderen. We zijn het al. We hebben al verloren. 

WILDERS: En waarom dan wel? 

BREIVIK: Hoe hoger de beschaving van de mens, hoe zwakker hij 

wordt. Na de beschaafde Grieken kwamen de onbeschaafde Romeinen. 

Toen die na een paar honderd jaar beschaafd waren, kwamen de duistere 

Middeleeuwen. Dat duurde duizend jaar. Toen kwam pas de Verlichting. 

Het spijt me, de nieuwe Middeleeuwen staan daar – achter de deur – en 

zullen weer een paar honderd jaar duren! 

WILDERS: U droomde van een Armageddon. Begreep ik dat? 

BREIVIK: Dat klopt…In mijn droom zei ik: als andere mensen konden 

doen wat ik ga doen, zou ik ervan afzien… Ik zat op dat moment gevangen 

in een brandend ruimteschip dat losgeslagen is. En als je ziet dat het schip 

brandt, dan ga je geen spaghetti koken. Je vindt het niet prettig om het 

vuur te blussen, maar het is je plicht. De bemanning blust het vuur niet. 

Ze zijn aangetast door een zeldzaam virus dat hun rationele denken heeft 

geïnfecteerd. Je zult alles doen om het vuur te doven, zelfs al wil men je 

ervan weerhouden. Al het andere zou niet logisch zijn. 

WILDERS: Was dit een nachtmerrie, mijnheer Breivik? 

BREIVIK (lange pauze): Nee, mijnheer Wilders. 

WILDERS: Hoe werd u dan wakker? 

BREIVIK: Zwetend… Badend in het zweet. Ik had, zo leek het, het 

kwaad ontmoet. 

WILDERS: Wat is het kwaad, of wie was het kwaad? Of was het weer 

een draak of een reus in Ragnarok? 

BREIVIK: Het was de volstrekte willekeur van het kwaad, waarvan ik 

droomde. Volstrekte willekeur. Vliegtuigen die zomaar op een onbekend 

moment in de Twin Towers vliegen, een gordelbom die een Palestijns 

meisje op een joodse bruiloft in Tel Aviv laat afgaan. De moord op een 

filmregisseur die op zijn fiets zit en zijn zoontje van school moet halen. De 

moordaanslag op een cartoonist. Willekeur. Dat is het kwaad. 

WILDERS: Hoe ver bent u bereid te gaan, mijnheer Breivik? 

BREIVIK: Ik zal ook geen moslims doden, mijnheer Wilders. 

WILDERS: Ik zou u verraden als u dat zou doen. 

BREIVIK: Ik u niet, als u het mij zou zeggen. (geërgerd) Maar ik 

weet niet wat u nu wilt. U bent zo bang voor de dood, dat vind ik minder 

aan u. 

WILDERS: Ik vind mezelf dan ook intelligenter dan die Palestijnse 

soldaten en de al-Qaeda-strijders die zelfmoord een gezellig gezelschapsspel 

vinden. 

BREIVIK: Maar vindt u dan niet dat sterven voor een goed idee recht 

doet aan het leven? Dat het een zinvol offer is? 

WILDERS: Ik ben geen filosoof, geen soldaat, en ik weet weer niet wat 

u nu beoogt. Als u dat denkt, leidt dat alleen maar tot zinloze moorden, 

zinloze suïcide. 

BREIVIK: Zoals ik zei: dat zullen de soldaten en de verzetsstrijders 

die uw land in de Tweede Wereldoorlog hebben geholpen u niet in dank 

afnemen. 

WILDERS: Hoe komt u daarbij? 

BREIVIK: Ze hebben hun leven gegeven voor een idee. Het vrije 

Westen. In ieder geval hebben hun nabestaanden daardoor iets van 

innerlijke vrede kunnen krijgen. Ze hebben een zinvol offer gebracht. Dat 

herdenken we toch op dodenherdenking en bij onze monumenten? 

WILDERS: Ik wil het ideaal van de islam ombrengen, niet de mensen. 

Dat is iets anders. 

BREIVIK: Semantiek… Maar goed. Ik dacht dat we hetzelfde waren, 

mijnheer Wilders. We verschillen van elkaar. 

WILDERS: Ik bedrijf politiek. U speelt riddertje en soldaatje. 

BREIVIK: Ik ben een ridder en een soldaat. 

WILDERS: En u vreest de dood niet. Maar doodt geen moslims. Zei 

u toch? 

BREIVIK: Juist… Maar u maakt met uw woorden nu een moordenaar 

van mij. 

WILDERS: Waarom zou u eigenlijk geen moslims doden, mijnheer 

Breivik? Ze zijn toch schuldig aan het verval van onze beschaving? Dat 

beweert u zelf. 

BREIVIK: Moslims zijn misschien onbenullig, mijnheer Wilders. Misschien 

zelfs wel gevaarlijk. Hun ideologie is een virus. Maar je kunt het 

een virus niet verwijten dat het een patiënt zoekt. 

WILDERS: Een vreemde metafoor, mijnheer Breivik. Als u een ridder 

en een soldaat bent, zoals u zelf zegt, waarom zou u dan geen moslims 

willen vermoorden? 

BREIVIK: Als ik geen moslims vermoord, doet u voorkomen dat ik 

onschuldigen zou willen ombrengen. 

WILDERS: U zult waarschijnlijk zeggen dat niemand onschuldig is. 


Inderdaad, ik ben een amateurtoneelspeler, 

maar ik wil niet in de schouwburg staan maar 

de schouwburg veranderen 

De Bush-doctrine: wie niet voor mij is, is tegen mij. U heeft, vind ik, ook 

iets van een dominee die zegt dat schuld in het dna van de mens zit. 

BREIVIK: Ik zie die kinderen voor mij die Hamas als schild gebruikte 

tegen het Israëlische leger. Hun eigen kinderen. 

WILDERS: Iets walgelijkers kon ik mij inderdaad niet voorstellen. 

BREIVIK: Die Hamas-strijders zijn geen mensen, maar monsters. 

WILDERS: Daar ben ik het mee eens. Die kinderen zijn onschuldig. 

BREIVIK: Precies, maar hun ouders niet! 

WILDERS: Zeker niet. Ik heb er moreel geen bezwaren tegen wanneer 

de ouders die toestaan dat hun kinderen als schild worden gebruikt, 

omgebracht zouden worden. 

BREIVIK: Inderdaad… Walgelijk… Die ouders maakten die kinderen 

schuldig! 

WILDERS: Kinderen zijn altijd onschuldig. 

BREIVIK: Zeker, maar, nogmaals, hun ouders niet. Die ouders zouden 

gestraft moeten worden. 

WILDERS: Wat heeft dat voor zin? 

BREIVIK: Geen. 

WILDERS: Maar u zou die ouders wel willen straffen? 

BREIVIK: Natuurlijk. Alles begint in het huisgezin, bij de ouders. 

WILDERS: Je kunt kinderen hun ouders niet afpakken. 

BREIVIK: Kon dat maar. Maar het zijn die ouders die de kinderen 

angst aanjagen, angst voor Israël, angst voor het kapitalisme, voor Amerika, 

angst voor het Westen. De kinderen wordt een groot Stockholmsyndroom 

aangepraat. En die kinderen worden journalist, links, sociaaldemocraat 

en staan achter de Palestijnen en Hamas en zijn tegen Israël. 

WILDERS: U bedoelt dat de kinderen zich identificeren met hun 

onderdrukkers? 

BREIVIK: Het zal niet lang meer duren of men zal applaudisseren 

voor een moslim die trots vertelt dat hij moslim is, maar geen geweld 

gebruikt. Zo erg is het al. 

WILDERS (berustend): In mijn land zouden ze nu zeggen: de toon 

van het debat staat mij niet aan. 

Ezau hoort iets in zijn oortje. 

EZAU: Ze hebben iemand gearresteerd… 

WILDERS: Wie? 

EZAU: Een jongen die tegen Israël tekeerging. Hij verbrandde de Israelische 

vlag. 


BREIVIK: De pers zal begrip voor hem hebben. 

WILDERS: Ik vrees dat ons gesprek helaas afgelopen moet zijn, mijnheer 

Breivik. 

BREIVIK: Met de trieste constatering dat we gelijk denken, gelijk 

oordelen, gelijk analyseren, gelijk voelen maar verschillend handelen. 

WILDERS: Ieder zijn eigen verantwoordelijkheden. U bent een 

ridder, een militair, ik een politicus. En nogmaals, voor het geval u wel een 

journalist blijkt te zijn: ik geloof in de democratie. De democratie die u 

beschermt en mij beschermt. De democratie die althans een poging doet 

om het beste argument te laten prevaleren, al geef ik toe dat, vooral in 

Nederland, naar goede argumenten nauwelijks wordt geluisterd. Maar de 

meerderheid maakt dat uit, en ik wil me daarin schikken. 

BREIVIK: Ik ga in vrede, mijnheer Wilders. De argumenten van de 

meerderheid… (maakt zijn zin niet af, maar herhaalt) De argumenten van 

de meerderheid… die… De meerderheid… (nerveus) De argumenten van 

de meerderheid… de meerderheid, niet alleen de moslims, maar ook… 

(maakt wegwerpgebaar) de meerderheid… die zullen u straks…. 

Breivik geeft Wilders een hand. En knielt weer. Hij gaat vertrekken. 

Jacob hoort ook iets in zijn oor. 

JACOB: We kunnen het vliegtuig in. 

BREIVIK: Vindt u mij een gek, mijnheer Wilders? 

WILDERS: Ik weet het niet, misschien bent u wel een amateurtoneelspeler. 

Gekte is een luxe, zei u zelf. Ik weet niet of u zich die luxe kunt 

permitteren. 

BREIVIK: Ik heb in mijn verkleedkist, zoals u dat noemt, misschien 

nog wel een paar pakken. 

WILDERS: Zoals? 

BREIVIK: Het pak van een politicus, een politieagent, een marinier, 

een Viking, een boer, een schrijver… 

WILDERS: En waarom heeft u al die mooie kostuums? 

BREIVIK: Om me in te verbergen, mijnheer Wilders. Omdat ik die 

rollen ben. Inderdaad, ik ben een amateurtoneelspeler, maar ik wil niet in 

de schouwburg staan maar de schouwburg veranderen. 

WILDERS: Ik snap u niet, ondanks het feit dat we gelijk zijn… Het 

spijt me… 

JACOB: We moeten vertrekken. 

Breivik maakt een buiging en gaat weg. Wilders, Ezau en Jacob zijn 

alleen. Wilders loopt even geïrriteerd heen en weer. Nadenkend. Dan 

opeens: 

WILDERS: Was hij nou gek of niet? 

BEELDEN van de MOORDPARTIJ van Breivik. Liefst vertraagd en met 

muziek van Ane Brun – The Puzzle. 

Het licht blijft aan en enkel gericht op Wilders. Tot de beelden zijn 

afgelopen. Muziek stopt eveneens. 

Dan nog even het licht op Wilders – zo lang mogelijk. 

DOEK 

EINDE 

 

Theodor Holman schreef Breivik ontmoet Wilders in opdracht van de 

Balie. 

De staged reading van het stuk vindt plaats in de Balie, Kleine Gartmanplantsoen 

10 in Amsterdam. 

Donderdag 22 maart première, 20.00 uur 

Zondag 25 maart, 15.00 uur en 20.00 uur 

Thijs Römer leest Anders Breivik en Hugo Koolschijn leest Geert Wilders. 

Regieaanwijzingen: Titus Muizelaar. 

Zie verder: www.debalie.nl

De blik van de Dog Whisperer 

‘Weak energy 

brengt de roedel 

in gevaar’ 

‘Baasjes’ leren van de Dog Whisperer hoe ze pack 

leader moeten worden. Maar van zijn shows kan 

iedereen die leiding moet geven wat opsteken. Ook 

Mark Rutte. En ook de leraar. 

door Kees beekmans 


Cesar millan, de dog Whisperer – behalve een bepaalde 

geur is een mens voor een hond eerst en vooral ‘energie’ 

siNds iK biJNa dagelijks naar Dog Whisperer 

kijk, zie ik de hondenfluisteraar overal. Zo sprak 

ik een paar maanden geleden een directeur van 

een Haagse vmbo die zei dat hij iedere ochtend 

bij de ingang van zijn school stond om zijn leerlingen 

te verwelkomen. ‘En omdat ik dat doe, 

kan ik ze ’s middags op hun donder geven’, zei hij. 

Ik dacht: dat is de Dog Whisperer, claim your 

territory. Ik heb de Whisperer dat vaak horen 

zeggen tegen ‘baasjes’ die hun hond al lang 

niet meer de baas zijn. Laat ’m eerst maar eens 

weten, zegt hij dan, dat het jouw huis is en niet ’t 

zijne. Die Haagse schooldirecteur deed dat door 

’s ochtends bij de poort te gaan staan, waardoor 

zijn leerlingen voelden: dit is zíjn school, wij zijn 

hier te gast. Het is waar gezag begint. 

Mijn eigen jaren als docent waren pre- 

Dog Whisperer, helaas. Ik heb door schade en 

schande moeten leren dat voor de deur van het 

klaslokaal hetzelfde geldt als voor de ingang 

van de school. Je leerlingen als een kudde wilde 

bizons het lokaal binnen laten stormen, betekent: 

het lokaal aan ze overdragen. Zij zijn daar 

dan de baas, zij bepalen er dan de regels – en 

nAtIonAL GeoGrAPHIC

draai dat maar weer eens terug. ‘Opening the 

door is an activity’, zegt de Dog Whisperer. 

Voor wie het programma minder goed kent: 

Dog Whisperer Cesar Millan, dagelijks te zien op 

National Geographic Channel, schiet te hulp als 

mensen nauwelijks of geen controle meer over 

hun hond of honden hebben. Hij komt dan langs 

en laat zien hoe ze hun hond moeten aanpakken. 

Je krijgt overigens de indruk dat Amerikanen 

gek op honden zijn – ze krijgen allerlei speelgoed 

en het duurste voedsel, soms ook speciale 

kleding. De hond lijkt te worden beschouwd als 

een klein kind, het nakomertje dat door iedereen 

wordt doodgeknuffeld; honden die bij hun 

baasje in bed mogen slapen zijn geen uitzondering. 

Maar als de Dog Whisperer vraagt: ‘Hoe 

vaak ga je met ’m wandelen, en hoe lang?’, zeggen 

veel Amerikanen: ‘Nou, door de week hebben we 

niet zo veel tijd want dan werken we, maar in 

het weekend proberen we een half uur met ’m 

te lopen.’ Beleefd legt Millan dan uit dat-ie misschien 

daarom de bank en alle schoenen opvreet 

en zo agressief is. Dat dat beest zijn energie kwijt 

moet. En dat als-ie geen taak krijgt, hij zichzelf 

een taak stelt (het huis slopen). 

Maar dat zijn de simpele gevallen, vaak liggen 

de zaken gecompliceerder. Er is een tamelijk 

spectaculaire aflevering waarin een goedmoedige 

golden retriever het niet meer hééft van 

angst telkens als de man des huizes zich terugtrekt 

in de garage om te klussen. Het echtpaar, 

mensen van in de zestig, begrijpt er niets van. 

Hun hond verbergt zich liefst helemaal achter in 

het huis, in een hoekje in de badkamer. Trillend 

zit het dier daar dan te wachten tot de man de 

garage weer uit komt. De Dog Whisperer heeft 

als motto: I rehabilitate dogs, I train people. 

Maar je zou dat ook kunnen omdraaien, want 

meestal zijn het de baasjes die ‘gerehabiliteerd’ 

moeten worden. Dat is wat het programma zo 

interessant maakt: het gaat over honden, zeker, 

maar meer nog over mensen en hún gektes, waar 

de hond een tik van heeft meegekregen. In dit 

geval wilde de Dog Whisperer van het echtpaar 

weten wiens hond het eigenlijk was. De vrouw 

zei dat het vooral haar hond was. En kwam 

zíj wel eens in de garage? ‘Ik kom er alleen op 

bezoek’, zei ze afgemeten. De wasmachine stond 

er, dus ze moest er af en toe zijn. Millan raadde 

de vrouw aan er wat vaker te komen. En inderdaad, 

toen de vrouw haar verzet tegen de garage 

liet varen, bleek haar hond daar ook niet meer 

zo bang voor te zijn. 

Volgens de Dog Whisperer voelen honden 

spanning bij mensen goed aan. Dat die man 

zich zo vaak terugtrok in de garage irriteerde 

zijn vrouw, en dat pikte de hond op. De golden 

retriever was niet bang voor de garage, maar 

voor het onderhuidse conflict tussen zijn baasjes. 

Een conflict binnen de roedel, legde Millan 

het echtpaar uit, verzwakt de roedel, en 

voor honden, die in de roedel hun veiligheid en 

bescherming vinden, is zoiets alarmerend. 

De Dog Whisperer laat baasjes met andere 

ogen naar hun hond kijken. Dat mensen daardoor 

ook anders naar zichzelf gaan kijken, ver- 

klaart vermoedelijk het succes van zijn show. 

Inmiddels heeft hij er meer dan honderd afleveringen 

op zitten en is Cesar Millan, die als zestien- 

of zeventienjarige Mexicaan ooit illegaal 

de grens overstak, een beroemdheid. Al in 2006 

stuurde The New Yorker sterreporter Malcolm 

Gladwell op hem af, auteur van op iedere luchthaven 

verkrijgbare bestsellers als The Tipping 

Point en Outliers. In een lang artikel beschrijft 

hij de Dog Whisperer respectvol en bewonderend: 

‘He is the teacher we all had in grade 

school who could walk into a classroom filled 

with rambunctious kids and get everyone to 

calm down and behave. But what did that teacher 

have?’ Het antwoord geeft hij een paar zinnen 

later: ‘Presence.’ 

Wat dat precies moge zijn weten in ieder geval 

de 47 honden die op dat moment in het Dog Psychology 

Center verblijven, een soort asiel waar 

de Dog Whisperer honden opvangt en ‘rehabiliteert’. 

Anders dan in andere asielen worden de 

honden er niet van elkaar gescheiden, en Malcolm 

Gladwell verbaast zich er dan ook over dat 

dat allemaal goed gaat, zoveel probleem gevallen 

bij elkaar. De meeste honden zouden zijn afgemaakt 

als de Mexicaan ze niet had opgenomen: 

pitbulls die andere honden hebben doodgebeten, 

een bloedhond die mensen aanvalt, honden 

die zijn gebruikt voor hondengevechten. 

Gladwell schrijft: ‘Cesar stood in the midst of 

all the dogs, his back straight and his shoulders 

square. It was a prison yard. But it was the most 

peaceful prison yard in all of California. “The 

whole point is that everybody has to stay calm, 

submissive, no matter what”, Cesar said. “What 

you are witnessing right now is a group of dogs 

who all have the same state of mind.”’ 

Gladwell noemde zijn artikel What the Dog 

Saw, en inderdaad maakt Millan ‘baasjes’ ervan 

bewust hoe hun hond naar hén kijkt, wat zíj zien 

en voelen en wat hún behoeften zijn. Behalve 

een bepaalde geur, zegt Millan, is een mens voor 

een hond eerst en vooral ‘energie’. 

Hoe vaag ook, ‘energie’ is een bruikbaar concept. 

Neem het voorbeeld van mensen die elkaar 

niet kennen en die hun hond uitlaten, elkaar van 

verre zien aankomen en de situatie niet vertrouwen. 

Misschien vinden ze dat hun eigen hond 

agressief is tegenover andere honden, of ze zijn 

bang dat juist die andere hond agressief is. Zodra 

dit soort gedachten er zijn is het kwaad volgens 

de Dog Whisperer al geschied. De baasjes trekken 

aan de riem en geven daarmee de spanning 

die ze zelf voelen – hun energie – door aan hun 

hond. Opgewonden roepen ze bevelen tegen het 

dier: ‘Hier blijven!’ Een uitstekende manier om 

de hond te laten voelen dat er gevaar dreigt, en 

trouw als honden aan hun roedel zijn, maken ze 

zich op voor de aanval. 

Overal in de dierenwereld waar hiërarchie een 

rol speelt, of alleen al jachtinstinct, bestaat die 

gevoeligheid voor energie. Ook bij mensen. 

Maar we zijn ons er niet altijd van bewust hóe 

gevoelig we zijn voor de energie van de ander. 

In het Volkskrant Magazine stond onlangs 

een artikel over huilbaby’s waar speciale huilpoli’s 

voor zijn, klinieken waar ouders hun baby 

een week achter kunnen laten, ongeveer zoals 

Amerikanen hun hond waarmee het uit de 

hand is gelopen kunnen achterlaten in het Dog 

Psychology Center. Die hond draait dan een 

tijdje mee in een ‘stabiele roedel’ en daar knaptie 

van op. 

Ook huilbaby’s in handen van kundige verpleegsters 

slapen op de poli doorgaans zonder 

probleem de hele nacht door. Volgens de poliarts 

komen ouders vaak in een vicieuze cirkel 

terecht: waarom huilt onze baby zo veel, denken 

ze, doen wij iets fout? En ze raken steeds meer 

gespannen. De baby voelt die spanning, blijft 

daarom huilen, waarop de ouders nog meer 

gespannen raken. De Dog Whisperer had het 

kunnen zeggen. 

Nu ze hun leraar in deze nieuwe gedaante hadden gezien, 

voelden ze zich niet meer veilig bij mij 

TerUG naar de Haagse vmbo waar de directeur 

’s ochtends bij de ingang stond. Tijdens de 

lunchpauze stond hij er weer en hij stuurde een 

paar leerlingen het schoolplein af. Hij had ze 

gevraagd of ze nog les hadden, en dat hadden ze 

niet, en dus moesten ze naar huis, want dat was 

de regel: niet op het schoolplein of in de kantine 

blijven hangen. Toen hij die leerlingen wegstuurde, 

zei hij tegen mij: ‘En dan niet weglopen 

hè, nu net zo lang blijven staan tot ze doen wat 

je zegt.’ Ik dacht opnieuw: dat is de Dog Whisperer, 

want door de leerlingen op de regel te wijzen 

(assertief) en daar rustig te blijven staan (kalm, 

maar onverzettelijk) deed-ie precies wat Cesar 

Millan wanhopige baasjes aanraadt: altijd calm 

and assertive blijven. 

Wat er gebeurt als je die energie niet uitstraalt, 

maakt Mark Rutte ons duidelijk in zijn 

confrontatie met Geert Wilders. ‘Doe ’s normaal 

man’, zegt Wilders. Rutte kraait opgewonden 

terug: ‘Doe ’s normaal? Doe zelf effe lekker normaal!’ 

De premier kijkt gespeeld verbijsterd om 

zich heen, op zoek naar bijval. Rutte projecteert 

weak energy en Wilders is er niet van onder de 

indruk. ‘Mother nature attacks weak energy’, 

zegt de Dog Whisperer. En inderdaad, om die 

slappe reactie – met enige goede wil nog assertief 

te noemen, maar bepaald niet kalm – kreeg 

Rutte er in de media behoorlijk van langs. 

De voor het oog van de camera vaak wat 

ongemakkelijke Job Cohen is niet minder hard 

aangevallen. Voor PowNews-hyena Rutger Castricum 

was hij telkens weer een prooi. Cohen 

probeerde wel assertief te zijn, maar het was 

niet spontaan, een toneelstukje, je voelde de 


GRAND THEATRE 

GRONINGEN 

Je sens 

un deuxième 

cœur 

‘ Mooie, zinvolle manier om 

de prachtige muziek van 

Saariaho te brengen’ 

— De Groene Amsterdammer — 

muziekdrama 

regie Pierre Audi 

24 MRT Korzo Den Haag / 28 MEI Operadagen Rotterdam 

www.grandtheatregroningen.nl 

www.stichtingwolf.com 

Spinoza lezingen 

door professor Michael Friedman 

A Post-Kuhnian Approach to 

the History and Philosophy of Science 

donderdag 29 maart 2012 

Extending the Dynamics of Reason 

in de Aula van de Universiteit van Amsterdam 

Oude Lutherse Kerk, Singel 411 (hoek Spui), Amsterdam 

donderdag 5 april 2012 

Mathematical Science, Naturalism, and Normativity 

in de Agnietenkapel, Oudezijds Voorburgwal 231, Amsterdam 

Toegang gratis | voertaal Engels 

Zaal open 19.30 uur, aanvang 20.15 uur 

Organisatie: Departement Wijs begeerte 

Faculteit der Geestes wetenschappen 

Telefoon: 020 - 525 45 11 

www.aub.nl --- ticketshop leidseplein 

BETTY ASFALT COMPLEX Nieuwezijds Voorburgwal 282 

Tel. 020-626 46 95 / www.bettyasfalt.nl 

do 22 mrt. Paul Vlaanderen en het mysterie van de verzonnen dood • 15.00 u.; 20.30 u. 

23 & 24 mrt. Margreet Dolman Live M.m.v. o.a. Ds. Gremdaat • 20.30 u. 

CONCERTGEBOUW Concertgebouwplein 10 

Tel. 0900-671 83 45 (€ 1,- p/g) / www.concertgebouw.nl 

za 24 mrt. NTR ZaterdagMatinee Radio Kamer Filharmonie o.l.v. Philippe Herreweghe 

gr. zaal Martin Helmchen, piano Mozart Adagio en fuga KV 546 

Beethoven Tweede pianoconcert Brahms Vierde symfonie 

www.zaterdagmatinee.nl • 14.15 u. 

za 31 mrt. NTR ZaterdagMatinee Asko|Schönberg o.l.v. Reinbert de Leeuw; Katrien 

gr. zaal Baerts, sopraan; Tjeerd Oostendorp, tuba Verbey Expulsie Van Wijck 

Exordium - for tuba and 19 instrumentalists (wereldpremière) Zuidam 

Canciones del Alma (wereldpremière) www.zaterdagmatinee.nl • 14.15 u. 

ORGELPARK Gerard Brandtstraat 26 

Tel. 020-515 81 11 / www.orgelpark.nl / @orgelpark 

vr 23 mrt. Ben van Oosten met o.a Saint –Saëns en Vierne • 20.15 u. 

wo 28 mrt. Vocaal Gretchaninov Passion Week, Jan Raas orgel • 20.15 u.

onzekerheid erachter. De gebetenheid van Castricum 

op de bijna weerloze Cohen doet denken 

aan de pestkop met zijn obsessie voor het 

pispaaltje van de klas, en je kunt je afvragen 

welke van zijn eigen demonen de verslaggever 

eigenlijk in Cohen bestreed. Het lijkt me niet 

toevallig dat het Castricum zelf, die in De wereld 

draait door kritiek kreeg van Felix Rottenberg 

en Frénk van der Linden, evenmin lukte een 

natuurlijke kalmte te bewaren. Net als Cohen 

kwam hij krampachtig over, zij het veel agressiever 

– een houding die de Dog Whisperer geregeld 

bij onzekere honden aantreft en die hij fearful 

dominance noemt, angstige dominantie, of 

dominantie-uit-angst. Matthijs van Nieuwkerk 

zag het ook, getuige zijn opmerking: ‘Je maakt 

een bange indruk, man.’ 

Het geeft aan hoe gevoelig we zijn voor energie. 

En daarmee hoe belangrijk het is voor leiders, 

ouders en leraren, net als voor hondeneigenaren, 

om in ieder geval te probéren calm and assertive 

te blijven. Neem het incident met de conrector 

in Nieuwegein. Die belandde eind vorig 

jaar op het politiebureau omdat hij een lastige 

leerling de klas uit had gezet, fysiek. Die leerling 

had onmiddellijk zijn vader erbij gehaald, die zo 

veel stampij maakte dat de politie tussenbeiden 

moest komen. Uiteindelijk voerde de politie de 

conrector maar af, wat de politie op veel kritiek 

is komen te staan. De kiem voor al die ellende 

ligt in een gebrek aan ‘kalme assertiviteit’ bij de 

conrector. Dit incident sprak me aan omdat het 

me in de tien jaar dat ik zelf heb lesgegeven ook 

wel eens is overkomen. Een jongen van een jaar 

of zestien die weigerde het lokaal te verlaten, die 

ik daarom bij zijn bovenarm pakte en de klas uit 

zette. Hij stribbelde behoorlijk tegen. Toen ik 

terugliep naar mijn bureau, met rode wangen 

en kloppend hart, zag ik aan sommige leerlingen 

dat ze gechoqueerd waren. Ze begrepen wel 

dat die jongen zelf weg had moeten gaan, maar 

hem dan de klas uit sleuren… Nu ze hun leraar 

in deze nieuwe gedaante hadden gezien, voelden 

ze zich niet meer veilig bij mij. Woede, frustratie, 

weet ik sinds de Dog Whisperer, is unstable 

energy, en dat wordt noch door honden noch 

door mensen gezien als de energie van een pack 

leader. Sommige leerlingen zeiden ook, op verontwaardigde 

toon, dat ik dat niet had mogen 

doen. Daar klonk ongerustheid in door. 

WaT Kalm is weet iedereen, maar wat betekent 

assertief eigenlijk, hoe vullen we dat in? 

Daarvoor gaan we weer terug naar Rutte, en 

naar het pvv-meldpunt voor klachten over 

Oost-Europeanen. Rutte bleef tijdens de heisa 

daarover helaas ál te kalm: hij weigerde zelfs te 

reageren. Dat kan natuurlijk niet. Bij zaken die 

ertoe doen, en zo’n meldpunt doet ertoe, wordt 

naar de leider gekeken om een reactie. Vooral 

de ambassadeurs van de Oost-Europese landen 

namen Rutte zijn ‘oorverdovende stilte’ kwalijk. 

Keek onze premier ook maar naar Dog Whisperer. 

Dan had hij geweten dat je gezag vestigt – 

assertiviteit ‘invult’ – met rules, bounderies and 

limitations, door regels en grenzen te stellen en 

baasjes, en 

leiders, moeten 

probéren calm 

and assertive 

te blijven 

nAtIonAL GeoGrAPHIC 

beperkingen op te leggen – en anders dan bij 

honden zijn dat bij mensen vooral morele grenzen 

en beperkingen. Rutte had de wereld moeten 

laten weten dat zo’n meldpunt te ver gaat – 

een grens moeten stellen. Crisissituaties, zegt de 

Dog Whisperer, zijn niet per definitie een teken 

van falend leiderschap, integendeel: ze zijn een 

goede gelegenheid pack leadership te vestigen. 

Rutte liet die kans lopen. 

De Haagse vmbo-directeur zei tegen een leerling 

die met zijn pet op naar binnen wilde lopen: 

‘Doe die pet even af, joh.’ Het lijkt iets kleins, 

maar door dit soort regels te stellen creëerde de 

directeur niet alleen een pettenloze school maar 

won hij in de ogen van zijn leerlingen ook aan 

autoriteit. Een hond heeft regels nodig, alleen al 

om te weten wie de baas is. Pas dan voelt hij zich 

veilig genoeg om zich te onderwerpen en keert 

de rust terug. Bij mensen werkt het niet anders. 

Een roedelleider heeft de taak te voldoen aan 

de basisbehoeften van zijn roedelgenoten. Die 

zijn volgens de Dog Whisperer: exercise, discipline, 

affection – in die volgorde. Een hond die 

flink kan rennen, zijn energie kwijt kan, laat zich 

makkelijker disciplineren, dat wil zeggen regels 

en beperkingen opleggen. Gezien de gezagsproblemen 

van de laatste decennia in het onderwijs, 

vooral op de vmbo’s, kan het geen kwaad 

erop te wijzen dat dit voor leerlingen net zo 

werkt. Ook voor kinderen is bewegen, sporten, 

een goede uitlaatklep voor overtollige energie en 

frustraties. 

Maar exercise betekent voor de Dog Whisperer 

niet alleen bewegen, het betekent ook: een 

taak uitvoeren. Door een hond een taak te geven 

– van een tennisbal terugbrengen tot een blinde 

geleiden – vergroot je zijn zelfrespect en zelfvertrouwen, 

kortom zijn welbevinden. Onlangs zei 

de ontwikkelingspsycholoog Steven Pont, auteur 

van het pas verschenen Mensenkinderen!, in 

NRC Handelsblad dat de kinderen die het het 

beste doen, ondanks ernstige problemen, de 

kinderen zijn aan wie eisen worden gesteld. 

Beeldhouwer en projectorganisator Marco 

Mout, in de Volkskrant onlangs ‘de puberfluisteraar’ 

genoemd, weet dat ook. In zijn atelier 

in Zutphen waar veel met hout wordt gewerkt, 

lopen altijd wel een paar jongens mee die op 

school zijn vastgelopen. Hij is streng voor ze en 

houdt ze bovendien een half jaar weg van het 

ouderlijk huis – alsof ze bij hem in een soort 

Dog Psychology Center zitten. Hij zegt: ‘Ik ben 

Het helpt niet, zo blijkt keer op keer uit het programma, een 

hond aan te halen in de hoop dat-ie zich dan beter gaat gedragen 

niet hun vriend.’ En hij gelooft vooral in dóen: 

‘Zo moeilijk is het niet om jongens zinvol werk 

te geven’, een taak dus. Van het uwv tot de Centra 

voor Jeugd en Gezin, allemaal zijn ze bij hem 

langs geweest om de kunst af te kijken – hoe je 

dit soort jongens weer in het gareel krijgt. 

Mout zei ook dat hij er altijd zo snel mogelijk 

achter probeert te komen waar de interesse van 

zo’n jongen ligt. Daarin lijkt hij ook weer op de 

Dog Whisperer, die je altijd goed naar honden 

ziet kijken – welke taak zou voor deze hond nou 

eens geschikt zijn? Docenten zouden even goed 

naar hun leerlingen moeten kijken. Ze doen 

dat vaak al, maar misschien voelen ze net niet 

genoeg verantwoordelijkheid om dat ene kind 

dat extra taakje te geven waaraan het meer zelfvertrouwen 

kan ontlenen. 

Taken geven, regels en grenzen stellen, die 

ook handhaven – dus corrigeren, en nooit uit 

woede of frustratie – en pas affectie geven als je 

‘gewenst gedrag’ ziet. Aldus de Dog Whisperer. 

Het moment waarop je affectie toont, je hond 

aanhaalt, je kind een knuffel geeft, je leerling een 

complimentje, is van essentieel belang. Het helpt 

niet, zo blijkt keer op keer uit het programma 

van Cesar Millan, een hond aan te halen in de 

hoop dat-ie zich dan beter gaat gedragen. Op die 

manier creëren veel Amerikanen juist het monster 

waarvoor ze uiteindelijk de hulp van de Dog 

Whisperer moeten inroepen. 


Over de fotografie van Pieter Hugo 

Een ongemakkelijk Afrika 

De fotoseries van Pieter Hugo bekoren het oog, maar 

zijn beelden van de wrange kant van afrika schuren en 

schrijnen. ‘Ik wil niet met een verontschuldigende blik 

kijken.’ door Jan postma 

de beZoeKer VaN de World Press Phototentoonstelling, 

een enkeling met het hart op 

de tong daargelaten, zal twee keer nadenken 

voordat hij een lovende opmerking maakt over 

de strakke compositie of originele kadrering 

van een foto uit een hongersnoodgebied. Het is 

fotografie die ‘bij toeval’ aan een museumwand 

terecht is gekomen, en er is sprake van een stilzwijgende 

afspraak tussen fotograaf en kijker: 

beiden veinzen desinteresse voor het beeld en 

bekommeren zich enkel om de inhoud. 

Zodra men een foto wél gaat zien, en beoordelen 

op andere kwaliteiten dan de inhoud, begint 

het soms te wringen. Susan Sontag schreef in 

2003 in een kort essay, getiteld Photography: 

A Little Summa: ‘The work of some of the best 

socially engaged photographers is often reproached 

if it seems too much like art. (…) It shows 

us events and situations and conflicts that we 


might deplore, and asks us 

to be detached.’ Kort gezegd: 

ethiek en esthetiek verhouden 

zich af en toe moeizaam in de 

fotografie. 

Tijdens de World Press 

Photo 2005 ging de eerste 

prijs in de categorie Portretten 

naar de Zuid-Afrikaanse 

fotograaf Pieter Hugo (1976). 

De winnende foto toont een 

donkere man met een brilletje 

en een mutsje op een 

stoffige asfaltweg. Hij gaat 

gekleed in een vaal hemd en 

een uitbundig gekleurde rok. 

In zijn linkerhand houdt hij 

een leren zweep, in zijn rechterhand 

een metalen ketting 

met grote schakels. Aan het 

uiteinde van de lijn zit een 

gemuilkorfde hyena. De man 

poseert nonchalant, alsof hij 

de hound van de Baskervilles 

heeft getemd en dat niet eens 

zo moeilijk was geweest. Zonder 

twijfel een prachtige foto, 

maar ook hier wringt iets. Is 

het de verhouding tussen het 

dier en de man? Is het het 

feit dat het beeld zo surreëel is dat er een freak 

show- element zou kunnen schuilen in de aantrekkingskracht 

die het uitoefent? 

De prijswinnende foto komt uit Hugo’s veelgeroemde 

serie The Hyena & Other Men, nu in 

het kader van een retrospectief te zien in het 

Fotomuseum Den Haag. De man maakt deel 

uit van een groep rondtrekkende ‘performers’ 

in West-Afrika. Ze vermaken het publiek met 

wilde dieren – naast hyena’s ook apen en slangen 

– en verkopen traditionele medicijnen. De 

serie werd in boekvorm een zeldzame bestseller, 

maar er waren ook uitgesproken kritische reacties. 

Hugo zou door zijn esthetische fotografie 

dierenleed bagatelliseren en, erger, zijn ‘exotische’ 

onderwerpen uitbuiten. 

Die laatste kritiek kwam terug toen Hugo zijn 

serie Nollywood (2008) publiceerde. Hij fotografeerde 

acteurs in Nigeria’s bloeiende film- 

industrie. Ze zijn vreemd uitgedost (opvallend 

veel zombies) en vrijwel alle beelden bevatten 

elementen van gewelddadigheid. Een uitzondering 

is het portret van Obechukwu Nwoye. Ze 

hangt op een leren bank, rookt een sigaret en 

staart wezenloos in Hugo’s lens. De voluptueuze 

vrouw draagt een blauw matrozenpakje en een 

pet waarop met gouddraad het woord ‘bundesmarine’ 

is gestikt. Het heeft iets weg van pinupfoto’s 

uit de jaren vijftig. Minder onschuldig 

doet het denken aan de pornoactrices uit Larry 

Sultans befaamde fotoboek The Valley, over de 

seksindustrie in Californië. 

hUGo ZelF heeft weinig begrip voor de kritiek. 

Hij vraagt altijd toestemming voordat hij 

een foto maakt en stelde in 2007 in een interview: 

‘Het gaat om volwassenen die zelf kunnen 

nadenken en zich er zeker van bewust zouden 

zijn als ze werden uitgebuit. Het is neerbuigend 

om verantwoordelijkheid voor andere mensen 

of culturen op te eisen omdat ze daar zelf 

niet toe in staat zouden zijn. Kranten zijn hier 

alomtegenwoordig en vrijwel ieder huishouden 

heeft een tv. Mensen, uit alle lagen van de bevolking, 

zijn zich bewust van de kracht van beelden.’ 

Daarnaast: in het geval van The Hyena 

vormen de mannen ook in levenden lijve een 

indrukwekkend schouwspel. In de woorden van 

Adetokunbo Abiola, een Nigeriaanse journalist 

die Hugo begeleidde: ‘Commercial buses and 

private cars stop, causing a traffic jam, while 

passengers gape at the animals as they perform 

their tricks. Within seconds people start 

to gather and a crowd forms, everyone staring 

in wonder.’ Het is niet Hugo die de vreemdheid 

uitbuit, het zijn de mannen zelf die er bewust 

gebruik van maken om hun waar te verkopen. 

Nollywood en The Hyena hebben veel aandacht 

gekregen. Misschien wel te veel, in vergelijking 

met Hugo’s andere werk. Want wie alleen 

bekend is met deze twee series valt de misvatting 

dat Hugo goedkoop probeert te scoren wel te 

vergeven. De onderwerpen zijn zo surrealistisch 

dat verbazing niet alleen de eerste reactie van de 

toeschouwer is, maar misschien ook de enige. 

Maar of dit Hugo valt aan te rekenen? In zekere 

zin was zijn enige andere optie ‘niet-fotograferen’. 

Daarnaast zit, behalve schoonheid, ook het 

exotische in het oog van de aanschouwer. 

Het zijn Hugo’s andere series die helderheid 

verschaffen. Ook daar de esthetische, onderzoekende 

stijl, maar onderwerpen die minder 

bevreemdend zijn. En ook daar roepen zijn foto’s 

een gevoel van ongemakkelijkheid op. Hij is er 

bewust naar op zoek. Zelf wijt hij het onbehagen 

aan het feit dat Afrika in het verleden maar op 

twee manieren is gefotografeerd: óf als hel, óf

Foto’s PIeter HUGo, CoUrtesy oF steVenson GALLery, KAAPstAD / yossI mILo, neW yorK 

als paradijs. ‘Ik denk dat de meeste dingen die 

een vorm van complexheid erkennen, of nuance 

aanbrengen in het beeld van een bepaalde cultuur, 

mensen ongemakkelijk kunnen maken. Ze 

moeten toegeven dat hun levens – en fotografie 

– veel ingewikkelder zijn dan hoe ze doorgaans 

worden weergegeven. Ik denk niet dat kunst de 

verantwoordelijkheid heeft mooi te zijn.’ 

Nee, kunst moet niet mooi zijn. Maar Hugo’s 

foto’s zijn dat juist wél. En het versterkt het 

onbehagen dat ze oproepen. Het feit dat zijn 

werk ergens over gaat, inhoudelijk is, maar tegelijkertijd 

ongegeneerd ook esthetisch indruk wil 

maken, maakt dat kijkers in de war raken. Je 

zou kunnen zeggen dat Hugo het contrast tussen 

de esthetische kwaliteit van het werk en de 

morele inhoud tot het uiterste uitvergroot. Hij 

‘Ik ben niet opgegroeid 

met het ongelooflijke 

schuldgevoel dat een hoop 

ouderen wel hebben geërfd’ 

moffelt dat laatste niet weg, maar stelt het uit. 

Je kunt je bij zijn foto’s misschien eerst verbazen 

over het beeld, maar de klap die volgt is er niet 

minder om. Rwanda 2004: Vestiges of a Genocide 

is hier een goed voorbeeld van. Tien jaar na 

de volkerenmoord fotografeerde Hugo kinderlichamen 

die als bewijs van de misdaden worden 

bewaard. Om verval tegen te gaan is er een 

dunne laag lijmsteen op de lijkjes aangebracht. 

Ook hier hebben Hugo’s beelden een afstandelijke 

schoonheid, maar wat je ziet is daardoor 

geen moment minder gruwelijk. 

Hugo maakt, samen met bijvoorbeeld 

Michael Subotzky, deel uit van een nieuwe 

generatie Zuid-Afrikaanse fotografen die uit 

de schaduw van David Goldblatt treden. Hun 

werk beantwoordt niet aan ieders verwachtingen 

over Afrikaanse fotografie. Het is volwassen 

kunst, die zich in de eerste plaats wil verhouden 

tot, en meten met, de hedendaagse fotografie in 

de rest van de wereld. Permanent Error, over 

kinderen op een vuilstortplaats voor westerse 

elektronica in Ghana, doet denken aan Rineke 

Dijkstra’s beroemde serie strandportretten. Kin, 

over zijn eigen familie, en Messina/Mussina, 

over een verarmd dorp in het noorden van Zuid- 

Afrika, lijken sterk verwant aan het werk van 

David Akore, Agbogbloshie Market, Accra. 

Uit de serie Permanent Error, 2009-2010 

Geheel links: Aron Twala, Vrede. 

Uit de serie Looking Aside, 2003-2006 

Amerikaanse fotografen als Alec Soth 

en Richard Renaldi. De landschappen 

en portretten in deze series hebben een 

naturalistische directheid die je tegenwoordig 

overal in de fotowereld tegenkomt. 

Het is het werk van een jonge, 

blanke Zuid-Afrikaanse fotograaf die 

de erfzonde voorbij is en in alle vrijheid 

wil onderzoeken. In het eerder 

aangehaalde interview zei hij hierover: 

‘Ik groeide op tijdens de nadagen van 

de apartheid, terwijl we een democratische 

samenleving ontwikkelden. Ik 

ben, denk ik, niet opgegroeid met het 

ongelooflijke schuldgevoel dat een hoop 

ouderen wel hebben geërfd. Ik was me 

er natuurlijk van bewust omdat er nog 

steeds een enorm politiek trauma was. 

Dat heeft zeker indruk op me gemaakt 

en sporen nagelaten in hoe ik dingen 

zie. Maar, weet je, ik heb het verlangen 

te kijken, en ik wil dat niet met een verontschuldigende 

blik doen.’ 

Dat wil niet zeggen dat huidkleur 

geen rol speelt in zijn werk. Hij schoot 

de afgelopen jaren series over albino’s 

en blinden. En zijn jongste project, 

There is a place in hell for me & my 

friends, bestaat uit digitaal gemanipuleerde 

portretten van vrienden. Ze zijn 

gefotografeerd tegen een witte achtergrond 

– als de ‘omgekeerde’ clair-obscur-foto’s 

die Richard Avadon zijn grote faam bezorgden. 

De Britse schrijver Geoff Dyer vatte de kritiek 

op Avadon ooit samen als het verwijt dat hij 

‘gezichten tot anatomische data reduceerde’. 

Hugo doet hetzelfde, maar gaat een stap verder. 

Hij extrapoleert Avadons techniek en duwt alle 

data tot hun uiterste door de kleuren zo donker 

mogelijk te maken, voordat hij een foto digitaal 

omzet naar grijstinten. Het gevolg is dat iedereen 

min of meer even zwart is geworden. 

De Haagse curator noemt There is a place in 

een promo-filmpje ‘Hugo’s eerste serie die niet 

over Afrika gaat’. Vreemde opmerking. Al zou 

je kunnen zeggen dat Hugo’s werk nooit ‘over 

Afrika’ gaat, maar altijd over wat hij daar tegenkomt. 

Het is in ieder geval Hugo’s zoveelste serie 

die het oog bekoort, maar die er niettemin in 

slaagt de aanschouwer zich ongemakkelijk te 

doen voelen. Al geldt dat misschien niet voor de 

vrouw in gem die, staand voor een beeld uit Permanent 

Error, opmerkte: ‘Ik heb gehoord dat 

Kaapstad veel mooier is dan Johannesburg.’ 

Pieter Hugo, This Must Be the Place. Tot 20 mei 

te zien in het Fotomuseum Den Haag. 

www.fotomuseumdenhaag.nl 


De doorbraak van pianist Hannes Minnaar 

‘Als je op eieren 

gaat lopen valt 

de diepte weg’ 

In 2010 behaalde hij op het Brusselse Elisabeth 

Concours de derde prijs met een subtiel toucher 

dat opviel tussen het concours-geram. Volgend 

seizoen debuteert Hannes Minnaar (27) met 

Beethoven bij het Concertgebouworkest. Nu 

speelt hij overal in Nederland. Ook in Emmeloord. 

door bas van putten 


VaNaVoNd speelt hij in Emmeloord, de pianist 

die volgend seizoen met Beethovens Vierde pianoconcert 

debuteert bij het Koninklijk Concertgebouworkest 

– en maar meteen in samenwerking 

met de eminente Herbert Blomstedt. De 

locatie is Theater ’t Voorhuys, een van de tientallen 

zalen en kerken in de Nederlandse provincie 

waar sinds zijn Brusselse zegetocht met 

spanning op hem wordt gewacht. De sfeer in de 

zaal is dorps gemoedelijk, de gesprekken doen 

vermoeden dat er veel bekenden en familie zijn 

gekomen. 

Emmeloord is dan ook de stad van zijn jeugd. 

Hannes Minnaar (Goes, 1984), afkomstig uit 

een streng christelijk milieu, streek er op zijn 

tiende met zijn ouders neer. Zijn jeugd stond in 

het teken van muziek en van de kerk, waar hij 

als organist de diensten begeleidde met de diepe 

geloofsovertuiging die zijn puberteit overleefde, 

net als zijn liefde voor het instrument; behalve 

piano studeerde hij aan het conservatorium 

orgel. Voor Minnaar is het metafysische gehalte 

van muziek een gegevenheid. ‘Ik voelde wel een 

soort roeping voor de kerkmuziek, maar als ik 

piano zat te spelen deed ik dat met evenveel 

overtuiging. Als je muziek speelt, goed speelt, 

klinkt dat religieuze altijd mee, denk ik.’ 

Hij is aardig, bescheiden zelfbewust en de 

protagonist in een verhaal dat hij aanvankelijk 

merLIJn DoomernIK / HH 

antwerpen, 

hannes minnaar 

‘als je muziek 

speelt, goed 

speelt, klinkt 

het religieuze 

altijd mee, 

denk ik’

nauwelijks kon bevatten, terwijl het echt van 

eigen hand is, letterlijk. In ’t Voorhuys speelt hij, 

niet gehinderd door de vlakke Yamaha-vleugel 

van het huis, met verbluffende allure Rachmaninoffs 

Eerste pianosonate, Ravels Sonatine, 

Impromptus van Chopin en Liszts bewerking 

van Bachs Prelude en fuga in a-klein bwv 543. 

Minnaar is een pianist die maat houdt zonder te 

beknibbelen. Zijn Rachmaninoff is breed maar 

niet ordinair, de Ravel elegant maar niet wuft, 

zijn Bach solide introvert. 

Na zijn afstuderen bij pedagoog Jan Wijn 

in Amsterdam – een tien met onderscheiding, 

uiteraard – stak zijn podiumcarrière overzichtelijk 

van wal. Minnaar speelde voor vijftig man in 

een dorpskerk en voor nog eens vijftig man twee 

dorpen verder. Een tweede prijs op het eveneens 

hoog aangeschreven pianoconcours van Genève 

in 2008 – de eerste werd niet uitgereikt – bracht 

zijn loopbaan niet in een stroomversnelling. Het 

echte keerpunt was Brussel, een van de zwaarste 

pianocompetities ter wereld. ‘Vlak daarna moest 

ik in een kerkje in België spelen. Ik dacht dat het 

zoiets zou zijn als Norg of Haren.’ Hij werd er 

opgewacht door een publiek van achthonderd 

zielen. ‘Ik geloof dat ik toen wel schrok ja. Ik was 

er totaal niet op voorbereid.’ 

De gewenningsfase is voorbij, zijn eerste 

optredens met orkest – het Vijfde pianoconcert 

van Saint-Saëns, Beethovens Vijfde en Rachmaninoffs 

Derde pianoconcert, Chopins Eerste 

– zijn achter de rug. Vorig jaar verscheen 

zijn eerste solo-cd met de Eerste pianosonate 

van Rachmaninoff en van zijn geliefde Ravel 

de Sonatine plus Miroirs. Het Van Baerle Trio, 

met Minnaar als pianist, lanceerde deze maand 

een cd met werken van Saint-Saëns, Loevendie 

en opnieuw Ravel. Hij breidt zijn repertoire 

langzaam uit. ‘Ik heb niet echt duidelijke doelen, 

ik moet eerst maar eens zien te overleven 

met al die concerten. Ik zou wel weer eens een 

echt modern stuk willen spelen, of de Handelvariaties 

van Brahms, maar Bach, Beethoven 

en Rachmaninoff zijn voorlopig de pijlers. En 

Ravel.’ 

Deze maand geeft hij in heel Nederland van 

Hengelo tot Leidschendam recitals. Zo gaat het 

al een heel seizoen. ‘Ik kan er goed tegen. Volgend 

seizoen wordt gelukkig wat rustiger, dit 

zou niet nog eens vijf jaar moeten doorgaan. 

Ik zie mijn vrienden nauwelijks meer.’ Maar 

hij heeft geen spijt dat hij geen kans heeft laten 

liggen. ‘Ik ga toch geen nee zeggen als het Limburgs 

Symfonie Orkest me vraagt voor de Burleske 

van Richard Strauss? Verder denk ik dat 

de druk misschien wel groter was geweest als ik 

vaker nee had gezegd.’ 

ZiJN ambiTies zijn meegegroeid met zijn perspectieven. 

Er zit niets anders op dan te erkennen 

dat hij meer kan dan hij dacht. 

‘Het werd ook wel een beetje klein gehouden 

in de wereld waarin ik ben opgegroeid, 

maar ik had nooit verwacht dat ik een carrière 

als concertpianist tegemoet ging. Iedereen zei 

me altijd, en dat is niet alleen het christelijk- 

orthodoxe geweest: dat denken ze allemaal, dat 

ze dat worden. Zelf hoefde ik trouwens ook niet 

zo nodig de bühne op. Ik wil gewoon bezig zijn 

met muziek.’ Al ziet ook hij in dat dat net iets 

fijner gaat in samenwerking met een toporkest. 

Ja ja, haha. ‘Toch voelt het soms ongemakkelijk’, 

geeft hij toe. ‘Met een derde prijs op zo’n groot 

concours lijken sommige mensen te denken 

dat je de op twee na beste pianist van de wereld 

bent. Ik moet het maar accepteren als ik niet 

voor iedereen die verwachting waarmaak.’ 

Wat me in het Elizabeth Concours verraste 

was je prachtige, gecultiveerde klank. 

‘Ik ben best klankgericht, dat klopt. Mij is 

altijd verteld dat ik een aangename toon heb en 

een forte dat niet snel hard wordt. Hoewel, als 

ik recente dingen van mezelf terughoor schrik ik 

soms hoe hard het is.’ 

Je Rachmaninoff-opname is beheerst. 

‘Daar heb ik m’n best gedaan om het een 

beetje zacht te houden. Ik heb een aantal lessen 

van Menahem Pressler gehad, de pianist van het 

Beaux Arts Trio. Die is heel gebrand op toon, 

maar hij vindt iedereen te hard spelen, ook mij. 

Pressler wil alles zo zacht mogelijk en op zichzelf 

vind ik dat niet slecht, maar Jan Wijn vond juist 

dat ik meer geluid moest geven, die zei dat de 

toon kleur verloor als je te zacht speelde – waar 

hij soms absoluut een punt mee had. Voor mij is 

‘Sommige vleugels 

produceren een heel glad 

geluid waar ik weinig aan 

kan veranderen’ 

het de kunst het zachte kleur te blijven geven en 

het persoonlijke te houden. Als je echt op eieren 

gaat lopen valt de diepte weg.’ 

Waar komt dat klankgevoel vandaan? 

‘Ik denk dat het ook met m’n orgelopleiding 

te maken heeft. Daarvan heb ik geleerd heel 

bewust om te gaan met een instrument, met hoe 

je een noot aanslaat, eigenlijk nog meer dan van 

m’n piano-opleiding. Vaak wordt gedacht dat de 

aanslag van een organist geen invloed heeft op 

de klank, dat organisten daarom maar wat rammen. 

En bij pianisten zou het dan net andersom 

zijn. Maar op die historische orgels hoor je 

echt verschil. De toon wordt veel agressiever 

als je agressiever aanslaat. Je moet die toetsen 

heel smooth indrukken om een mooie respons 

te krijgen. Zo ben ik vervolgens ook een beetje 

gaan pianospelen en dat werkt.’ 

In de finale van Beethovens Les Adieuxsonate 

breng je ruimte in de klank, een soort 

openheid. 

‘Dat is waar ik naar zoek, alleen de ene keer 

lukt het me wel en de andere keer niet, ik krijg 

er zelf niet de vinger op. Maar ik herken de term 

ruimte, zo zou ik het zelf ook omschrijven, iets 

waardoor er zelfs in het fortissimo, het heel 

drukke, altijd zoveel ruimte blijft dat het niet 

dichtslibt.’ 

Zijn er pianisten die voor jouw klankvoorstelling 

iets betekend hebben? 

‘Ik weet nog dat ik voor het eerst Francks 

Prelude, Aria et Final hoorde met Alfred Cortot. 

Vooral in de aria deed hij iets met de klank 

waardoor ik ontzettend werd gegrepen. In de 

klank voelde ik een vrijheid en een ruimte die 

me ongelooflijk inspireren.’ 

Kon je die toon analyseren? 

‘Nee. Voor een deel heeft het te maken met 

gewicht. Ik probeer altijd mijn armgewicht te 

gebruiken, ook als ik heel zacht speel. Alleen in 

snel passagewerk gaat dat natuurlijk niet. Verder 

hangt veel af van de mogelijkheden van de 

vleugel. Sommige vleugels produceren een heel 

glad geluid waar ik weinig aan kan veranderen.’ 

Jij wilt een instrument waarop je voor de 

klank moet werken. Je zei over Yamaha’s dat ze 

te gemakkelijk aanspreken. 

‘Klopt. Daar bedoel ik mee dat ze al heel snel 

een aangenaam geluid voortbrengen waardoor 

je niet wordt uitgedaagd om verder te zoeken – 

en vaak heeft dat ook helemaal geen zin omdat 

er niet meer in zit. Maar heel goede vleugels zijn 

zo ontzettend precies en wendbaar dat je ieder 

onregelmatigheidje hoort, veel beter dan op zo’n 

Yamaha. Dat daagt je uit om klanken te zoeken. 

Het hangt ook van jezelf af. Soms lukt het me bij 

het inspelen in een zaal niet om eruit te krijgen 

wat ik me voorstel, maar met een beetje extra 

energie blijkt dat soms toch te gaan.’ 

Dan zoek je met je vingers naar een toon. 

‘Ja. Maar als je onder spanning staat wordt 

alles anders, dan hoor je zelfs het instrument 

anders. Ik had het vorige maand nog. Ik 

speelde twee keer achtereen hetzelfde recitalprogramma, 

de eerste keer op een Yamaha die 

bij het inspelen fantastisch was. Alles liep zoals 

ik wilde – maar tijdens het concert vond ik het 

niet meer terug. Twee dagen later speelde ik op 

een Steinway en daar was het precies andersom. 

Bij het inspelen dacht ik: wat een beperkt instrument, 

waarom komt er niks uit – en tijdens het 

concert ging het als het ware open.’ 

Heb je nou zelf al een vleugel? Op tv zie ik in 

je huiskamer een simpele piano staan. 

‘Die staat er nog steeds. Ik heb nog niet de tijd 

gehad een beter huis te vinden waar een vleugel 

in past. Af en toe bekijk ik een instrument, daar 

moet ik nu echt werk van maken. Ik sluit trouwens 

niet uit dat het toch een Yamaha wordt, 

maar ik heb de afgelopen jaren steeds gedacht 

dat ik per se een Steinway moest hebben. Er 

wordt natuurlijk een bepaald niveau van me verwacht, 

en als ik een concert moet geven op een 

Steinway is dat dus een instrument dat ik helemaal 

niet zo goed ken. Het heeft me tijd gekost 

om uit te vinden hoe je zo’n ding eigenlijk moet 

bespelen, terwijl mijn carrière al was begonnen. 

Pas nu begin ik eindelijk het gevoel te krijgen dat 

ik er een beetje vat op krijg. Daarom dacht ik: 

ik moet gewoon het beste van het beste hebben.’ 

Maar eerst tijd. 

 

Voor alle optredens zie www.hannesminnaar. 

com 


Kroniek van kunst&cultuur 

De eerste vrouw Een tentoonstelling over 

KUNsT 

Artemisia 

Gentileschi 


een vrouwelijke kunstenaar 

uit de zeventiende 

eeuw roept de opmerking 

van Samuel Johnson in herinnering over een 

vrouwelijke Quaker-predikant: ‘Mijnheer, de 

prediking door een vrouw is als een hond die 

op zijn achterpoten loopt. Het lijkt nergens 

op; men is vooral verbaasd dat het hoe dan 

ook gebeurt.’ Een lullige opmerking, maar toch 

relevant, zelfs bij een erkend talent als dat van 

Artemisia Gentileschi (1593-1654). In Parijs is 

een groot overzicht van haar werk te zien, een 

fraaie prestatie waar veel nieuw onderzoek aan 

ten grondslag ligt. Zo is pas zeer recent een 

groot deel van haar correspondentie opgedoken, 

brieven aan de Florentijnse edelman Francesco 

Maria Maringhi (1593-1653) die jarenlang haar 

agent en haar minnaar was. Het was – zwijg 

Boswell – een interessante figuur en een bovengemiddeld 

goede schilder met een succesvolle 

carrière. Gentileschi ontwikkelde zich onder 

de hoede van haar vader Orazio tot zelfstandig 

kunstenaar. Ze werd vanaf haar vijftiende al 

opgemerkt; de grote mecenassen van haar tijd 

gaven haar opdrachten; ze verbleef zelfs geruime 

tijd in Londen in dienst van de koning. Ze was 

bevriend met grote tijdgenoten als Simon Vouet 

en Massimo Stanzione, ze correspondeerde met 

Galileo Galilei, ze was de eerste vrouw die in 

Florence werd toegelaten tot de Academie. 

Dat was allemaal al lang bekend. Gentileschi 

is echter de laatste twintig jaar met verve herontdekt 

– er werd in 1997 een niet al te beste 

bioscoopfilm aan haar gewijd – en dat betekende 

dat nogal wat verstofte winkeldochters 

in de depots van regionale musea opnieuw werden 

beoordeeld en aan haar toegeschreven. De 

tentoonstelling zet dat netjes naast elkaar, en 

brengt ook werk van schilders uit haar omgeving 

te berde; daardoor wordt het – zeker voor 

geoefende kijkers – een mooi spel van ‘zou kunnen’ 

en ‘maak dat de kat wijs’. Een puzzel is het; 

de variatie is enorm – Gentileschi was ‘kameleontisch’, 

zeggen de samenstellers. Gentileschi 

werkte in alle grotere cultuurcentra van Italië, 

vaak in groepsverband, en voor de belangrijkste 

opdrachtgevers. Die hadden allemaal hun eigen 

opvattingen en allemaal de drang zich van de 

buurman te onderscheiden. Een goede schilder 

volgde natuurlijk de smaak van de klant en 

probeerde tegelijkertijd een eigen reputatie te 

vestigen, een unique selling point. Bij Gentileschi 

lag dat precair. Ze was vrouw, en dat was 

al opmerkelijk genoeg, maar er was nog wat: 

toen ze nog geen achttien was werd ze door de 

schilder Agostino Tassi verkracht. Tassi beloofde 

haar te zullen trouwen, maar was al getrouwd. 

Artemisia’s vader diende vervolgens een aanklacht 

in. Dat werd een kolossaal schandaal. De 

rechtszaak nam zeven maanden in beslag, en 

zo ongeveer iedereen die zich in Rome schilder 

noemde moest getuigen. Tassi kreeg vijf jaar 

galeistraf; Gentileschi’s naam was gevestigd. 

Die zaak was onmiskenbaar een cruciale factor 

in haar ontwikkeling. Ze specialiseerde zich in 

‘sterke vrouwen’ van het type Judith, die met 

Holofernes het bed deelde en hem daarna de 

kop afhakte. Een proto-feministische wraakneming, 

zegt de 21ste-eeuwer grif, maar het was 

net zo goed een gewiekste invulling van haar 

faam, een marketingoffensief. Vandaar Boswell: 

kun je zo’n tentoonstelling doorwandelen en 

daarna met de hand op het hart verklaren dat 

het wat artisticiteit betreft terecht is dat Gentileschi 

de aandacht krijgt, en niet Cavallino, 

Spardaro, Saraceni of Guarino? Wie? 

KoeN KleiJN 

Artemisia: The power, glory and passions of a 

female painter. Parijs, Musée Maillol, t/m 15 

juli. www.museemaillol.com 

Rampzalige ambities 

tHeAter 

De prooi 

Graaiende, klimmende, 

vallende en bijna vallende 

bankiers. Een verraderlijke 

klimmuur die steun lijkt te 

geven, maar in een oogwenk kan omslaan en je 

in de afgrond kan storten. Het decor dat de Oostenrijkse 

ontwerper Bernhard Hammer heeft 

bedacht voor De prooi bij Het Nationale Toneel 

is ongekend spectaculair, maar het is volkomen 

functioneel en in evenwicht met een geweldige 

combinatie van inhoud, tekst, regie en acteerprestaties. 

Dramaturge Sophie Kassies bewerkte het 

boek dat onderzoeksjournalist Jeroen Smit 

schreef over de ondergang van de trotse, Nederlandse 

megabank ABN Amro tot een shakespeariaans 

drama. Het knappe is dat niemand 

tot schurk wordt bestempeld. We zien een tiental 

bankiers die allemaal kwaliteiten hebben en 

soms heel goed zien wat er fout gaat, maar die 

ook allemaal hun eigen ambities nastreven en 

die de mogelijkheden tot nog meer expansie en 

winst niet kunnen weerstaan. 

Of je nu een oude, ervaren bankier bent 

(Hajo Bruins als Wilco Jiskoot) en denkt dat je 

mee moet doen met de vernieuwingen die de 

jongeren willen, of een koude kikker als Rijkman 

Groenink (Mark Rietman) die de macht in 

de schoot geworpen krijgt en zijn verantwoordelijkheid 

niet neemt als het er op aan komt. Of 

een vrouwelijke carrièremaaktser die meent dat 

ze mee moet doen met de boys en ze misschien 

kan overtroeven (Betty Schuurman als Alexandra 

Cook-Schaapveld). Of zelfs als je aanvankelijk 

wel oog hebt voor de belangen van klanten 

en werknemers (Jeroen Spitzenberger als een 

wanhopige Joost Kuiper). Het is voor niemand 

royAL CoLLeCtIon WInDsor CAstLe 

mogelijk de verleidingen te weerstaan van de 

perfecte vrijemarktideologie. Ze zijn verguld 

als ze de beursgang mogen regelen van het sexy 

aandoende maar geheel lege World Online. Ze 

gaan er op af om in de Verenigde Staten met 

de aankoop van een zieltogende bank de Amerikaanse 

markt te veroveren. Toch is er steeds 

iemand die de anderen waarschuwt. Of zich 

afvraagt of ze niet te kwetsbaar zijn geworden

JAn VersWeyVeLD 

links: artemisia Gentileschi, Zelfportret als allegorie van 

de schilderkunst (1638-39); 

boven: Karina smulders in Na de zondvloed; 

onder: De prooi van het Nationale Toneel 

CArLI Hermès 

door een al te geforceerde groei. Maar 

toch staan ze allemaal verbaasd als een 

hedgefonds een paar aandelen in de 

bank heeft gekocht, winst op korte termijn 

eist en hun geliefde bank pardoes 

in stukken wordt gehakt, om die stukken 

lucratief te verkopen. 

Zo wordt bijna speels zichtbaar 

gemaakt hoe de economie werkt als er in 

het geheel geen controle van buitenaf is 

en Nout Wellink van De Nederlandsche 

Bank alleen maar vriendelijke, machteloze, 

sussende telefoongesprekken voert 

met zijn vriendjes. Dit is een werkelijkheid 

waarin we ondanks alle schandalen 

en echecs nog altijd verkeren, ook als het 

om gezondheidszorg, woningcorporaties 

en onderwijs gaat. Maar dat is een 

conclusie die we zelf kunnen trekken. 

Het stuk geeft geen politieke of economische 

lesjes. Het gaat om mensen, 

mensen met hun individuele belangen 

en ambities die bij elkaar opgeteld tot 

onoverzienbare rampen leiden, net als 

tijdens de burgertwisten en dynastieke 

oorlogen, waar Shakespeare ons tegen 

waarschuwt. 

Een spannende, enerverende, inzicht 

gevende voorstelling. De acteurs nemen 

enorme risico’s bij het beklimmen van 

het constant bewegende decor en spelen 

ingehouden hun goed getypeerde, maar 

niet speciaal fotografisch gelijkende rollen. 

Johan Doesburg, verlost van het directeurschap 

van Het Nationale Toneel, laat zien wat hij als 

regisseur op zijn allerbest kan. En ja, Bernhard 

Hammer, de decorontwerper die al vele jaren 

prachtige voorstellingen maakt met Theu Boermans, 

geeft er een vorm aan die technisch ongelooflijk 

is, in zijn eenvoud uitstekend werkt en 

reliëf geeft aan wat we te denken krijgen over de 

maatschappij waar we met z’n allen in verkeren 

en waarin eerst de belangen van de klanten vergeten 

worden, dan die van de werknemers en 

ten slotte ook die van de kleine aandeelhouders, 

ten gunste van een paar giga-speculanten. Leve 

het kapitalisme! 

maX ariaN 

De prooi, t/m 9 juni in heel Nederland. www. 

nationaletoneel.nl/deprooi 

Is liefde genoeg? 

ToNeel 

na de zondeval 

In 1964 bezoekt de schrijver 

Arthur Miller met zijn 

derde vrouw, de Magnumfotograaf 

Inge Morath, het 

concentratiekamp Mauthausen. Daarop verslaat 

hij voor de New York Herald Tribune het 

proces tegen de kampbeulen van Auschwitz in 

Frankfurt. Die twee gebeurtenissen slaan een 

bom krater in zijn schrijverschap. Incident in 

Vichy is erdoor ontstaan, een scherpe analyse 

van antisemitisme als haat gebaseerd op gekwadrateerde 

vreemdelingenangst (het stuk wordt 

na de komende Dodenherdenking gelezen door 

acteurs van Toneelgroep Amsterdam). Bij dat 

gezelschap speelt men nu After the Fall, het 

andere stuk dat Miller schreef als reflectie op 

zijn reis naar het Avondland. Na de zondeval 

ontstond in 1964/1965 in een unieke samenspraak 

met de toneelspelers en regisseur Elia 

Kazan, met wie Miller zich had verzoend na 

diens verraad tijdens de McCarthy-heksenjacht. 

Het stuk lijkt de tussenbalans van een schrijver, 

het bleek een eindafrekening: afgezien van The 

Price (1968) heeft Miller na After the Fall geen 

toneelstuk meer geschreven met de impact van 

zijn eerdere werk. Beladen was het stuk ook 

door de wending halverwege, waarin de monologiserende 

zelfanalyse over bedrog en verraad 

overgaat in een genadeloze sectie op de relatie 

tussen de ik-figuur, de advocaat Quentin en 

het muziekidool Maggie. Alle pogingen van 

Miller om dat relaas niet te laten lijken op het 

in pillen en drank verzopen huwelijk van hem 

met Marilyn Monroe, tussen 1956 en 1961, liepen 

schipbreuk. Miller had het filmscenario 

geschreven voor Monroe’s laatste film (The Misfits), 

haar met raadselen omgeven dood (zelfmoord? 

moordcomplot?) was nog te vers toen 

After the Fall in première ging. De anekdotes 

over schaduwden kortom de plot, het stuk staat 

sindsdien als ‘slecht’ en ‘mislukt’ in de boeken. 

Eric de Vroedt koos het voor zijn debuut in de 

grote zaal. Tot zo ver de feiten. 

Ik-figuur Quentin wroet in de oorsprongen 

van zijn schuldgevoel. Tot-ie draden uit de muur 

trekt die wijzen op zijn eigen collaboratie. Hij 

beliegt achtereenvolgens zijn familie, de eerste 

vrouw in zijn leven, zijn politieke geestverwanten, 

ja zelfs de krassen op zijn joodse ziel zijn 

misschien zelfverminkingen uit narcistische 

overwegingen. Dat eerste deel is een schaamteloze 

stapeldoos aan verwarringen. Vervolgens 

worden al die draden samengetrokken in de 

verwoestende relatie met Maggie, de vrouw die 

Quentin zegt te willen redden, een ambitie die 

háár ondergang wordt en waaruit hij zich redt 

met de gruwelijkste zin uit het stuk: ‘Ik ben je 

Verlosser niet en ik ben niet je hulplijn – jij gaat 

mij niet doden, Maggie.’ 

De radeloze wanhoop waarin Quentin en 

Maggie in die laatste drie kwartier van de voorstelling 

tegenover elkaar staan, zorgt ervoor dat 

veel van de brokstukken uit de uren (?) daarvoor 

op hun plek vallen. Wat Fedja van Huêt en 

Karina Smulders daar laten zien aan in elkaar 

geschroefde en zeer precies bij elkaar geacteerde 

afdrukken van hoe mensen liefhebben en hoe 

mensen elkaar pijn doen, dat hoort hors concours 

tot het beste en meest door elkaar rammelende 

toneelspelersgenot dat ik in tijden op een 

Nederlands podium heb meegemaakt. Elke zin 

is een kerf. ‘Maar liefde, is liefde genoeg? Welke 

liefde – ik weet hoe te doden – ze was ten dode 

opgeschreven, maar helpt dat? Of is het mogelijk 

dat dit niet absurd is voor een mens? (…) Ik hou 

van alles, iedereen! En toch laat ik ze mislukken, 

en doodgaan zodat ik kan leven, en geven ze 


mij en geven ze elkaar een woord, een blik, een 

waarheid, een leugen – met zoveel liefde.’ 

loeK ZoNNeVeld 

Nog te zien in Rotterdam, Maastricht, Eindhoven, 

Groningen. Volgend seizoen terug op het 

repertoire – dit is een dienstbevel! www.toneelgroepamsterdam.nl 

Laaghartig leven 

Film 

Parked 


Een verleden lijkt Fred 

(Colm Meaney) niet echt 

te hebben. Ooit woonde hij 

in Engeland, nu is hij terug 

in Ierland. Destijds ging hij bijna trouwen, maar 

op een dag was zij vertrokken en daarna zag hij 

haar nooit meer. Nu woont hij in zijn Mazda 

626 op een parkeerterrein naast een haven waar 

passagiersschepen af- en aanmeren. Misschien 

arriveerde Juliana (Milka Ahlroth) uit Helsinki 

ooit op een van die ferry’s. Waarna zij zich als 

pianolerares in het stadje vestigde waar ze Fred 

nu ontmoet, en waar ook de jonge heroïneverslaafde 

Cathal (Colin Morgan) opgroeide 

voor zijn moeder overleed en hij helemaal ontspoorde, 

van hit naar hit levend op het verlaten 

parkeerterrein waar de schepen voorbijvaren. 

Parked van de Ierse regisseur Darragh Byrne 

gaat over de vraag of mensen wel zonder elkaar 

kunnen in een moderne stad en dus ook in de 

hedendaagse maatschappij. In het antwoord 

schuilt een paradox. Terwijl sommige personages 

proberen met rust te worden gelaten, willen 

anderen er juist alles aan doen om mensen 

te ontmoeten en ‘mee te doen’, bijvoorbeeld in 

kerkverband. In beide gevallen is het resultaat: 

ellende. 

Fred wordt gedwongen in zijn auto te wonen; 

hij komt niet voor bijstand in aanmerking. Wat 

hij ook probeert, hij blijft in de marge van de 

maatschappij. Zo’n los leven is juist wat Cathal 

wil: hij verlaat zijn ouderlijk huis na de dood 

van zijn moeder om een vrij bestaan op straat te 

leiden, daar waar hij naar hartenlust kan dealen 

en gebruiken. En Juliana: zij woont na de dood 

van haar man alleen in een groot huis waar ze 

pianoles aan kinderen geeft. Wanneer ze Fred in 

een openbaar zwembad ontmoet is zij meteen in 

hem geïnteresseerd. Maar Fred lijkt te zijn vergeten 

hoe te leven. 

‘Ignoble condition.’ Dat schrijft Fred in zijn 

notitieboekje terwijl hij naar de schepen staart. 

Een laaghartig bestaan. Niet doordat hij arm is, 

maar vanwege zijn onvermogen een connectie 

met anderen te maken, terwijl hij dat het liefst 

zou willen. Een echt leven leiden met andere 

mensen, in een ‘samenleving’, lijkt hem niet 

beschoren. 

Daar komt verandering in wanneer hij Cathal 

ontmoet. De jongen brengt nieuwe energie, 

wat regisseur Byrne iets te rechttoe, rechtaan 

uitbeeldt met de metaforiek van oude horloges 

en klokken die worden gerepareerd. Dat neemt 

niets weg van het feit dat de scènes tussen Fred 

en Cathal het hoogtepunt van Parked vormen. 

rIPPLe WorLD PICtUres 

Ze laten zien dat je ook buiten normale sociale 

structuren om, zoals in het kerngezin en de kerk, 

relaties kunt hebben die iets betekenen. Fred 

beschermt Cathal alsof die zijn eigen zoon is 

wanneer gewelddadige drugsdealers achter hem 

aan zitten. Hij blijft hem vermanen dat heroïne 

dodelijk kan zijn. En wanneer Cathal toch blijkt 

te gebruiken is Fred teleurgesteld, net als een 

echte vader. 

Parked is een mooie, sober gedraaide film 

waarin de debuterende regisseur zelfvertrouwen 

toont door zijn acteurs alle ruimte te geven. 

Dat werpt vruchten af. Vooral Meaney, wereldberoemd 

door zijn rol van Chief O’Brien in Star 

Trek: The Next Generation, speelt prachtig ingetogen; 

zijn Fred is een man die uiteindelijk een 

gevaarlijke mix van intensiteit en bescheidenheid 

blijkt te hebben. En Morgan, bekend als de 

jonge Merlin in de gelijknamige bbc-serie, geeft 

aan het karakter van de innemende Cathal een 

tragische, breekbare dimensie. 

De vraag is of er hoop voor deze twee buitenstaanders 

is. Parked illustreert dat het ‘maken’ 

van een verleden door interactie met anderen 

een basisvoorwaarde voor ‘beweging’, voor 

nieuw leven is. Wie niets doet, wie zich afzondert, 

wacht stilstand, een bestaan zonder heden, 

zonder verleden. 

GaWie KeYser 

Te zien vanaf 22 maart 

Toch vooruitgang? 

TeleVisie 

Dochters van 

malakeh 

In 1985 mocht de Australiër 

Bob Plasto na zes jaar 

revolutie als eerste westerling 

Khomeini’s heilstaat 

filmen. Paradise of Martyrs gaf een huiveringwekkend 

beeld – waar het regime kennelijk trots 

op was. Er bleek nóg een Australië-connectie, 

want een voormalig paleis van de sjah was ingericht 

als centrum voor plastische chirurgie waar 

een landgenoot van Plasto volcontinu slachtoffers 

opereerde van het Eerste Wereldoorlogachtige 

front in de oorlog die Saddam Hoesseins 

Irak begonnen was. De verwondingen zijn niet 

om aan te zien, het fatalisme is niet om aan te 

horen: als Allah de verminking van mijn zoon 

Colm meany in Parked 

niet had gewild, had hij de granaat wel elders 

laten ontploffen – geprezen zij Zijn naam. Vaak 

waren het zoontjes, want gruwelijk de aanblik 

van bussen vol pubers, met nauwelijks militaire 

training, op weg naar het front: analfabeten die 

meteen de mijnenvelden in mochten. Van familieleven 

was weinig te zien, behalve de trots van 

ouders op hun hoogsteigen martelaartjes. 

Mede als reactie op dit sindsdien dominante 

beeld maakte Kim Longinotto het fascinerende 

Divorce Iranian Style (1998), rechtbankfilm 

over echtscheidingszaken, waarin bleek dat er 

naast religieuze fanaten in Iran ook mensen 

leefden. Wonder dat ze die documentaire mocht 

maken. In het land zelf werd de documentaire 

verboden, maar illegaal had zij toch een enorm 

bereik. Fascinerend beeld van zowel het andere 

als het universele inzake paarvorming, huwelijkse 

verhoudingen, formele mannenmacht en 

(soms) informele vrouwenmacht. 

En nu komt er zomaar een Nederlandse documentaire 

waarin we diep in het leven van een 

Iraanse familie belanden, deze keer niet rond 

scheiding maar rond bruiloft. Filmend echtpaar 

Jet Homoed en Sharog Heshmat Manesh reizen 

naar Teheran waar Sharogs zuster Maryam, 

zowel kostwinner als hoofdverzorgster van hun 

ouders, gaat trouwen. Aangekomen blijkt niet 

alles in kannen en kruiken: er zijn obstakels en 

twijfels, juridisch, financieel en psychologisch, 

aan beide kanten. Waardoor de film niet alleen 

een intieme en kiese blik werpt op gewoonten, 

gebruiken, verwachtingen van Iraanse mensen 

die een verbintenis willen aangaan, maar ook 

de speelfilm achtige vraag opwerpt: krijgen ze 

elkaar? Een van de problemen is de spanning 

tussen traditie en moderniteit, toegespitst op het 

al dan niet betalen van een ‘bruidsborg’ door de 

bruidegom – en, als die betaald zou worden, de 

hoogte: symbolisch of substantieel bedrag? 

Broer Sharog zegt dat de beste bruidsborg 

Maryams recht op echtscheiding zou zijn, maar 

daarin voorziet de wet niet. Maryam is 45, een 

leuke, sterke vrouw. Gezeten aan de naaimachine 

waarop ze haar bruidsjurk maakt vertelt 

ze dat er eerder ooit een huwelijk leek te komen. 

Helaas: ‘Eerst vinden mannen het aantrekkelijk 

dat je slim en zelfstandig bent, maar uiteindelijk 

willen ze niet dat hun vrouw zo is.’ Echo 

daarvan klinkt in een prachtige scène waarin 

Sharogs andere zus Ghazal tegenover een privéleerlinge 

de man-vrouwverhouding in Jane Austens 

Pride and Prejudice vergelijkt met die in 

Iran nu. Weinig verschil, concludeert ze gelaten. 

Waarom ben je niet getrouwd? vraagt de leerlinge. 

De enige in wie Ghazal iets zag vroeg haar 

niet. Zelf mocht ze geen stap nemen. ‘Traditionele 

vrouwen trouwen traditionele mannen.’ ‘En 

moderne vrouwen trouwen helemaal niet’, concludeert 

de leerlinge, lachend maar ook bitter. 

Sharogs moeder Malakeh trouwde nog op haar 

elfde. Toch vooruitgang? Trouwt Maryam wel? 

WalTer VaN der Kooi 

Dochters van Malakeh, Ikon, Holland Doc, donderdag 

29 maart, Nederland 2, 23.00 uur

mUnCH mUseUm, osLo 

Kijken 

Man aan het strand 

In Melancholie van Edvard 

Munch geven gemoedsbewegingen 

een stemmige 

vorm aan wat eerst 

gevoelige waarnemingen 

van vorm en kleur waren, 

opgedaan in de natuur. 

door rudi Fuchs 

Het landschap in Melancholie van Edvard 

Munch is een wijde bocht van Asgårdstrand ten 

zuiden van Oslo (toen nog Kristiania) waar het 

fjord langzaam breder wordt. Er is daar niet veel 

eb en vloed en op deze stille zomeravond is het 

water roerloos. Die stilte, met dat violette licht, 

is een belangrijk motief in deze atmosferische 

(en dus melancholieke) voorstelling. Het hier 

afgebeelde schilderij is in de jaren 1894-1896 

gemaakt en is de laatste versie van het onderwerp 

dat voor het eerst, losser en schetsmatiger, 

in zomer 1891 werd geschilderd. Munch bracht 

die maanden daar toen aan zee door. Rond midzomer, 

in juni, wordt het laat in de avond lange 

tijd niet helemaal donker. Het stille licht dat dan 

tussen helder en donker blijft hangen, is in het 

schilderij de stemming gaan bepalen – eerst als 

intense ervaring van natuur en misschien nog 

voordat het Melancholie is gaan heten. Daarna 

heeft de schilder, die in die jaren veelvuldig buiten 

Noorwegen verbleef, het motief met zich 

meegedragen, wat vaker zo gebeurde, en het 

uit zijn hoofd nog een paar keer geschilderd. 

Geleidelijk aan werd het motief zwaarmoediger 

en duisterder. Van versie naar versie probeerde 

hij weer andere stemmigheden van gekleurd 

licht. Na de laatste geschilderde versie, die de 

meest donkere en verstilde was, maakte Munch 

in 1896 en daarna nog enkele houtsneden van 

het motief waarvan vanwege de techniek de 

kleurigheid strakker is: in een versie is de lucht, 

boven een zwart landschap, bloedrood, bijvoorbeeld, 

maar in een volgende druk dan weer olijfgroen. 

In Munch’s kunst wordt stemmigheid 

ingebracht door de mise-en-scène van kleuren 

die bijzonder licht worden. Ondertussen bleef 

het figuratieve motief hetzelfde: een man aan 

het strand, rechts op de voorgrond, in het zwart 

en somber gebogen met het hoofd in de hand. 

De man is in zichzelf verzonken. Dat kun je 

opmaken uit de gebogenheid van zijn houding 

en uit de vrijwel gesloten ogen. In deze laatste 

versie van het motief is ook de contour van de 

man nog donkerder. Zo strak in het zwart opgesloten, 

lijkt hij nog eenzamer. 

Nu is Melancholie de titel van deze schilderijen. 

In de loop der jaren zijn ze ook wel anders 

genoemd: Eenzaam of Jaloezie. Het gerucht 

ging ook dat het werk verwees naar gevoeligheden 

in een driehoeksverhouding waarin 

bekenden van Munch verwikkeld waren – onder 

wie zijn oudere vriend en mentor, de schilder 

Christian Krogh. Dat zouden de kleine figuurtjes 

verder weg op de steiger voorstellen. Of echter 

het schilderij echt direct te maken heeft met 

een amoureus incident is de vraag. Munch is 

zelden anekdotisch in zijn werk. Onder werpen 

worden meestal romantisch vaag gehouden. 

Hoewel op de tentoonstelling waar ik Melancholie 

laatst zag daarnaast een wat later werk 

hing, Man en vrouw op het strand, dat een veel 

incidenteler tafereel is. Aan de impulsieve penseeltoetsen 

waarin veel kleuren bijna rommelig 

in elkaar verstrengeld zijn kun je zien dat het 

Of het schilderij echt direct 

te maken heeft met een 

amoureus incident is de vraag 

mUnCH mUseUm / tHe mUnCH-eLLInGsen GroUP C/o PICtorIGHt 

links: edvard munch, Man en vrouw op het strand, 1907 

rechts: edvard munch, Melancholie, 1894-95 

snel geschilderd is en informeel als een souvenir. 

De waarneming van strand en water is 

impressionistisch wat losheid betreft. Het water 

kabbelt en is in verschillende schakeringen van 

blauw weergegeven. Op de scheiding van water 

en strand zien we ook donkere passages: plekken 

van wier misschien. Op het strand zelf liggen 

stenen en rotsen van basalt verspreid en zo 

te zien een omgekeerd bootje. 

In ieder geval is het levendig weergegeven. 

Daarentegen zijn in Melancholie al die realistische 

gegevens op een uitgewogen manier gestileerd 

en in hun vorm verstrakt en verzwaard. 

In deze vruchtbare jaren, waarin Munch zogezegd 

Munch werd, schilderde hij in 1893 ook 

het beroemde Schreeuw dat iedereen nu kent. 

Daarin werd het sinistere geschreeuw dat hij, 

zoals hij schreef, door het heelal hoorde gaan, 

omgezet in slingerende en golvende bewegingen 

van verf die zich, onophoudelijk, door het schilderij 

bewegen als een echo van kleur. Ook in 

Melancholie hebben gemoedsbewegingen een 

stemmige vorm gegeven aan wat eerst gevoelige 

waarnemingen van vorm en kleur waren, 

opgedaan in de natuur van Asgårdstrand. Alles 

is eigenlijk stilgelegd. De schilderwijze is langzaam 

en beheerst. Op de horizon kronkelt het 

groen van de bomen als een sonore melodie. 

Het blauw van de zee wordt violet. Wat rotsen 

waren, werden vreemd ovale vormen die, in hun 

stevige contouren, zwaar op het strand liggen en 

voor ons gevoel de donkerte van de stemming 

verzwaren. De donkere plekken wier zijn sliertiger 

geworden. Ze bewegen achter het hoofd 

van de man langs en laten flarden zien van zijn 

sombere gedachten – en dat alles in een miseen-scène 

van kleuren die overal donker blijven 

en meeslepend stemmig. Je kunt zien dat dit 

motief lang in het hoofd van Munch heeft rondgespookt, 

als een obsessie. 

PS De twee schilderijen van Edvard Munch zijn, 

met veel ander moois, tot 17 juni in de fraaie 

expositie Gedroomde landschappen in het Van 

Gogh Museum in Amsterdam te zien 


Dichters&Denkers 

M.J. Brusseprijs 

Even onmogelijk te ademen 

Ton Koene’s Afghanistan ongecensureerd is genomineerd voor de M.J. Brusse prijs 

voor het beste journalistieke boek. Verderop de andere vijf boeken op de short list. 

door lynn berger 

ToN KoeNe 

Afghanistan ongecensureerd 

Lemniscaat, 221 blz., 

€ 29,50 


In een kazerne in 

Uruzgan zit een 

Afghaanse soldaat 

in kleermakerszit 

op de grond. Hij 

heeft borstelige 

w e n k b rauwen, 

g l a d g e s c h o r e n 

wangen en een 

vlassig snorretje; 

hij draagt een 

camouflagepak 

en een groene 

baret. Zijn linker- 

elleboog leunt op zijn linkerknie, tegen zijn linkerhand 

rust zijn hoofd, en de nagels van die 

hand zijn rood gelakt. Met houtskool heeft hij 

zwarte lijnen rond zijn ogen getrokken. De soldaat 

blikt dromerig opzij, om zijn glanzende lippen 

speelt een voorzichtige glimlach. 

Volgens Ton Koene, de Nederlandse fotojournalist 

die de militair ergens in 2010 of 2011 

fotografeerde, is het ‘de gewoonste zaak om je 

als Afghaanse man op te maken’. Westerse ogen 

blijven echter hangen op het beeld, dat niet lijkt 

te kloppen: een macho met make-up? In een 

land waar, zoals Koene zelf schrijft, ‘homoseksualiteit 

een groot taboe is’? Blijkbaar kan het, 

want: ‘Jezelf opmaken als man wordt in Afghanistan 

niet geassocieerd met homoseksualiteit.’ 

In 2010 en 2011 reisde Koene als freelance 

fotograaf samen met een journalist door 

Afghanistan; twee keer embedded, mee met 

het Nederlandse leger, maar de rest van de tijd 

alledaags afghanistan 

alleen, ‘zonder militairen of andere gewapende 

bescherming’. Vandaar de titel van het lijvige 

boek waarin zijn foto’s, waaronder die van de 

soldaat met oogpotlood, nu zijn verzameld: 

Afghanistan ongecensureerd. 

De oorlog – bevrijdingsmissie, wederopbouwmissie, 

whatever – in Afghanistan is ruim tien 

jaar aan de gang en heeft tienduizenden slachtoffers 

geëist, niet alleen onder westerse militairen 

en strijders van Taliban en al-Qaeda maar 

ook onder de Afghaanse burgerbevolking. De 

strijd is onevenwichtig en rommelig: door westerlingen 

getrainde burgerwachten die de bevolking 

tegen de Taliban zouden moeten beschermen, 

gedragen zich als maffiabendes; Afghaanse 

politierekruten die door Duitse trainers worden 

opgeleid oefenen met houten geweren, want

ze zouden zomaar Taliban-infiltranten kunnen 

zijn. In Koene’s boek krijgen alle kampen in 

het conflict – burgers, de westerse troepen, het 

Afghaanse leger, de Afghaanse politie, de burgerwachten 

en de Taliban – een gezicht, een uitdrukking, 

kleding en soms make-up: het maakt 

het er niet simpeler op, maar wel inzichtelijker. 

Afghanistan ongecensureerd gaat desondanks 

over meer dan vechtende mannen alleen: 

naast Kamp Holland en andere kazernes komen 

ook markten, boerkawinkels, moskeeën, slecht 

begaanbare wegen, scholen voor meisjes, cafés 

voor mannen, papavervelden, uitgedroogde 

landschappen en ziekenhuizen aan bod. Koene 

schiet scherp en in kleur, en soms voelt Afghanistan 

ongecensureerd bijna als een reisgids, 

vooral in combinatie met de onderschriften, 

waar keurig in wordt uitgelegd wat je op de foto 

ernaast of erboven ziet. Het boek is encyclopedisch 

in ambitie: Koene is als een antropoloog 

die iedere dimensie van het Afghaanse leven 

met evenveel aandacht in beeld wil brengen. 

Een fotoboek leent zich voor zo’n doel 

natuurlijk veel beter dan een reportage in de 

krant of een tentoonstelling in een galerie. Portretten 

van Afghaanse politieagenten-in-wording, 

die tot de sterkste beelden van het boek 

behoren, worden gevolgd door het straatbeeld 

van Kunduz-stad, waar het verkeer chaotisch 

is en een agent een plukje vrouwen helpt oversteken. 

Zijn pet is wit, zijn jas zeker drie maten 

te groot, en het roodomrande verkeersbordje 

in zijn linkerhand, waar in witte letters ‘STOP 

POLICE’ op staat, heeft iets hopeloos aandoenlijks. 

Op de volgende foto loopt een vrouw in een 

witte boerka voor de Blauwe Moskee in Mazare-Sharif 

langs. Duiven stuiven rondom haar op, 

en haar opwaaiende rok geeft een stevige zwarte 

laars prijs, vol modder. 

In een revalidatiecentrum voor landmijnslachtoffers 

in Kaboel staan twee blauwe, houten 

kastjes, met elk twee planken die de kast 

niet horizontaal, maar verticaal in vakken verdelen. 

In elk vak – zes in totaal – staan steeds 

twee of drie protheses: plastic knieën, kuiten en 

voeten. Aan sommige voeten zitten schoenen 

– witte sneakers, zwarte leren loafers, wandelsandalen. 

Sommige beentjes zijn heel kort, sommige 

schoentjes heel klein – nog steeds raken 

in Afghanistan mensen gewond door exploderende 

landmijnen of bermbommen, en meer 

dan de helft van de slachtoffers is jonger dan 

achttien jaar. 

In Helmand geeft een man – een arts? – 

een pasgeboren baby de fles. Zijn rechterhand 

– trouwring, nagels met rouwranden – ondersteunt 

het kleine hoofdje. Het haar van de baby 

is vochtig, de huid klam, en het gezicht is dat van 

een oud mannetje: vol rimpels en groeven, smal 

en ingevallen, uitgeput. Daaronder: een uitgemergelde 

minitorso, een knokig schoudertje, 

een armpje dat niet veel dikker is dan de vingers 

van de arts. ‘Eén op de vier kinderen in Afghanistan 

overlijdt voor het vijfde levensjaar’, meldt 

het onderschrift zakelijk. ‘De voornaamste redenen 

voor de hoge kindersterfte zijn voedseltekorten 

en slechte gezondheidszorg.’ 

Van westerlingen wordt vaak gezegd dat we 

inmiddels immuun zouden zijn voor het lijden 

van anderen: dat we zo veelvuldig met beelden 

van gewonde, uitgehongerde en verminkte kinderen 

zijn overspoeld dat het ons niets meer 

doet, dat we afgestompt zijn geraakt. En als ze 

ons al wat doen, die foto’s, dan is dat volgens 

critici vaak het verkeerde: ‘Narratives can make 

us understand. Photographs do something else: 

they haunt us’, schreef de immer stellige Susan 

M.J. Brusseprijs 2012 

De jury van de m.J. Brusseprijs 2012, de prijs voor 

het beste nederlandstalige journalistieke boek, 

koos uit ruim 140 inzendingen zes boeken voor 

de short list die in deze aflevering van Dichters & 

Denkers worden besproken. 

Voorafgaand aan de bekendmaking en uitreiking 

van de prijs vindt een debat plaats over de betekenis 

van het journalistieke boek. Wat is de meerwaarde 

daarvan? Bevordert het de professionele 

ontwikkeling? Geeft het meer status en gezag? 

en wat is het nut van een boekenschrijvende 

journalist voor de krant? met bijdragen van Janny 

Groen (journalist de Volkskrant), Hans nijenhuis 

(adjunct-hoofdredacteur NRC Handelsblad) 

en Xandra schutte (hoofdredacteur De Groene 

Amsterdammer). Het programma staat onder 

leiding van Jeroen smit. na afloop borrel. 

Dinsdag 3 april. Desmet studio’s, Plantage 

middenlaan 4, Amsterdam. ontvangst vanaf 

16.00 uur. Aanvang: 16.30 uur. toegang gratis. 

Aanmelden: fonds@fondsbjp.nl 

Sontag in het vlak voor haar dood gepubliceerde 

Regarding the Pain of Others. Foto’s vertellen 

ons niets, leren ons niets en zetten ons niet 

aan tot actie, aldus haar – door velen herhaalde 

– kritiek. ‘Photography may function most 

directly to achieve what it ought to have stifled – 

atrocity’s normalization’, schreef Barbie Zelizer 

in Remembering to Forget, haar boek over holocaustfoto’s. 

Fotografie maakt gruwelijkheid normaal. 

Maar hoe aannemelijk dat vaak herhaalde 

verwijt aan het adres van fotografie ook klinkt, 

de ervaring spreekt het elke keer tegen. Het 

went namelijk nooit, een baby die eruitziet als 

een bejaarde, een peuter met protheses. En is 

begrip, verstand, werkelijk zo veel beter dan 

emotie? Iemand kan me erover vertellen, ik kan 

de statistieken lezen in de krant, maar alleen een 

foto maakt het even onmogelijk om te ademen. 

Of ik het begrijp? Weet ik niet – valt zoiets te 

begrijpen? 

Het is één ding om zo’n foto tegen te komen 

in een krant, iets anders om erlangs te bladeren 

in een boek, waar verder nog foto’s van 

sportende jonge mannen, winkelende vrouwen 

of schoolgaande meisjes in zijn opgenomen. 

Afghanistan ongecensureerd geeft een breder, 

gelaagder portret van Afghanistan dan uit 

journaalbeelden en Hollywoodfilms naar voren 

komt: een alledaags Afghanistan, met waterpijpen 

en trouwjurken en bermbommen en 

bedelaars. Tot die alledaagsheid behoren kennelijk 

ook uit gehongerde baby’s, kleuters zonder 

ledematen en opgemaakte militairen. Alledaags, 

maar niet normaal: Afghanistan ongecensureerd 

is tegelijk inzichtelijk en vervreemdend, 

leerzaam en onbegrijpelijk. Gewoon en absurd, 

net als het conflict zelf eigenlijk, dat nu al zo lang 

voortsleept en dat, zo suggereert Koene, met het 

geplande vertrek van de westerse troepen nog 

lang niet voorbij zal zijn. 



Zo werkt het 

in Den Haag 

door aukje van roessel 

berT bUKmaN 

Het slagveld: 

De lange weg naar 

het kabinet-rutte 

Meulenhoff, 

287 blz., € 19,95 


Flapteksten en inleidingen 

van boeken zetten de toon 

en wekken verwachtingen. 

Zo ook bij Het slagveld: De 

lange weg naar het kabinet-Rutte 

van historicus en 

journalist Bert Bukman. 

Achter op het boek staat 

dat Bukman ‘een geheel 

nieuw perspectief’ biedt 

op de kabinetsformatie in 

2010: ‘Want anders dan 

vaak wordt verondersteld 

is de totstandkoming van 

het kabinet-Rutte een aaneenschakeling 

van toevalligheden 

en – vooral – van 

de foute inschattingen van 

tegenstanders.’ Wie dege- 

nen zijn die veronderstellen dat toevalligheden 

en foute inschattingen géén rol zouden hebben 

gespeeld, wordt niet vermeld. Maar de tekst 

pretendeert daarmee wel dat Bukmans boek 

nieuwe inzichten geeft. De vraag is of dit klopt 

en voor wie dan? 

In zijn inleiding beschrijft Bukman zo’n 

‘toevalligheid’: als vvd, cda en pvv bij de parlementsverkiezingen 

in 2010 geen 76 maar 74 

zetels hadden gekregen, was pvv-leider Geert 

Wilders ‘vrijwel zeker in de oppositie terechtgekomen’. 

Bukman schrijft hier eigenlijk dat als 

de verkiezingen anders waren gelopen de formatie 

anders was gelopen. Zo ken ik er nog wel 

een paar. Weliswaar was nog niet eerder, immers 

met slechts één Kamerzetel, het verschil tussen 

de grootste partij, de vvd, en de een na grootste 

partij, de pvda, zo klein, waardoor dus met een 

minieme andere zetelverdeling de parlementaire 

geschiedenis inderdaad een andere was geweest. 

Toch irriteert deze ‘als’. Van dit soort ‘toevalligheden’ 

hangt de geschiedenis aan elkaar. 

Een tweede ‘als’ in de inleiding van Bukman 

roept eveneens ergernis op, maar dan vooral 

door die aanname op de flaptekst dat vaak verondersteld 

zou worden dat het kabinet-Rutte 

niet het gevolg zou zijn van toevalligheden en 

foute inschattingen. ‘Als’ toenmalig cda-Kamerlid 

Ab Klink in september 2010 zijn Kamerzetel 

niet had opgezegd, had er na afloop van de formatie 

een ander kabinet op het bordes van Huis 

ten Bosch gestaan. Dat klopt, maar dat was wat 

de gehele parlementaire journalistiek direct 

doorzag in die beruchte week dat Klink zijn ontslagbrief 

schreef. 

Is het daarmee verkeerd dat Bukman laat 

zien hoe minieme verschillen, individuele beslissingen 

en persoonlijke verhoudingen de geschiedenis 

beïnvloeden? Absoluut niet. Juist goed dat 

hij dat doet. Zo werkt het in Den Haag, en ook 

elders in de wereld. Alleen daarom al is dit boek 

een aanrader voor elke student politicologie, 

zodat die zich realiseert dat de politieke theorie 

door de politieke praktijk wordt gedwarsboomd. 

Maar doe als schrijver niet alsof jij die ontdekking 

doet. 

Bukman heeft zijn vlot te lezen boek geschreven 

na gesprekken met wat hij sleutelfiguren 

noemt. Welke dat zijn, vermeldt hij niet, hij 

Zijn die zinnen van Beatrix op 

schrift gesteld door de twee 

aanwezigen bij het gesprek, 

Lubbers en Tjeenk Willink? 

Kabinetsformatie rutte 1, 2010 

Peter HILZ / HH 

heeft anonimiteit moeten beloven. Enerzijds is 

dat begrijpelijk. Zo werkt dat in de journalistiek, 

ter bescherming van je bronnen. Maar daardoor 

weet je als lezer niet, wanneer Bukman als verteller 

in het hoofd van een politicus kruipt en 

meent te weten wat die man of vrouw denkt, 

waarop dat is gebaseerd. Vult de schrijver dat in 

of heeft hij het van de persoon in kwestie vernomen? 

En Bukman kruipt in menig hoofd. Zoals 

in dat van Mark Rutte: ‘Dat zal mij niet gebeuren, 

denkt hij bij zichzelf, en hij waakt er zorgvuldig 

voor dat hij niet in die fuik belandt.’ Of in 

dat van Wilders: ‘Van een term als “kopvoddentaks” 

en het bestempelen van een minister als 

“knettergek” zijn de meeste kiezers niet gediend, 

realiseert hij zich…’ 

De koningin laat de schrijver daarentegen 

letterlijk aan het woord. ‘“Dat vind ik nou ook”, 

repliceert Beatrix. “Maar hij wil niet…”’ Ook dat 

is opmerkelijk. Niet omdat formeel uit gesprekken 

met de koningin niet mag worden gelekt. 

Dat is aan degenen die dat hebben gedaan. Maar 

omdat het dan in dit geval ook om letterlijk uitgesproken 

tekst moet gaan. Zijn die zinnen van 

Beatrix op schrift gesteld door de twee aanwezigen 

bij het gesprek, de adviseurs Ruud Lubbers 

en Herman Tjeenk Willink? Zo niet, dan putten 

zij of een van hen uit de herinnering en was juist 

hier parafraseren op zijn plek geweest. 

Wat een vraag is bij een boek dat een gebeurtenis 

uit de recente geschiedenis beschrijft, is 

of toekomstige lezers het ‘volle’ verhaal van 

Bukman kunnen volgen tegen de tijd dat de 

formatie van het huidige minderheidskabinet 

met gedoogsteun van de pvv echt geschiedenis 

is geworden. De schrijver introduceert zo veel 

personen, zo veel zijlijnen, zo veel details, dat de 

hoofdlijn soms uit zicht raakt. Anderzijds maken 

die zijlijnen, die de lezer van nu weinig nieuwe 

inzichten geven, in de toekomst het beeld van de 

Haagse politiek in het begin van de 21ste eeuw 

mogelijk completer. 

Wat in het boek niet voldoende uit de verf 

komt, is hoe de andere leden dan de dissidenten 

van de toenmalige cda-fractie – behalve Ab Klink 

waren dat Kathleen Ferrier en Ad Koppejan – de 

draai maakten naar regeren met de gedoogsteun 

van de pvv. Hebben zij geen moment van twijfel 

gekend? Wat waren de beweegredenen om 

in te stemmen met deze constructie? Geloofden 

ze echt dat ze hiermee de verantwoordelijkheid 

namen voor een anders onregeerbaar geworden 

land? Was het eerlijk om het congres het resultaat 

voor te leggen onder het dreigement dat als 

de leden dit zouden afschieten het cda helemaal 

ten onder zou gaan? 

Tot slot nog het slot van het boek, vóór de 

epiloog. Daar schrijft Bukman dat Geert Wilders 

‘zijn gevoel voor humor’ niet heeft verloren 

als hij tegen de Volkskrant zegt het belangrijk 

te vinden dat allerlei politici niet op het bordes 

staan als het minderheidskabinet wordt 

beëdigd: ‘Zoals Job Cohen en Femke Halsema, 

en die man van d66, hoe heet hij ook alweer?’ 

Humor, mijnheer Bukman?

J. VAn eIJK / sPAArnestAD PHoto / HH 


Gekleurd door wierook en processies 

door aart brouwer 

TWaN GeUrTs 

rolduc: De laatste 

dagen van een 

kleinseminarie 

Balans, 288 blz., 

€ 19,95 

‘Slim, braaf, gezond en 

godsdienstig’ moesten ze 

zijn, de jongens die na de 

oorlog werden toegelaten 

op het kleinseminarie Rolduc. 

Ze zouden een nieuwe 

stoottroep voor de katholieke 

zuil in Limburg gaan 

vormen. Bisschop Lemmens 

van Roermond had 

het persoonlijk aan de paus 

beloofd. Lemmens vreesde 

een totale zedenverwildering 

onder invloed van de 

Amerikaanse bevrijders: 

‘De duivel is in Limburg 

losgebarsten.’ De provincie 

moest als het ware heroverd 

worden. Voor de oorlog 

was de eeuwenoude abdijkerk, nabij Kerkrade 

op de grens met Duitsland, een internaat voor 

de Nederlandse rooms-katholieke elite geweest. 

Politieke voormannen als Nolens en Cals, maar 

ook Lodewijk van Deyssel (die zijn herinneringen 

eraan in De kleine republiek boekstaafde) 

en de Brenninkmeijertjes (van C&A) gingen 

school achter de imposante façades. Vanaf 1946 

werden de zalen met hun gewrongen marmerpilaren, 

gewelfde plafonds en fresco’s bevolkt 

door boerenjongens en slagerszoons met een 

priesterroeping. Het Limburgs was zelfs een tijd 

de voertaal op school. ‘Wij blijven zitten met de 

boerenklungels’, aldus een leraar. 

Een van die ‘boerenklungels’ was Twan Geurts 

uit het rivierdorp Velden. Hij schreef een boek 

over zijn internaatstijd in de jaren zestig, toen 

in Rome het Vaticaans Concilie woedde en de 

moderne geest vaardig werd over Rolduc in 

plaats van andersom zoals de bisschop wenste: 

‘Aan het begin van het decennium liepen alle 

priesterleraren nog in hun zwarte toog te brevieren 

door de gangen van de abdij. Tien jaar later 

waren veel van hen uitgetreden of samen gaan 

wonen met een vriendin.’ Zijn verslag van die 

‘kleine revolutie’ is een goed doordacht en knap 

geschreven tijdsdocument. 

Net als de meeste pupillen had Geurts een 

vage voorstelling van het priesterschap, gekleurd 

door zijn ervaringen als koorknaap en misdienaar, 

door wierook, processies, heel die ‘roomse 

romantiek’ waarvan het Limburgse leven doordesemd 

was. Sommige jongens hielden het al 

na een dag voor gezien op Rolduc. Slechts drie 

van zijn jaargenoten werden priester. Niettemin 

was het roomse internaatsleven in bepaalde 

opzichten werkelijk rijk, niet uitgedrukt in geld, 

maar in rust, medemenselijkheid en geborgen- 

Behalve star was Gijsen ook 

onbetrouwbaar: ‘Je telde je 

vingers na als je zijn kamer 

verliet’ 

het seminarie rolduc, Kerkrade, 1954 

heid, zij het binnen nauwe geestelijke grenzen. 

Veel docenten en surveillanten (toezichthouders 

in het internaatsdeel) waren geliefd en de sfeer 

was ontspannen. Door de ogen van Geurts zie je 

de jongens uitgelaten voetballen op de stoffige 

‘cour’ of in de lentezon een sigaretje roken op de 

monumentale trappen, maar ook elkaar in de 

bosjes of ‘s nachts in bed opzoeken voor troost en 

erotische exploratie, een verschijnsel waarvoor 

meer dan één surveillant een oogje dichtkneep. 

Maar als ze zich opstelden bij de ronkende 

dieselbussen die hen voor de vakantie naar 

huis zouden brengen, kwam het voor dat één of 

meer jongens te horen kregen dat ze niet meer 

terug hoefden te komen vanwege hun onzedelijk 

gedrag. Die ‘heksenjacht’ was het werk van 

de latere bisschop van Roermond Jo Gijsen, een 

oud-Rolducien die uit alle macht de verandering 

in kerk en samenleving trachtte te stuiten. 

Hij was het prototype van de rancuneuze, seksueel 

geremde prelaat die gedijt in een gesloten 

wereldje zoals Rolduc. Gijsen hield niet van 

mensen. Als scholier was hij al ‘een hark van 

een jongen’ die zich altijd afzonderde. Als surveillant 

was hij ‘een collega met een kleine c’ die 

de koffiekamer meed en vroeger dan de anderen 

dineerde om maar niemand te hoeven ontmoeten. 

Gaandeweg voorziet Geurts zijn portret 

van veelbetekenende details. Gijsen had eigenlijk 

willen studeren, maar daarvoor waren zijn 

schoolcijfers niet toereikend. Zijn priesteropleiding 

was tweede keus. Toen hij vanuit Rolduc 

uiteindelijk toch kon gaan studeren, deed hij dat 

in Bonn bij de orthodoxe Joseph Ratzinger, de 

huidige paus. Hij moest er om vijf uur ’s ochtends 

voor opstaan en te voet naar het station gaan, 

maar wat hij in Bonn leerde heeft hem definitief 

gevormd. ‘Daar waren ze heel kritisch over de 

Nederlandse kerkprovincie, daar is hij in de conservatieve 

hoek gepusht’, aldus een oud-collega. 

‘Rome heeft dat goed gezien, zijn gehoorzaamheid 

kwam het leergezag goed van pas.’ 

Behalve star en vergeestelijkt – hij stond 

‘bleek als een kaars’ voor de klas – was Gijsen 

ook onbetrouwbaar: ‘Je telde je vingers na als 

je zijn kamer verliet.’ Hij intrigeerde tegen collega’s, 

meldde zich ziek wanneer het uitkwam en 

haalde graag een wit voetje bij de bisschop. En 

ook hij kneep een oogje toe, niet voor de spelletjes 

van de jongens, maar voor ten minste één 

geval van jarenlang, systematisch seksueel misbruik. 

Dat de dader uitgerekend de populaire 

geschiedenisleraar was, slaat achteraf menige 

oud-leerling met stomheid. Dat Gijsen hem 

dekte, verbaast niemand. Geurts beschrijft het 

allemaal met groot gevoel voor nuance, helaas 

een zeldzame kwaliteit in deze tijd die hysterisch 

reageert op iedere zweem van seksueel misbruik. 

Rolduc is een mooie, ronde vertelling waarin de 

pijnlijke episoden niet worden geschuwd maar 

ook niet overdreven ten koste van de waardevolste 

les: het leven zegeviert altijd over de leer. 



Schelden op de slager 

door Kees beekmans 

GreTa riemersma 

Het land van 

zijn vader: een 

marokkaanse 

familiegeschiedenis 

Podium, 334 blz., 

€ 19,50 


Eind 2007 vertrekt Greta 

Riemersma met haar man 

Saïd en hun drie jonge kinderen 

naar Marokko om 

daar correspondent voor 

de Volkskrant te worden. 

Ze vestigen zich in de kuststad 

Kenitra, iets ten noorden 

van Rabat, waar Saïd 

is geboren en nog veel van 

zijn familie woont. ‘Even 

wat anders dan onze eengezinswoning 

in Groningen’, 

zo motiveert de dan 

veertigjarige Riemersma 

deze stap in de proloog van 

Het land van zijn vader. Ze 

noemde het boek vermoedelijk 

zo omdat Saïd zelf 

er al wegtrok op zijn vijf- 

tiende, eerst naar Frankrijk, toen naar Nederland. 

Voor hem is Marokko vooral zijn vaders 

land. Ze zullen er uiteindelijk drie jaar blijven. 

Het boek is het persoonlijke, maar niet ál te 

persoonlijke verslag van die kennismaking, en 

een uitstekende introductie voor wie nog maar 

weinig van Marokko weet. Na de proloog begint 

het boek al direct met een zoektocht naar details 

over het leven van Saïds vader, van wie Saïd 

zelf eigenlijk maar weinig weet. Uit gesprekken 

met familieleden ontstaat langzaam een 

brokkelig beeld van de man en zijn levensloop 

die Riemersma koppelt aan de geschiedenis van 

Marokko en, specifieker, die van de stad Kenitra. 

Op zichzelf interessant materiaal, waarvan 

ik niettemin lang het gevoel bleef houden dat 

het me te snel werd voorgeschoteld. De proloog 

van vijf bladzijden is te kort om een band met 

de verteller – Riemersma – en haar man Saïd 

te krijgen. Dus waarom zou de lezer zich dan 

interesseren voor diens vader? Zo zit er weinig 

spanning in het begin en krijg je het gevoel dat je 

bij biografieën soms kunt hebben: dat je je eerst 

door al die voorouders heen moet worstelen. 

Ze had misschien beter kunnen beginnen bij 

zichzelf, Riemersma, die in een haar vreemde, 

islamitische cultuur is beland, waar ze vaak mee 

worstelt en die ze probeert te doorgronden. Bij 

die ontdekkingstocht komen veel bekende thema’s 

langs, zoals de alomtegenwoordige corruptie, 

de ambivalente houding van Marokkanen 

tegenover alcohol, de toegenomen populariteit 

van de hoofddoek of de even gecompliceerde als 

archaïsch aandoende man-vrouwverhoudingen. 

Riemersma laat over al die aspecten haar licht 

schijnen, wat op zich interessant is, zij het dat 

ze soms doorschiet. Over het slaan van kinderen, 

een wijdverbreid verschijnsel dat ook op 

de school waarop haar eigen kinderen nu zitten 

nog voorkomt, concludeert ze dat de overheid 

daar belang bij moet hebben, anders zou men 

er toch wel wat aan doen? ‘Slaan maakt de geest 

rijp voor onderdrukking, die later lang niet altijd 

meer als onderdrukking wordt ervaren. Zo worden 

Marokkanen in het systeem geslagen en ze 

werken er zelf aan mee.’ 

Hier had een redacteur in moeten grijpen. 

Dat geldt ook, wat mij betreft, voor de vaak wat 

achteloze manier van formuleren, die soms zelfs 

respectloos aandoet. ‘Op een dag beland ik voor 

een reportage in een gat dat Souk-Telata heet.’ 

Als Riemersma zelf het al zo beschrijft, waarom 

zou de lezer zich dan nog moeten interesseren 

voor zo’n ‘gat’, waar ze ‘belandt’? 

Ze vindt het soms ook moeilijk ’s lands wijs 

te accepteren, vooral de man-vrouwverhoudingen 

storen haar, op zichzelf niet zo vreemd als 

je afkomstig bent uit Nederland. Als een slager 

zich louter tot haar man Saïd richt, en Riemersma 

negeert, maakt dat haar woedend en 

begint ze nog in de slagerij zelf tegen Saïd ‘te 

schelden over dit debiele gedrag’. Hoe begrijpelijk 

het ook is dat Marokko Riemersma soms te 

veel wordt, het gaat betrekkelijk ver zoiets dan 

‘debiel gedrag’ te noemen. Ook gebeurt het vaker 

dat ze haar frustraties afreageert op haar man, 

die zoiets meestal gelaten ondergaat. Vooral voor 

hem ga je als lezer steeds meer sympathie voelen. 

Het heeft dan iets ironisch tegen het einde 

van het boek te lezen dat Riemersma Marokkaanse 

vrouwen als ‘dragonders’ beschouwt. 

Door het gebrek aan spanning, aan een echt 

verhaal, en de wijdlopige manier van vertellen, 

is het een boek geworden dat maar doorkabbelt. 

Dat is jammer, gezien de moeite die Riemersma 

er zichtbaar in heeft gestoken. 


Oké Wim, pak ze 

maar 

door hassan bahara 

aUKe KoK 

Holleeder: De jonge 

jaren 

De Bezige Bij, 271 

blz., € 18,90 

Jordaan-kitsch – is dat een 

gangbare typering? Zo ja, 

dan valt geen ander boek 

meer onder die noemer 

dan Holleeder: De jonge 

jaren van Auke Kok. De 

motivatie voor het boek 

zijn de vragen onder welke 

omstandigheden Willem 

Holleeder is opgegroeid en 

hoe hij in de criminaliteit 

terecht is gekomen. Zinnige 

vragen die Auke Kok 

probeert te beantwoorden 

door Holleeders jeugd in 

de Amsterdamse Jordaan 

te reconstrueren. Dat doet 

hij tot op zekere hoogte 

verdienstelijk door getuigenissen van buren, 

familie en oud-klasgenoten en kameraden te 

verwerken tot een relatief onbekend portret van 

een jonge Holleeder als een typisch product van 

de Jordaan. Kok maakt een sterk punt als hij de 

sociaal-economische omstandigheden van de 

verpauperde Amsterdamse binnenstad – en als 

gevolg daarvan de sociale rancune – aanvoert als 

vruchtbare grond voor criminele ontsporingen. 

Had Kok zich alleen geconcentreerd op de uitdieping 

van deze omstandigheden en duidelijk 

gemaakt hoe dit precies doorwerkte in Holleeders 

psychologie en wereldbeeld, dan had dit 

boek wellicht tot een beter begrip van Holleeders 

verwording kunnen leiden. 

Met andere woorden: Kok had er beter aan 

gedaan als hij zich aan strikte geschiedschrijving 

had gehouden. In plaats daarvan heeft hij 

geprobeerd de sociale context waarin Holleeder 

is opgegroeid te verlevendigen en dichterbij te 

brengen door een storend gebruik van dat toffe 

Jordaanse toontje. Kok put in zijn beschrijvingen 

herhaaldelijk uit het Jordaanse idioom 

(zaakie, meissie, kanes, et cetera) en deinst voor 

geen enkel cliché terug: ‘Je kon zeggen dat miskendheid 

tot het erfelijk materiaal van de Jordaners 

behoorde, en enkelen, vooral de wat meer 

ontwikkelden, waren zich daarvan bewust.’ 

Pardon? Miskendheid als erfelijk materiaal? 

Het zijn dit soort oppervlakkige en misplaatste 

duidingen – ‘Als het DNA van de wijk in je 

bloed zat...’ – van een volksaard die je steeds uit 

het boek werpen en je doen afvragen of je een 

smartlap of een serieuze studie leest. Nog dubieuzer 

wordt het als Kok zijn stereotyperingen 

grond probeert te geven door over een ‘men’ en 

‘ze’ te spreken die blijkbaar de hele Jordaan en 

zijn inwoners moeten omvatten die allemaal een 

gemeenschappelijk idee hebben van wat goed 

en fout is: ‘Het ging erom dat zijn succes ergens 

diep vanbinnen iets van instemming losmaakte 

bij veel Jordaners. Die glommen een beetje als 

ze het over zijn nieuw verkregen welvaart kregen, 

ja, ze zeiden dat het geen pas gaf maar tegelijk 

verscheen er een lichte glans op hun wangen 

die zei: oké Wim, pak ze maar.’ Je zult maar een 

Jordanees zijn en onder de slechte reputatie van 

de buurt hebben moeten lijden, om dan een 

bewonderaar van criminelen genoemd te worden. 

Geschiedschrijving op z’n De wereld draait 

doors: smeuïg, flitsend, vooral gezellig en niet 

al te moeilijk. Tijdens lezing miste ik te vaak 

de professionale distantie die bijvoorbeeld de 

Engelse historicus John Dickie aanhoudt in zijn 

monumentale studie van de Cosa Nostra. Haarscherp 

ontkracht hij de mythe van de maffia als 

een typisch product van de Siciliaanse aard en 

toont aan wat het wél is: een gewetenloze criminele 

organisatie die uit hebzucht voortkomt, 

niet uit genetische of culturele predispositie. 

Doordat Holleeder en de Jordaan op praktisch 

iedere pagina worden beschreven als toffe 

Jordaanse clichés raak je steeds meer het zicht 

kwijt op wat voor wijk de Jordaan nu werkelijk 

was en wat Holleeder nu werkelijk motiveerde.

Wat het laatste betreft: Kok lijkt in de goede 

richting te zitten als hij de moeizame relatie 

tussen Holleeder en zijn alcoholistische, agressieve 

vader (Willem Holleeder sr.) aanvoert als 

belangrijke reden voor Holleeders ontsporing, 

maar erg sterk wordt dit verband niet gemaakt. 

In sommige passages wordt het ronduit speculatief, 

zoals wanneer Kok zich afvraagt of Holleeder 

Freddy Heineken heeft ontvoerd om zijn 

vader te wreken (werkte voor de biermagnaat, 

maar werd op zijspoor gezet) of om zijn vader 

juist te pijnigen door de door Holleeder senior 

bewonderde Heineken in een hok te smijten 

en af te persen. Alleen op dat punt toont Holleeder: 

De jonge jaren zijn werkelijke waarde, 

als de beschrijving van een strijd tussen een aan 

lager wal geraakte vader en een zoon die hem 

probeert te overwinnen. De rest is kitscherige 

opvulling, leuk om een boom over op te zetten 

bij Matthijs van Nieuwkerk, maar de kwalificatie 

‘diepgravend onderzoek’ niet waard. 

mAArten HArtmAn / HH 

M.J. Brusseprijs Werkzaamheden in de Noord/Zuidtunnel, 2011 

Het ondergrondse 

drama 

door Xandra schutte 

bas soeTeNhorsT 

Het wonder van 

de noord/Zuidlijn, 

het drama van de 

Amsterdamse 

metro 

Bert Bakker, 272 

blz., € 18,95 

In de herfst van 2002 is 

het eindelijk zo ver. De 

eerste adviezen voor een 

metrolijn die Amsterdam- 

Noord met de stad verbindt 

dateren uit de jaren 

zestig, al in de jaren zeventig 

stelde een onderzoek 

vast dat de Noord/Zuidlijn 

technisch mogelijk 

was, maar er moesten nog 

decennia politiek gekissebis 

overheen voordat 

de champagne ontkurkt 

kon worden. Najaar 2002 

besliste de Amsterdamse 

gemeenteraad dan toch 

dat de bouw van de metro 

kon beginnen. Het technische 

plan was in kannen 

en kruiken, de begroting rond en de contracten 

met aannemers waren afgesloten – er kon 

kortom niks meer mis gaan, althans, dat was 

wat vvd-wethouder Geert Dales, verantwoordelijke 

voor de Noord/Zuidlijn, zelfverzekerd 

uitstraalde. Dales zegde de kritische raad toe dat 

het budget ‘krap, maar verantwoord’ was. En op 

vragen wie een eventuele overschrijding moest 

betalen – de gemeente of de aannemers – stelde 

hij met aplomb: ‘Wij gaan niet overschrijden. 

Wij hebben het goed voor elkaar.’ 

Die leuzen ‘krap maar verantwoord’ en ‘wij 

gaan niet overschrijden’ zijn Geert Dales de 

afgelopen jaren vaak naar het hoofd geslingerd. 

Want het mag er dan op papier piekfijn hebben 

uitgezien in 2002, tien jaar later ruiken de 

optimistische woorden van de wethouder naar 

incompetentie zo niet onbehoorlijk bestuur. 

Ga maar na: de belofte was dat de metro 1,4 

miljard euro zou kosten; Amsterdam zou 317 

miljoen meebetalen, het rijk de rest. De metro 

zou in 2011 gaan rijden en er hoefde geen huis 

te worden gesloopt. Nu weten we dat de kosten 

voor de Noord/Zuidlijn Amsterdam hevig 

doen bloeden: de teller staat op 3,1 miljard euro, 

waarvan 1,7 miljard voor rekening komt van de 

stad – 1,4 miljard meer dan begroot. De metro 

gaat, áls er geen verdere tegenslagen zijn, pas 

in 2017 in bedrijf en er zijn weliswaar geen huizen 

afgebroken, maar een aantal monumentale 

wevershuisjes aan de Vijzelgracht is nog steeds 

onbewoonbaar na verzakkingen bij het graafwerk 

voor Station Vijzelgracht. Dales is dan ook 

vaak een ‘na mij de zondvloed’-mentaliteit verweten: 

doelbewust had hij de kosten in een gunstig 

daglicht gesteld om de gemeenteraad over 

de streep te trekken. Sterker nog, als de ‘dader’ 

van het metrofiasco, zo wordt hij ook gezien. 

In zijn nauwgezette reconstructie Het wonder 

van de Noord/Zuidlijn laat Parool-journalist 

Bas Soetenhorst zien dat het zo simpel niet 

ligt. Dales mag zichzelf dan als de ‘Macher’ van 

de inmiddels verguisde metrolijn presenteren, 

uit de tientallen gesprekken met betrokkenen 

die Soetenhorst voerde, uit documenten, rapporten, 

notities en notulen van vergaderingen, 

gedeeltelijk via wob-verzoeken verkregen, en uit 

de notulen van de enquête die de gemeente in 

2009 over de Noord/Zuidlijn hield, rijst een veel 

complexer en pijnlijker beeld op. Als er al sprake 

is van een dader, dan van een veelkoppige. Beter 

is het zelfs van radertjes te spreken, grote en een 

heleboel kleinere, die met elkaar een onrealistische, 

overoptimistische overtuiging in stand 

hielden als zou de nieuwe metro geen technische 

en budgettaire problemen opleveren. 

Het begon misschien met technisch optimisme 

bij de ingenieurs van het Adviesbureau, 

gedwee gevolgd door de ambtenaren van het 

Projectbureau. Maar er was van begin af aan 

ook het wensdenken van de politiek: de Noord/ 

Zuidlijn, al snel met gevoel voor dramatiek de 

‘slagader van de Randstad’ genoemd, móest er 

komen wilde Amsterdam niet in provincialisme 

wegzakken. Ingenieurs, ambtenaren en politici 

hielden elkaar ook in een wurggreep: de politici 

wilden de metro zo graag dat ze de rooskleurige 

voorspiegelingen van de ingenieurs bij voorbaat 

omarmden en de ambtenaren die met de aannemers 

onderhandelden voelden zich daardoor 

bijna gedwongen niet te kieskeurig te doen over 

de aanbestedingen. En dan was er, naast de 

door alle partijen ontwikkelde tunnelvisie, ook 

nog gewone incompetentie en nonchalance: 

onvoldoende gekwalificeerde ingenieurs, elkaar 

tegenwerkende afdelingen, achtereenvolgende 

wethouders die het proces op veel te grote 

afstand aanstuurden, een gemeenteraad met 

onvoldoende kennis van zaken en een burgemeester, 

Cohen, die zich te weinig met de gang 

van zaken bemoeide. 

Bas Soetenhorst schildert het drama van de 

Amsterdamse metro precies en gedetailleerd. 

Hij heeft een indrukwekkende feitenkennis, veel 

gevoel voor bestuurlijke finesses en analytisch 

sterk. Het is alleen jammer dat hij net niet meer 

gebruik heeft gemaakt van literaire technieken: 

de hoofdrolspelers in het drama worden geen 

hoofdpersonages, ze worden geen mensen van 

vlees en bloed. Waar Jeroen Smit in zijn De prooi 

misschien net wat veel de indruk wekte dat hij 

erbij was geweest, op de cruciale momenten in 

de bestuurskamer van ABN Amro, daar doet 

Soetenhorst dat te weinig. 


Diep van binnen zijn 

we een barmhartig 

volkje 

Nederland is niet het 

land van de hufters en de 

cynici, stelt hoogleraar 

maatschappelijke 

bestuurskunde Gabriël van 

den Brink. Maar we zijn 

blind geworden voor onze 

goede kanten. 

door Casper Thomas 

GabriËl VaN deN 

briNK 

De Lage Landen en 

het hogere: De betekenis 

van geestelijke 

beginselen in het 

moderne bestaan 

Amsterdam 

University Press, 

604 blz., € 69,95 


Je zou het in tijden van 

miljardenbezuinigingen 

bijna vergeten, maar niet 

zo lang geleden maakten 

we ons druk over heel 

wat minder aardse zaken. 

Rutte’s gedoogconstructie 

nam het stokje over van 

een kabinet dat volop kon 

bazuinen over normen en 

waarden. Wie even terug 

wil naar de tijd voor de crisis 

het debat beheerste, kan 

de zeshonderd pagina’s De 

Lage Landen en het hogere 

onder redactie van Gabriël 

van den Brink lezen: een 

verslag van vier jaar speurwerk 

naar waar het meest 

geseculariseerde land ter 

wereld nog in gelooft. 

Dat De Lage Landen en 

het hogere in eerste instan- 

tie voelt als een nawee van een voorbij tijdperk is 

overigens niet heel vreemd. Het onderzoek werd 

voor een groot deel betaald door het ministerie 

van Algemene Zaken, waar tot voor kort het cda 

de koers bepaalde. Het boek laat zich dan ook 

eenvoudig typeren als een verlaat wetenschappelijk 

fundament van Balkenende’s beruchte 

normen-en-waarden-offensief. Ook behoudzuchtige 

opris pingen over de zorgelijke toename 

van het gebruik van ‘roesmiddelen’ in de jaren 

zestig of over de pracht van koloniaal missiewerk 

(voc-mentaliteit!) passen in het plaatje. 

Toch is dit boek meer dan een steunbeer voor 

de christen-democratie. In De Lage Landen en 

het hogere trekt Van den Brink ten strijde tegen 

de ontevredenheid. Zijn stelling: Nederland is 

niet het land van de hufters en de cynici. Diep 

van binnen zijn we wel degelijk – of nog steeds 

– een barmhartig en betrokken volkje, meent 

de hoogleraar maatschappelijke bestuurskunde 

AmAUry mILLer / HH 

aan de Universiteit van Tilburg. Dat is in ieder 

geval tegendraads. Het refrein van verruwing en 

vergroving begint zo langzamerhand behoorlijk 

te vervelen, nog los van de vraag hoe gefundeerd 

al dat geklaag over de samenleving eigenlijk is. 

Precies die kwestie wordt door Van den Brink 

bij de horens gevat. En dat gebeurt stevig. Iedere 

flard begeestering die zijn onderzoeksteam heeft 

kunnen vinden, is opgetekend als bewijs dat er 

meer in ons leven is dan de zucht naar seks, geld 

en macht. Dat levert verhalen op over managers 

die zich over daklozen ontfermen, bankiers die 

pleiten voor matigheid en verplegers die een stevig 

salaris nu eenmaal minder belangrijk vinden 

dan goed voor anderen zorgen. Ook de royale 

schenkingen aan Natuurmonumenten en ontwikkelingsorganisaties 

zijn wat hem betreft het 

bewijs dat ‘morele idealen en geestelijke beginselen 

in de Lage Landen een cruciale rol spelen’. 

Om tot die conclusie te komen, wringen de 

auteurs zich af en toe wel in rare bochten. Het 

lezen van fantasy-literatuur, het kijken naar 

politieseries, luisteren naar housemuziek, de 

meest uiteenlopende zaken worden opgevoerd 

om te laten zien dat we minder oppervlakkig 

zijn dan gedacht. Natuurlijk, met een beetje 

goede wil kun je de collectieve vervoering van 

de bezoekers van Dance Valley of Sensation 

Neurowetenschappers en 

biologen hebben aangetoond 

dat we van nature zijn geneigd 

tot altruïsme en inleving 

White zien als een postmoderne vervanging 

van het vieren van de hoogmis. Maar het is een 

zwakke basis voor de stelling dat Nederlanders 

tot in het diepst doordrongen zijn van geestelijk 

engagement. Het enthousiasme waarmee de 

vergezochte voorbeelden worden ingezet, heeft 

wat weg van een gelovige die werkelijk in álles 

de goddelijke openbaring herkent. 

De auteurs schieten zichzelf ook in de voet 

met een onhandige definitie van ‘het hogere’. 

Ze spreken over ‘de verbeelding van een geheel 

waarmee ik mij verbonden weet en waardoor ik 

mij geroepen voel tot onbaatzuchtig handelen’. 

Deze christelijk geïnspireerde invulling van dat 

begrip heeft lang niet altijd te maken met wat de 

onderzoekers vervolgens doen: alles wat bekend 

is over de opvattingen en tijdsbesteding van 

Nederlanders afgrazen om te laten zien dat de 

moraal soms wel degelijk voor das Fressen komt. 

Zo wordt in verschillende hoofdstukken opinieonderzoek 

over de houding van Nederlanders 

ten opzichte van immigranten en andersdenkenden 

doorgespit. De conclusie: we zijn tolerant, 

zolang we nergens last van hebben – het bekende 

not in my backyard-syndroom. Dat is interessant, 

maar wat dat precies met ‘het hogere’ van 

doen heeft, blijft onduidelijk. Iets dulden is niet 

hetzelfde als iets waarderen. Hetzelfde geldt voor 

de passages die dagelijks tijdverdrijf moeten 

redden van het stigma ‘oppervlakkig’. Volgens de 

onderzoekers is het fitnesscentrum een hedendaagse 

tempel waar ‘vitaliteit’ als hogere waarde 

tot uitdrukking komt. In de populariteit van een 

krakkemikkig geacteerde televisieserie als De coassistent 

zien ze bewijs dat mensen maar al te 

begaan zijn met lijden van anderen. Ongetwijfeld 

zijn in het krachthonk en op de buis niet-

sensation White-party in amsterdam, 2009 

materiële motieven – zoals de onderzoekers 

het verwoorden – ‘aan de orde’. Maar dat ze 

daarom tot ‘onbaatzuchtig handelen’ aanzetten, 

spreekt niet vanzelf. 

Het boek trekt vlot in de slothoofdstukken 

waarin Van den Brink een verbinding 

legt tussen de baaierd aan voorbeelden. 

Hij legt uit dat het hogere door velen 

vooral ‘vitaal’ beleefd wordt. Simpel gezegd: 

de kerk heeft plaatsgemaakt voor sport, 

natuurbehoud, de zoektocht naar lichamelijk 

genot, kortom alles wat een biologische 

dimensie heeft. Maar dat betekent niet dat 

het individualisme vrij baan heeft gekregen, 

meent hij. Op dit punt worden de natuurwetenschappen 

slim ingezet om het betoog 

te steunen. Neurowetenschappers en biologen 

hebben de laatste jaren uitgebreid 

aangetoond dat we van nature tot altruïsme 

en inleving zijn geneigd. In navolging van 

primatoloog Frans de Waal, voorziet (of 

wenst?) Van den Brink dan ook een age of 

empathy waarin politiek gevolg wordt gegeven 

aan de nobele inborst van het menselijk 

dier. Maar als de mens geprogrammeerd is 

om sociaal te zijn, waarom voert cynisme 

dan toch de boventoon in het publieke debat? 

Zijn we blind voor onze goede kanten? 

In zekere zin wel, betogen de auteurs. Dat 

komt omdat we nog steeds in de schaduw van 

de verzuiling staan. Met het verdwijnen van de 

zuilen verdween ook het vertrouwde vocabulaire 

waarmee we over het hogere spraken. De 

mantra’s over naastenliefde en hulpvaardigheid, 

zoals die klonken bij kerk en vakbond, slaan niet 

meer aan bij een publiek dat al lang afstand heeft 

genomen van die instituties. En we zijn zo geobsedeerd 

door het verval van oude structuren dat 

we niet zien dat op de ruïnes meer dan genoeg 

moois bloeit. Van den Brink cum suis leggen de 

schuld deels bij de ‘massamedia’ die ‘het cynisme 

in de publieke sfeer versterken’ in plaats van de 

betrokkenheid van Nederlanders te tonen. 

Zo komt De Lage Landen en het hogere uit 

bij een lofzang op de civil society, het Angelsaksische 

modewoord voor wat ooit gewoon 

‘het maatschappelijk middenveld’ heette. In 

buurtcomités, actiegroepen en, vooruit, ‘levensbeschouwelijke 

instellingen’ moeten mensen 

weer leren praten over het goede leven en algemeen 

belang. Die gedachte is niet nieuw, maar 

wel sympathiek. Al blijft de vraag hoeveel mensen 

echt zin hebben in zo’n cursus civic talk. 

Gabriël van den Brink toont zich met dit 

werk de Nederlandse evenknie van Phillip 

Blond, Charles Taylor en andere denkers die 

teruggrijpen op gemeenschap en geloof als 

medicijn tegen wat ze als doorgeschoten individualisering 

zien. Op die manier biedt De Lage 

Landen en het hogere de kwakkelende middenpartijen, 

het cda voorop, een helpende hand. 

Die kunnen ze maar beter grijpen. Veel hebben 

ze niet te verliezen. 

Marja Pruis 

Slechte mensen 

Dat klinkt natuurlijk wel chic, om naar Lille te 

gaan om een opera te zien, maar zo was het dus 

ook: ik ging naar Lille om een opera te zien. 

en dan niet zomaar een opera, maar 

L’Incoronazione di Poppea van monteverdi. De 

eerste keer dat ik die opera zag was zo’n vijftien 

jaar geleden, in het muziektheater in Amsterdam. 

Ik zal wel moe geweest zijn, het was altijd 

een gehaast om op tijd ergens te zijn, kinderen 

in bad en bed, oppas, gehuil, snel snel. Ik ben 

weg maar kom terug. 

echt, ik kom terug. 

een van de moeilijkste dingen van het ouderschap 

is het leven lichter voor te stellen dan het 

is. of iets anders gezegd: niet mee te gaan in 

de zwaarte. Baby’s huilen niet voor niets. niet 

meehuilen, dat is de opgave. 

mama komt altijd terug. 

Ik ben er nooit echt goed in geweest. Wel in 

terugkomen, maar niet om de dingen lichter te 

maken. toen ik met dochter en nichtje, beiden 

zo’n vijf jaar baby-af, tegen het standbeeld 

van Anne Frank op het Utrechtse Janskerkhof 

aanliep wilden zij weten wie dat meisje was en 

waarom er bloemen bij haar beeld lagen. 

De volgende dag belde mijn zus op. Wat ik in 

hemelsnaam aan haar dochtertje had verteld. 

tegen de tijd dat ik bij de opera zat – en om 

de een of andere weerspannige reden zat ik 

toen ik baby’s had om de haverklap bij de opera 

– wilde ik de volle drie uur slapen. niet dat ik dat 

nu niet meer wil, maar toen leek het gerechtvaardigd. 

Als ik nu drie uur wil slapen, klinkt het 

naar depressie. 

maar tijdens L’Incoronazione etc gebeurde 

er iets. Bij het slotduet stonden de tranen in 

mijn ogen, stante pede. Kon liefde ooit preciezer 

bezongen worden? Zo sereen en verlangend 

tegelijkertijd, zo lustvol en toch zo intens 

melancholiek? 

Ik kocht ter plekke de cd-box, en zocht in het 

bijgeleverde libretto de regels op, de muziek kon 

ik nog meeneuriën. 

Pur ti miro (Ik kijk naar jou) 

Pur ti godo (Ik bezit jou) 

Pur ti stringo (Ik druk je tegen me aan) 

Pur t’annodo (Ik hou je vast) 

Più non peno (Geen pijn meer) 

Più non moro (Geen rouw) 

o mia vita, o mio tesoro (o mijn leven, o mijn 

schat) 

mama komt altijd terug. 

een van de mooiste dingen van het ouderschap 

is als blijkt dat je kind vrienden maakt. 

opeens krijgt een leven contouren van buitenaf. 

Het vriendje dat op het pad van mijn zoon 

kwam heb ik tijdens een verjaarsfeestje bijna 

doodgeslagen met een midgetgolfstick. nadat 

ik me ook al eens op hem had laten vallen bij 

een frustrerende achtervolging op sportdag. 

moeders weten 

altijd waar hun 

baby’s zijn, 

zei mijn zoon, 

de mond vol 

chips 

Daartegenover stonden de logeerpartijen. twee 

kleine jongetjes in hun badstoffen pyjama. 

mogen we naar Jurassic Park kijken? na een 

half uur al was de spanning niet meer te houden 

in de huisbioscoop. De vrouwtjesdino’s moesten 

hun gestolen eieren terug zien te krijgen. 

maar hoe weten ze nou bij wie ze moeten 

zijn, vroeg ik. 

moeders weten altijd waar hun baby’s zijn, 

zei mijn zoon, de mond vol chips. ook als ze nog 

in het ei zitten. 

ondertussen had het vriendje het moeilijker. 

In plaats van dichter bij mij te gaan zitten – niet 

helemaal onbegrijpelijk – kroop hij nog meer 

richting televisie. op zeker moment zat hij bijna 

ín de tv, en begon hij het scherm te betasten. 

Wat doe je? vroeg ik. 

mijn moeder zegt dat als ik het eng vind ik 

met mijn vingers langs de randjes moet gaan. 

Waarom kan ik me zijn smalle rug in het 

gestreepte pyjamaatje nog zo goed herinneren? 

Het van angst vertrokken gezichtje waarmee hij 

over zijn schouder naar me keek? 

Kijk, zei hij, en volgde met zijn vingers nog 

eens de omtrekken van het scherm. Het is niet 

echt. Het komt uit een kastje. 

een week later sprak ik zijn vader op het 

schoolplein. Zijn zoon stond sinds het logeerpartijtje 

iedere nacht brullend naast het ouderlijke 

bed. Zou hij het zich ook nog herinneren? 

er een trauma aan hebben overgehouden? misschien 

krijgt hij buikpijn als hij eenzelfde soort 

schaaltje ziet als waar hij toen chips uit at. Zou 

mijn zoon het nog weten? Ik kan het hem niet 

vragen, want zoveel jaar later ben ik met hem 

in een stille oorlog verwikkeld wie eigenlijk de 

huiskamer toebehoort. Ik mag er niet zitten 

werken, vindt hij. Want: je hebt een werkkamer. 

maar ik wil niet zitten op mijn werkkamer. Al die 

boeken werken op m’n zenuwen. Dus verplaats 

ik stukje bij beetje de looien last naar beneden. 

Poppea dus. eenmaal op het pluche in Lille 

is het alsof ik de opera nooit eerder gezien heb. 

Heb ik ooit wel eens iets begrepen van wat ik 

zag? Het kwaad blijkt genadeloos te zegevieren. 

Het slotduet wordt gezongen door de twee 

overlevers, nero en Poppea. De trouwe geliefden/echtgenoten 

hebben ze verraden en in de 

ban gedaan, de rede is om zeep geholpen. Daar 

staan ze, te midden van de door hen veroorzaakte 

puinhopen. en maar zingen van de liefde. 


MOJO BY ARRANGEMENT WITH WME 

& SPECIAL GUEST 

ZONDAG 10 JUNI 2012 

HEINEKEN MUSIC HALL - AMSTERDAM 

AANVANG 20.00 UUR. 

ENTREE €45 EXCLUSIEF SERVICEKOSTEN. 

NIEUW ALBUM 

‘APOCALYPTIC LOVE’ 

UIT OP 18/05/12 

WWW.SLASHONLINE.COM 

13 JULI 2012 

ZIGGO DOME - AMSTERDAM 

MOJO CONCERTS presenteert 

VRIJDAG 15 JUNI 2012 

HEINEKEN MUSIC HALL 

AMSTERDAM 

NEW ALBUM “SONIK KICKS” 

VANAF 26 MAART 

OVERAL VERKRIJGBAAR 

4 DECEMBER 2012 

ZIGGO DOME - AMSTERDAM 

Entree: e 64,90 (incl. servicekosten). 

Aanvang: 20.00 uur. 

KAARTVERKOOP VIA WWW.LIVENATION.NL, WWW.TICKETMASTER.NL EN 0900 300 1250 (45cpm)

NV Weekblad De Groene Amsterdammer 

Onafhankelijk weekblad sinds 1877 

Postbus 353, 1000 AJ Amsterdam 

Singel 464, 1017 AW Amsterdam 

groene@groene.nl 

www.groene.nl 

Redactie 020.524 55 24 

Administratie 020.524 55 55 

Redactie 

Xandra Schutte (hoofdredacteur), Yasha 

Lange (redactiechef), Kees Beekmans, 

Joeri Boom, Aart Brouwer, Margreet 

Fogteloo, Koen Haegens, Rutger van 

der Hoeven, Marja Pruis (Dichters & 

Denkers), Aukje van Roessel, Casper 

Thomas, Joost de Vries (Kunst), Reinier 

Bijman (research), Trinette Koomen 

(secretariaat), Gepko Hahn (stagiair) , 

Saro Lozano-Parra (stagiair) 

Eindredactie 

Rob van Erkelens, Hugo Jetten, 

Jorie Horsthuis 

Vormgeving 

Christine Rothuizen (ontwerp), 

Andrea Friedli 

Fotoredactie 

Simone Berghuys, Richard de Boer, 

Rachel Corner 

Webredactie 

Katrien Otten 

Uitgever 

Teun Gautier 

Administratie 

Fatima Leeuwenberg (office manager), 

Heleen de Waard, Eva Weller 

(abonnementen), Jacqueline Wolf 

(financiën) 

Advertentie-acquisitie 

Tiers Bakker, Hans Boot, Pieter Wolter 

020.524 55 11/12 

advertenties@groene.nl 

Abonnementenwerving 

Hans Boot, Ivo Jansen op de Haar, 

Sanne Nouws 

Abonnementenadministratie 

020.524 55 55 

abonnementen@groene.nl 

Abonnementsprijzen 

Nederland en België: 

per jaar € 167,-, per half jaar € 88,-, 

per kwartaal € 46,50, studentenabonnement 

per 4 weken € 10,-. 

Overige landen prijzen op aanvraag. 

Online abonnement per jaar € 49,50. 

Losse nummers € 4,-. 

Rekeningnummer abonnementen 

19.84.96.176 

Druk 

Senefelder Misset, Doetinchem 

Gesproken en digitale versie 

Loket aangepast-lezen 070.3381500 

ISSN 1871-7837 

JAn rotHUIZen 

Hoe laat is het? 

Met belangstelling las ik het 

artikel ‘Op de barricade voor de 

zestienurige werkdag’ van Koen 

Haegens over de wortels van onze 

haastmaatschappij (De Groene 

Amsterdammer van 15 maart). 

Tot mijn verbazing blijkt Haegens 

het ontstaan van de tijdsdiscipline 

echter ‘ergens in de Middeleeuwen’ 

te leggen. Het belang dat 

aan tijdsaanduiding werd gehecht 

en de discipline die daarmee 

gepaard ging, stammen van ver 

voor de Middeleeuwen en zelfs van 

ver voor onze tijdrekening. Naast 

de bekendere zonnewijzer was er 

het wateruurwerk, de ‘klepsydra’ 

(‘waterdief’), bestaande uit twee 

waterreservoirs die met elkaar 

verbonden waren via een smal 

kanaaltje. Deze wateruurwerken 

bestonden in de Middeleeuwen al 

duizenden jaren. Zowel de Chinezen 

en de Grieken als de Arabieren 

bouwden ze uit tot machines met 

raderwerken. Behalve de zonnewijzer 

en de klepsydra waren er 

de zandloper, de kaars met merktekens 

en de olielamp. 

Mogelijk doelt Haegens op 

de doorbraak die ‘ergens in de 

Middel eeuwen’ plaatsvond: de 

uitvinding van het mechanisch 

uurwerk (tweede helft dertiende 

eeuw). Net als het wateruurwerk 

en de zandloper maakte deze uitvinding 

gebruik van de zwaartekracht, 

maar nu via een gewicht 

aan een touw. Hiermee was voor 

het eerst een instrument beschik- 

baar dat uit zichzelf kon bewegen, 

onafhankelijk van natuurelementen. 

Ten tweede citeert Haegens het 

liedje Vader Jacob uit een onjuiste 

grondtekst: de Franse persoonsvorm 

luidt niet ‘sonnent (les matines)’, 

maar ‘sonnez (les matines)’, 

waarmee het liedje dus niet zingt 

‘alle klokken luiden’, maar ‘luid de 

matinen, broeder Jacob!’ De echte 

Broeder Jacob is de wek pater die 

zijn medebroeders uit hun slaap 

moet luiden. Van de zeven gebedstijden 

in de middeleeuwse kloosters 

was dit de zwaarste taak, want 

de broeder die daarvoor verantwoordelijk 

was, moest als eerste 

uit de veren. 

Misschien had Haegens weinig 

tijd. 

AVIVA BOISSEVAIN, beiaardier 

Mussert 

De voorpublicatie van Tessel Pollmann 

(De Groene Amsterdammer 

van 15 maart) uit haar boek Mussert 

en co is interessant en stimuleert 

om het boek te kopen. In dit 

artikel gaat het met name over 

de vraag of Mussert na de oorlog 

terecht is gefusilleerd en waarom 

zijn vertrouwelingen Van Geelkerken 

en Van Vessem de dans zijn 

ontsprongen . Nuttige vragen, daar 

niet van, maar Max Blokzijl was 

de eerste top-nsb’er die geëxecuteerd 

werd, namelijk op 16 maart 

1945. Hij werd ter dood veroordeeld 

vanwege de paar honderd 

nationaal-socialistische radiopraatjes 

die hij in de oorlog hield. 

Die waren gebundeld in een aantal 

boekjes en de openbare aanklager, 

mr. Zaaijer, had het makkelijk 

want hij gebruikte alleen die 

boekjes als bewijs materiaal dat 

Blokzijl de Nederlanders voor de 

Duitsers had proberen te winnen. 

Zijn causerieën waren geslepen en 

slim-giftig. 

Nog geen abonnee? 

Neem voor 49,50 euro per 

jaar een webabonnement, 

inclusief gratis pdf’s 

www.groene.nl 

Download de Groene als pdf 

(Gratis voor alle vaste abonnees) 

Maar de vraag is of al die praatjes 

veel hebben uitgehaald, want 

alleen nsb’ers en hun sympathisanten 

luisterden ernaar en in de 

tweede helft van de oorlog hadden 

de Duitsers vele radio’s van Nederlandse 

burgers gevorderd. 

Kortom: achteraf bezien heeft 

Blokzijl een veel te hoge straf 

gekregen in vergelijking met 

Mussert en zeker Van Geelkerken 

en Van Vessem. Dat wordt ook wel 

erkend in de minibiografie van 

René Kok, Max Blokzijl, stem van 

het nationaal-socialisme (1988, 

uitgeverij Sijthoff). 

HANS VAN BORSELEN, Fochteloo 

Kousbroeklezing 

Ian Buruma 

NRC Handelsblad, uitgeverij 

Augustus, De Rode Hoed en Stichting 

De Gids organiseren de tweede 

Kousbroek-lezing rondom het 

Gids-nummer ‘Vroeger was alles’. 

Hoofdspreker is Ian Buruma, 

Azië-kenner, essayist en romancier. 

Zijn thema behelst weemoed, 

de kousbroekiaanse zucht om 

het verleden terug te roepen in 

de verbeelding, het verlangen 

naar onschuld, het Arcadië van 

de onbezoedelde jeugd. Het zal 

gaan over de kracht van mijmeren, 

maar ook over de risico’s die verbonden 

zijn aan het najagen van 

het verloren paradijs. 

Na Buruma brengen Wim 

Noordhoek, Peter te Nuyl en Dirk 

van Weelden een audiosynthese 

ten gehore: een variant op Kousbroeks 

fotosynthese waarbij nu 

geen foto maar een historisch 

geluidsfragment aanleiding is voor 

een kort essay. 

De presentatie van de avond is 

in handen van historicus en Gidsredacteur 

Remco Raben. Die zal 

ook het eerste exemplaar uitreiken 

van De Gids-nieuwe-stijl, die verschijnt 

bij NV De Groene Amsterdammer. 

Met dank aan het Nederlands 

Letterenfonds, Stichting AMMO- 

DO en Stichting Lira. 

13 april, 20.00 uur 

De Rode Hoed, Keizersgracht 

102, Amsterdam, Toegang € 12,50 

& € 11,50 (cjp, studenten, 65+) 

Reserveren: www.rodehoed.nl 

U kunt uw ingezonden brief van 

maximaal 400 woorden sturen 

naar secretariaat@groene.nl 


Sciencepalooza 

Onsterfelijke platwormen? 

Als je het hoofd afsnijdt van de platworm 

schmidtea mediterranea gaat 

hij niet dood maar groeit er in zeven 

dagen een nieuw hoofd aan de staart, 

compleet met hersenen. ook vanuit 

het afgesneden hoofd groeit een 

nieuwe staart en zo heb je dus twee 

wormen, die genetisch identiek zijn 

(een kloon van elkaar dus). Dit kun je 

oneindig herhalen, en iedere keer kunnen 

de wormen zich weer herstellen. 

een onderzoeker van de Universiteit 

van nottingham, dr. Aziz 

Aboobaker, sneed jaren geleden 

een worm in stukjes en heeft nu 

bakken vol wormen, die uit die 

ene worm zijn ontstaan (filmpje: 

http://youtu.be/pHxF0dQe- 

Zqm). Dit proces, waarbij uit een 

stukje worm een hele nieuwe 

ontstaat, heet regeneratie. 

Voor regeneratie zijn stamcellen 

nodig, die de platwormen 

volop hebben. stamcellen zijn 

speciale cellen die zich kunnen 

ontwikkelen tot nieuw weefsel. 

Volwassen mensen hebben 

maar een beperkte hoeveelheid 

stamcellen, zoals bloedstamcellen 

in het beenmerg waardoor 

bloed kan vernieuwen, 


en hersenstamcellen die nieuwe 

zenuwcellen aanmaken. maar volwassen 

menselijke stamcellen kunnen 

maar één nieuw soort weefsel te 

maken, een bloedstamcel kan alleen 

bloedcellen maken. ook regeneratie 

van een heel lichaamsdeel kunnen 

we als zoogdier niet, slechts vanuit 

een bevruchte eicel kan elk weefsel 

ontstaan. Weefsel gevormd uit 

stamcellen is ook altijd een beetje 

‘ouder’, wat bijvoorbeeld bij de huid 

duidelijk te zien is. Bij de platwormen 

kan regeneratie vanuit stamcellen 

echter oneindig doorgaan zonder dat 

veroudering optreedt. De platwormen 

sterven in de natuur ook nooit aan 

een hoge leeftijd, maar alleen door 

predatie of voedseltekort. Wat is hun 

geheim? 

Dr. Aboobaker maakte in 2008 

een filmpje, Immortal Worms (http:// 

youtu.be/edh9d0Ut7rU), waarin hij 

vertelt over deze bijzondere eigenschap 

van zijn proefdieren. Het filmpje 

werd meer dan honderdduizend 

keer bekeken, en de vele vragen van 

de voornamelijk niet-wetenschappelijk 

geschoolde lezers 

inspireerden Aboobaker ertoe 

om het mechanisme van hun 

onsterfelijkheid tot in detail 

uit te zoeken. Hij kwam uit bij 

telomeren. 

telomeren zijn de eindjes 

van chromosomen, die het 

DnA beschermen, zoals 

de plastic stukjes aan het 

einde van schoenveters. 

Bij iedere celdeling worden 

deze ‘beschermkapjes’ iets 

korter, en na vele celdelingen 

zullen ze uiteindelijk helemaal 

verdwijnen. een enzym, 

telomerase, kan die uiteindjes 

weer langer maken, maar dit 

enzym werkt bij zoogdieren 

Cryptogram 3122 

alleen tijdens de vroege ontwikkeling. 

Bij normale celdelingen, zoals 

ook bij volwassen stamcellen, krijgen 

chromosomen dus steeds kortere 

telomeren. Dit is de biologische basis 

achter veroudering, een ontdekking 

die in 2009 de nobelprijs voor de 

geneeskunde kreeg. 

Aboobaker vermoedde dat het 

geheim van de platwormen in dit 

systeem zat. Hij ontdekte een wormversie 

van telomerase, die zorgt dat 

de telomeren lang blijven, en het DnA 

dus beschermd. De wormen kunnen 

de activiteit van dit enzym opschroeven 

tijdens de regeneratie van een 

nieuw hoofd of nieuwe staart. Hierdoor 

zorgen ze er dus voor dat hun 

telomeren niet steeds korter worden. 

In een laboratorium betekent dit dat 

ze oneindig kunnen blijven leven. 

Dat is fijn voor die wormen, maar 

hebben wij er ook wat aan? Waarschijnlijk 

wel, maar nog niet op korte 

termijn. Vooral voor mensen met 

een zeldzame erfelijke ziekte, die 

nauwelijks telomerase aanmaken en 

daardoor heel snel verouderen, zou 

een geneesmiddel gebaseerd op het 

systeem van de platworm nuttig zijn. 

maar voor gewone mensen blijft een 

eeuwig leven voorlopig iets om alleen 

maar van te dromen. 

door eVa TeUliNG 

beeld FemKe VaN heeriKhUiZeN 

heNK JoNGebloed 

Horizontaal – 6. Dus met smaak roddelen (4,2,4,4) 9. De kunstenaar 

vindt er zijn bestemming met geld van het rijk (9) 10. Maat waar je op staat 

(4) 11. Zelfherstellende catering bij de pomp? (15) 12. En die rotzooi rook 

je !? (4) 13. Zie het wild bewegen in de boomkwekerij (10) 15. Bries met 

een luchtje (6) 17. Ik denk dat ik slecht val bij die oen (8) 18. Provocerende 

coupe van een rendier (8) 21. Zij kan een hele gemeente boeien (6) 

22. De zoveelste buitenstaander (5)23. Veilig uit zee gehaald (8) 

Verticaal – 1. Met een onbezorgde houding spreek je bijzonder aan (15) 

2. Drank waarvan je recht op en neer gaat! (8) 3. De opening zorgde voor 

een open-baring (11) 4. Waardoor het de NAM voor de wind gaat (15) 

5. Hangjongere waar men de neus voor ophaalt (10) 7. Van één tot zes zit je 

vet lekker (14) 8. Het ligt lekker aan al die bedrijven bij elkaar (5) 

14. Onbetekenend qua inkomsten maar wel heerlijk (8) 16. Het kan die luie 

vent geen fluit schelen (6) 19. Belangrijke sandwich (4) 20. Ik spoor u aan 

daarheen te gaan, dan is het gedaan (4) 

Oplossing cryptogram 3121 

Horizontaal – 6 dag-behandeling, 9 bekvechten, 10 alfa, 11 

arrestatie-Golf, 13 file, 14 Inter-visie, 16 Mesdag, 17 schuren, 19 trouw 

(echt), 21 re-touché, 22 stayer, 23 ón-gemeen. 

Verticaal – 1 adrenaline-stoot, 2 percussie-geweer, 3 ca.-straat, 

4 Aden (aad), 5 kiel-constructie, 7 gevorderd, 8 graaf, 12 in-richting 

(van), 15 één-heden, 18 bravo (sluipschutter), 20 Orly (y + rol).

Perquin 

Dit 

Hier in de buurt is een kleine, hippe kledingboetiek 

waar ik graag kom, hoewel ik er eigenlijk 

nooit iets koop. Voor hippe kleren moet je 

het juiste hoofd hebben. Zelf heb ik meer een 

gezicht voor restanten, geloof ik. Gelukkig vindt 

naïma, de eigenares van de zaak, het niet erg 

dat ik zo nu en dan binnenkom en tussen de 

rekken ga staan dralen. Dat mag allemaal, in een 

hippe kledingwinkel. Want het gaat om kunst. 

Daarbij is naïma een vrouw met scherp ontwikkelde 

verkoopinstincten. Ze weet precies wie ze 

met rust moet laten en wie ze moet begeleiden, 

in het aankoopproces. Dan zegt ze bijvoorbeeld 

‘dit patroon is waanzinnig in jouw sfeer’, of ‘die 

rok doet niks, maar die top is echt zwaar oké’. en 

ze méént dat ook, dat hoor je. Het verleent haar 

een vorm van absolute macht, waar ze toch heel 

gewoon onder blijft. mooi vind ik dat. 

Vorige week was er een tamelijk deftig 

ogende mevrouw in de winkel. type deux-pièces, 

parelsnoer en boblijn. Ze had een ondefinieerbaar 

kledingstuk aangetrokken en draaide wat 

voor een spiegel, zichtbaar twijfelend. naïma 

kwam aanlopen, bleef een hele tijd zwijgend 

staan kijken en zei toen, alsof haar ineens een 

Grote Waarheid geopenbaard werd: ‘Ja. Dit 

ben jij.’ er viel een stilte waarin de vrouw eerst 

verbaasd en daarna meer en meer instemmend 

naar haar spiegelbeeld begon te knikken. Ja 

verdomd, zag ik haar denken, jarenlang heb ik 

mezelf gezocht en nu, ineens, in deze hypermoderne 

glitter met zeskantige gaatjes, sta ik 

hier. Het was een ontroerend moment. even 

later hield mevrouw nog een broek omhoog en 

vroeg: ‘Hoort dit wel, met die rits schuin en al 

die rafels?’ naïma antwoordde, zonder aarzelen: 

‘Ja mevrouw, dit is wat de mensen willen.’ Zelfs 

ik voelde de bemoedigende zekerheid die in die 

uitspraak besloten lag. Wat willen de mensen? 

Dit. naïma deed natuurlijk alsof het de 

normaalste zaak van de wereld was, maar die 

mevrouw kocht toen, echt waar, ook nog twee 

broeken met schuine ritsen en rafels. Ze ging blij 

de winkel uit. Blij en hip. 

Opheffer 

Gij zult niet 

beeld milo 

een kenmerk van welk fundamentalisme 

dan ook is dat het 

teksten letterlijk neemt en dus 

geen humor of ironie verdraagt. 

neem het gebod: gij zult niet 

doden. Het is één van de tien 

geboden. 

nu ben ik zelf, als atheïst, iemand die vervolgens 

meteen een gelovige politicus smalend 

uitlacht als hij voor een militaire operatie stemt, 

want dat doet hij in het besef dat er doden zullen 

vallen. Hoe rijmt hij dat met zijn geweten? 

ofschoon ik op zondagsschool ben gegaan, 

weet ik nog steeds niet hoe een oprecht gelovige 

de regel ‘Gij zult niet doden’ anders kan interpreteren 

dan: je mag geen moord plegen. Pleeg je 

die moord wel, dan kan het toch niet anders dan 

dat je je God mishaagt. 

Als je deze tekst niet letterlijk neemt, 

waarom neem je dan andere bijbelteksten wel 

serieus? 

Ik zal daar waarschijnlijk nooit achter komen. 

Zelfs in het besef dat ik niets wezenlijks 

kan zeggen over ‘de moraal’ vind ik ‘het morele 

handelen’ wel een van de grootste vraagstukken 

van dit moment. 

Wanneer handel ik goed, en wanneer slecht? 

Langs welke lijnen moet je dan denken? 

ofschoon ik tegenwoordig elke dag beschuldigd 

word van racisme (en middels twitter soms 

een paar keer per uur) – en niet op een grappige 

manier – is voor mezelf in ieder geval het 

vraagstuk van het morele handelen belangrijker 

geworden. 

Het vreemde is dat het mij niet lukt te handelen 

langs keurige waarden en normen. Die heb 

ik wel, en ik schrijf er graag over, maar ‘waarden 

en normen’ zijn mij te vaag. Liever spreek ik 

over deugden. maar wat zijn deugden? ook dat 

woord kan ik maar niet sluitend definiëren. Ik 

kan het wel op Wikipedia opzoeken, ik kan wel 

memoreren wat Aristoteles erover heeft gezegd, 

maar het is me allemaal te diffuus. en anders 

gezegd: wat een deugd is, moet eigenlijk niet 

zo ingewikkeld zijn. een deugd moet je kunnen 

kiezen. of je moet het hebben. Ik probeer dus te 

handelen als een goed opgevoede jongen, zoals 

mijn ouders het bedoeld hebben en zoals ik het 

zelf heb veranderd en fijngeslepen. Ik probeer 

dus steeds op mijn manier kritisch te zijn, 

eerlijk, bescheiden, voorkomend, maar soms 

ook niet als de situatie daar om vraagt. Als ik 

me bijvoorbeeld bedreigd voel, zal ik kritischer 

worden maar ook minder bescheiden en minder 

charmant. Deugden kun je steeds opnieuw formuleren 

en kiezen. Dat is met normen en waarden 

veel ingewikkelder. ‘Dat doen wij hier niet’ 

is de norm. Daar wil ik me soms aan onttrekken. 

‘Wees zo eerlijk mogelijk’ lijkt me een deugd. 

leef ik aan 

de hand van 

humanistische 

waarden? 

soms niet, 

soms wel 

Christelijke waarden kan ik soms wel, soms niet 

onderschrijven. Leef ik dan aan de hand van 

humanistische waarden? soms niet, soms wel. 

Je moet wel ‘ergens’ vanuit gaan en dat doe je 

dus door zo veel mogelijk ‘een goed mens’ te 

zijn. maar ja, dan ben je weer bij het begin. Wat 

is goed? 

In mijn familie was de oorlog de maatstaf. 

mijn ouders hadden in het kamp gezeten en daar 

de beslissing genomen om te blijven leven. met 

de dag werd voor hun de verleiding van de dood 

heviger. Anders gezegd: de dood werd een aantrekkelijker 

optie dan het leven. Ze verloren hun 

doodsangst, en daardoor moesten ze in leven 

blijven als een deugd beschouwen. Als ze het 

kamp zouden overleven, zou het ‘beter’ worden. 

Ze zouden kinderen krijgen die meer kansen 

zouden krijgen dan zij. 

Door het kamp waren mijn ouders van hun 

geloof geraakt. Hun moraal was afgedreven en 

moest met andere opvattingen opnieuw worden 

verankerd. 

Gij zult niet doden, werd: hadden we de 

vijand maar gedood. ‘Ik vermoord ze elke nacht’, 

zei mijn moeder als ze niet kon slapen. 

Ik denk dat ze dat letterlijk bedoelde. 


Het einde 

boven: in de New York public library. onder: 

Verloskunde. Gravure uit de eerste editie (1768-’71) 

De papieren 

Encyclopaedia 

Britannica 

1768 – 2010 

De deftigste encyclopedie 

ter wereld, welriekend, met 

gouden letters geïllustreerd, 

heeft de strijd tegen digitale 

informatie verloren. 

door patrick van iJzendoorn 


DAnIeL FrAnCo / tHe neW yorK tImes / HH 

BrIDGemAn Art LIBrAry / HH 

de CompUTers zijn allemaal bezet, de leestafel 

ligt vol uiteengevallen kranten en in de peuterhoek 

lezen moeders hun kinderen voor uit Thomas 

de Tankmachine. Naast een kopieermachine, 

waar een oudere dame met alpinopet haar 

paspoort kopieert, staan ze, de 32 delen van de 

Encyclopaedia Britannica. Vijftiende en laatste 

editie. Schijnbaar onaangeroerd. De bibliothecaresse 

zegt dat er zelden iemand in kijkt. Ik pak 

enkele delen op en begin, de dag nadat bekend 

is geworden dat er geen nieuwe papieren editie 

meer komt, aan een lijkschouwing. 

Ik had dat ook thuis kunnen doen als ik 

eind 1993 was gevallen voor een anderhalf uur 

durend pleidooi van de encyclopedieverkoper 

die in mijn studentenflat in Utrecht was langsgekomen. 

Een plaatselijke journalist en schrijver, 

die les gaf aan de School voor Journalistiek, 

had mijn naam doorgegeven aan de verkoper. 

Misschien was het zijn manier van zeggen dat 

deze student een omgevallen boekenkast was. 

In de tussenliggende jaren heb ik de Britannica 

zo nu en dan gebruikt, al was het maar om 

te genieten van de mild-ironische, onderkoelde 

schrijfstijl. Neem deze zin over de begrafenis van 

Arthur Conan Doyle, waar ‘(…) his family and 

members of the spiritualist community celebrated 

rather than mourned the occasion of his passing 

beyond the veil’. Of de opmerking dat Thomas 

Hardy’s kijk op vrouwen meer Frans dan 

Engels is: ‘subtle, a little cruel, not as tolerant 

as it seems, thoroughly a man’s point of view’. 

Over de jonge Winston Churchill: ‘In his veins 

ran the blood of both of the English-speaking 

peoples whose unity, in peace and war, it was to 

be a constant purpose of his to promote.’ 

Het bloed van beide volken stroomt ook 

door de Encyclopaedia Britannica zelf. Op het 

hoogte punt van de Schotse Verlichting was het 

idee ontstaan voor een alomvattende encyclopedie, 

in navolging van het gelijksoortige project in 

Frankrijk van Denis Diderot en zijn encyclopedisten. 

Met twee bevriende drukkers nam de 28 

jaar oude geleerde William Smellie, huizend in 

een Edinburghs steegje, de taak op zich. 

Tussen 1768 en 1771 verschenen de eerste 

delen van de Encyclopaedia Britannica, a Dictionary 

of Arts and Sciences. Ze raakten meteen 

uitverkocht. Direct begonnen ze met een tweede 

editie, waarbij ze hulp kregen van James Tytler. 

Deze door schulden geteisterde excentriekeling 

was een scheikundige, chirurg, drukker, dichter, 

politiek activist en broodschrijver. Ook de 

tweede serie, waarin ‘Woman’ werd omschreven 

als ‘the female of man’, was een succes. 

De Encyclopaedia groeide gestaag tijdens 

het Victoriaanse tijdperk. Eind negentiende 

eeuw verscheen de zogeheten Geleerden-editie, 

waarin onder meer de evolutieleer van Charles 

Darwin op een kraakheldere wijze uiteen 

werd gezet. Door de tijd zouden steeds meer 

beroemdheden bijdragen leveren, onder wie 

Walter Scott, T.H. Huxley, Thomas Malthus, 

Albert Einstein, Sigmund Freud, Henry Ford 

(over massaproductie), Bertrand Russell en 

Marie Curie. Laatstgenoemde koesterde blijk- 

baar geen gevoelens van wrok nadat de encyclopedisten 

haar geen eigen lemma hadden 

gegeven nadat ze de Nobelprijs had gewonnen, 

maar de scheikundige in plaats daarvan hadden 

ondergebracht bij haar minder bekende man 

Pierre. De Britannica is altijd wat aan de behoudende 

kant geweest, dit tot ongenoegen van een 

linkse criticus als Willam Huntington Wright, 

die het naslagwerk afdeed als provinciaalse en 

patriottistische propaganda voor de bourgeoisie. 

In de twintigste eeuw werd de Britannica 

een Amerikaans product, hetgeen gepaard ging 

met de nieuwste verkooptechnieken. Sindsdien 

zou de merkwaardige situatie zich voordoen dat 

’s werelds deftigste encyclopedie aan de man 

werd gebracht door deurverkopers die altijd 

hetzelfde argument zouden gebruiken: ‘U heeft 

toch alles over voor het onderwijzen van uw 

kinderen?’ Het werkte. De welriekende, in leer 

gebonden en met gouden letters geïllustreerde 

naslagwerken gingen, net als de stationwagen in 

de garage, behoren tot het huishouden van de 

ambitieuze, zichzelf verheffende middenklasse. 

Dat bleef tot diep in de vorige eeuw het geval. 

Drie jaar voordat de boekenverkoper bij mij aan 

de deur kwam meldde de uitgever een recordverkoop 

van 120.000 exemplaren. De Britannica 

werd regelmatig genoemd door de gasten 

van het radioprogramma Desert Island Discs 

als antwoord op de vraag welk boek ze zouden 

meenemen naar een onbewoond eiland. Maar 

zo gestaag als de oplage gedurende 222 jaar was 

gegroeid, zo snel nam hij in de twee daaropvolgende 

decennia af. Wat de meteorieteninslag 

(waarschijnlijk) was voor de dinosaurussen, dat 

was het internet voor de brontosaurus van de 

boekdrukkunst, van het papieren tijdperk. Van 

de laatste editie, die van 2010, werden slechts 

8500 exemplaren verkocht. 

Op het internet bleek Wikipedia de grote vijand 

te zijn. De Engelse versie van dit wonderbaarlijke 

fenomeen telt 3,9 miljoen lemma’s, 

tegenover 120.000 van de laatste Britannica. 

Wikipedia is bovendien gratis, actueel en tamelijk 

betrouwbaar. Het grote verschil in literaire 

kwaliteit van de beschrijvingen is deze dagen 

van ondergeschikt belang. Daarachter schuilt 

een fundamenteel verschil dat veel zegt over de 

functionalistische tijd waarin we leven: Wikipedia 

is democratisch, de Britannica elitair. 

De uitgever hoopt dat britannica.com nog wel 

bestaansrecht heeft. 

Maar het snel en doelgericht zoeken via het 

computerscherm mist de charme, de nostalgie 

die de tocht naar de bibliotheek, het bladeren in 

de leren boeken, het flirten met de studerende 

dame aan de andere tafel, het toevallig stuiten 

op Jellinek terwijl je iets over Lord Jellicoe wilt 

weten, het gerommel met muntjes bij de kopieermachine 

en het voldaan naar huis fietsen met 

zich meebrengt. Ik hoop dat de bieb deze reliek 

uit meer gemoedelijke tijden nog heeft staan 

tegen de tijd dat mijn zoontje aan de Britannica 

toe is. In de woorden van Freddie Mercury: ‘So 

stick around cos we might miss you/ When we 

grow tired of all this visual.’

Nexus-lezing 2012 

Philippe de Montebello 

Philippe de Montebello, die in 2008 na 31 jaar afscheid nam als directeur van The Metropolitan 

Museum of Art in New York, geldt niet alleen in de internationale museumwereld als levende 

legende. Met zijn uitgesproken keuze voor de allerhoogste standaarden op artistiek, cultureel en 

museaal gebied en zijn streven zo veel mogelijk mensen met grote kunst kennis te laten maken, 

is De Montebello wereldwijd uitgegroeid tot een icoon van goede smaak, professioneel gezag, 

erudi tie en persoonlijke flair. Hij wordt alom gezien als een van de meest monumentale figuren 

uit de westerse humanistische traditie in onze tijd. 

Als directeur is Philippe de Montebello erin geslaagd de expositieruimte van The Metropolitan 

Museum spectaculair uit te breiden, belangrijke kunstverzamelingen en meesterwerken aan 

de museumcollectie toe te voegen, jaarlijks tientallen exposities en educatieve programma’s te 

verzorgen en zo van het museum de belangrijkste bezoekersattractie van New York te maken. 

Philippe de Montebello zal spreken over ‘The Academy and the Museum in a Global Age’. 

Zaterdag 31 maart 

Aanvang 14.30 uur 

Aula Tilburg University 

Aanmelding op www.nexus-instituut.nl

★ Ik las het in 

één ruk uit 

terwijl ik hard 

lachte en soms 

ook even huilde. 

– Aaf Brandt 

Corstius 

★ Moran is een 

verademing. 

– NRC 

Handelsblad 

★ 

www.arbeiderspers.nl 

JA, een vrouw. 

En tóch grappig! 

Taboedoorbrekend, hilarisch en meeslepend.

Breivik ontmoet Wilders - De Groene Amsterdammer

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?