AwJGGrAUAdVVTAT - Architecture Workroom Brussels

eXpo
beel lAAG
The AmbiTion of The TerriTory
VlAAnderen Als onTwerp
AwJGGrAUAdVVTAT
ArchiTecTUUrTenToonsTellinG
& ATelier
Vr 5 okTober 2012 > zo 6 JAn 2013

The AmbiTion of The TerriTory
VlAAnderen Als onTwerp
AwJGGrAUAdVVTAT
ArchiTecTUUrTenToonsTellinG
& ATelier
Vr 5 okTober 2012 > zo 6 JAn 2013
openingsuren
woensdag tot en met zondag
14 > 18 uur en bij voorstellingen 19 > 23 uur
gesloten ma, di en feestdagen
toegang gratis
tentoonstellingsgids gratis
met de bijzondere steun van in het kader van

The AmbiTion of The
TerriTory
VlAAnderen Als onTwerp
The Ambition of the Territory presenteert Vlaanderen als een laboratorium
om een nieuw ontwerpprincipe uit te testen. Eeuwen van consumptie
van land en verspreide verstedelijking hebben geleid tot een fijnkorrelige,
horizontale mix van functies. De verspreide verstedelijking wordt al te
vaak beschouwd als de antithese van de duurzame en compacte stad.
Maar wat als het ideaal van de compacte stad – en met dit ideaal het
onderscheid tussen stad en open landschap – niet aangepast is aan de
Vlaamse realiteit? Wat als Vlaanderen geen land is van compacte steden?
Het nooit is geweest?
In plaats van het territorium te confronteren met een onbereikbaar planningsideaal,
gaat het collectief AWJGGRAUaDVVTAT op zoek naar een
positief project voor Vlaanderen. Door onze (mentale) map van het territorium
te hertekenen, kunnen het bestaande potentieel van het territorium
naar boven halen. Ontwerpend onderzoek toont aan hoe de verschillende
gebruiken van land aan elkaar gekoppeld kunnen worden in een ruimtelijk
metabolisme. Op die manier kunnen we de verspreide verstedelijking,
die we als weinig duurzaam omschrijven, omvormen tot een duurzame,
metropolitane regio. Dat is de ambitie van het territorium.
Vlaanderen als ontwerp — Atelier
The Ambition of the Territory is de Belgische inzending voor de Biënnale
van Venetië 2012. De tentoonstelling komt er op een moment dat de
Vlaamse overheid aan het werk is met de opmaak van het Beleidsplan
Ruimte Vlaanderen, dat de krijtlijnen uitzet van het territorium voor de komende
decennia. Tegelijkertijd lanceerde de Vlaamse regering het project
Vlaanderen in Actie (ViA), dat de ambitie nastreeft om Vlaanderen tegen
2020 tot de top tien van de Europese regio’s te laten behoren. Het onderzoeksproject
The Ambition of the Territory is een oproep aan Vlaanderen
voor een vernieuwde visie en een radicale ommekeer van de ruimtelijke
planning en de maatschappelijke organisatie.
The Ambition of the Territory op de Biënnale van Venetië is geen eindpunt,
maar vormt de start van een breed maatschappelijk debat. De gelijknamige
tentoonstelling in deSingel is daarom geen zuivere kopie van Venetië. In
deSingel neemt The Ambition of the Territory de vorm aan van een atelier.
De komende maanden zullen experts, beleidsverantwoordelijken, ontwerpers
en andere burgers intensief discussiëren, debatteren en ontwerpen.
deSingel wordt een werkplaats voor ontwerpend onderzoek waar de
ambitie van het Vlaamse territorium concreet gestalte krijgt.
AwJGGrAUadVVTAT
AWJGGRAUaDVVTAT is een samenwerking tussen de Brusselse thinkand-do
tank Architecture Workroom, het Nederlandse grafische bureau
Studio Joost Grootens, het Franse stedenbouwkundige bureau GRAU, de
Belgische architecten De Vylder Vinck Taillieu en de Belgische kunstenaar
Ante Timmermans.
Het project werd geïnitieerd door het Vlaams Architectuurinstituut en de
Vlaams Bouwmeester. Die schreven gezamenlijk een ontwerpwedstrijd
uit waarbij interdisciplinaire teams werd gevraagd een visie te formuleren
op het concept van ViA Ruimte, een onderzoeksproject van de Vlaams
Bouwmeester dat de Vlaamse overheid wil voeden bij het uittekenen van
haar ruimtelijke beleid voor het komende decennium.

Pagina 4 – 5 plan tentoonstelling nog niet aangeleverd.

1.
A land never — studio Joost Grootens
Tekenen en hertekenen: dat is de strategie van Studio Joost Grootens
om het potentieel dat schuilgaat in het Vlaamse landschap zichtbaar te
maken. Zijn cartografie A Land Never – een anagram van Vlaanderen
– weigert het territorium in te delen in afzonderlijke zones voor wonen,
industrie, landbouw, recreatie en natuur. Door de fijne korrel en de nabijheid
van functies in het landschap te tekenen, geeft de kaart een beeld
van het territorium zoals het werkelijk is: een soep van allemaal verschillende
functies naast en door elkaar. Van een helder onderscheid tussen
de compacte stad en de open ruimte is geen sprake. In de diversiteit en
nabijheid van functies herkennen we de belangrijkste kenmerken van de
compacte stad. Daar ligt de sleutel voor de omvorming van het Vlaamse
territorium tot een duurzaam, ruimtelijk metabolisme. De kaart vormt het
startpunt om de toekomst te ontwikkelen vanuit mogelijke synergieën tussen
functies en niet langer vanuit het ideaalbeeld van een strikte scheiding
tussen stad en landschap.
2.
zuid-limburg — GrAU
De streek rond Borgloon in het zuiden van Limburg is een idyllisch heuvellandschap
met kastelen, kerken en boomgaarden. In de lente en de zomer
lokt de streek vele toeristen. Er verblijven ook vele seizoenarbeiders uit
Polen en India om te werken in de fruitteelt. Die diversiteit in gebruik en
gebruikers van de ruimte leidt tot sociale en ruimtelijke conflicten. De
landbouwactiviteiten in het gebied staan sterk onder druk van de stijgende
woonbehoefte, de vraag naar recreatie en ecologische problemen.
In plaats van de grenzen van de verschillende functies strikt af te bakenen,
verweeft GRAU de verschillende ruimtegebruiken op strategische gekozen
punten met elkaar. Nieuwe woningen, hotels voor toeristen, logementen
voor fruitplukkers, lokale marktplaatsen en vrijetijdsvoorzieningen
vormen stedelijke clusters in het landschap. Het zijn publieke plekken waar
de diverse gebruiken en gebruikers elkaar niet langer kunnen ontlopen. Er
ontstaat een territoriale collectiviteit. Landbouw, recreatie en wonen zijn
op elkaar aangewezen. Ze hebben elkaar nodig.
3.
Antwerpen-brussel — GrAU
Het gebied tussen Antwerpen en Brussel is een van de dichtst bebouwde
regio’s van Vlaanderen. De oprukkende verstedelijking vormt een bedreiging
voor de toekomst van de landbouw en de overgebleven natuurgebieden.
In plaats van de groeiende ruimtevragen elk hun plaats toe te wijzen,
verenigt GRAU de verschillende belangen in één ruimtelijk metabolisme.
Locaties waar industriële activiteiten een overschot aan warmte en ener-
gie produceren, zijn ideale vestigingsplekken voor nieuwe, energie-intensieve
landbouwactiviteiten. Huizen worden gegroepeerd rond de water-,
warmte- en elektriciteitsnetwerken van de glastuinbouw. Landbouw en
recreatie delen een plek in ‘productieve parken’. Het territorium wordt zo
producent van diensten die de samenleving in staat stellen te overleven.
In plaats van een defensieve bescherming van de open ruimte tegen de
oprukkende verstedelijking, zet de strategie die GRAU in samenwerking
met de Boerenbond uittekende, in op bescherming door ontwikkeling. Het
productieve landschap structureert de toekomstige verstedelijking, en
niet langer omgekeerd.
4.
eurometropool — Atelier Versailles
Het territorium van de Eurometropool – het transnationale gebied rond
Lille, Kortrijk en Doornik – is niet ontstaan als een systeem van compacte
steden dat in een later stadium is dichtgeslibd door een oprukkende
verstedelijking rond de kernen. De verstedelijking is daarentegen sinds de
vroege middeleeuwen horizontaal georganiseerd. Het landschap kende
reeds zeer vroeg een verspreide bebouwing, een diversiteit aan economische
activiteiten en een verdicht infrastructuurnetwerk. Het gehele territorium
was ingeschakeld in de stedelijke economie. Die kon bloeien dankzij
een netwerk van bevaarbare rivieren waarlangs op strategische plaatsen
stedelijke centra ontstonden. Willen we vandaag de Vlaamse economie
verder ontwikkelen en bouwen aan een welvarende toekomst, dan
moeten we teruggrijpen naar de stedelijke geschiedenis van dit deel van
Europa en een beleid voeren voor een gebied dat de nationale grenzen
overstijgt. Het samenwerkingsverband van de Eurometropool is het beste
bewijs dat niet de oude natiestaten, maar de stedelijke en metropolitane
gebieden de motoren zijn van de Europese economie.
5.
esTee — architecten de vylder vinck taillieu
ESTEE is een conglomeraat van een kantoorgebouw, een industriehal en
een woning met tuin, gelegen langs een snelweg. Voor architecten de
vylder vinck taillieu is dit de hedendaagse versie van de geliefde Vlaamse
vierkantshoeve. ESTEE staat symbool voor het private initiatief en de
Vlaamse ondernemersgeest. Leven en werken zijn niet langer elkaar uitsluitende
functies, maar zijn innig met elkaar verweven. Het samenkomen
van diverse functies op één plek is niet gepland, maar het resultaat van
opeenvolgende investeringen van het familiebedrijf. De ruimtelijke dynamiek
van de private onderneming is een doorn in het oog van planners en
architecten. Ze strookt niet met het ideaalbeeld van een rationele opdeling
van het landschap in zones voor wonen, industrie en natuur. Moeten we
de realiteit aanpassen aan dit ideaalbeeld? Of kunnen we de dynamiek

van het private ondernemerschap gebruiken om te bouwen aan een
alternatieve, hybride en welvarende leefomgeving? Kunnen we ESTEE
transformeren van een eiland langs de snelweg tot de bouwsteen van een
kwalitatief en duurzaam weefsel voor het territorium?
6.
rijn-maas-scheldedelta — Architecture workroom
We besturen en plannen Vlaanderen vandaag volgens één enkel principe
voor het hele grondgebied. Vlaanderen heeft echter geen eenduidige
identiteit, en heeft die historisch ook nooit gehad. Vlaanderen maakt deel
uit van de Rijn-Maas-Scheldedelta, een netwerk van complementaire
stedelijke gebieden. Elk van deze territoria heeft eigen economische en
sociale kenmerken en een andere vorm van verstedelijking. Niet één stad
verzamelt alle functies. Net als een wijk in een stad is elk deelgebied
afhankelijk van de andere territoria voor andere activiteiten en kwaliteiten.
De nieuwe kaart van de Rijn-Maas-Scheldedelta die Architecture
Workroom presenteert, toont aan dat niet de oude natiestaten maar de
complementaire territoria de meest geschikte eenheden zijn voor de planning,
het bestuur en de ontwikkeling van een duurzame en welvarende
samenleving. Binnen deze territoria moeten we op zoek naar een nieuw
evenwicht tussen de stad en haar hinterland. Vlaanderen zal niet metropolitaan
worden door te streven naar het onbereikbare ideaal van de compacte
stad. De steden van de Rijn-Maas-Scheldedelta zijn geen eilanden
te midden van een open landschap. In plaats van de stedelijke centra strikt
van hun buitengebieden te scheiden, zoals vandaag gebruikelijk is, moeten
we de band van het verstedelijkte landschap met de kernen versterken.
Zo kunnen we ze ontwikkelen tot metropolitane territoria.
7. deze tekst is nog niet definitief, maar zet deze al maar
Verbeelding in Actie — Ante Timmermans
De consumptie van goederen, diensten en ruimte heeft niet enkel een
enorme impact op de ruimte, maar ook op de samenleving zelf: op het dagelijkse
leven, op de bewoners, op de organisatie van de arbeid. Ante Timmermans
belicht in zijn werk van woorden en tekeningen de positie van
het individu dat zijn leefwereld en territorium ziet verschuiven als gevolg
van culturele, sociale en economische transities. Verbeelding in Actie isoleert
elementen die deel uitmaken van het landschap of die we gebannen
hebben uit ons beeld van het landschap. Het creëert nieuwe landschappen
en stelt de vraag naar de betekenis van het landschap in een veranderende
wereld. Door de verbeelding centraal te plaatsen, transformeert
Ante Timmermans de mentale kaart van onze leefomgeving.

Vier thematische projecties zijn opgebouwd uit één of meerdere kortverhalen.
De verschillende interviews met actoren en experts zijn verwerkt
tot compilaties van opinies en uitspraken. De geïnterviewden delen hun
expertise en gaan tegelijk met elkaar in gesprek.
A.
iT is noT A compAcT ciTy
The eUro-meTropoliTAn TerriTory
The TerriTory As proJecT
Lengte: 10’43” / Nederlands, Frans en Engels gesproken met Engelstalige ondertiteling
In gesprek met Erik Grietens, beleidsmedewerker, Bond Beter Leefmilieu;
Bertille Pruvost en Sonia Te Hok, studenten ENSA Versailles; Paola Viganò,
architect en stedenbouwkundige, Studio Associati Bernardo Secchi Paola
Viganò; Peter Stabel, stadshistoricus, Universiteit Antwerpen.
B.
AGricUlTUre in An UrbAnised lAndscApe
TowArds prodUcTiVe synerGies
food in flAnders food for The world
Lengte: 10’34” / Nederlands gesproken met Engelstalige ondertiteling
In gesprek met Peter Stabel, stadshistoricus Universiteit Antwerpen; Piet
Vanthemsche, voorzitter Boerenbond; Rik Derwael, vennoot fruitbedrijf
Derwael.
C.
liVinG And workinG
from sepArATion To combinATion
enTrepreneUriAl lAndscApe
Lengte: 8’13” / Nederlands gesproken met Engelstalige ondertiteling
In gesprek met Peter Stabel, stadshistoricus Universiteit Antwerpen; Rudy
T’Jolleyn, zaakvoerder Estee Industries; Erik Grietens beleidsmedewerker,
Bond Beter Leefmilieu; Piet Vanthemsche, voorzitter Boerenbond.
D.
The AmbiTion of The TerriTory
Lengte: 7’23” / Nederlands en Engels gesproken met Engelstalige ondertiteling
In gesprek met Paola Viganò, architect en stedenbouwkundige, Studio
Associati Bernardo Secchi Paola Viganò; Peter Stabel, stadshistoricus
Universiteit Antwerpen; Erik Grietens, beleidsmedewerker, Bond Beter
Leefmilieu; Piet Vanthemsche, voorzitter Boerenbond.

The AmbiTion of The
TerriTory
AwJGGrAUAdVVTAT
‘Het lelijkste land ter wereld’: zo kwalificeerde Renaat Braem in 1968 onze
regio. Het Vlaamse territorium was – en is vandaag nog meer dan ooit
tevoren – een ongeordend landschap met een eindeloze nevenschikking
van generieke bouwsels en functies. De banaliteit van het landschap,
het gebrek aan stedelijkheid en de bricolagecultuur waren een doorn in
het oog van de modernisten. Intussen is het denken over architectuur en
stedenbouw sterk geëvolueerd, maar het algemene misprijzen voor het
Vlaamse landschap is bij architecten en planners de voorbije decennia
ongewijzigd gebleven. De vooronderstelling die aan de basis ligt van de
veroordeling van het Vlaamse landschap in de discours van Braem tot op
heden, is het ideaal van de compacte stad.
Dit ideaal is vandaag nochtans meer dan ooit actueel. De vele maatschappelijke
uitdagingen die op ons afkomen – denk aan de demografische
explosie, de klimaatproblemen, het duurzame gebruik van energie en
grondstoffen, de mobiliteitsproblemen, de aanhoudende consumptie van
land – vragen om een radicale ommekeer in de manier waarop we onze
ruimte moeten inrichten. Door met zijn allen dichter bij elkaar – in casu in
de stad – te wonen, te leven en te werken, kunnen we onze voetafdruk
beperken en de open ruimte vrijwaren van verdere verstedelijking.
Maar Vlaanderen is geen land van compacte steden. En is het nooit geweest.
Weliswaar kent Vlaanderen op zijn grondgebied een dicht netwerk
van veelal kleinere tot middelgrote steden, toch is het Vlaamse verstedelijkingspatroon
in niets vergelijkbaar met de klassieke figuur van een
periferie rond dominante stedelijke centra, zoals dat voor Parijs of Londen
het geval is. De verstedelijking in Vlaanderen is overal. Het ideaal van de
compacte stad – en met dit ideaal het onderscheid tussen stedelijke
gebieden en open ruimte – is niet aangepast aan de Vlaamse realiteit. Het
is een onbereikbaar ideaal. Het zadelt ons op met frustratie en schuldgevoel.
Schuldgevoel omdat we er maar niet in slagen om ons territorium in
te richten volgens het ideaal van de compacte stad. Frustratie omdat we
het schaarse land blijven consumeren bij gebrek aan een betere visie. Een
positief project voor Vlaanderen is afwezig.
Vlaanderen is geen unicum. Elders in Europa zijn er regio’s die een ge-
lijkaardige territoriale ontwikkeling kennen: de Veneto regio (Italië), de
Zwitserse stedelijke valleien, de English Midlands (Verenigd Koninkrijk), de
regio Katowice (Polen) of het noordelijke Rijnland (Duitsland). Deze gebieden
zijn verstedelijkt, maar niet door een uitdijende concentratie van
stedelijke functies en programma’s rond stedelijke aantrekkingspolen. De
fijnmazige nevenschikking van functies vindt in deze regio’s ook tussen de
traditionele stadskernen plaats. Voor deze Europese territoria moeten we
op zoek naar een aangepaste visie. Een visie die de realiteit niet confronteert
met een onaangepast planningsideaal, maar die de typische dynamiek
van deze regio’s aanwendt om een andere, duurzame organisatie tot
stand te brengen, zowel ruimtelijk, maatschappelijk als economisch.
Als we het idee laten varen dat de compacte stad het enige goede en
duurzame model voor verstedelijking is, openen zich nieuwe perspectieven.
We moeten de verspreide verstedelijking, omvormen tot een
duurzame, metropolitane regio. Hiervoor moeten we vertrekken van wat
reeds aanwezig is in het territorium. We moeten het potentieel van het territorium
aangrijpen om een nieuwe dynamiek te creëren. Dat is de ambitie
van het territorium.
Van consumptie naar productie
Wat hier op het spel staat is zoveel meer dan de kwestie of we in een
mooi of lelijk land leven. Het gaat ook om ecologie, onze voedsel- en
energievoorziening, het klimaat, onze economie, onze huisvesting, onze
welvaart. Het huidige ruimtegebruik zorgt voor een grote druk op de
infrastructuur. Mensen moeten dagelijks vele kilometers afleggen van
huis naar werk, van school naar recreatie of naar de winkel. De verspreide
verstedelijking legt een enorme claim op de natuurlijke structuren, de biodiversiteit
en de open ruimte. De nood aan een nieuwe ruimtelijke aanpak
wordt nog verder aangescherpt door de economische en demografische
ontwikkelingen. Als een van de economische motoren van het Europese
continent trekt Vlaanderen vele nieuwe mensen aan. Tegen 2050 verwacht
Vlaanderen 1 miljoen nieuwe inwoners. Burgers die allemaal een
plek zullen zoeken om te wonen en een activiteit om in hun levensonderhoud
te voorzien. Deze vooruitzichten betekenen voor Vlaanderen niet
enkel een noodzaak maar ook een kans om te breken met het huidige

verstedelijkingsprincipe en te werken aan een alternatief planningsmodel.
De kwestie raakt aan de fundamenten van onze welvaartsstaat. Deze is
gebouwd op het principe van consumptie. Consumptie van grondstoffen,
van goederen en diensten, maar ook van land. Bijna dagelijks bericht de
krant over spanningen tussen natuurbehoud en landbouwactiviteit, tussen
bedrijvigheid en wonen, tussen verstedelijking en het behoud van de open
ruimte. Er ontstaat een gevecht om het gebruik van land. Verschillende
sectoren maken aanspraak op elkaars land en beschuldigen elkaar van
de negatieve effecten op de omliggende functies, op het klimaat of op de
biodiversiteit. De consumptiemaatschappij botst vandaag op haar limieten.
Als we onze welvaartsstaat – brede welvaart door herverdeling – niet
overboord willen gooien, moeten we haar heruitvinden. Het principe van
consumptie moeten we vervangen door een principe dat de samenleving,
de verschillende ruimtegebruiken en het territorium op elkaar afstemt.
Een ontwikkeling die de elementen op een productieve manier met elkaar
verbindt, als een ruimtelijk metabolisme. We hebben nood aan een omslag
van consumptie naar productie.
metabolische cartografie
Tekenen en hertekenen. Dat is de strategie die ons moet wijzen op het
potentieel dat reeds aanwezig is in het Vlaamse landschap. De traditionele
kaart van het Vlaamse territorium voldoet niet. Zij verdeelt het territorium
in zones bestemd voor industrie, wonen, natuur, recreatie en landbouw en
is een weerspiegeling van de klassieke principes van planning en ruimtelijke
politiek. De klassieke planning scheidt functies van elkaar om negatieve
effecten te reduceren. Het resultaat is een stellingenoorlog tussen
conflicterende belangen en ruimteclaims.
A Land Never van Studio Joost Grootens toont evenwel aan dat de klassieke
kaart niet strookt met de realiteit. De ‘metabolische cartografie’ van
Joost Grootens is een instrument om het potentieel van een multifunctioneel
territorium te kunnen vatten en weer te geven. Het instrument
staat niet langer ten dienste van een consumptiegerichte planning. Het
weigert het territorium te verdelen in stedelijke gebieden die gescheiden
zijn van industrie-, natuur- of landbouwgebieden. Door de fijne korrel en
de vermenging van functies van het metropolitane landschap te tonen,
krijgen we een beeld van het territorium zoals het werkelijk is: een soep
van allemaal verschillende functies naast en door elkaar. Van een helder
onderscheid tussen stad en platteland is geen sprake meer. We zien eerder
een fijnmazige mix van ruimtegebruiken die nog geen weefsel hebben
gevormd. De kaart toont een opmerkelijke diversiteit van functies en een
al even opmerkelijke nabijheid van verschillende gebruiken van land. Deze
twee termen – diversiteit en nabijheid – zijn de woorden die vaak gebruikt
worden als de karakteristieken van de compacte stad. Hier ligt dan ook de
sleutel tot de omvorming van het Vlaamse landschap tot een duurzaam
territorium. De cartografie legt de basis voor een nieuwe lectuur van het
landschap. Zij toont dat er in het landschap een enorm potentieel bestaat
van horizontale relaties, uitwisselingen en combinaties van programma’s
en functies.
Verweving van wonen en werken
Vlaanderen – en andere delen van Europa die door dit soort van verspreide
verstedelijking worden gekenmerkt – zijn niet ontstaan en niet te
sturen vanuit een centralistische organisatie. Noch bestuurlijk. Noch ruimtelijk.
Noch economisch. Net zoals de ruimtelijke organisatie decentraal is,
is ook de Vlaamse economie geen planeconomie. Het private initiatief en
het ondernemerschap liggen aan de basis van de economische activiteit
en de welvaart in dit deel van Europa. Vlaanderen is van oudsher een ondernemerslandschap.
Het private initiatief heeft het territorium gevormd
tot wat het vandaag is.
Het private initiatief staat centraal in het project ESTEE van architecten De
Vylder Vinck Taillieu (aDVVT). ESTEE is een conglomeraat van een kantoorgebouw,
een industriehal en een woning met tuin, gelegen langs een
snelweg. ESTEE is als het ware de hedendaagse versie van de vierkantshoeve.
De vierkantshoeve is een oud model dat symbool staat voor de
Vlaamse ondernemersgeest. Het samenkomen van functies op één plek
is niet zozeer gepland, maar ontstaan vanuit de verlangens en risico’s die
de ondernemer zelf wil en kan nemen. Het lot van de onderneming heeft
zich in de tijd gematerialiseerd in de compositie en transformatie van
gebouwen en bijgebouwen. In de hedendaagse versie van de vierkantshoeve
staan niet langer de architectuurkwaliteit en de goede smaak van
de objecten centraal. Alles draait hier om de kracht van de combinatie van
functies en de koppeling van programma’s.
Door het complex uit zijn context te plukken en te presenteren als een
archetype of een model voor Vlaanderen, zetten de architecten de
traditionele dogma’s van architectuur en planning op losse schroeven.
Een rationele ruimtelijke planning kiest vandaag voor een georganiseerde
consumptie van ruimte voor welbepaalde programma’s en functies.
Wonen en werken zijn in deze logica elkaar uitsluitende functies. ESTEE is
de antithese van dit principe: leven en werken zijn elkaars uitgangspunt,
elkaars alter ego.
ESTEE stelt de vraag of we de welvaart kunnen schoeien op een in Vlaanderen
welbekende leest – het familiebedrijf – in plaats van de consumptie
van het territorium te plannen via zoneringprincipes. Kan de ruimtelijke

organisatie van leven en werken op één plek een principe aanreiken om
de structuur van het gehele horizontaal verstedelijkte gebied te herdefiniëren?
Kunnen we ESTEE transformeren van een solitair eiland langs de
snelweg tot het basisingrediënt van het territoriale weefsel? Tot een horizontale
schakeling van wonen, werken en landschap die een duurzaam
alternatief vormt voor het weefsel van de compacte stad?
ruimtelijk metabolisme
In het gelijktijdige en meervoudige ruimtegebruik ligt de kiem voor een
duurzame transformatie van het territorium. Dat toont de strategie van
het stedenbouwkundig bureau GRAU voor de ontwikkeling van Borgloon
in het zuiden van Limburg. Deze streek is een relatief open gebied dat
gedomineerd wordt door landbouwactiviteiten. Dankzij de vele seizoenarbeiders
die in de fruit- en groenteteelt werken, is er een dynamisch
sociaal netwerk ontstaan, dat soms ook tot culturele conflicten leidt. De
landbouwactiviteiten staan echter onder druk van de stijgende woonbehoefte,
de vraag naar recreatie en ecologische problemen. In plaats van
de grenzen van de verschillende programma’s en functies strikt af te bakenen
en een compromis te sluiten tussen de diverse ruimteclaims, tracht
GRAU de verschillende ruimtegebruiken op strategische gekozen punten
met elkaar te verweven. Zo kan een woongemeenschap bijvoorbeeld de
restwarmte van een nabijgelegen landbouwactiviteit gebruiken voor haar
verwarming. Op die manier bereiken we niet alleen een grotere energie-efficiëntie,
maar worden de landbouwactiviteiten en de woongemeenschap
ook sterker met elkaar verbonden. Ze hebben elkaar nodig.
Naast Borgloon maakte GRAU ook een ontwerp voor het gebied tussen
Antwerpen en Brussel. Deze regio in het centrale deel van Vlaanderen
kent een enorme verstedelijkingsdruk. Het is een van de dichtst bebouwde
regio’s van Vlaanderen. De stijgende grondprijzen en de groeiende
vraag naar ruimte voor recreatie zijn een bedreiging voor de toekomst van
de landbouw. In de strategie die GRAU in samenwerking met de Boerenbond
ontwikkelde, koppelt het bureau de verschillende uitdagingen aan
elkaar, in plaats van ze, zoals gebruikelijk, sectoraal te behandelen. Locaties
waar industriële activiteiten een overschot aan warmte en energie
produceren, zijn ideale vestigingsplekken voor nieuwe energie-intensieve
landbouwactiviteiten. Huizen worden dan weer gegroepeerd rond de
water-, warmte- en elektriciteitsnetwerken van de glastuinbouw. Het
doorgeven van overtollige energie, het hergebruiken van water of het recupereren
van warmte worden sturingsprincipes om de meest geschikte
locaties aan te duiden voor toekomstige programma’s en functies. De
naast en over elkaar liggende systemen van landbouw, wonen, industrie,
natuur en recreatie werken met elkaar samen en treden in interactie. Dat
leidt tot onderlinge win-winsituaties en geeft de diversiteit van sociale en
economische activiteiten een plaats. De strategie van GRAU buigt conflicterende
belangen om tot een territoriale collectiviteit.
Zo ontstaat een nieuwe logica voor de ruimtelijke planning. De overgebleven
open lobben in het steeds verder verstedelijkende territorium functioneren
voortaan als ‘productieve parken’, waar landbouw en recreatie
een gedeelde plek innemen. In plaats van een defensieve bescherming
van de open ruimte tegen de oprukkende verstedelijking, zet de strategie
van GRAU in op bescherming door ontwikkeling. De organisatie en de
productiviteit van de onbebouwde ruimte structureren de toekomstige
verstedelijking, en niet meer omgekeerd. Het landschap wordt productief.
Het territorium is producent van diensten die de stedelijke samenleving in
staat stelt te overleven. Het territorium vormt als het ware een ruimtelijk
metabolisme.
Deze nieuwe logica stelt ons in staat om te breken met het huidige principe
van consumptie van land. Eerder dan de groeiende ruimtevragen
naast elkaar te schikken in gebieden of zones, verbindt het productieve
landschap de verschillende belangen in één ruimtelijk metabolisme. De
demografische ontwikkeling en de economische evoluties leiden zo niet
langer automatisch tot een verdere consumptie van het territorium. De
transformatie van het territorium tot een duurzaam metabolisme wendt
het potentieel aan dat reeds aanwezig is in het landschap. Door vanuit de
ambitie van het territorium te vertrekken, kunnen we de bestaande diversiteit
en nevenschikking van functies en activiteiten verder ontwikkelen
tot een territorium met metropolitane kwaliteit. De verspreide stedelijkheid,
kan misschien een van de grootste troeven worden van de Vlaamse
regio binnen een Europese context.
Globale transities
Deze inzichten leiden tot een drastische verschuiving van de missie en
de reikwijdte van de territoriale planning. De focus van planning lag in de
laatste decennia bijna volledig op de organisatie van een netwerk waarin
de dienstensector en de diensteneconomie ruimte kregen om zich te
vestigen en te ontwikkelen. De missie van ruimtelijke planning verleggen
naar het territoriale metabolisme, verbreedt de focus van de planning
naar mogelijke synergieën tussen ruimtegebruiken en naar verschillende
vormen van productiviteit in het verstedelijkte territorium.
De ruimtelijke ontplooiing van de kennis- en diensteneconomie is gebaseerd
op het idee dat innovatie, onderzoek en ontwikkeling dé economische
roeping is van Europa in een veranderende wereld. In die visie zijn
de westerse landen de hersenen van de globale economie en kan de
handenarbeid zich vestigen waar de loonvoorwaarden het voordeligst zijn.

Vandaag staat die scheiding tussen hersenen en handen onder grote druk.
Ook landen als India, Brazilië en China ontpoppen zich als koplopers van
innovatie. Op zeer korte tijd hebben de groeilanden een enorme capaciteit
ontwikkeld. Vanuit de interactie tussen hun sterke kennis- en maakindustrieën
ontwikkelen deze landen zich tot de meest dynamische en innovatieve
stedelijke economieën van de wereld.
Dat brengt op zijn beurt een sociale transitie teweeg. Er ontstaan ook in
die landen een middenklasse en een maatschappelijk debat over betere
arbeidsvoorwaarden en hogere lonen. Als die lonen tijdens de komende
decennia naar elkaar toegroeien, vervalt het voordeel van de wereldwijde
verdeling van economische activiteiten. Als we onze visie en politiek niet
wijzigen, blijft Europa verweesd achter als het oude continent dat zijn
maakindustrie heeft afgestoten en niet langer de enige pool van kennis
en innovatie is. Om competitief te blijven, moet Europa ook van de maakindustrie
opnieuw een prioriteit maken. Vandaag zien we dat zowel de
overheid als verschillende grote bedrijven in de Verenigde Staten reeds
streven naar een terugkeer van de manufacturing industry. Dit fenomeen
gaat vandaag nog in tegen de globale tendens van delokalisatie, maar
opent een noodzakelijk perspectief op een meer competitief en divers
economisch fundament voor Europa.
De transformaties in de economie hebben niet alleen een grote impact
op de ruimte, maar ook op de samenleving zelf: op de bewoners, op de
organisatie van de samenleving en op de organisatie van ons werk. Ante
Timmermans belicht in zijn tekeningen de positie van de mens als individu
die – vaak passief maar soms ook actief – zijn gemeenschap, leefwereld
en territorium ziet verschuiven als gevolg van mondiale transities. De verschuiving
in het denkkader van consumptie naar productie is immers ook
een sociale en culturele transformatie. De samenwerking tussen verschillende
programma’s en activiteiten en het uitwisselen en delen van grondstoffen
en energie betekenen zoveel meer dan een vorm van ruimtelijke
of energetische efficiëntie. Het zijn transities die radicaal ingrijpen op de
organisatie van de maatschappij en het leven van de mens. Binnen het
nieuwe denkkader en ontwikkelingsprincipe ontstaat een context waarin
de mens zich kan transformeren van consument tot actor in metropolitane
en productieve territoria.
ondernemerslandschap
De ontwikkeling van het Vlaamse territorium tot een fijnmazig verstedelijkt
gebied is het resultaat van verschillende golven van verspreide bebouwing.
De verstedelijkingsgolf na de Tweede Wereldoorlog geldt als de
ruimtelijk vertaling van de consumptiemaatschappij. Die verstedelijkingsgolf
leidde tot een drastische intensivering van de verspreiding en ver-
menging van ruimtegebruiken. Toch vormde die verstedelijkingsgolf geen
breuk met de stedelijke ontstaansgeschiedenis van het transnationale
stedelijke en economische complex waar Vlaanderen deel van uitmaakt,
namelijk de Rijn-Maas-Scheldedelta. De fundamenten voor de verspreide
bebouwing en verstedelijking in dit deel van Europa vinden we reeds terug
in de vroege middeleeuwen. Sindsdien is het maatschappelijke en ruimtelijke
organisatieprincipe niet fundamenteel gewijzigd, maar slechts in
golven geïntensiveerd.
De cartografische analyses en representaties door Atelier Versailles
betreffen de Eurometropool: het transnationale gebied op de grens tussen
Frankrijk en België, met Lille, Kortrijk en Doornik als belangrijkste polen.
Ze tonen aan dat dit territorium niet het resultaat is van een systeem van
compacte steden dat in een later stadium is dichtgeslibd door een oprukkende
verstedelijking rond de kernen. De ‘onderlegger’ van de verstedelijking
is daarentegen horizontaal georganiseerd in een territoriaal systeem
van verspreide bebouwing, een diversiteit aan activiteiten en een zeer
dicht netwerk van infrastructuur. De huidige verspreide verstedelijking
vindt haar oorsprong in een steeds verdere verdichting van een nederzettingenpatroon
dat reeds vanaf de vroege middeleeuwen het platteland
bezette.
Ook toen al was het private ondernemerschap een cruciaal onderdeel
van onze cultuur. Sinds de middeleeuwen ontwikkelt het territorium zich
vanuit de kleinste schaal van het ondernemen. Een woning was gelegen
langs een infrastructuur, die de verbinding verzorgde met een van de
stedelijke kernen. Aan de achterzijde gaf diezelfde woning toegang tot de
landbouwgrond. Terwijl landbouwactiviteit een groot deel van het jaar de
hoofdactiviteit was, nam de nevenactiviteit – bijvoorbeeld textielateliers,
kleinhandel – over de eeuwen heen een steeds belangrijkere plaats in. De
nevenactiviteit verplaatste zich langzaam naar de stad en werd hoofdactiviteit.
Maar het nederzettingenpatroon, met woningen die vooraan
aan de infrastructuur en achteraan aan het landschap zijn gekoppeld, is
ongewijzigd gebleven. De flexibiliteit en kleinschaligheid van het nederzettingenpatroon
kenden een veerkracht die levensnoodzakelijk bleek in
tijden van economische crisis. De bewoners van het territorium konden
steeds terugvallen op een zelfvoorzienend systeem van voedselproductie
op het moment dat de handel en de stedelijke economie niet langer voor
voldoende inkomsten zorgden. Het verstedelijkingspatroon materialiseert
met andere woorden een robuuste, dubbele economische oriëntatie. In
tegenstelling tot andere regio’s in Europa waar één economische activiteit
dominant is – zoals bij voorbeeld de graanproductie in het Franse Picardië
– is de Vlaamse duo- of multi-economie ingebed in de structuur van het
territorium.

Transnationale metropolen
Sinds de middeleeuwen ontwikkelde de Rijn-Maas-Scheldedelta zich
als een netwerk van complementaire stedelijke handelskernen. Er was
niet één stedelijke kern die alle functies absorbeerde en waarop het hele
hinterland georiënteerd was, zoals in Parijs of Londen. Elk van de stedelijke
centra stond voor een bepaalde economische activiteit en was tegelijkertijd
afhankelijk van de andere steden voor andere activiteiten en producten.
De textielproductie bijvoorbeeld, concentreerde zich in de regio
tussen Lille en Gent omdat de landbouwgrond een hoogwaardige productie
van vezels (bijvoorbeeld vlas) toeliet en omdat er via het dichte netwerk
van waterwegen een directe verbinding bestond met havensteden
zoals Antwerpen. De combinatie van territoriale factoren (kwaliteit van de
grond, geografie, hydrografie) en de positie in het netwerk zorgde ervoor
dat de Rijn-Maas-Scheldedelta zich kon ontwikkelen als een decentraal
systeem van complementaire steden. Tussen dat netwerk van kernen en
stedelijke knooppunten lag een lappendeken van territoria. Elk van deze
territoria had een specifieke structuur en productiviteit. De wisselwerking
tussen de economische specialisaties van de verschillende territoria en
het steeds sterker wordende stedelijke systeem, maakt dat de Rijn-Maas-
Scheldedelta tot op vandaag een van de meest welvarende gebieden van
Europa is.
Ondanks die historisch gegroeide diversiteit plannen en besturen we het
Vlaamse territorium vandaag nochtans volgens één enkel principe. Binnen
de politieke grenzen van de Vlaamse regio – of het Vlaamse Gewest –
gelden dezelfde planningsprincipes. Daarnaast hebben ook lokale gemeenten
en steden de bevoegdheid om de ontwikkeling van hun grondgebied
te begeleiden en te sturen. Beide niveaus van bestuur en planning
zijn onaangepast aan de stedelijke structuur en de territoriale verschillen.
Geen van beide beleidsniveaus is in staat het territorium aan te wenden
als een hefboom om de ontwikkeling te sturen en de grote maatschappelijke
en economische uitdagingen te lijf te gaan.
De geldende administratieve grenzen staan in voortdurend conflict met de
realiteit van het territoriale systeem. Zowel de geschiedenis als de huidige
dynamiek maken duidelijk dat Vlaanderen geen enkelvoudige identiteit
heeft gekend of kent. We kunnen het ons daarom niet langer veroorloven
om ons te laten leiden door het principe van one planning fits all. De
regionale verschillen of specialisaties in landbouwproductie, industriële
activiteiten of stedelijke structuren bevestigen de lezing van de Rijn-
Maas-Scheldedelta als een collectie van complementaire verstedelijkte
territoria. De kaart van Architecture Workroom schuift daarom de schaal
van het territorium naar voren als het meest geschikte voor de planning,
het bestuur en de ontwikkeling van een duurzame en welvarende samen-
leving. Binnen de Rijn-Maas-Scheldedelta onderscheidt de kaart verschillende
territoria, elk met hun eigen ruimtelijke uitdagingen en kansen. Door
het potentieel van de verschillende territoria aan elkaar te koppelen, kan
een territoriaal metabolisme ontstaan.
De toekomst van Vlaanderen hoeft dus niet bedacht te worden volgens
één enkel principe voor het gehele grondgebied, maar vanuit de complementaire
territoria. Sommige van die territoria bevinden zich binnen de
grenzen van Vlaanderen, andere overschrijden de grenzen en zijn gelegen
in verschillende gewesten of landen. Een bestuur dat uitgaat van de collectie
van metropolitane territoria kan Vlaanderen hefbomen bieden om
zijn toekomst in een Europese context te plannen.
bouwen aan de europese welvaart
Als we de landschappelijke organisatie en de productiviteit van Europa in
kaart brengen, wordt duidelijk dat de Rijn-Maas-Scheldedelta een gebied
is met een specifiek, decentraal stedelijk en territoriaal systeem. Als we
de toekomst van dit systeem plannen vanuit de ambitie van het territorium,
kan de delta zich ontwikkelen tot een alternatieve vorm van de metropool.
Het metropolitane potentieel wordt echter zowel in Vlaanderen als
in Europa niet erkend. Het metropolitane systeem is een onbegrepen en
onderbenutte realiteit die nochtans op vele plaatsen in Europa aanwezig
is. Het zijn gebieden waar de huidige en toekomstige welvaart buitenproportioneel
wordt geproduceerd en waar tegelijkertijd de sociaaleconomische,
demografische en ecologische uitdagingen het sterkst samenkomen.
Deze stedelijke regio’s bieden concentraties van conflicten maar ook
van kansen. Pas als we die met elkaar in verband kunnen brengen binnen
goed functionerende ‘metropolitane machines’, kunnen we bouwen aan
een evenwichtig en duurzaam Europees territorium van de toekomst.
Europa is vandaag nog te veel georganiseerd als een verzameling van
natiestaten. Met alle macht trachten de afzonderlijke landen de welvaart
binnen hun landsgrenzen te beschermen. Ze willen de dynamiek in stand
houden die hen sinds de Tweede Wereldoorlog heeft doen uitgroeien tot
welvaartsstaten. Een dynamiek gebaseerd op de consumptie van ruimte,
diensten en goederen. De natiestaat is echter achterhaald door de realiteit
van het metropolitane territorium. Haar grenzen hebben vandaag nog
slechts een culturele en organisatorische betekenis.
De consumptiemaatschappij heeft vandaag haar grenzen bereikt. De
koopkracht wordt met overheidssteun op peil gehouden om de machine
draaiende te houden. De sociale verschillen groeien ondanks de herverdeling
van rijkdom. Ruimte om verder te exploiteren is er niet meer. De jaren
van explosieve groei hebben van welvaart een verworvenheid gemaakt –

iets wat er is, en wat juist verdeeld dient te worden. Maar nu de groei stagneert,
blijken de principes van de welvaartstaat een blok aan het been.
Ze zijn onmogelijk om staande te houden. Het lijkt wel alsof we in slaap gewiegd
zijn door onze levensstandaard, die de vorige generaties collectief
hebben opgebouwd. Alsof we zijn gaan geloven dat dit een eindtoestand
is, verankerd in een stabiele maatschappelijke organisatie.
Maar welvaart ontstaat niet in abstractie. Ze wordt geproduceerd op heel
concrete plekken. Het zijn de metropolitane gebieden die op een buitenproportionele
manier welvaart creëren. Wereldwijd komen mensen samen
in stedelijke gebieden om aan een betere toekomst te bouwen. Wereldwijd
vormen metropolen de drijvende krachten van een mondiale evolutie
waar welvaartscreatie gepaard gaat met het aanpakken van sociale,
economische en ecologische uitdagingen. Europa kan niet achterblijven bij
deze wereldwijde transities. Het moet daarom de focus radicaal verschuiven
naar de productieve capaciteit van zijn stedelijke en territoriale organisatie.
Van de consumptie van het territorium naar de ambitie die inherent
besloten ligt in zijn verstedelijkte gebied. Om de welvaartscreatie opnieuw
te verzekeren, moet Europa vertrekken van de ambitie van zijn territorium.

ioGrAfieën
AWJGGRAUaDVVTAT is een associatie van ontwerpers bestaande uit Architecture
Workroom Brussels (BE), grafisch ontwerperbureau Studio Joost
Grootens (NL), stedenbouwkundig bureau GRAU (FR), architecten De Vylder
Vinck Taillieu (BE) en kunstenaar Ante Timmermans (BE).
‘The Ambition of the Territory’ kwam tot stand als antwoord op de projectoproep
van het Vlaams Architectuurinstituut en de Vlaams Bouwmeester, om de
invulling van het Belgisch paviljoen op de Internationale Architectuurbiënnale
in Venetië aan te grijpen om de betekenis van Vlaanderen als grensoverschrijdende
stedelijke realiteit in Europa bloot te leggen.
Het multidisciplinaire team nodigde de fotografe Dieuwertje Komen (NL) uit om
het Vlaamse verstedelijkte landschap in beeld te brengen. Het werk van de
studenten van ENSA Versailles (FR) voor de ontwerpstudio over het grensoverschrijdende
metropolitane gebied Eurometropolis Rijsel-Kortrijk-Doornik
werd in de presentatie opgenomen.
Het traject werd uitgezet en doorlopen in samenwerking met het team Vlaams
Bouwmeester en het Vlaams Architectuurinstituut, via workshops en ateliers
met partners, experten en stakeholders.
Aw
Architecture Workroom Brussels (AWB) is een werkplaats voor innovatie
binnen de architectuur, stedenbouw en andere aan de ruimtelijke ontwikkeling
verwante disciplines. Haar centrale ambitie is het versterken van de
maatschappelijke betekenis en rol van het ruimtelijk ontwerp en het ontwikkelen
van vernieuwende ontwerpprincipes in relatie tot maatschappelijke
uitdagingen. Door het initiëren en stimuleren van de ontwikkeling van – en
het onderliggend debat over – nieuwe modellen, principes en visies voor de
vormgeving van de leefomgeving. De focus van de acties die de werkplaats
ondersteunt en onderneemt, is de architecturale toekomst van de stad in het
algemeen, en van het verstedelijkte Europa in het bijzonder. Brussel, kleine
kosmopoliete stad en Europese hoofdstad, is voor de werkplaats zowel een
ideale internationale context als voorwerp voor ontwerpend onderzoek.
JG
Studio Joost Grootens werd opgericht in 1995. Joost Grootens studeerde Architectonische
Vormgeving aan de Gerrit Rietveld Academy in Amsterdam. De
grafische ontwerpstudio ontwerpt boeken over architectuur en stedenbouw
en is gespecialiseerd in atlassen en kaarten. In hun cartografie vertalen ze
complexe stedelijke en landschappelijke realiteiten van verschillende schalen
tot inzichtelijke representaties. De Studio focust op het onwikkelen van strategieën,
technologieën, producten, ... ten dienste van het in kaart brengen en
begrijpen van onze steeds complexer wordende wereld.
GrAU
GRAU, een associatie van vier architect- urbanisten, is een bureau voor
architectuur en stedenbouw met basis in Parijs. Hun naam ontlenen ze aan de
grijze schilderijen van Gerhard Richter. Geen middelmatig of tussengelegen
grijs, maar een grijs dat een permanente spanning oproept. GRAU beschouwt
de hedendaagse stad als een dens en intens grijs, net als Richters monochromen.
Het is een stad waarin ideeën en stijlen gevochten hebben voor een
bestaan zonder ooit te winnen of the verliezen. GRAU ziet de hedendaagse
stad dan ook doorheen een grijze en ondoorzichtige werkelijkheid. Een plaats
waar fysieke structuren aan de ene kant en alledaagse stedelijke fenomenen
aan de andere kant samen bestaan met vaak verschillende en zelfs tegenovergestelde
logica’s volgen.
adVVT
Architecten De Vylder Vinck Taillieu is sedert 2010 de naam voor het bureau
dat sinds 2008 het oude Jan De Vylder Architecten en Jo Taillieu architecten
samenbracht en nu onder gemeenschappelijke leiding staat van drie architectzaakvoerders,
Jan De Vylder, Inge Vinck en Jo Taillieu. Ze delen een intuïtieve
aanpak en koppelen fantasierijke ingevingen aan pragmatiek. Ze komen tot
grensverleggende resultaten die tot de verbeelding spreken en poëzie oproepen.
Naast het maken van gebouwen is ook het ontwerpen van tentoonstellingen
en meubels deel van hun praktijk.
AT
Ante Timmermans maakt tekeningen die met een vlijmscherp en onderzoekend
oog aangrijpen op de banale thematiek van de routine van het leven.
De tekeningen koppelen vaak woord en beeld, en kan men beschouwen als
mind maps. Bij het tekenen gaat het om het registreren en doorgronden van
de wereld, dit wil zeggen om een proces van waarnemen en denken dat het
meest direct tot uidrukking komt in het even vluchtige als tijdloze medium van
de tekening. Ante Timmermans’ cartografieën en topografieën van het denken
in al hun verschijningsvormen zijn in feite poëtische reflecties over de wereld,
waarin verleden, heden en toekomst in gelijke mate aanwezig lijken. In zijn
actuele werk worden deze ideeën ook vertaald in installaties.
Atelier Versailles
Atelier Versailles is een afstudeerstudio van Ecole Nationale Supérieure
d’architecture de Versailles uit het schooljaar 2011-2012, onder leiding van
Djamel Klouche (l’AUC), bijgestaan door Joachim Declerck (AWB), en David Van
Severen (Office KGDVS).
dieuwertje komen
Dieuwertje Komen fotografeert het stedelijk landschap. Haar fotografie toont
haar nieuwsgierigheid voor de origine van de stedelijke ruimte en het gebruik
ervan. Ze portretteert de plaatsen aan hun randgebieden, of in de nieuwe
stadscentra, met soms een niet bedoelde vlucht uit de grote stedelijke metamorfoses
bieden. Haar werk bevat een groeiende collectie aan foto’s - van
plaatsen in en buiten Europa – die ons inzicht bieden in de stedelijke werkelijkheid.

colofon
OPDRACHTGEVER
Joke schauvliege, Vlaams minister van leefmilieu, natuur en cultuur
COPRODUCTIE
Vlaams Architectuurinstituut
christoph Grafe
Team Vlaams bouwmeester
peter swinnen, stefan devoldere, bart steenwegen
desingel internationale kunstcampus
AwJGGrAUadVVTAT
CURATOR TEAM
Architecture workroom brussels, studio Joost Grootens, GrAU,
architecten de vylder vinck taillieu, Ante Timmermans
PROJECTLEIDING
katrien Vandermarliere
ARCHITECTURE WORKROOM BRUSSELS
Joachim declerck, roeland dudal, Thomas cattrysse, diederik de
koning, pieterjan Gijs, nik naudts, Tine segers, Tanya meuws, pierre
Violon
STUDIO JOOST GROOTENS
Joost Grootens, christiaan drost, ricardo leite, slavká pauliková,
Tine van wel
GRAU
ido Avissar, erwan bonduelle, susanne eliasson, Anthony Jammes
ARCHITECTEN DE VyLDER VINCK TAILLIEU
Jan de Vylder, inge Vinck, Jo Taillieu, kevin Joutel, Jean-nicolas
ertzscheid, Theo de meyer, hanne platteeuw, kozuma Takafumi
KUNSTINTERVENTIE
Ante Timmermans
ATELIER VERSAILLES
djamel klouche, Joachim declerck, david Van severen, emmanuelle
Allaire, pauline cabiro, mathieu lucas, bertille pruvost, Quentin
sommervogel, sonia Te hok, barbara Vialette
ATELIER PARTNERS
boerenbond, eurometropolis, Vlaanderen in Actie
TEKSTREDACTIE
Joeri de bruyn
FILMS
roel van Tour, Jan de coster, niki van striem
INTERVIEWS
rik derwael, erik Grietens, peter stabel, sonia Ter hok en bertille
pruvost, rudy T’Jolleyn, piet Vanthemsche, paola Vigano
METAALWERKEN
Jozef denoyel
DRUKWERK TENTOONSTELLING
color copy 2000, shannon, lettershop edegem
TyPEFACE TENTOONSTELLING
Atlas Grotesk
OPBOUW PAVILJOEN
V.l. projects
OPBOUW TENTOONSTELLING
Techniek desingel
PRODUCTIEASSISTENT
hanne platteeuw
ASSISTENTIE ANTE TIMMERMANS
Theo de meyer, lize de pauw, dries deleye, Jasper hostens, bart
oris, sanne spiessens, Jonas Van belle, silke Van damme, karel
Vandamme
MET DE STEUN VAN
Goedhart repro, saint-Gobain construction product belgium, V.l.
projects
ViA Vlaanderen in Actie + logo ViA
MET DANK AAN
eric Awouters, bart baets, olivier bastin, Jelte boeijenga, Jan boelen,
peter cabus, Axel clissen, michiel dehaene, wivina demeester,
rik derwael, yves deweerdt, An digneffe, salomon frausto,
charlotte Geldof, paul Gerretsen, dieuwertje komen, Tom lagast,
hans leinfelder, lars lerup, karel lhermitte, brigitte mouligneau,
kris nuyts, henk ovink, heidi pinxten, michel regnault de la mothe,
renaat roekaers, Janny rodermond, marc rosiers, peter stabel,
rudy T’Jolleyn, karel Tobback, Gert Van de moortel, Jona Van der
cruyssen, chantal Van Uytfange, stan Van pelt, ilja Vandamme, stef
Vande meulebroucke, piet Vanthemsche, Jan Vermassen, pascal
willekens, Jan zaman
Deze tentoonstelling vindt ook plaats van 29 augustus 2012 tot 25 november
2012 in het Belgisch Paviljoen op de 13 de Internationale Architectuur Biënnale
van Venetië 2012.

architectuur
theater
dans
muziek
www.VAi.be
www.desinGel.be
T +32 (0)3 242 89 70
JAN VAN RIJSWIJCKLAAN 155 / B-2018 ANTWERPEN
WORD fAn VAN DESINGEL OP fAcebook
Het Vlaams Architectuurinstituut wordt betoelaagd door de Vlaamse Gemeenschap. Het
programma wordt mogelijk gemaakt dankzij Nationale Loterij, Armstrong, ODS Jansen en Goedhart
Repro. deSingel is een kunstinstelling van de Vlaamse Gemeenschap en geniet de steun van de
Provincie en de Stad Antwerpen.
hoofdsponsor mediasponsors
T +32 (0)3 248 28 28
DESGUINLEI 25 / B-2018 ANTWERPEN