VKW Monografie Ondernemer, onderneming en ... - Kauri

vkw Metena maart 2007
MONOGR AFIE nr 8 - ma art 2007
Johan Van Overtveldt
Méér dan broodbakkers
Ondernemer, onderneming & maatschappelijk belang

vkw Metena maart 2007
Méér dan broodbakkers
Ondernemer, onderneming & maatschappelijk belang
Johan Van Overtveldt

Johan Van Overtveldt is algemeen directeur VKW
issn nummer 1780-9533
Johan Van Overtveldt
Méér dan broodbakkers. Ondernemer, onderneming & maatschappelijk belang
Monografie nr. 8 / Maart 2007
Wettelijk depot d/2007/10.346/3

Inhoudstafel
Auteur
vkw Metena maart 2007
1. Inleiding 5
2. Ondernemer en onderneming 10
2.1 Kenmerken van de ondernemer 10
2.2 Van ondernemer tot onderneming 19
3. De maatschappelijke impact 26
3.1 Welvaartscreatie 26
3.2 Bron van welzijn 35
3.3 De bredere relevantie 39
4. Besluit 46
Bijlage 1 48
Bijlage 2 51
Referenties 52

1. Inleiding
vkw Metena maart 2007
Er valt dezer dagen moeilijk naast te kijken: de belangstelling voor het ondernemerschap
zit de jongste jaren stevig in de lift. “Entrepreneurship”, zo staat in een recent
boek terzake te lezen, “staat bovenaan de sociale, politieke en economische agenda” 1 .
Met name binnen de politieke wereld staan de verwachtingen blijkbaar hoog gespannen
inzake de bijdrage die de ondernemingswereld moet gaan leveren aan de oplossingen
voor de grote uitdagingen welke op ons afkomen. Het volstaat hier te verwijzen naar
ontwikkelingen als de vergrijzing van de bevolking, de opkomst van nieuwe politieke
en economische grootmachten als China, India, Rusland en Brazilië en milieuproblemen
als de opwarming van de aarde.
De verhoogde politieke belangstelling voor het ondernemerschap springt onmiddellijk
in het oog als men de jongste Belgische en Vlaamse regeringsverklaringen ter
hand neemt. Zo stipuleerde het paarse regeerakkoord van 12 juli 2003 dat de topprioriteit
van “tweehonderdduizend nieuwe banen” op de eerste plaats zou moeten gerealiseerd
worden via “meer zuurstof voor kennis en ondernemen”. Het Vlaamse regeerakkoord
voor de periode 2004-2009 nam als premisse: “Topprioriteit: meer ondernemen,
meer werkgelegenheid”. Meer bepaald dient volgens dit Vlaamse regeerakkoord
“Vlaanderen te evolueren naar een ondernemende, innoverende, lerende en
creatieve samenleving”.
Ook internationaal klinkt de roep om meer en beter ondernemerschap steeds luider
door. Het zogenaamde Kok-rapport dat een evaluatie diende op te maken van de ondertussen
beruchte Lissabon-strategie van de Europese Unie stelt dat voor een competitieve
Europese economie “het ondernemerschap van fundamenteel belang is …
De Europese Unie biedt echter geen voldoende attractieve ondernemersomgeving. Er
zijn te veel obstakels voor ondernemers en daardoor mist Europa te veel opportuniteiten
voor groei en tewerkstelling” 2 . Toenmalig voorzitter van de Europese Commissie
Romano Prodi zag hernieuwde aandacht voor het ondernemerschap als een absoluut
noodzakelijke voorwaarde om onze levensstandaard te kunnen behouden: “Steeds
meer evidentie wijst erop dat de sleutel inzake economische groei en verbetering van
de productiviteit bij de ondernemerscapaciteit van een economie zit” 3 . De Organisatie
voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) ziet het nog breder: “Het sti-
1 Lynskey & Yonekura, 2002, p. 1.
2 Groep Kok, 2004, p. 28.
3 Prodi, 2002, p. 1.

muleren van ondernemerschap … levert voordelen op die de impact ervan op innovatie
ver overstijgen” 4 . Arbeidseconoom Edward Lazear verbonden aan Stanford University
vat het krachtig samen: “De ondernemer is veruit de belangrijkste speler binnen een
moderne economie” 5 .
De dagen liggen blijkbaar definitief achter ons dat de politieke overheden er van
uitgingen dat een pro-actief monetair en budgettair beleid volstond om de nodige economische
groei te genereren. Er dient een deugdelijke monetaire en budgettaire omgeving
te bestaan (om van het belang van de rechtszekerheid en de goeie infrastructuurinvulling
nog te zwijgen) maar de pro-activiteit van de overheden zette in het verleden
bitter weinig zoden aan de dijk. Integendeel zelfs, permanente inflatie en torenhoge
overheidsschuld vormden de meest duurzame restanten van het actieve macro-economische
stabilisatiebeleid van de overheden. Ook de politieke wereld schijnt zich dus
stilaan te realiseren dat welvaart- en welzijnscreatie op de allereerste plaats afhangt
van de aanwezigheid van een actieve, dynamische én omvangrijke ondernemersklasse
binnen de maatschappij. Dit gezegd zijnde kan hier toch niet voorbijgegaan worden
aan het gegeven dat zowel op Vlaams en Belgisch als op internationaal niveau de concrete
beleidsacties ter structurele stimulering van het ondernemerschap niet altijd
een evenredige reflectie vormen van de geuite bekommernissen terzake.
De veranderde wind binnen het politieke milieu staat niet op zich. Ook inzake economisch
onderzoek keerde het tij de jongste jaren in belangrijke mate. Hoe merkwaardig
dit ook moge klinken, er kan niet voorbijgegaan worden aan het feit dat decennialang
“de ondernemer” uitblonk door afwezigheid in het economisch onderzoek 6 . Reeds veertig
jaar terug wees econoom William Baumol erop dat de ondernemer tegelijk “één van
de meest intrigerende én meest veronachtzaamde figuren uitmaakt binnen het economische
onderzoek” 7 . Auteur George Gilder hernam ruim twintig jaar geleden hetzelfde
thema als volgt: “De moderne economische wetenschap lijkt op een geweldig wiskundig
drama opgevoerd op een prachtig theoretisch podium maar zonder een protagonist
om de opvoering leven in te blazen” 8 . Die protagonist is uiteraard de ondernemer en
zoals onder meer Baumol en Gilder reeds aangaven, blonk in de tweede helft van de 20 ste
eeuw die ondernemer uit door afwezigheid in het economisch onderzoek 9 . Bijzonder
4 OESO, 2003, Economic Outlook, hoofdstuk V, p. 23.
5 Lazear, 2002, p. 1.
6 De grote uitzondering hierop is de zg . Oostenrijkse School waar de ondernemer altijd centraal stond in de analyse.
Verderop in deze monografie zullen nog geregeld op deze Oostenrijkse School terugkomen. Voor typische voorbeelden
van de Oostenrijkse aanpak, zie Mises, 1949 en Kirzner, 1973.
7 Baumul, 1968, p. 64.
8 Gilder, 1984, p. 15.
9 Zie hieromtrent ook Barreto, 1989 en Glancey & MCQuaid, 2000, vooral hoofdstuk 3.

vkw Metena maart 2007
veel aandacht ging in die periode naar de scholenstrijd in de macro-economie (keynesianen,
monetaristen, nieuw-klassieken en nieuw-keynesianen, …) waarbij nagenoeg
alle protagonisten voorbij gingen aan de fenomenen ondernemer en ondernemerschap.
Diezelfde ondernemer claimde de jongste jaren zijn plaats binnen het economisch onderzoek
echter terug op. Recente titels als, bijvoorbeeld, Entrepreneurial Economics,
The Entrepreneurial Mindset, Understanding the Entrepreneur, Entrepreneurship and
Organisation en Entrepreneurship and Economic Growth onderstrepen ten overvloede
de hernieuwde academische belangstelling voor de ondernemer 10 .
Zelfs een absolute topper onder de schare van theoretische economen als Gary
Becker van de University of Chicago sluit zich volmondig aan bij de nieuwe interesse
voor de ondernemer. Becker won de Nobelprijs Economie in 1992 en wordt algemeen erkend
als één der meest invloedrijke economen van de voorbije halve eeuw. Gary Becker:
“Wij economen moeten een mea culpa slaan én tegelijkertijd een stuk bescheidener
worden. Mea culpa, omdat we in nagenoeg al onze modellen van economische groei
de ondernemer links hebben laten liggen terwijl er niet naast kan gekeken worden dat
net die ondernemer een cruciale rol speelt in de economische ontwikkeling. Meer bescheidenheid,
omdat onze flagrante veronachtzaming van de ondernemer eigenlijk
een technische reden heeft. De ondernemingsfiguur laat zich immers niet makkelijk
integreren in onze theoretische modellen. Wie er in slaagt om op een niet-triviale manier
de ondernemer in te bouwen in onze modellen van economische groei mag zijn
smoking voor de Nobelprijsviering in Stockholm al klaar hangen” 11 .
En toch. Ondanks al het bovengaande inzake de vernieuwde, positieve aandacht
voor ondernemer en ondernemerschap – dé bezielende drijvende kracht van een vrije
markteconomie – blijft er ook veel tegenstand en negativisme. Telkens zich onverkwikkelijke
toestanden voordoen als, bijvoorbeeld, Enron en WorldCom of, korter bij
huis, Lernout & Hauspie gaan er stemmen op om de vrije markteconomie en het ondernemerschap
behoorlijk tot vrij drastisch aan banden te leggen. Hoge vergoedingen
voor topmanagers en zeker de exorbitante ontslagpakketten die een aantal onder hen
in de wacht weten te slepen, scherpen – in dit geval overigens ook zeer begrijpelijk
– die animositeit steevast verder aan. Gelijkaardige reacties borrelen op telkens zich
10 Glancey & McQuaid, 2000; McGrath & MacMillan, 2000; Kalantaradis, 2004; Lynskey & Yonekura, 2002 en Audretsch,
Keilbach & Lehman, 2006.
11 Gesprek met Gary Becker op 4 januari 2007.

een zware sanering à la VW Vorst voordoet of wanneer het gevoel wortel schiet dat de
ondernemingen al te exorbitante winsten kunnen binnenhalen. Het anti-ondernemingshek
gaat vaak helemaal van de dam wanneer één of meerdere bedrijven betrokken
raken bij milieutoestanden. Voor velen blijft Gordon Gekko, schitterend neergezet
door Michael Douglas, in Oliver Stone’s film Wall Street de verpersoonlijking van het
moderne ondernemerschap.
Er kan niet ontkend worden dat ondernemingsactiviteit regelmatig voor maatschappelijke
overlast zorgt. Evenmin kan er zomaar aan voorbijgegaan worden dat ondernemers
en ondernemingen het soms niet al te nauw nemen met het wettelijk kader binnen
hetwelk zij verondersteld worden te functioneren. Dat soort van onverkwikkelijke
toestanden leiden steevast tot existentiële vragen omtrent de fenomenen ondernemer
en onderneming als fundamenten van het sociaal-economische bestel. De intensiteit
van die negatieve reactie valt des te meer op daar het voor elke objectieve waarnemer
toch nogal evident zou moeten overkomen dat de voordelen méér dan opwegen tegen
de nadelen. Dit besef zou des te acuter aanwezig moeten zijn daar de maatschappelijke
experimenten tot nu toe doorgevoerd op basis van modellen die het vrije ondernemerschap
zeer sterk tot volkomen aan banden leggen, finaal uitdraaiden op politieke dictatuur,
economische kerkhoven, ecologische rampen en sociale puinhopen. Een parallel
met andere instituten binnen de maatschappij dringt zich hier op. Stellen we de parlementaire
democratie in vraag ondanks de voortdurende aanwezigheid van corruptie
in het politieke milieu? Vragen we om de afschaffing van de vakbonden wanneer blijkt
dat ze over met zwart geld gespekte kassa’s beschikken? Verbieden we het voetbal en
het wielrennen omdat malafide praktijken schering en inslag zijn? Nee toch.
Het doel van deze monografie bestaat erin tot een verdere maatschappelijke objectivering
te komen rond de fenomenen ondernemer en onderneming. In een eerste deel
pogen we een meer onderbouwde typering te geven van de specifieke kenmerken van
een ondernemer. Wat maakt een ondernemer tot een onderscheiden specimen binnen
de maatschappij? Tevens trachten we de logica aan te geven volgens dewelke een ondernemer
bijna onvermijdelijk komt tot de vorming van een onderneming. Dit klinkt
vandaag als een evidentie maar verdient ons inziens toch de nodige aandacht binnen de
voorliggende discussie. In het tweede deel van deze monografie staat de maatschappelijke
impact van ondernemer en onderneming centraal. Niet enkel blijken ze de fundamentele
creator van welvaart te zijn, ze dragen tevens de middelen aan om het welzijn
binnen de maatschappij naar hogere niveau’s te tillen. Ondernemer en onderneming
maken die welzijnscreatie waar zowel op een indirect wijze, nl. door de welvaartsstaat
van middelen te voorzien, als op een directe wijze, nl. door een veelheid aan eigen initiatieven.
In het laatste gedeelte van dit tweede grote luik van deze monografie gaan

vkw Metena maart 2007
we nog een stap verder door te argumenteren dat onderneming en onderneming ook
onontbeerlijke bouwstenen uitmaken om tot een democratische, tolerante en deugdelijke
maatschappij te komen en die ook in stand te houden.

0
2. Ondernemer en onderneming
2.1 Kenmerken (Modus operandi) van de ondernemer
“Innovatie wordt gereduceerd tot routine. Vooruitgang hangt in steeds grotere
mate af van het werk van teams en hooggetrainde specialisten die creëren wat gevraagd
wordt en alles op een voorspelbare manier doen werken. De romantiek van het vroegere
ondernemersavontuur verdwijnt omdat steeds meer zaken die vroeger een geniale
flits vereisten nu voortvloeien uit strikte calculatie”, zo voorspelde Joseph Schumpeter
(1883-1950) in 1943 12 . Met het luiden van deze doodsklokken over het individuele ondernemerschap
nam de Oostenrijks-Amerikaanse econoom Schumpeter een bocht van
180°. In 1911 borstelde diezelfde Joseph Schumpeter in zijn Theorie der wirtschaftlichen
Entwickelung de individuele ondernemer immers nog als dé drijvende kracht achter de
materiële vooruitgang typerend voor een vrije markteconomie 13 .
Anno 2007 blijkt dat de Schumpeter van 1911 en niet die van 1942 het bij het rechte
eind had. De ondernemer blijkt vandaag immers méér dan ooit “very much alive and
kicking”. Niet enkel komt de vooraanstaande rol van ondernemer en onderneming in
de aangroei van welvaart en welzijn steeds meer (niet altijd beter!) op de voorgrond,
ook de naambekendheid van individuele ondernemers raakt alsmaar breder verspreid.
Internationaal klinken de namen van, pakweg, Bill Gates, Warren Buffet, Richard Branson
en de Mittal-familie al bijna even bekend als die van Amerikaanse presidenten, rocklegendes
à la Bruce Springsteen of Madonna, sporthelden van het kaliber Ronaldinho of
Michael Schumacher en filmsterren als Robert de Niro of Meryl Streep. Op Belgisch niveau
doen de namen van mensen als, bijvoorbeeld, Albert Frère, Jan Callewaert, Philippe
Vlerick en Thomas Leysen belletjes rinkelen tot ver buiten de klassieke ondernemerskringen.
Maar wat maakt nu een mens tot een ondernemer? Welke kenmerken onderscheiden
ondernemers van de rest van de burgers? 14 In de loop der tijden manifesteerden
zich diverse theorieën die trachtten ondernemerschap te verklaren vanuit één enkele
12 Schumpeter 1994, p. 132
13 Schumpeter, 2000.
14 We gaan in onze analyse voorbij aan het gegeven dat het geheel van de ondernemers geen compleet eenvormig geheel
van personaliteiten uitmaakt. M.a.w. dé ondernemer bestaat eigenlijk niet. Er bestaan wel vele types van ondernemers.
Teneinde binnen het bestek van deze monografie te blijven, gaan we voorbij aan deze diversiteit. Zie hieromtrent
bijvoorbeeld Smith, 1967 die o.m. het onderscheid maakt tussen de ambachtelijke ondernemer en de opportunistische
ondernemer.

vkw Metena maart 2007
drijfveer of omstandigheid. Zo identificeerde Max Weber ondernemerschap met de protestantse
ethiek 15 . Manfred Kets de Vries koppelt ondernemerschap aan traumatische
ervaringen in de jeugdjaren 16 en de Amerikaanse psycholoog David McClelland ziet ondernemers
op de allereerste plaats als mensen behept met een onblusbare drang tot
zelfrealisatie (“need for achievement”) 17 . In de loop der jaren kwam duidelijk naar voren
dat dergelijke monocausale theorieën omtrent het wezen van het ondernemerschap al
te simplistisch zijn om overeind te kunnen blijven.
Ineens een heel stuk ruimer gaan commentatoren als Michael Novak en Edwin Locke.
Novak stelt drie bekwaamheden voorop als belangwekkende eigenschappen van de ondernemer:
creativiteit, het vermogen om een gemeenschap op te bouwen en praktisch
gericht realisme 18 . Locke van zijn kant omschrijft ondernemers als “welvaartscheppers
… die de maatschappij vooruithelpen door de kracht van hun creatieve verbeelding,
hun energie en hun productieve capaciteiten” 19 . Valt er weinig af te dingen op deze
omschrijvingen, er valt ook weinig mee te doen. Het klinkt mooi maar de analytische
meerwaarde ervan is zeer beperkt. Anders uitgedrukt: omschrijvingen als die van
Novak en Locke gaan zo breed en algemeen dat uiteindelijk veel meer dan enkel maar
ondernemersgedrag er door gecapteerd wordt.
Wie de zakenmagazines in binnen- en buitenland en de managementliteratuur er
op naslaat, komt inzake de typische kenmerken van een ondernemer tot een lijstje dat
helemaal breed uitwaaiert. De volgende ingrediënten dienen dan in de referentielijst
opgenomen te worden: zelfvertrouwen, bereidheid tot hard werken, vastberadenheid,
discipline, realisme, ambitie, doorzettingsvermogen, geldingsdrang, focus en
bereidheid tot het nemen van risico’s 20 . Na enige reflectie dringt zich de conclusie op
dat dit een merkwaardig lijstje is omdat het geheel van de ingrediënten die er op voorkomen
inderdaad wel van toepassing blijken te zijn op een grote meerderheid van de
ondernemerspopulatie maar, op het laatst vermelde element na misschien, evenwel
ook gelden voor nogal wat andere mensen en hun activiteiten. Novak en Locke verder
uitvergroot, zo u wil.
Nemen we ter illustratie het voorbeeld van topsporters. Zowat alle ingrediënten
uit het bovengaande lijstje van ondernemerskenmerken kunnen ook op hen toegepast
15 Weber, 1930.
16 Kets de Vries, 1977.
17 McClelland, 1961.
18 Novak, 1996, p. 117-133.
19 Locke, 2000, P. 7.
20 We kunnen in deze context verwijzen naar artikelen in Trends, De Tijd, Forbes en Business Week. Zie ook bijvoorbeeld
McDaniel, 2002, p. 68 e.v. en Georgescu, 2005.

worden. Nagenoeg dezelfde argumentatie geldt voor de tenoren uit de kunstwereld
of voor de academici die Nobelprijzen of andere prestigieuze onderscheidingen in de
wacht kunnen slepen. En zelfs voor heel wat sporters, academici en kunstenaars die
niet het topniveau halen en voor gewone mensen die er dagelijks hard tegenaan gaan
om hun leven zinvol vorm te geven, kunnen met recht en reden claimen dat een groot
gedeelte van de lijst van kenmerken van ondernemers ook voor hen kan gelden. Om tot
een echte omschrijving te komen van de wezenlijke kenmerken van een ondernemer
lijkt het dan ook onvermijdelijk om de bovengaande typeringslijsten te omschrijven
als onbevredigend want te ruim en te algemeen. Bovendien slaan de meeste van de
opgesomde kenmerken veeleer op onderdelen van een werkwijze, van een manier van
doen. Het lijkt ons dan ook veel zinvoller en analytisch nuttiger om te trachten door te
dringen tot de essentie van het ondernemerschap via een poging tot bepaling van het
kenmerkende van de acties welke een ondernemer “onderneemt” en die hem/haar onderscheiden
van wat anderen binnen een samenleving uitrichten.
Voortbouwend op het onderzoek dat terzake reeds gebeurde, schuiven we de volgende
omschrijving naar voren inzake het wezenskenmerk van een ondernemer 21 . Het
gaat daarbij volgens ons om het vermogen om binnen een door onzekerheid gekenmerkte
omgeving tot oordeelkundige beslissingen te komen inzake de opportuniteiten die zich vanuit
die omgeving manifesteren. Drie elementen staan centraal in deze omschrijving:
• de omgang met een omgeving waarin onzekerheid primeert
• het vermogen om op een onderbouwde manier tot beslissingen te komen 22
• het kunnen waarnemen van en inspelen op opportuniteiten die zich voordoen
We hernemen elk van deze drie kenmerken van het ondernemerschap.
Voorafgaandelijk dringen zich hier twee opmerkingen op. Ten eerste wijzen we er op
dat we in onze analyse deze drie basisgegevens strikt van elkaar scheiden terwijl ze in
de realiteit natuurlijk gedeeltelijk overlappend werken. Het is evident, bijvoorbeeld,
dat een sterk ontwikkeld beoordelingsvermogen en gevatte omgang met een onzekere
21 We steunen hier qua recente literatuur terzake vooral op Casson, 1990 en 2000; Glancey & McQuaid, 2000; McGrath &
MacMillan, 2000; Novak, 1996; Roberts, 2004 en Schramm, 2006.
22 Met een nagenoeg onvertaalbare uitdrukking gewaagt Mark Casson hier van “judgemental decision-making”. Allicht
komt de aloude Vlaamse uitdrukking omtrent het “gezond boerenverstand” nog het dichtst in de buurt. Voor de referenties
inzake Casson, zie voetnoot 21.

vkw Metena maart 2007
omgeving twee karakteristieken uitmaken die naadloos in mekaar overlopen zonder
strikte scheidingslijn.
Ten tweede, het kan verbazing wekken dat het nastreven van winst niet expliciet
naar voren komt als een wezenskenmerk van een ondernemer. De logica achter deze
ogenschijnlijke vergetelheid bestaat uit verschillende elementen. Zo is er allereerst een
vrij uitgebreid pakket aan onderzoekswerk waaruit naar voren komt dat de nastreving
van winst, laat staan de vaak gepretendeerde maximalisatie van winst, lang niet altijd
tot de primaire drijfveren van de ondernemer behoort. Als ondernemers opportuniteiten
onderkennen dan tekent zich daarbij vooral het verlangen en de impuls tot de
creatie van meerwaarde af. Voorts beseffen ondernemers zeer snel – vaak zelfs vanaf
de eerste minuut – dat het maken van winst een absolute noodzaak is om de continuïteit
van het opgestarte initiatief te verzekeren. Winst wordt dan een soort van afgeleid
objectief. Omdat de realisatie van het idee, van het meerwaarde-concept continuïteit
vereist en omdat die continuïteit permanent in gevaar is als winst ontbreekt, sluipt
winst maken indirect in het schema van de ondernemer binnen 23 .
Onzekerheid
Het belang van de factor onzekerheid kwam reeds aan de orde bij de eerste auteur
die expliciet de ondernemer als economisch agent onder de loep nam, nl. de Fransman
Richard Cantillon (1680?-1734) 24 . Binnen de agrarische samenleving van zijn tijd ziet
Cantillon de landbouwer als een “entrepreneur” omdat hij “koopt aan een vastgelegde
prijs en moet verkopen aan een onzekere prijs” en dus “zijn boerderij moet beheren
temidden grote onzekerheid” 25 . In de analyse van Richard Cantillon domineert onzekerheid
het dagelijkse maatschappelijke gebeuren in al zijn facetten en zij die daar het
meest adequaat en doordacht mee omgaan zijn volgens hem de “entrepreneurs” 26 .
Ook in het werk van 19 de eeuwse Duitse economen als Johann Heinrich von Thünen
(1783-1850) en Hans Karl von Mangoldt (1824-1868) stonden de confrontatie met onzekerheid
en de daarbij horende risico’s centraal in hun inschatting van het wezenskenmerk
van het ondernemerschap. Een gelijkaardig geluid weerklonk bij Carl Menger (1840-1921)
23 Hiermede is helemaal niet gesteld dat er geen ondernemers zijn die expliciet het maken van winst als hoofddoelstelling
bij hun doen en laten hanteren. We willen enkel benadrukken dat dit fenomeen niet de norm is wanneer het ondernemerslandschap
ernstig geanalyseerd wordt.
24 Zie bijlage 1 (“The French Connection”) voor meer details inzake het werk van Cantillon en andere Franse bijdragen aan
het economisch onderzoek inzake het ondernemerschap.
25 Cantillon, 1931, p. 51 en p. 49.
26 Het is Richard Cantillon die, voor zover we konden achterhalen, als allereerste effectief de term entrepreneur, als afgeleid
van entreprendre, gebruikt.

en Friedrich von Wieser (1851-1926), de grondleggers van de Oostenrijkse School die zich
tot op de dag van vandaag kenmerkt door een zeer grote aandacht voor de ondernemer
in het sociaal-economisch ontwikkelingsproces 27 . Ludwig von Mises (1881-1972), een
prominent lid van deze Oostenrijkse School, stelt: “de term ondernemers … slaat op
de actieve mens exclusief gezien vanuit het aspect van de onzekerheid eigen aan elke
actie” 28 . De Oostenrijkse School besteedt ook veel aandacht aan het aspect onvolledige
informatie 29 . Het spreekt voor zich dat onzekerheid en onvolledige informatie conceptueel
én qua concrete gevolgen heel dicht bij elkaar aanleunen.
Op belangrijke punten steunend op de Duitse en Oostenrijkse inbreng hierboven
kort aangeduid, kwam er een pionierende bijdrage inzake risico, onzekerheid en ondernemerschap
van de Amerikaanse econoom Frank Knight (1885-1972), één van de grondleggers
van de befaamde (of beruchte) Chicago School 30 . In zijn boek Risk, Uncertainty,
and Profit plaatste Frank Knight onzekerheid centraal inzake ondernemerschap 31 . Zijn
grote bijdrage bestond erin een onderscheid te maken tussen verzekerbare risico’s en
niet-verzekerbare risico’s. Brand en diefstal vormen typische voorbeelden van verzekerbare
risico’s en reduceren zich daardoor tot een vaste kost horend bij de uitoefening
van een economische activiteit. De onzekerheid die centraal staat in het optreden
van ondernemers bestaat uit niet-verzekerbare risico’s. Het meest typische voorbeeld
van niet-verzekerbaar risico dat de ondernemer voortdurend onder ogen dient te zien,
heeft betrekking op de evolutie van de vraag naar zijn product of dienst. De winst die
een ondernemer maakt, ziet Frank Knight als de vergoeding voor de acties die de ondernemer
op het getouw zet om tot een zo goed mogelijk beheersing van die niet-verzekerbare
risico’s, zijnde onzekerheid, te komen 32 .
Ook onder recente auteurs blijft er een duidelijke aandacht voor de factor onzekerheid
als determinerend voor de acties van ondernemers. Zo besluiten Rita Gunther
McGrath en Ian McMillan hun onderzoek omtrent de Entrepreneurial Mindset met de
conclusie dat het typerend is voor goede ondernemers dat zij zinvol en constructief
met onzekerheid kunnen omgaan: “Onzekerheid kan tot enorme opportuniteiten leiden
wanneer op de juiste manier benaderd” 33 . Een recente variante op de link tussen
27 Een uitstekende historische typering van deze Oostenrijkse School is te vinden in Vaughn, 1994.
28 von Mises, 1949, p. 254.
29 Zie bijvoorbeeld Hayek, 1945 en ook Kirzner, 1973.
30 Voor het volledige verhaal omtrent deze Chicago School, zie Van Overtveldt, 2007.
31 Knight, 1921.
32 Frank Knight is typisch één van die acteurs die zich niet zomaar in onze driedeling “onzekerheid-beoordelingsvermogen-benuttiging
opportuniteiten” laat vangen. Naast het element onzekerheid besteedt hij immers ook veel aandacht
aan het aspect beoordelingsvermogen als typerend voor de ondernemersklasse.
33 McGrath & MacMillan, 2000, p. x.

vkw Metena maart 2007
onzekerheid en ondernemerschap bestaat erin het optreden van ondernemers vast te
klinken aan een “ongewone tolerantie voor ambiguïteit” 34 .
Hoog ontwikkeld beoordelingsvermogen
Mag Richard Cantillon de eer opeisen de eerste geweest te zijn die er op wees dat
het typerend is voor ondernemers dat zij op een constructieve en creatieve manier met
onzekerheid kunnen omgaan, dan mag een ander Frans econoom, nl. Jean-Baptiste Say
(1767-1832), zich de vader noemen van de vaststelling dat het vooral ondernemers zijn
die in die onzekere omstandigheden tot onderbouwde beslissingen kunnen komen 35 .
Het echt kenmerkende van een ondernemer bestaat er volgens Say in dat “hij behoeften
kan inschatten alsmede de manieren waarop aan die behoeften voldaan kan worden …
Een ondernemer moet dus vooral over een uitstekend beoordelingsvermogen beschikken”
36 . Een gelijkaardige inschatting vinden wij ook bij de peetvader van de neoklassieke
economie, Alfred Marshall (1842-1924). Alhoewel Marshall ook de nodige aandacht
besteedt aan onzekerheid en risicobeleving, stelt hij toch dat een succesvol ondernemer
vooral “bekwaam moet zijn om doordacht en voorzichtig te beoordelen” 37 .
Het spreekt voor zich dat die uitmuntendheid inzake beoordelingsvermogen en besluitvaardigheid
zich beter kan laten gelden naarmate er meer onzekerheid heerst. Een
ondernemer drijft slechts in beperkte mate op routineuze werkwijzes. Oordeelkundige
improvisatie op basis van onvolledige informatie kenmerkt veel van zijn acties. Omwille
van dit gegeven ervaart de ondernemer bepaalde situaties eerder als opportuniteiten
dan wel als bedreigingen waar men zich weerloos tegen voelt. Op de omgang met die
opportuniteiten door ondernemers gaan in we in het hierna volgende punt dieper in.
Dat niet-ondernemers de acties van ondernemers vaak als bijzonder risicovol percipiëren
heeft ook veel te maken met verschillende bekwaamheden op het vlak van beoordelingsvermogen
en improvisatie 38 . De legendarische John Maynard Keynes (1883-1946)
meende in deze context eerder van instinctmatig gedrag (“animal spirits”) te kunnen
34 Bhidé, 2000, p. 361.
35 Voor meer details rond Jean-Baptiste Say en zijn analyse van het ondernemerschap verwijzen we hier opnieuw naar
bijlage 1.
36 Say, 1845, p. 100.
37 Marshall, 1961, p. 297. Er dient te worden op gewezen dat Marshall het nooit over de ondernemer of entrepreneur heeft
maar wel over de “undertaker” of “superintendent”.
38 Omtrent de subjectiviteit van risico-inschatting leverde vooral George Shackle baanbrekend werk. Zie Shackle, 1979.

gewagen: “Individueel initiatief zal enkel tot resultaten leiden indien serene calculatie
wordt aangevuld met en ondersteund door animal spirits, zodat de gedachte aan mogelijk
verlies die pioniers soms doet terugschrikken, opzijgeschoven wordt zoals een
gezonde man de verwachting van overlijden bant” 39 . Alhoewel “animal spirits” negatieve
beelden oproept – het menselijke aspect inherent aan goed ondernemerschap
verdampt in zekere mate – zet dit beeld het instinctieve dat vaak nadrukkelijk deel
uitmaakt van het beoordelingsvermogen van een ondernemer goed in de verf.
Onder de hedendaagse auteurs is het vooral Mark Casson, hoogleraar verbonden
aan de University of Reading, die het sterk ontwikkeld beoordelingsvermogen als hét
wezenskenmerk van een ondernemer naar voren schuift 40 . In moderne managementterminologie
gaat het er vaak over dat succesvolle ondernemers uitblinken in strategische
besluitvaardigheid, wat eigenlijk op hetzelfde neerkomt komt als het hier behandelde
thema van het hoogontwikkelde beoordelingsvermogen. Vermits het om beoordelingsvermogen
in een omgeving gekenmerkt door onzekerheid gaat, spreekt het
voor zich dat er nagenoeg altijd ook een kans op het maken van foute beoordelingen
bestaat. Onlosmakelijk verbonden aan een hoog ontwikkeld beoordelingsvermogen
blijft dus de mogelijkheid van een falende inschatting.
Opportuniteiten concretiseren
Aan de hand van hun sterk ontwikkeld beoordelingsvermogen slagen ondernemers
er in om binnen de door grote onzekerheid gekenmerkte omgeving opportuniteiten te
ontwaren. Het waarmaken en concretiseren van die opportuniteiten vormt dan het
finale object van het ondernemerschap 41 . Eens te meer dient hier benadrukt dat het
onderkennen van een opportuniteit een subjectief gegeven uitmaakt zodat de kans op
foute perceptie en/of onoordeelkundige uitwerking reëel blijft. Anders uitgedrukt: er
blijft altijd een kans op mislukken, met alle gevolgen vandien voor al diegene die geldelijk
en andersweegs investeerden in het project dat door de ondernemer als een opportuniteit
werd beschouwd 42 .
De identificatie van het ondernemerschap met de ontwaring van opportuniteiten
komt veelvuldig voor in de literatuur. We doen een greep uit het aanbod terzake. Voor
iemand als Israel Kirzner, één van de meest vooraanstaande figuren van de naoorlogse
39 Keynes, 1997, p. 162.
40 Zie bijvoorbeeld Casson, 1990 en 2000.
41 Wanneer Joseph Schumpeter het reeds in 1911 had over de ondernemer die voortdurend op zoek gaat naar “nieuwe
combinaties” dan mag geconcludeerd worden dat wat hij in gedachten had zeer nauw aansluit bij wat wij hier omschrijven
als “opportuniteiten”. Zie Schumpeter, 2000 (1911)
42 Deze vaststelling brengt sommigen er toe om te stellen dat niet zozeer de ondernemer dan wel zijn financier (“de kapitalist”)
diegene is die echt het risico draagt bij nieuwe initiatieven.

vkw Metena maart 2007
generatie binnen de Oostenrijkse School, reduceert, in het zog van zijn leermeesters
Friedrich Hayek en Ludwig von Mises, ondernemerschap zich tot de alertheid voor opportuniteiten
43 . Onderzoekers Howard Stevenson en Carlos Jarillo zien ondernemerschap
als “een proces waarbij ondernemers – op zichzelf of in het kader van een organisatie
– opportuniteiten trachten waar te maken, ongeacht de middelen waarover ze vandaag
beschikken” 44 . Managementexcellentie Peter Drucker stelt: “Een ondernemer is iemand
die zoekt naar verandering, er op reageert en exploiteert als een opportuniteit” 45 .
Professor bedrijfskunde James Fiet concludeert dat “wat ondernemers onderscheidt
is dat zij ontdekkingen doen … Entrepreneurial ontdekkingen zijn onverwachte maar
economisch waardevolle opportuniteiten” 46 . De OESO besluit haar analyse van ondernemerschap
met de stelling dat “ondernemers niet enkel trachten potentieel winstgevende
economische opportuniteiten op te zoeken en te identificeren maar tevens de
risico’s willen nemen om te achterhalen of ze het bij het rechte eind hebben” 47 .
Conceptueel kunnen we de opportuniteiten welke ondernemers onderkennen en
aangrijpen om tot actie over te gaan, opdelen in twee brede categorieën, nl. de herschikking
van bestaande middelen en structuren (“asset (re)allocation”) enerzijds en
innovaties in de zin van nieuwe producten en diensten anderzijds. Het gaat dus niet
op ondernemerschap volledig te reduceren tot het vermogen om nieuwe producten en
diensten te lanceren, een vernauwing die in het maatschappelijke debat omtrent ondernemen
maar al te vaak opduikt. Opnieuw dringt zich hier de opmerking op dat, alhoewel
zinvol vanuit analytisch standpunt, bovengaande tweedeling van het gamma
aan opportuniteiten dat ondernemers menen te ontwaren een ietwat artificieel karakter
heeft daar de scheidingslijn tussen beide types soms heel flou wordt.
Bijna een halve eeuw geleden stelde de vermaarde bedrijfshistoricus Alfred Chandler
dat “ondernemingsbeslissingen en –acties altijd slaan op de allocatie van middelen” 48 .
Ten gronde gaat het hier om verbeteringen die aangebracht worden aan de bestaande
manier van doen. De uitingen van dit type van ondernemerschap kunnen bijzonder
diverse vormen aannemen. Zo kan het bijvoorbeeld gaan om rationaliseringen in het
productieproces die de kosten verlagen en/of de output verhogen bij een gelijke inzet
van middelen. Organisatorische veranderingen en administratieve vereenvoudigingen
horen ook thuis in deze categorie. Idem dito voor vernieuwingen op het vlak van marketingtechnieken
en verkoopsbeleid (zoals bijvoorbeeld het aanboren van een nieuwe
43 Kirzner, 1973.
44 Stevenson & Jarillo, 1990, p. 23.
45 Drucker, 1985, p.25.
46 Fiet, 2002, p. 1,2.
47 OESO, 1998, p. 11
48 Chandler, 1962, p. 11.

geografische markt). Als een ondernemer er in slaagt, op welke manier dan ook, om
zijn tijd en/of die van zijn medewerkers productiever te gebruiken, dan horen deze ingrepen
ook thuis onder de hier besproken hoofding. Kortom, het gaat bij dit eerste type
van opportuniteiten voor ondernemers om alles wat binnen een bestaande entiteit tot
een efficiënter gebruik van de beschikbare middelen leidt.
De tweede grote groep van opportuniteiten die een ondernemer kan aangrijpen,
situeert zich op het niveau van de introductie van nieuwe producten en diensten. We
kunnen voor onze opdeling van de opportuniteiten terugvallen op Joseph Schumpeter’s
analyse van het economische ontwikkelingsproces. Telkens aangedreven door de acties
van ondernemers onderscheidt Schumpeter vijf vormen van “nieuwe combinaties”
die dit ontwikkelingsproces concreet vorm geven 49 :
• de introductie van nieuwe producten,
• de introductie van nieuwe productiemethodes,
• de opening van een nieuwe markt,
• de ontdekking van een nieuwe grond- of hulpstof, en
• nieuwe organisatievormen
Het eerste alsmede, gedeeltelijk, het tweede punt van Schumpeter’s vijftal hoort
thuis in onze tweede groep van opportuniteiten. De gangbare term terzake is uiteraard
innovatie. Dit aspect van het ondernemerschap kreeg veel aandacht in de analyses van
de Duitse Historische School en meer bepaald in de geschriften van Gustav Schmöller
(1838-1917), Werner Sombart (1863-1941) en Max Weber (1864-1920) 50 . Het valt te argumenteren
dat de reeds diverse malen geciteerde Joseph Schumpeter behoorlijk wat van
zijn mosterd bij de prominenten van deze Duitse Historische School haalde.
Diezelfde Schumpeter benadrukte sterk dat kennis op zich niet volstaat om tot vooruitgang
te komen. Er is behoefte aan de actie van de ondernemer om die kennis om te
zetten in maatschappelijk relevante meerwaarde via nieuwe producten en diensten.
Ondernemers doorbreken alzo continu het economische status quo en doen daarbij vaak
aan creatieve destructie. Wanneer William Baumol in één van de meest relevante boeken
terzake van het voorbije decennium schrijft over de “free-market innovation machine”
49 Schumpeter, 2000, p. 66.
50 Waarmede niet gezegd is dat enkel deze Duitse Historische School aandacht besteedt aan het aspect innovatie in de betekenis
zoals hier door ons gebruikt. Wel is het zo dat onder de economen thuishorend in deze school op een systematische
manier aandacht besteed werd aan het grote belang van innovatie voor de sociaal-economische ontwikkeling en
aan de cruciale rol te vervullen door de ondernemers in het hele innovatieverhaal.

vkw Metena maart 2007
dan gaat dat op de allereerste plaats over het merkwaardige vermogen van een vrije
markteconomie om “een voortdurende stroom aan uitvindingen te genereren alsmede
hun omzetting via het innovatieproces in directe contributies aan de groei van productiviteit
en output” 51 . De ondernemer vervult een absoluut centrale rol in deze dynamiek
die uiteindelijk aan de basis ligt van niet enkel onze materiële welvaart maar ook van
de pot aan middelen waaruit, hetzij door de overheid, hetzij door de privé-sector, kan
geput worden om tot een breed uitgesmeerde toename van het welzijn te komen. In
het tweede deel van deze monografie gaan we dieper in op deze thematiek.
William Baumol reserveert in zijn analyse van de “free-market innovation machine”
niet enkel een belangrijke plaats voor de individuele ondernemer maar ook voor
het moderne grootbedrijf dat via “de routinematige aanpak van innovatie” een belangwekkende
bijdrage levert aan de moderne Westerse welstand en welzijn 52 . Deze
vaststelling brengt ons naadloos bij de volgende stap in onze verkenning van de relatie
tussen ondernemer, onderneming en het maatschappelijk belang, nl. de stap van
ondernemer tot onderneming.
2.2 Van ondernemer tot onderneming
Tenzij in specifieke gevallen van fraude of andere onaangename calamiteiten krijgt
“de ondernemer” zelden rechtstreeks kritiek. Integendeel, vooral het hoge Robin Hoodgehalte
dat in nogal wat media aan de kleine ondernemer toegedicht wordt, maakt hem
of haar zelf geregeld tot een geliefde figuur die in brede kringen van de maatschappij op
méér dan oppervlakkige sympathie mag rekenen. Dat geldt zeker voor het lokale niveau
waar de burgers zich vaak zeer goed bewust zijn van de cruciale rol die lokale ondernemingen
in het gemeenschapsleven vervullen 53 . De kritiek die nog steeds regelmatig
weerklinkt op het ondernemerschap slaat veelal op het doen en laten van de grotere
ondernemingen en dan zeker de multinationaal opererende concerns 54 .
Het is evenwel intellectueel oneerlijk de concepten “ondernemer” en “onderneming”
los te koppelen van elkaar. Niet elk ondernemersinitiatief hoeft per se uit te
monden in de creatie van een onderneming maar aan de logica om die stap effectief te
zetten, valt in vele gevallen niet te ontkomen zo men het genomen ondernemersinitiatief
op een succesvolle manier wil uitbouwen. Een persoon die het pad van het onderne-
51 Baumol, 2002, p. 247. Een gelijkaardige argumentatie komt aan de orde in Warsh, 2006.
52
53 Talrijk zijn de dorpen in Vlaanderen waar één of enkele lokale ondernemers niet enkel de voetbalploeg en de wielertoeristengroep
financieren maar ook nog wat middelen ter beschikking stellen van, bijvoorbeeld, de jeugdgroeperingen,
de ouderlingenvereniging en de toneelgroep van het dorp.
54 Typische voorbeelden van die vaak striemende kritiek zijn Mokhiber & Weissman, 1999 ; Hertz, 2001; Mitchell, 2002 en
Bakan, 2004.

0
merschap inslaat, kan immers, op een paar uitzonderingen na, niet louter individueel
werken. De ondernemer heeft immers niet enkel behoefte aan klanten en leveranciers
maar ook aan medewerkers om het project dat zijn ondernemerschap concreet vorm
moet geven, ook effectief mee te schragen. Deze vaststelling mag evenwel niet doen
besluiten dat het hier om een evidente en eenvoudige onvermijdelijkheid gaat.
De relatie ondernemer-onderneming baadt in een aantal belangrijke subtiliteiten
maar vooraleer daar verder op in te gaan lijkt het ons zinvol om, gegeven de hierboven
ontwikkelde definitie van ondernemer en ondernemerschap, even stil te staan bij een
verdere explicitering van het begrip ondernemer. Meer bepaald gebiedt de realiteit ons
om onder ogen te zien dat er niet één monoliet type van ondernemer bestaat maar dat
ondernemerschap zeker binnen de organisatie van een onderneming op diverse manieren
aan de oppervlakte komt.
Het bijgaande schema 1 werkt via een dubbel onderscheid. In de rijen gaat het om
het onderscheid tussen entrepreneurial en managerial. Met het eerste identificeren we
acties die samenvallen met en voortvloeien uit de kenmerken van ondernemersoptreden
zoals hierboven vastgelegd.
Zelfstandig Tewerkgesteld
Entrepreneurial Schumpeteriaanse Intrapreneur
ondernemer
Managerial Managerial Uitvoerend manager
Schema 1:
Typologie ondernemer
Bron: Wennekens & Thurik
Bij managerial activiteiten gaat het om tussenkomsten die gericht zijn op organisatie
en coördinatie binnen de onderneming. In de kolommen van schema 1 ligt de
nadruk op het onderscheid tussen mensen opererend als zelfstandige dan wel als tewerkgestelde.
Van de vier types die uit deze conceptuele opdelingen voortkomen, ho-

vkw Metena maart 2007
ren er drie thuis in de categorie “ondernemers”. Links bovenaan gaat het om de ondernemers
pur sang, nl. de zelfstandig opererende individuen wiens optreden in het
teken staat van ons trio aan kenmerken van ondernemersoptreden, nl. onzekerheid,
beoordelingsvermogen en opportuniteiten. Rechts boven staat de intrapreneur wiens
acties ook de stempel van die ondernemerskenmerken draagt maar in een tewerkstellingsverband
tot de realisatie ervan tracht te komen. Links onderaan vinden we de managerial
eigenaar die, ofwel vanuit zijn natuur ofwel door de noodwendigheden van
de omstandigheden, de meeste van zijn/haar aandacht besteedt aan organisatie en
coördinatie. Rechts onderaan vinden we de manager in de enge zin van het woord, de
man of vrouw die zich puur richt op organsiatie en coördinatie binnen de bestaande
ondernemingsstructuur.
De opdeling vervat in schema 1 heeft enkel waarde als conceptueel denkkader. In
de realiteit lopen de vier neergezette types in min of meerdere mate door elkaar. Het
was er ons hier bij de overgang in de analyse van ondernemer naar onderneming, enkel
om te doen aan te geven dat het begrip ondernemer geen eenduidig, ondubbelzinnig
begrip uitmaakt.
Nu eens binnen, dan weer buiten
Zeventig jaar geleden publiceerde Ronald Coase, winnaar van de Nobelprijs Economie
in 1991, omtrent de problematiek van ondernemer en onderneming een artikel dat geleidelijk
uitgroeide tot één van de absolute klassiekers uit de economische literatuur.
In “The Nature of the Firm” gaat Coase uit van de volgende vraag: indien, zoals een overgrote
meerderheid van alle economen met grote stelligheid beweert, de vrije markt
zoveel efficiënter werkt dan de planmatige aanpak, waarom ontstaan er dan ondernemingen?
Anders uitgedrukt: waarom richten ondernemers ondernemingen op binnen
dewelke de planmatige aanpak van de onderlinge relaties in de plaats treedt van
de marktrelatie tussen betrokkenen?
Ondanks verdienstelijke pogingen om het bestaan van een onderneming te analyseren
vanuit de invalshoek van een netwerk van contracten en van bekwaamheden,
staat vandaag het antwoord dat Coase gaf op bovengaande vraag vandaag nog altijd
grotendeels overeind 55 . Ondernemingen komen als organisaties tot stand, zo luidt dat
antwoord, omdat aan het afhandelen van transacties op de vrije markt kosten verbonden
zijn. In de loop der tijd kregen deze kosten de omschrijving van transactiekosten
55 Zie bijvoorbeeld de bespreking in Roberts, 2004 waarin ook de tekortkomingen van de Coasiaanse analyse aan bod komen.

mee 56 . Het gaat bij deze transactiekosten om een zeer divers pallet aan kosten, nl. die
verbonden aan het zoeken naar de gewenste partners en aan de voortdurende negociaties
noodzakelijk bij marktactiviteiten, de inspectie- en contractkosten en vooral “de
kosten verbonden aan de voortdurende zoektocht naar prijsvergelijkingen” 57 . Eens het
om meer gesofisticeerde transacties gaat waarbij vele partijen betrokken raken, treden
er belangwekkende coördinatiekosten op die ook bij de transactiekosten thuishoren.
Uiteraard zijn er aan organisatie van activiteiten binnen de onderneming ook kosten
verbonden. Vaak wordt naar die kosten verwezen als “hiërarchische kosten”. Binnen
de onderneming zelf dienen contracten genegocieerd te worden, motivatie- en coördinatiestructuren
te worden opgezet, etc. Bovendien dreigt binnen het kader van een
bestaande organisatiestructuur voortdurend het spook van de verlammende bureaucratisering
daar waar bij markttransacties door de concurrentiële druk een dergelijke
tendens veel minder aan bod kan komen. De vergelijking van de kosten verbonden aan
het internaliseren van een activiteit of dienst met de kosten verbonden aan het externaliseren
ervan (d.i.: betrekken vanuit de markt) leidt tot de beslissing om die activiteit
of dienst al dan niet binnen de onderneming te organiseren.
Tijdens zijn Nobellezing eind 1991 vatte Ronald Coase zijn argumentatie uit 1937 als
volgt samen: “Een onderneming, zijnde die kleine planmatige gemeenschap, kan enkel
blijven bestaan indien het haar coördinerende rol tegen een lagere kost kan waarmaken
dan indien die coördinatie via transacties op de vrije markt tot stand zou gebracht
worden. Om te kunnen blijven bestaan, moet een onderneming deze coördinerende rol
ook efficiënter ten uitvoer brengen dan andere ondernemingen” 58 . Gegeven de voortdurende
veranderingen in het economische landschap in de brede zin van het woord,
zal het uitzicht van en de omvang van ondernemingen voortdurend wijzigen. Er zal
door ondernemers en managers immers continu afgewogen worden welke activiteiten
beter binnen de onderneming kunnen georganiseerd worden dan wel via transacties
op de vrije markt tot stand gebracht worden.
Het vandaag veelbesproken concept van de outsourcing past perfect binnen de analyse
neergezet door Ronald Coase. Op een bepaald moment kan het voor bedrijven immers
interessant worden om bepaalde activiteiten (boekhouding, klantenbeheer, logistiek,
onderhoud, schoonmaak …) niet langer door diensten georganiseerd binnen de eigen
ondernemingsstructuur te laten uitvoeren maar wel via externe contracten te realiseren.
Het spreekt voor zich dat technologische ontwikkelingen inzake, bijvoorbeeld,
56 Voor een uitstekende bespreking van transactiekosten, zie Milgrom & Roberts, 1992.
57 Coase, 1937, p. 40.
58 Coase, 1991, p. 8.

vkw Metena maart 2007
communicatie en informatica, een belangrijke impact hebben op de kostenafweging
tussen eigen voorziening in dan wel externe aantrekking van bepaalde diensten.
Meer in het algemeen kan gesteld worden dat naarmate de transactiekosten verbonden
aan het van buiten de onderneming aantrekken van diensten verkleinen, de
aantrekkelijkheid van die vrije markttransacties ook toeneemt. De ervaring leert dat
meer markttransparantie er toe leidt dat transactiekosten dalen: men krijgt dan immers
een beter zicht op de verschillende prijzen in de markt, monitoring en controle
verlopen sneller en efficiënter, etc. Vermits de moderne communicatiemiddelen en
alles wat met Internet samenhangt, tezamen met de toenemende globalisering van
het economische gebeuren, tot een enorme toename van de markttransparantie geleid
heeft, zou men verwachten dat dit globaal genomen binnen het bedrijfsgebeuren
aanleiding geeft tot een sterke toename van vrije markttransacties tegenover de interne
organisaties van die diensten. Dat is exact wat we de jongste jaren massaal zien
gebeuren in de vrije markteconomieën van deze wereld via de vele facetten van het
fenomeen outsourcing.
De proliferatie van méér en kleinere ondernemingen die sterke performanties neerzetten,
kreeg de jongste jaren ook een stevige wind in de rug vanuit de grotere openheid
en concurrentie op de geld- en kapitaalmarkten. Deze tendens leidde er niet enkel
toe dat recent meer fondsen ter beschikking kwamen van kleinere ondernemingen en
nieuwe ondernemers en hun projecten maar tevens ook dat binnen grote ondernemingen
de interne kapitaalvoorziening op een veel striktere basis plaatsgrijpt. Anders uitgedrukt:
daar waar grote ondernemingen voorheen via de interne financieringskanalen
minder of zelfs niet rendabele projecten konden in stand houden, kwam dat recent
met de veel grotere transparantie van de markten een stuk moeilijker te liggen. Deze
evolutie verplichtte vooral grotere ondernemingen tot het opdoeken van die minder
goede tot slechte projecten en het outsourcen van activiteiten. Alzo ontstonden nieuwe
mogelijkheden voor ondernemers. “Corporate downsizing”, zo besluiten Raghuram
Rajan en Luigi Zingales, “is geen brute machtsuitoefening van de eigenaars van grote
ondernemingen maar een reflectie van hun verlies aan macht en controle” 59 .
Een kwestie van leiderschap
Ondanks de hierboven beschreven ontwikkeling naar verhoogde graad van attractiviteit
of rationaliteit inzake de organisatie van bedrijfsfuncties via transacties op de
vrije markt blijft het natuurlijk een feit dat het gros van de economische activiteiten
59 Rajan & Zingales, 2003, p. 91

zich afspeelt binnen een ondernemingsstructuur. Joseph Schumpeter wees er als één
der eersten op dat de logica van de organisatie binnen een ondernemingsgegeven onvermijdelijk
zou uitmonden in bureaucratie en doding van het individuele ondernemingsinitiatief
60 . Ook Alfred Chandler ontwaarde een onverenigbaarheid tussen ondernemer
en management 61 . Maar reeds in 1977 merkte Harold Livesay op dat “bureaucratisering
niet noodzakelijk hoeft uit te monden in de knechting van de entrepreneurial
spirit … Wanneer oordeelkundig gestuurd, wordt (bureaucratie) een instrument dat
toelaat goed om te gaan met de complexiteit van het zakendoen in de moderne wereld.
Bureaucratie hoeft dus niet onvermijdelijk de vijand te worden van de ondernemer;
het wordt veeleer een noodzakelijk instrument voor hem” 62 .
De interactie tussen ondernemer en onderneming kreeg de voorbije decennia vanuit
de onderzoekswereld reeds heel wat aandacht. Eén van de meest boeiende analyses
terzake komt van Eric Flamholtz die vier fasen onderscheidt in het groeiproces van
een onderneming 63 . De eerste twee van deze vier fases dragen een zware entrepreneurial
stempel, nl. de onderkenning van een opportuniteit die zich voordoet en het initiële
samenbrengen van de productiefactoren nodig om het goed of de dienst voort te
brengen. Fase drie omschrijft Flamholtz als het begin van de professionalisering van
de organisatie die dan in de laatste fase uitmondt in de boetsering van een op en top
professioneel geleide organisatie waarin centraal staat de creatie van een bedrijfscultuur
die moet toelaten de grotere omvang van de onderneming op een efficiënte manier
te “behappen”. Concepten als intrapreneurship en corporate entrepreneurship komen
nadrukkelijk aan de oppervlakte in die latere fases van de organisatorische en strategische
ontwikkeling van de onderneming en van haar structuren en beslissingsmodellen.
De Flamholtz-typologie sluit alzo ook direct aan bij de types van ondernemer
zoals vastgelegd in schema 1.
Eens ondergedompeld in het gegeven van een uitdeinende organisatie als gevolg
van de succesrijke uitbouw van de onderneming, dient de ondernemer een andere rol
te gaan spelen dan die welke hij of zij in de initiële fase van de ondernemingsontwikkeling
diende op te nemen. Zoals onder meer academicus en consultant John Roberts
van de Stanford Business School onderlijnt, vereist die nieuwe realiteit hoe dan ook bepaalde
managementkwaliteiten en vooral leiderschap vanwege de ondernemer. In de
realiteit vertalen deze vereisten zich in de vaststelling dat succesvolle ondernemers
60 Schumpeter 1994.
61 Chandler, 1962.
62 Livesay, 1977, p. 443.
63 Flamholtz, 1986.

vkw Metena maart 2007
vaak reeds ervaring binnen grote organisaties konden opdoen en over opmerkelijke
communicatievaardigheden dienen te beschikken 64 .
Succesvolle ondernemingen, aldus Roberts, kenmerken zich door het feit dat zij er
niet enkel in slagen een “winnende strategie” en een “effectieve organisatie” neer te
zetten maar tevens onderkennen dat er tussen strategie en organisatie “simultaniëteit”
en “vele interacties” bestaan. “Maar uiteindelijk”, zo besluit John Roberts, “zijn
de basisgedachten inzake strategie en organisatorische design een kwestie van leiderschap.
De leiders moeten de visie inzake strategie en organisatie aanreiken, de onderliggende
principes duidelijk maken en aangeven hoe afwegingen dienen gemaakt te
worden. Zij moeten tevens het model op een duidelijke en overtuigende wijze communiceren
zodanig dat de anderen het verstaan, er zich in terugvinden en zich zodoende
gemotiveerd voelen om het ook bij hun verantwoordelijkheden binnen de organisatie
toe te passen” 65 .
De ondernemer, zo kunnen we het eerste deel van deze monografie besluiten, kreeg
in de economische wetenschap lang niet altijd de aandacht die hij/zij verdient op basis
van haar effectieve rol in het proces van de economische en maatschappelijke ontwikkeling.
Als lid van de maatschappij neemt de ondernemer toch wel een opmerkelijke
plaats in en dit vooral omwille van zijn/haar vermogen om binnen een door onzekerheid
gekenmerkte omgeving tot oordeelkundige beslissingen te komen inzake de opportuniteiten
die zich vanuit die omgeving manifesteren. Diezelfde basiskenmerken laten de
ondernemer ook toe om een specifieke rol te spelen bij de opstap van ondernemer tot
onderneming en tevens ook bij de verdere uitbouw van de ondernemingsorganisatie.
Vooral de kwaliteiten van leiderschap bij de simultane vormgeving van strategie en
organisatie bepalen in hoge mate mee het verdere succes van de onderneming.
Voor de maatschappij als geheel vormt de aanwezigheid van een voldoende grote
groep van succesvolle ondernemingen een conditio sine qua non om tot een duurzame
en breed uitgesmeerde uitbouw van welvaart en welzijn te komen. Bovendien straalt
economisch succes ook positief af op andere maatschappelijke bekommernissen zoals
bijvoorbeeld democratie en tolerantie. Op al deze gevolgen van het optreden van
ondernemers en de vorming van ondernemingen gaan we in het tweede deel van deze
monografie dieper in.
64 John Kotter, verbonden aan de Harvard Business School en zowat hét boegbeeld van het onderzoek inzake veranderingsmanagement,
omschrijft het vermogen van leiders om complexe situaties te vatten in simpele verhalen en die verhalen
ook op een adequate manier te communiceren als een absolute vereiste voor effectief leiderschap. Hij schreef hieromtrent
een schitterend, in parabelvorm opgesteld boek. Zie Kotter & Rathgeber, 2006.
65 Roberts, 2004, p. 282-284.

3. De maatschappelijke impact
3.1. Welvaartscreatie
Van Robert Lucas, winnaar van de Nobelprijs Economie in 1995, komen de gevleugelde
woorden dat “eens je over economische groei en ontwikkeling begint na te denken,
het moeilijk wordt om nog over iets anders na te denken” 66 . Alhoewel in bepaalde
kringen de tendens overheerst om erg smalend en negatief te doen over economische
groei staat de argumentatie dat het zonder voldoende economische groei uitgesloten
is om niet enkel inzake materiële welvaart maar ook met betrekking tot welzijn in het
algemeen tot een menswaardig bestaan te komen nog altijd stevig overeind. De vrije
markteconomie met een centrale plaats daarin voor ondernemers en ondernemerschap
vormt, voor zover de mensheid tot nu toe kon achterhalen, de enige maatschappelijke
organisatievorm die de intrinsieke mogelijkheden om tot langdurige periodes
van economische groei te komen ook effectief omzet in realiteit. Deze vaststelling
doet overigens niet af aan de mogelijkheid en de wenselijkheid om via verstandige sociale
en ecologische bijsturing van het vrije marktmechanisme tot maatschappelijk
meer hoogstaande resultaten van het economische groeiproces te komen. In dit eerste
luik beperken we onze beschouwingen tot de aspecten van materiële welvaart. In
het tweede luik gaan we dieper in op welzijn en in het derde onderdeel van dit tweede
hoofdstuk komen nog andere en ruimere maatschappelijke bedenkingen, te koppelen
aan economische groei, aan de orde.
De (lange) weg naar de ondernemerseconomie
Dat ondernemerschap een centrale plaats inneemt in het proces van economische
groei klinkt vandaag vrij evident maar in een nog niet zover verleden lagen er in het
denken rond economische groei heel andere accenten. Zonder hier een exhaustief overzicht
te kunnen neerschrijven van dit denken rond economische groei 67 lijkt een kort
overzicht ons toch bijzonder relevant. We delen de naoorlogse periode daarvoor op in
drie deelperiodes 68 . De eerste van deze drie deelperiodes situeert zich grosso modo
van het begin van de jaren 1950 tot het begin van de jaren 1980 en kunnen we typeren
als die van de kapitaaleconomie. Vooral gebaseerd op het werk van Robert Solow, winnaar
van de Nobelprijs Economie in 1987, kwamen economen tot de conclusie dat eco-
66 Lucas, 1988, p. 5.
67 Voor een zeer goed en erg toegankelijk overzicht terzake, zie Helpman, 2004.
68 We volgen hier de analyse van Audretsch, Keilbach & Lehmann, 2006, vooral de hoofdstukken 2 en 3. Het feit dat we
ons hier beperken tot de naoorlogse periode houdt geenszins in dat we er van uitgaan dat er zich voordien geen interessante
ontwikkelingen in het denken rond economische groei voordeden, wel integendeel. We voeren deze tijdslimiet
gewoon in om het overzicht binnen de perken te houden van wat de context van deze monografie oplegt.

vkw Metena maart 2007
nomische groei in eerste instantie voortvloeit uit technologische vooruitgang maar
dat de determinanten van de ontwikkeling van het technologisch kunnen zich in hoge
mate buiten het economische systeem bevinden. In het economenjargon heet het dan
dat technologie zich exogeen aan het economisch systeem ontwikkelt. Technologische
vooruitgang hangt af van de vooruitgang die geboekt wordt in biologie, chemie, materialenleer,
fysica en andere wetenschappen.
Vanuit beleidsstandpunt kon economische groei dan ook best aangezwengeld worden
door stimulering van de investeringen teneinde alzo de productiviteit van arbeid
en kapitaal te verhogen. Zo speelde men in op de determinanten van de economische
groei naast de technologische vooruitgang. Productie-efficiëntie via een sterk uitgebouwde
kapitaalvoorraad haalde het in de afwegingen omtrent economische vooruitgang
van inventiviteit en innovatie. In brede lagen van de economische intelligentsia
leidde deze aandacht voor kapitaal en investeringen tot het geloof dat de economische
toekomst vooral bij de grote ondernemingen lag. Typische uitingen daarvan waren de
meeslepend geschreven maar nogal krakkemikkig onderbouwde verhalen van John
Kenneth Galbraith en de veel beklijvender analyses van Alfred Chandler 69 .
De reeds vermelde Robert Lucas zorgde in het begin van de jaren 1980 samen met
Paul Romer voor een omwenteling inzake het denken rond economische groei 70 . Op
basis van hun eigen onderzoek verwierpen Lucas en Romer de basishypothese van de
kapitaaleconomie, nl. het exogene karakter van de technologische vooruitgang 71 . Zij
introduceerden de kenniseconomie waarin, naast de klassieke productiefactoren arbeid
en kapitaal, de productiefactor kennis een centrale plaats kreeg. Technologische
vooruitgang werd alzo endogeen aan het economische systeem vermits investeringen
in kennis en menselijk kapitaal de technologie naar een steeds hoger peil zouden drijven
72 . Ook absoluut centraal in de inzichten ontwikkeld door de denkers rond kenniseconomie
was het thema van de kennis-spill over welke automatisch voortvloeit uit
het feit dat het gebruik van kennis die circuleert niet kan ingeperkt worden 73 . Deze
kenmerken van kennisproductie leidde Lucas, Romer en anderen tot de conclusie dat
er zich in de productie wel eens positieve schaalvoordelen zouden kunnen voordoen,
69 Zie bijvoorbeeld Galbraith, 1956 en Chandler, 1977. Schumpeter, 1994 (1943) was een vroege uiting van dit denken rond
de onvermijdelijkheid van de totaal-dominantie van de grote concerns.
70 Robert Lucas was in die dagen als professor verbonden aan de University of Chicago waar Paul Romer als doctoraal student
rondhing. Voor beide vormde het werk van Gary Becker van diezelfde University of Chicago een seminale bron van
inspiratie. Dat geldt zeker voor het baanbrekende onderzoek dat Becker leverde inzake human capital. Zie voor dit alles
Van Overtveldt, 2007.
71 Zie Lucas, 1988 en Romer, 1986.
72 Voor een uitgebreid overzicht van de zogenaamde endogene groeitheorie, zie Aghion & Howitt, 1998.
73 De basisanalyse in dit verband blijft Arrow, 1962. Ook Jacobs, 1969 blijft een erg boeiende bijdrage.

d.w.z. hoe meer kennis ontwikkeld wordt, hoe sterker de verdere aangroei van die kennis
zal verlopen 74 .
Wat nauwelijks veranderde ten aanzien van de analyse in de kapitaaleconomie was
dat vanuit de gegevenheden van de kenniseconomie ook minstens impliciet een preferentie
voor de grotere ondernemingen volgde vermits zij beter in staat zouden moeten
zijn om die belangrijke kennisinvesteringen op een consistente en gerichte wijze te
verrichten. Zeker in een snel globaliserende wereldeconomie vormt, zo luidde de consensus
in de jaren 1990, een voldoende grote schaal een conditio sine qua non om op
een competitieve wijze te kunnen meespelen in die kenniseconomie 75 .
Vanaf de tweede helft van de jaren 1990 begon steeds meer empirisch bewijsmateriaal
op te borrelen dat het belang van de individuele ondernemer en de kleine onderneming
niet daalde, zoals zowel vanuit de theorieën van de kapitaaleconomie als
uit die van de kenniseconomie kon verwacht worden, maar wel gestaag toenam 76 . De
verwachte totaaldominantie van de mammoetondernemingen kwam er helemaal
niet, wel in tegendeel. In de door kennis, technologische vooruitgang en globalisering
gedragen wereldeconomie kwam de entrepreneur plots weer aanzetten, niet als een
sympathieke randfiguur maar als een dragende hoofdrolspeler. In het denken omtrent
economische groei diende de kenniseconomie ruimte te maken voor de ondernemerseconomie.
Alhoewel zeker nog niet alles dominerend in het academische onderzoek
rond economische groei klom de ondernemer het voorbije decennium uit de vergeetput
van de anonimiteit.
Ontstopping van de kennisfilter
Centraal in de analyse van de ondernemerseconomie staat het gegeven dat de massale
investeringen die vandaag in kennisontwikkeling plaatsgrijpen, resulteren in een
alsmaar aanzwellende stroom van nieuwe ideëen. De reële economische waarde van
elk van die ideëen is onderhevig aan heel wat onzekerheden waardoor de evaluatie van
een bepaald idee heel verschillend kan uitvallen al naargelang door wie en in welke
74 Grote 17 de eeuwse geleerden als Francis Bacon en René Descartes gaven ook reeds aan te beseffen dat er in de ontwikkeling
van kennis wel eens een multiplicator-effect zou kunnen optreden. Zie hieromtrent bijvoorbeeld Nisbet, 1980.
75 We kunnen inzake deze argumentatie opnieuw verwijzen naar Alfred Chandler. Zie Chandler, 1990.
76 Voor een overzicht terzake, zie Audretsch, Keilbach & Lehmann, 2006, p. 23-27.

vkw Metena maart 2007
context de evaluatie gebeurt. Zeker bij grotere ondernemingen gaat men op een selectieve
wijze om met de nieuwe ideëen die vanuit de organisatie of gelieerde instituten
opborrelen. Men kan als bedrijf nu eenmaal niet overgaan tot commercialisering
van elk nieuw idee of concept dat zich aanmeldt. Deze onvermijdelijke selectiviteit
creëert mogelijkheden voor zij die er een andere evaluatie op nahouden dan diegenen
die in eerste instantie kunnen beslissen tot commercialisering of niet. Bovendien
kunnen, zoals eerder al aangestipt, in de huidige omgeving ideëen veel moeilijker afgeschermd
worden van de buitenwereld. Last but not least is er het gegeven dat in de
moderne ondernemerseconomie het onderzoeksritme dat moet volgehouden worden
om mee voorop te blijven in de kennisontwikkeling wel handenvol geld kost maar dat,
gegeven een voldoende hoog niveau aan menselijk kapitaal dat men rond zich verzamelt,
de kapitaalsdrempel om een onderneming van de grond te tillen een stuk lager
ligt dan in de kapitaaleconomie het geval was. De investeringen nodig om een staalfabriek
op te zetten waren vele malen groter dan die om een softwarebureau uit de
startblokken te krijgen 77 .
Deze continue ideëenstroom op een adequate wijze uitfilteren, levert een even continue
stroom aan ondernemingsopportuniteiten op voor diegenen die zich buiten de
initiërende organisatie bevinden: “Entrepreneurship levert een unieke bijdrage aan de
economische groei door het opentrekken van de kennisfilter en door de commercialisatie
van ideëen die anders onbenut zouden blijven” 78 . We hernemen hier de basiskenmerken
van de ondernemer ontwikkeld onder punt 2.1: het vermogen om binnen een door
onzekerheid gekenmerkte omgeving tot oordeelkundige beslissingen te komen inzake de opportuniteiten
die zich vanuit die omgeving manifesteren. Het lijkt voor de hand liggend te
stellen dat mensen die aan deze omschrijving voldoen, het perfecte profiel hebben om
binnen de moderne kenniseconomie de kennisfilter op een adequate wijze te bedienen
en alzo continu nieuwe opportuniteiten te zien. Hoe paradoxaal dit in eerste instantie
ook moge klinken, de groeiende graad van sofisticatie van de moderne kenniseconomie
alsmede de enorme investeringen vereist om in de eerste lijn in deze kenniseconomie
te kunnen meestrijden, creëeren aan de lopende band opportuniteiten voor ondernemers
en kleinere ondernemingen om vanuit hun specifieke benadering producten en
diensten vorm te geven die aanslaan en een soms spectaculaire groei van de eigen onderneming
mogelijk maken.
Daar waar het denken rond de kenniseconomie tot het inzicht leidde dat de ontwikkeling
van kennis tot belangrijke spill over-effecten leidt, ontbrak in die analyses
veelal enig inzicht over de manier waarop die spill over concreet tot stand komt. Met
77 Deze zogenaamde diseconomies of scale kwam voor het eerst uitgebreid aan de orde in Piore & Sabel, 1984.
78 Audretsch, Keilbach & Lehmann, 2006, p. 188-189.

0
het optreden van ondernemers reikt het onderzoeksprogramma van de ondernemerseconomie
deze ontbrekende schakel aan, nl. de ondernemer en dan vooral die van het
pur sang-type (zie schema 1). Merk ook op dat hier een voortdurend ronddraaiend mechanisme
aan het werk is. Grotere ondernemingen doen kennisinvesteringen, maken
niet van alle resultaten daarvan commercieel gebruik en geven daardoor aan attente
ondernemers de gelegenheid om zaken op te rapen. Van de alzo opgestarte ondernemingen
zal een (klein) percentage doorgroeien tot grote onderneming die op haar beurt
door de marktdruk zal verplicht worden om zwaar in kennis te investeren en zodoende
“materiaal” zal leveren voor een volgende tsunami van ondernemerschap 79 . Deze dynamiek
is ook het antwoord op het vooruitgangspessimisme dat met de regelmaat van
een klok de kop opsteekt binnen, bijvoorbeeld, de groep van ecologische activisten. De
reeds vermelde Paul Romer stelt dienaangaande dat “elke generatie heeft grenzen aan
de groei menen te onderkennen als gevolg van eindige middelen en ongewenste neveneffecten.
En elke generatie onderschat schromelijk het potentieel om nieuwe ideëen
te ontwikkelen. We slagen er maar niet in om ons een betrouwbaar idee te vormen van
wat er nog allemaal te ontdekken valt” 80 .
Hun optreden als filter voor herkenning van nieuwe kennis en ideëen als opportuniteiten
voor bijkomende ondernemingsinitiatieven bestaat naast, en vaak voor een
stuk parallel met, de roeping van ondernemers en ondernemingen om winstgevende
activiteiten van andere ondernemingen te gaan beconcurreren. De dynamiek van de
vrije markteconomie zorgt ervoor dat riante winstcijfers van ondernemingen onvermijdelijk
de concurrentie voor die ondernemingen zal aanwakkeren. Deze dynamiek
zorgt in die activiteiten voor aanpassingen en verschuivingen die de performantie
van het gehele economische systeem ten goede komen. Door het bekampen van mooie
winstposities zorgt ondernemerschap ervoor dat de economische prestaties van het
ganse systeem er in termen van behoeftebevrediging op vooruit gaat. Het eigene van
een vrije markteconomie is niet, zoals nogal eens geponeerd wordt in bepaalde kringen,
dat er blijvend hoge winsten tot stand komen maar net dat de zichtbaarheid van
die winsten mechanismen in gang zet die tot ondermijning van diezelfde hoge winsten
leidt. Absoluut centraal in die “mechanismen” staat de ondernemer.
Suprematie van de context
Bijgaand schema 2 vat één en ander samen. Ondernemers zien opportuniteiten tot
stand komen in de concrete marktontwikkeling rondom hen (het voorbeeld van de erg
winstgevende concullega’s) en in de kennispot die dezer dagen tegen versneld tempo
via vooral grotere ondernemingen en researchcentra allerhande opgevuld wordt. Om
79 Voor de interactie tussen ondernemer, kleine onderneming en grote onderneming, zie ook Baumol, 2002.
80 Romer, 2006, p. 2.

vkw Metena maart 2007
die opportuniteiten te kunnen omzetten in concrete producten en diensten brengen
ondernemers kapitaal, arbeid en bestaande technologie in de gewenste verhoudingen
samen 81 . De maatschappelijke context en het persoonlijke engagement van de ondernemer
bepalen vervolgens in hoge mate of de ondernemingsactiviteit maatschappelijk
productief dan wel eerder maatschappelijk contraproductief zal uitdraaien. Immers,
heel wat maatschappelijk nefaste activiteiten vereisen van de opzetters ervan vaardigheden
die vaak ook tot de vaardigheden van bona fide en maatschappelijk erg constructieve
ondernemers behoren. Zo vergt het opzetten van een internationale drugtrafiek
niet te onderschatten vaardigheden inzake logistiek, transport en verkoopsorganisatie.
Valsmunters dienen over méér dan doordeweekse bekwaamheden inzake
informatica en druktechnologie te beschikken. Maffiabonzen moeten voortdurend
alert zijn om over-bureaucratisering van hun operaties tegen te gaan. Grootschalige
misdaders in het algemeen dienen méér dan oppervlakkige kaas gegeten te hebben van
de moderne financiële technologie.
Het belang van het persoonlijke engagement van de ondernemer inzake de finale
uitkomst van de ondernemersactiviteit ligt voor de hand. Gewetenloze ondernemers
zullen vaker vervallen in maatschappelijk verwerpelijke activiteiten dan ondernemers
die er een ethisch hoogstaande gedragscode op nahouden. In deze verschilt de analyse
echter niet voor andere spelers in het maatschappelijke gebeuren. Onder, bijvoorbeeld,
politici, vakbondsafgevaardigden, sportlui, kunstenaars en andere groepen van
de samenlevingen bevinden zich, zo leert een blik op de geschiedenis én de dagelijkse
realiteit, ook gewetenloze individuen die op een maatschappelijk zeer onproductieve
wijze tewerk gaan. Velen slagen er in om het dienen van het belang van een beperkte
groep binnen de maatschappij of zelfs van het strikte eigenbelang te laten slikken door
grote delen van de bevolking als een opkomen voor het algemeen belang. Vandaar dat
het vreemd overkomt, zoals vandaag zéér in is, om het enkel over “maatschappelijk
verantwoord ondernemen” te hebben. Dienen de zonet genoemde en ook nog andere
groepen ook niet te worden aangesproken op hun maatschappelijk al dan niet verantwoord
gedrag. Bij politici, vakbonden en zeker ecologisten, om het maar bij die drie
groepen te houden, gaat men er klaarblijkelijk van uit dat zij sowieso het maatschappelijk
belang dienen. Wie even aandachtig om zich heen kijkt, merkt onmiddellijk dat
er terzake iets fundamenteels fout zit.
81 In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, is er voor één bepaalde productie niet één maar meerdere combinaties
van productiefactoren mogelijk. Hoge arbeidskosten in verhouding tot de arbeidsproductiviteit zal aanleiding geven
tot een eerder kapitaalintensieve productie. Gaan de overheden kapitaalvorming extra belasten dan zullen de ondernemers
zich verplicht zien om eerder voor een arbeidsintensieve productie-organisatie te kiezen. Werkloosheid is dan
ook in hoge mate het gevolg van het institutionele kader binnen hetwelk ondernemers en ondernemingen hun activiteiten
ten uitvoer brengen.

Persoonlijk
engagement
Maatschappelijk
Productief
Economische groei
•Welvaart •
•Welzijn •
•Bredere • impact
Schema 2:
Context van het ondernemerschap.
Opportuniteiten
•Kennis •
•Marktontwikkeling
•
Ondernemer
-----
Onderneming
-----
Ondernemer
Maatschappelijk
Contraproductief
•Zwarte • economie
• Kapitaal
• Arbeid
• Technologie
Context
•Institutioneel
•Cultureel
•Kleine • en grote criminaliteit

vkw Metena maart 2007
De maatschappelijke context binnen dewelke ondernemerschap zich moet ontwikkelen
bestaat ten gronde uit twee elementen. Het eerste betreft de manier waarop ondernemen
in de brede cultuur van de maatschappij ingebakken zit. Anders uitgedrukt:
hoe kijkt men vanuit de maatschappij in haar geheel tegen ondernemers en ondernemingen
aan? In de Verenigde Staten bijvoorbeeld draagt een grote meerderheid binnen
de bevolking de ondernemersgilde een warm hart toe. Onverkwikkelijke zaken als
Enron, Worldcom en andere ondernemingsschandalen bezorgen deze reputatie wel een
deuk maar geen blijvende schade aan het koetswerk. Ook in de vroegere communistische
landen overheerst in het algemeen een eerder positieve houding ten aanzien van
ondernemer en onderneming. In West Europa daarentegen is veeleer een kritische tot
soms zelfs ronduit negatieve houding aan de orde. Het spreekt voor zich dat wanneer
vanuit de brede cultuur van de maatschappij een positieve houding ten aanzien van
ondernemerschap domineert, het naar de oppervlakte komen van entrepreneurial talenten
de neiging vertoont spontaner en sneller te verlopen 82 .
Het tweede onderdeel van de maatschappelijke context voor ondernemersacties
bestaat uit het zogenaamde institutionele kader. Hiermede bedoelen we het geheel
van instituties en afspraken, ook de informele, binnen dewelke ondernemers dienen
te bewegen. Eén van de allerbelangrijkste terzake is de rechtszekerheid, meer bepaald
de bescherming van eigendoms- en contractrechten. Ook de verantwoordelijkheid
van de overheden om niet om de haverklap de spelregels inzake vergunningen, fiscaliteit,
reglementeringen en dies meer door elkaar te halen, vormt een onderdeel van
het principe van de rechtszekerheid. Een stevige rechtszekerheid zal ondernemers er
toe aanzetten om de engagementen op langere termijn niet te schuwen daar men zich
beschermd weet. Bovendien versterkt een degelijk rechtssysteem het persoonlijke
engagement van de ondernemers om op een ethisch hoogstaande wijze zijn/haar bekwaamheden
te ontplooien. Een gebrek aan rechtszekerheid geeft carte blanche aan
malafide elementen die het maatschappelijk belang aan hun laars zullen lappen (niet
in het minst omdat die maatschappij, zelfs bij andersoortig gedrag van hunnentwege,
hen ook geen bescherming biedt). Voor een uitgebreidere bespreking van het institutionele
kader verwijzen we naar de literatuur terzake 83 .
Als slot van onze analyse omtrent materiële vooruitgang en de rol van ondernemers
en ondernemingen daarin moeten we nog even ingaan op het nirvana-beeld. Daarmede
bedoelen we de idee dat menselijke vooruitgang eigenlijk van een dergelijke kwaliteit
82 In de terminologie van de economische sociologie gaat het hierbij om de maatschappelijke inbedding van het ondernemersgebeuren.
Zie Granovetter, 1985.
83 De basisreferentie in dit verband blijft North, 1990. Voor een goed overzicht van het meer recente onderzoek inzake het
institutionele kader, zie hoofdstuk 7 in Helpman, 2004.

zou moeten zijn dat er enkel maar positieve kanten aanzitten. Omdat de mens nu eenmaal
de mens is en omdat de gegevenheden van de omgeving nu eenmaal zijn wat ze
zijn, behoort een dergelijke zienswijze tot de volstrekte utopie (waarmede overigens
helemaal niet gezegd is dat er niet gestreefd dient te worden naar continue verbetering
van het bestaande systeem). We concentreren ons voor deze argumentatie op het
sociale en het ecologische. Ook in een maatschappij die er als geheel sterk op vooruit
gaat, zullen voortdurend ondernemingen failliet gaan en mensen hun job verliezen.
Zelfs in een dynamische omgeving met vele jobopportuniteiten kan dit een pijnlijke
zaak zijn daar het opnemen van een nieuwe job soms niet anders kan dan via een inkomensinlevering.
De maatschappij, waar dus ondernemer en onderneming integraal
toe behoren, moet trachten die individuele pechposities te verzachten maar het feit dat
die onfortuinlijke omstandigheden zich regelmatig manifesteren, doet niets af aan de
maatschappelijke verdienste van het vrije marktsysteem.
Een economisch systeem dat volstrekt niet vervuilt, is ondenkbaar tenzij men inkomensverliezen
van een zeer hoge orde als weinig significant beschouwt. In het verleden
bleek trouwens telkens opnieuw hoe economische ordeningen die zich tegen de
vrije markt afzetten, systematisch méér vervuilen dan door het systeem van de vrije
markteconomie gebeurt. Het komt er echter op aan om, primo, vervuiling die onherstelbare
schade toebrengt te bannen en, secundo, de meer “verteerbare” vormen van
vervuiling zodanig toe te wijzen dat er het kleinst mogelijke inkomensverlies voor het
geheel van de maatschappij mee samenhangt. Dit laatste argument anders uitgedrukt
luidt dat men vervuiling moet trachten te elimineren, niet met blinde verbods- en gebodsbepalingen
maar met een selectiviteit die de economisch het goedkoopst te elimineren
vervuiling eerst aanpakt.
Joseph Schumpeter schreef in 1942: “De grote realisatie van het kapitalisme bestaat
er niet zozeer in dat er meer zijden kousen ter beschikking kwamen van de koninginnen
maar dat de aanschaf van die zijden sokken binnen het bereik van steeds meer
fabrieksmeisjes kwamen ondanks het feit dat die steeds minder uren dienden te werken”
84 . Méér en beter produceren niet enkel voor de elite maar ook voor een steeds hoger
percentage van de globale bevolking: daar is de door ondernemers en ondernemingen
gedragen vrije markteconomie zeer sterk in. In deze startjaren van de 21 ste eeuw kan
deze vaststelling echter niet langer volstaan. Deirdre McCloskey vat het als volgt samen:
“Als we een betere materiële welvaart verwierven met twee auto’s in de garage en lekkere,
met spinazie gevulde deep-dish pizza op tafel maar tegelijk onze ziel verloren,
84 Schumpeter, 1994, p. 67.

vkw Metena maart 2007
dan zou ik absoluut geen enthousiasme kunnen tonen voor die realisatie” 85 . Vooraleer
ons op het aspect ziel en andere aspecten van de bredere maatschappelijke relevantie
van ondernemerschap te storten, nemen we eerst nog even de financiële bijdrage van
de ondernemingen aan het maatschappelijk welzijn onder de loep.
3.2. Bron van welzijn
Ondernemers en ondernemingen spelen als centrale actoren in het economische
groeiproces een doorslaggevende rol in de creatie van materiële welvaart. Hun impact
op de maatschappij reikt echter veel verder dan enkel deze vaststelling. Steeds meer
ondernemingen tonen zich actief in zaken die niet direct met hun ondernemingsmissie
in de strikte zin van het woord te maken hebben. In het moderne jargon heet het
dan dat deze ondernemingen zich actief tonen op het vlak van het maatschappelijk verantwoord
ondernemen (MVO). Aan een ondubbelzinnige definitie van MVO zijn we nog
niet echt toe maar het heeft alvast te maken met het overstijgen van de doelstelling
om ook op korte termijn de ondernemingswinst te maximaliseren. Dat nogal wat ondernemers
hier geen probleem mee hebben, hangt logisch samen met onze definitie
van het wezenlijke van ondernemerschap. Het MVO-activisme kan vele vormen aannemen
(milieu, gemeenschapsleven, sport en cultuur, noord-zuid, ...) en we verwijzen
voor overzichten daarvan naar enkele recente publicaties terzake 86 .
Naast de activiteiten welke ondernemers en ondernemingen in het kader van de
MVO-spirit ontplooien, dragen zij echter nog op een heel andere maar ook zeer wezenlijke
wijze bij tot het welzijn binnen de maatschappij. Meer bepaald doelen we hier
op de acties die vanuit een geciviliseerde maatschappij mogen verwacht worden ten
aanzien van de minderbedeelden en de zwakkeren binnen die maatschappij. Concreet
gaat het hier dan om de zorg voor, bijvoorbeeld, gehandicapten, minder begaafden,
chronisch zieken, structureel werklozen en andere kansarmen. Alhoewel zeker niet
onderworpen aan de onvermijdelijkheid die velen menen te zien, behoort het tot de
geplogenheden van de moderne Europese samenlevingen dat vooral de overheden die
zorg voor de minderbedeelden en de zwakkeren op zich nemen. Wanneer het in het
maatschappelijk discours over de moderne welvaartsstaat gaat die op grootschalige
wijze aan inkomensherverdeling doet, dan betreft het veelal thema’s die onder deze
hoofding thuishoren.
Wanneer de overheid haar verantwoordelijkheid voor minderbedeelden en zwakkeren
opneemt, dan behoeft ze daarvoor, naast vele mensen van goede wil en goede inten-
85 McCloskey, 2006, p. 22.
86 Zie vooral Carbonnez, 2006 en de vele referenties daarin terug te vinden.

ties, degelijke analisten die kunnen uittekenen hoe de sowieso schaarse middelen op de
maatschappelijk meest efficiënte en effectieve manier kunnen benuttigd worden. Met
efficiënt bedoelen we dat er zo weinig mogelijk verspilling van middelen mag plaatsgrijpen.
Bij de beoordeling van de effectiviteit van de opgezette overheidsinterventies
gaat het om de concrete resultaten op het vlak van de indijking van de wantoestanden
die men wil bestrijden. Met veel goeie wil en briljante inzichten komt men al een heel
eind. Met nog een flinke smak geld daar bovenop komt men echter nog menige straat
verder. Welnu, het geld dat het geheel van de Belgische overheden besteden, komt in
belangrijke mate van de ondernemers en de ondernemingen. Meer specifiek is het een
naakte realiteit dat die ondernemers en ondernemingen tweederde van alle financiële
middelen van alle Belgische overheden in het laatje brengen. Rekent u even mee.
Kippen met gouden eieren
We starten onze berekeningen bij de bruto toegevoegde waarde van de ondernemingen
en de zelfstandigen binnen de Belgische economie 87 . De bruto toegevoegde waarde
is het surplus dat ondernemingen creëeren, meer bepaald datgene wat aan saldo
rest binnen de onderneming eens alle leveranciers van goederen en diensten betaald
zijn. We trachten te achterhalen waar deze bruto toegevoegde waarde naartoe gaat en
dit meer specifiek met de bedoeling te detecteren hoeveel van deze bruto toegevoegde
waarde finaal in handen komt van de overheid. Bijgaande tabel zet de basiscijfers
voor 2005 op een rij. In bijlage 2 geven we het gedetailleerde overzicht van deze cijfers
en dit voor het geheel van de periode 1996-2005. Het spreekt voor zich dat bij deze berekeningen
enkele vereenvoudigende hypothesen dienden te worden ingebouwd. De
lezer kan er zichzelf van overtuigen dat we daarbij systematisch het principe van de
voorzichtigheid hebben toegepast, d.w.z. dat we er systematisch voor opteerden om
zulkdanige parameters en verdeelsleutels te hanteren dat het aandeel van de ondernemingen
eerder zal onderschat dan wel overschat worden.
De bruto toegevoegde waarde gecreëerd door het geheel van de ondernemingen in
de Belgische economie beliep 197,5 miljard euro in 2005. We trachten nu in kaart te
brengen hoeveel van deze bruto toegevoegde waarde naar de overheid vloeide. De belangrijkste
posten in dit verband gaan dan als volgt:
87 Deze analyse steunt sterk op die in Van Overtveldt, 2005. Voor de actualisering en verfijning van de berekeningen is de
auteur veel dank verschuldigd aan Geert Janssens, projectmanager bij VKW Metena. Bij de aanlevering en de interpretatie
van de data waarop we ons baseren, krijgen we belangrijke steun vanuit de studiedienst van de Nationale Bank.

vkw Metena maart 2007
• De sociale zekerheidsbijdragen betaald door werkgevers: 28,1 miljard euro;
• De vennootschapsbelasting, de belasting op dividenden en winstuitkeringen en
aanverwante taxaties: 10,9 miljard euro;
• De directe belastingen en de sociale zekerheidsbijdragen van de werkgevers afgehouden
van het brutoloon: 32,9 miljard euro. Hier hebben we met de bekende belastings-
en bijdragengegevens én het voorzichtigheidsgegeven als leidraad gewerkt
met de hypothese dat globaal genomen 40% van de brutoloonmassa afgeroomd
wordt door de overheden 88 ;
• De BTW betaald door diegenen die hun loon trekken vanuit de bruto toegevoegde
waarde van ondernemingen: 7,3 miljard euro. Hier diende een cumul aan hypothesen
te worden ingebouwd. Van het brutoloon trekken we eerst de hierboven
vermelde 40% afdrachten aan de staat af. Vervolgens corrigeren we de resterende
loonmassa met de bekende spaarquote van de gezinnen, nl. 12,8% van het beschikbare
inkomen in 2005. Voor wat er dan nog aan besteedbaar inkomen overblijft,
nemen we als uitgangspunt dat 15% buiten het officiële, aan de BTW onderhevige
circuit wordt gespendeerd en dat het BTW-tarief eenvormig 20% bedraagt;
• Tot slot trekken we het geheel van de ontvangen subsidies af: 3 miljard euro 89 .
Voor het geheel van de Belgische ondernemingen levert het bovengaande voor 2005
een totale bijdrage aan de staatskas van 76,1 miljard euro op. Vermits het geheel van
de fiscale en parafiscale ontvangsten van de overheden in ons land 133,9 miljard euro
bedroeg in 2005, volgt dat de ondernemingen via hun bruto toegevoegde waarde voor
56,9% van het geheel van de fiscale en parafiscale ontvangsten zorgden.
Om het beeld te vervolledigen, dienen nog twee bijkomende oefeningen te gebeuren.
Eerst trachten we te achterhalen wat de zelfstandigen in dit land bijdragen aan
de staatskas en vervolgens pogen we te doorgronden hoeveel van de accijnzen betaald
worden vanuit de bruto toegevoegde waarde gecreëerd door ondernemingen en zelfstandigen.
Wat de zelfstandigen betreft, komen de volgende posten aan de orde:
88 Het zijn uiteraard de werknemers die de directe belastingen en de sociale zekerheidsbijdragen afdragen. Zonder hun
arbeid, geen afdrachten. Minstens even sterk geldt echter dat er zonder ondernemers en ondernemingen geen sprake
zou zijn van de pot aan bruto toegevoegde waarde die de fondsen voor de afdrachten vrijmaakt.
89 Dit is een correctie die het gevolg is van het feit dat sommige gesubsidieerde organisaties, ook wel quasi-vennootschappen
genoemd, in de statistieken van de nationale rekeningen worden opgenomen als privé-vennootschappen.
Het betreft hier de NMBS, de NMBS Holding, Infrabel, De Post en Aquafin.

Bruto Toegevoegde Waarde ondernemingen en zelfstandigen 197,54
Bijdrage ondernemingen
Sociale zekerheidsbijdragen werkgevers 28,09
Vennootschapsbelasting (en aanverwanten) 10,85
Directe belastingen en sociale zekerheidsbijdragen werknemers 32,92
BTW loontrekkenden 7,32
Subsidies -2,97
Totaal 76,20
Bijdrage zelfstandigen
Netto sociale premies 1,65
Directe belastingen (*) 4,66
BTW zelfstandigen 1,08
Totaal 7,39
Accijnzen 4,04
Algemeen totaal (I) 87,56
Fiscale en prafiscale ontvangsten van de overheid (II) 133,89
(I) als % van (II) 65,40
Tabel 1:
Bijdrage van ondernemingen en zelfstandigen tot de staatskas (in miljard euro, 2005).
(*): inkomen zelfstandigen voor 2005 geschat op basis van trend.
Bron: NBB, INR, RSVZ
• De betaalde sociale premies: 1,6 miljard euro. Het gaat hier om de effectief betaalde
premies, zijnde 2,5 miljard euro, genet voor het feit dat zij meestal in mindering
van de fiscale aangiften komen 90 ;
• De afgedragen directe belastingen: 4,7 miljard euro. Dit bedrag bekomen we door
de gemiddelde inkomens te corrigeren voor een aanslagvoet van 35% en voor de
bekende gegevens inzake de spaarquote 91 ;
• De BTW betaald op de finale bestedingen: 1,1 miljard euro. Hier werd dezelfde redering
toegepast als bij de loontrekkenden.
Voor het geheel van de zelfstandigen in België levert dit voor 2005 een globale bijdrage
aan de fiscale en parafiscale ontvangsten van de overheden op a rato van 7,4 miljard
euro of 5,5% van de totale fiscale en parafiscale ontvangsten. Samen met de hierboven
gereconstrueerde 76,1 miljard euro komen we op een totaal van 83,5 miljard
euro of 62,4 % van de totale fiscale en parafiscale ontvangsten.
90 Ook hier zit er weer een onderschatting van de bijdrage aan de overheidspot vermits méér dan waarschijnlijk niet alle
sociale premies betaald door zelfstandigen fiscaal afgetrokken worden.
91 Over deze hypothesen kan een lange discussie opgezet worden. Verificatie met diverse specialisten terzake leert ons
evenwel dat we hier, wederom, nagenoeg zeker een onderschatting inbouwen van de reële fiscale bijdrage van de zelfstandigen.
2005

vkw Metena maart 2007
Voor de overige productgebonden belastingen, d.i. accijnzen en verbruiksbelastingen
excl. BTW, passen we de volgende redenering toe. Het geheel van deze ontvangsten
beliep in 2005 12,2 miljard euro. Om tot een opsplitsing van dit bedrag te komen, berekenen
we eerst het aandeel van de loontrekkenden en de zelfstandigen in de totale bevolking,
zijnde 33%. Dit percentage toegepast op de vermelde 12,2 miljard euro levert
4 miljard euro. De kans is zeer reëel dat we met dit cijfer ons vastpinnen op een stevige
onderschatting van het aandeel van de accijnzen betaald vanuit de bruto toegevoegde
waarde van de ondernemingen en vanuit de hoek van de zelfstandigen. Loontrekkenden
en zelfstandigen betalen immers haast zeker een grote aandeel van de accijnzen dan
hun aandeel in de totale bevolking aangeeft. Bovendien staan er geen duidelijke gegevens
ter beschikking over de accijnzen die ondernemingen zelf betalen.
Voegen we de net berekende 4 miljard euro bij de eerder bekomen 83,5 miljard euro
dan kunnen we voor 2005 afklokken op 87,5 miljard euro of 65,4% van de totale fiscale
en parafiscale ontvangsten van het geheel van de Belgische overheden. Hiermede komen
we tot een conservatieve want haast zeker onderschatte inkleuring van datgene
wat de ondernemingen en de zelfstandigen in dit land bijdragen aan de staatskas. De
gegevens vervat in bijlage 2 geven aan dat dit percentage ook merkwaardig constant
blijft in de tijd. Over de tien jaar tussen 1996 en 2005 zagen we een piek van 67,9% in
2001 en een dal van 65,4% in 2005.
Een korte maar krachtige conclusie kan hier volstaan. Ondernemers en ondernemingen
melden zich niet enkel als de belangrijkste creatoren van materiële welvaart
maar leveren ook het gros van de middelen waarmede de overheid kan werken, onder
meer om de zwaksten en minstbedeelden in de samenleving te helpen. Het welzijnswerk
binnen de maatschappij verricht door de overheden hangt voor zijn financiering
in hoge mate af van het ondernemende segment van de samenleving. Zonder
ondernemers en ondernemingen zou er zelfs nauwelijks sprake kunnen zijn van een
werkend overheidsapparaat. Het blijkt niet altijd uit het gevoerde beleid maar de ondernemingen
en de zelfstandigen vormen dus wel degelijk voor de overheid de kippen
met de gouden eieren.
3.3 De bredere relevantie
Met soms zware emotionele geladenheid ventileren medemensen – van Jan Modaaltypes
tot hooggeleerde professoren – dezer dagen geregeld nostalgische geluiden inzake
het verloren gegane paradijs van de “goeie ouwe tijd”. Meer specifiek gaat het daarbij
dan om het tijdsvak dat zich situeert voor de periode dat de economische groei doorstootte
naar een structureel hoger niveau. In de woorden van de Franse romanticus

0
Jean Jacques Rousseau: de periode van de “sauvage noble” die een leven ervoer dat “het
beste bood wat de mens kan overkomen”. Wat nadien volgde, kwam volgens dezelfde
Rousseau neer op “permanente uitbuiting … slavernij en ontwrichting” 92 . Volgens James
Boyd White, professor rechten en literatuur aan de University of Michigan, dient de periode
van hogere economische groei beschouwd te worden als “een soort van pletwals die
de natuurlijke en sociale wereld steeds verder uitholt” 93 . Onder de hedendaagse antiglobalisten
weerklinken soortgelijke aantijgingen, vaak nog scherper zelfs.
De mythe van de “goeie ouwe tijd”
De eerste gebieden waar de structurele toename van de economische groei en van
het BBP per capita zich doorzette, waren de landen van West Europa, te beginnen met
Engeland in de 19 de eeuw. Het beeld dat de nostalgische reflecties inzake de goeie ouwe
tijd van voordien oproept, is dat van gemeenschappen van mensen die ondanks een
erg bescheiden inkomen en het naar moderne normen ontbreken van de meest elementaire
vormen van levenscomfort, toch knus bij elkaar zaten om te genieten van
het weinige dat het bestaan hen te bieden had. Net omdat het aardse leven hen zo
weinig kon bieden, genoten zij des te meer van het schaarse dat hen te beurt viel en
waren ze veel dankbaarder, medemenselijker en dus genietbaarder dan de moderne
mens wiens ontevredenheid, nog steeds volgens de mythe van de goeie ouwe tijd, alleen
maar lijkt toe te nemen met de omvang van zijn materiële welstand. Willen we
de moderne tijd qua zinvolheid van het bestaan (terug) naar een hoger niveau tillen,
dan zouden we ons eigenlijk terug beter een aantal elementen van het bestaan in die
goeie ouwe tijd eigen maken.
Het gaat inzake de goeie ouwe tijd inderdaad om een mythe en meer bepaald één
die zich afspeelt op twee niveaus. Het eerste niveau betreft het fysieke gegeven van
het leven op zich in die periode. Meer bepaald doelen we hier op het feit dat die goeie
ouwe tijd zich kenmerkte door hoge kindersterfte en lage gemiddelde levensduur. Zo
het dus al waar zou geweest zijn – wat manifest niet zo was, zoals we zo dadelijk zullen
argumenteren – dat de mensen zich vroeger veel “menselijker” gedroegen binnen hun
beperkte bestaan, dan konden daar in ieder geval verhoudingsgewijs veel minder mensen
van “genieten” dan dat dit heden ten dage het geval is. Anders uitgedrukt: de basis-
92 Rousseau zoals geciteerd in Friedman, 2005, p. 30.
93 White, 1990, p. 71.

vkw Metena maart 2007
gegevens van het bestaan in de goeie ouwe tijd maakten dat slechts een beperkte groep
van mensen er in slaagde om tot een min of meer volwaardig leven te komen. Voor een
grote groep van mensen was er slechts sprake van leven in de heel kortstondige zin.
Het tweede niveau van mythevorming rond de goeie ouwe tijd slaat op de kwaliteit
van het leven. De rozige scenario’s inzake de goeie ouwe tijd wekken een beeld op
van mensen die verdraagzaam, vredelievend, bekommerend en tactvol met elkaar
omgaan binnen de gegevenheden van de geografisch beperkte levensgemeenschap.
Nauwgezettere historische verificatie levert echter een heel ander beeld op, nl. één van
brute agressie, onverbiddelijke toepassing van de wet van de sterkste, intolerantie, afgunst
en a-sociaal gedrag. De tendens tot wat we vandaag als psychopatisch en misdadig
gedrag zouden bestempelen, was in de goeie ouwe tijd relatief gezien veel breder
binnen de maatschappij verspreid dan heden ten dage in de ontwikkelde wereld. Om
het met de woorden van historica Deirde McCloskey te zeggen: “De consensus onder
anti-kapitalisten is nu reeds anderhalve eeuw dat we door het kapitalisme een wereld
verloren hebben die meer dan de moeite was om intact te houden. Maar sedert 1900
werd door sociale historici overweldigende evidentie bij elkaar gebracht die aangeeft
dat het hele concept van de Duitse romantiek van een Zwarte Woud-thuisland tot een
nobele plattelandsbevolking op een fictie berust” 94 . Diezelfde McCloskey beperkt zich
in haar boek The Bourgeois Virtues niet enkel tot Duitsland maar reikt inzake het bedenkelijke
waarheidsgehalte van het concept “goeie ouwe tijd” soortgelijke evidentie
aan voor, onder meer, Engeland, de Verenigde Staten en Vietnam 95 .
De vaststelling dat het geloof in de goeie ouwe tijd eerder op drijfzand dan op
solide evidentie berust, houdt in dat we zeker in het ontwikkelde Westen misschien
wat weinig oog hebben voor een aantal positieve kenmerken van de moderne tijd. De
stijging van de materiële welvaart vormt in deze context een verworvenheid die door
rationele mensen moeilijk te ontkennen valt. Een blik op gegevens als, bijvoorbeeld,
de evolutie van de gemiddelde levensduur, van de kindersterfte, van het BBP per capita
en van de human development index leert dat die stijging zich op enkele geïsoleerde
94 McCloskey, 2006, p. 141.
95 Ibid., p. 141 e.v.

uitzonderingen na 96 wereldwijd voordeed 97 . Maar ging die materiële vooruitgang niet
gepaard met een ecologisch drama? Zagen we het ethische bewustzijn en gedrag van
mensen niet afkalven als gevolg van welstand en markteconomie? Kwamen primaire
maatschappelijke waarden als democratie, opporuniteit en tolerantie niet onder
druk als gevolg van het ondernemingsgedragen economisme? Kortom, de vraag dient
gesteld in welke mate de welvaartsverdiensten van economische vooruitgang nog
opwegen tegen de geregeld naar voren gebrachte nadelen ervan inzake de bredere
maatschappelijke ontwikkeling, zeker indien we daarbij ook in rekening brengen dat
vanuit de bruto toegevoegde waarde gecreëerd door ondernemingen en zelfstandigen
ruim tweederde van het totaal van de fiscale en parafiscale ontvangsten van de Belgische
overheden 98 .
In deze discussie ligt een eenvoudige argumentatie voor het rapen. Zowel inzake
ecologisch bewustzijn als inzake de bredere maatschappelijke waarden als democratie,
gelijkheid inzake opportuniteiten, tolerantie en intermenselijke warmte zetten
de communistisch georganiseerde maatschappijen in het verleden prestaties neer die
ver achterbleven bij wat zelfs in de meest kritische rapportering overeind blijft van het
Westerse model. De nog enkele resterende regimes van het communistische of nauw
verwante slag bevestigen ook anno 2007 nog elke dag opnieuw dit treurige verhaal. Eén
van de meest elementaire en consistente kenmerken van communistische regimes is
dat zij privaat initiatief en ondernemerschap bannen. Deze vaststelling vereist onmiddellijk
nuancering: verwijzend naar schema 2 dat eerder in deze monografie aan de
orde kwam, bannen zij ondernemerschap van het maatschappelijk productieve type.
Aansluitend op de argumentatie ontwikkeld rond schema 2 ontbreekt in een communistisch
georganiseerde maatschappij haast per definitie het institutionele kader dat
positief georiënteerd ondernemerschap stimuleert. Ook persoonlijk engagement tot
maatschappelijk verantwoord optreden brandt in een dergelijke ordening op een erg
96 We kunnen hier inzake BBP per capita en HDI-index onder meer verwijzen naar de verarming die zich in Afghanistan
onder de Taliban en in Zimbabwe tijdens de jongste jaren van het bewind van Robert Mugabe voordeed. Wat de gemiddelde
levensduur betreft, deed er zich onder Russische mannen in het recente verleden een opmerkelijke ommekeer
voor, in belangrijke mate te wijten aan het breed verspreide alcoholisme.
97 Met deze stelling wordt helemaal niet beweerd dat die toename van de materiële welvaart zich ook op een gelijkmatige
wijze voordeed. De wereldwijde inkomensverschillen namen inderdaad vooral in de loop van de 20 ste eeuw op een erg
spectaculaire wijze toe. Voor de voorbije twee decennia dient terzake een zeer genuanceerd betoog gehouden te worden.
Wat zeker niet klopt, is dat de inkomensverschillen op wereldvlak bleven escaleren. Zie hieromtrent de bijdrage
van Van Overtveldt in Glaeser, Devooght & Van Overtveldt, 2006.
98 De argumentatie die hier volgt, stoelt in belangrijke mate op Friedman, 2005 en McCloskey, 2006. Alhoewel er talrijke
parallellen te noteren vallen in de argumentaties van beide academici, valt het op dat zij zich toch behoorlijk
verschillend politiek profileren. Benjamin Friedman – helemaal niet verwant met Milton Friedman – ziet zichzelf als
“een Europees sociaal-democraat van het conservatieve type”. Deirdre McCloskey, die elk jaar drie tot zes maanden
in Amsterdan doorbrengt en dus zeer goed de Europese gegevenheden met de Amerikaanse kan vergelijken, rekent
zichzelf “in de Europese terminologie bij de rechts liberalen”. Gesprek met Friedman op 14 december 2005 en met
McCloskey op 5 januari 2007.

vkw Metena maart 2007
laag pitje 99 . Maar vermits een communistisch systeem, hoe intens de repressie ook
doorgevoerd wordt, de kenmerken die een persoon tot ondernemer maken niet kan
wegbranden, zal die ondernemersenergie toch boven komen drijven. Onvermijdelijk
zal het alzo gestuurde ondernemerschap echter vooral tot uiting komen via maatschappelijk
gezien eerder onproductieve activiteiten.
Verzacht ondernemen de zeden?
Bovengaande vaststellingen inzake de negatieve kenmerken van communistisch georganiseerde
maatschappijen kunnen echter niet volstaan om over te gaan tot de argumentatie
dat een systeem waarin vrij ondernemerschap centraal staat als hoofdmotor
van de economische ontwikkeling wel tot maatschappelijk voordelige ontwikkelingen
leidt die het economische en de aspecten van de materiële welvaart in de strikte zin
van het woord (ver) overstijgen. Of moeten we toch maar akkoord gaan met John Gray,
de politieke filosoof verbonden aan de London School of Economics, die op het einde van
de 20 ste eeuw argumenteerde dat de revival die de principes van de vrije markteconomie
en van het vrije ondernemerschap in de laatste twee decennia van die 20 ste eeuw
kende, “niet kon voorkomen dat als onbedoelde gevolgen van de politiek van het vrijmaken
van markten, gemeenschappen verscheurd werden en ethos en onderling vertrouwen
uitgehold werden” 100 .
Voorafgaandelijk willen we hier nog eens in alle duidelijkheid stellen dat de begrippen
vrije markteconomie, ondernemerschap, economische groei en globalisering onverbrekelijk
bij elkaar horen. De logica achter deze identificatie vormt allicht dé rode
draad uit wat we tot nu toe argumenteerden. Zeer bondig samengevat klinkt deze argumentatie
als volgt. Ondernemers en ondernemingen staan centraal in het aanzwengelen
van de economische groei. Een goed georganiseerde vrije markteconomie met duidelijke
en niet geringe functies op te nemen door de overheden vormt de ideale biotoop
om de hoogst mogelijke maatschappelijke meerwaarde te halen uit de activiteiten van
ondernemers en ondernemingen. Verstandig georganiseerde globalisering zorgt ervoor
dat ondernemers wereldwijd hun vleugels kunnen uitslaan en de welvaartscreatie ook
in de armere gebieden van de wereld (eindelijk) op gang kunnen trekken.
99 Zie hieromtrent bijvoorbeeld Todorov, 2000 en Courtois et al., 1997.
100 Gray, 1998, p. 36.

In zijn boek The Moral Consequences of Economic Growth stelt Benjamin Friedman, professor
economie aan Harvard University 101 , dat een moreel hoogstaande maatschappij als
essentiële kenmerken heeft: “opportuniteiten voor iedereen, tolerantie, economische
en sociale mobiliteit, rechtvaardigheid en democratie” 102 . Op basis van een minutieuze
historische analyse van wat zich de voorbije eeuwen afspeelde in de Verenigde Staten,
Duitsland, Frankrijk, Groot Brittannië en diverse ontwikkelingslanden komt Friedman
tot het inzicht dat “economische groei – zijnde een stijgende levensstandaard voor een
grote meerderheid van de burgers – meestal ook leidt tot meer en betere opportuniteiten,
tolerantie voor diversiteit, sociale mobiliteit, verdediging van de rechtvaardigheidsprincipes
en respect voor democratie … Wanneer de levensstandaard daalt
of stagneert maken de meeste maatschappijen geen vooruitgang op het vlak van deze
doelstellingen, erger nog: ze gaan er dan meestal substantieel op achteruit” 103 . John
Micklethwait en Adrian Wooldridge vullen aan: “Het aantal ondernemingen in een land
vormt een vrij goede graadmeter voor de mate van politieke vrijheid in dat land” 104 .
Voor de vele, vaak subtiele mechanismen via dewelke de wisselwerking tussen enerzijds
economische groei zoals vooral teweeggebracht door de acties van ondernemers
en ondernemingen en anderzijds morele aspecten en kenmerken van de maatschappij
verwijzen we graag naar Benjamin Friedman’s erg lezenswaardig en informatief
boek. Voor deze auteur kan er geen twijfel over bestaan: “De traditionele afwegingen
tussen welvaartsvoordelen en nadelen op moreel vlak wanneer we het over economische
groei hebben, stellen een vals probleem … Groei is niet enkel waardevol voor de
verbetering van onze levensstandaard maar ook voor de positieve invloed die er van
uit gaat op onze sociale houding en op onze politieke instituties, of, korter gezegd, op
het morele karakter van onze samenleving 105 ”. Deze vaststellingen, aldus Friedman,
vormen niets meer, maar zeker ook niets minder, dan bevestigingen van de erfenis van
de Verlichting. Om het in de woorden van Montesquieu te zeggen: “Overal waar ondernemen
heerst, zien we zachte zeden” 106 . Deze historische uitlating ligt heel dicht bij de
recente van Jonathan Sacks, de belangrijkste rabbi van Groot Brittannië: “De vrije markt
is niet enkel het beste mechanisme dat we tot op heden ontdekten om de armoede te
verminderen … (maar ook) … voor de schepping van een menselijke omgeving waarin
onafhankelijkheid, waardigheid en creativiteit centraal staan” 107 .
101 Zie ook voetnoot 98.
102 Friedman, 2005, p. ix.
103 Ibid., p. 4.
104 Micklethwait & Wooldrige, 2003, p. xx. De positieve band tussen vrije markteconomie en globalisering enerzijds en
democratie anderzijds komt duidelijk naar voren in Eichengreen & Leblang, 2006.
105 Friedman, 2005, p. 4,15.
106 Zoals geciteerd in Friedman, 2005, p. 19.
107 Sacks, 2002, p. 22-14

vkw Metena maart 2007
Deirdre McCloskey vat haar argumentatie aan daar waar die van mensen als
Benjamin Friedman en rabbi Sacks stopt. Zij schuift de provocerende stelling naar voren
dat bovenop al hetgeen we tot nu reeds ten voordele van de door ondernemers en
ondernemingen gedreven vrije markteconomie konden registreren ook nog eens de
deugden van het menselijk bestaan positieve impulsen krijgen vanuit deze hoek. De
zeven bourgeois virtues van McCloskey zijn hoop, geloof, liefde, gerechtigheid, moed,
bedachtzaamheid en terughoudendheid. Haar pleidooi om wat wij hier omschrijven
als de brede maatschappelijke relevantie van het ondernemersgebeuren open te trekken
tot de positieve stimulering van die zeven deugden, is even indrukwekkend als
dat het controversieel zal zijn. Hopelijk geldt voor haar boek niet de wet van Stigler 108 .
In de moderne maatschappij keren vele lezers van argumenten pro vrije markteconomie
en ondernemerschap zich spontaan tegen deze argumenten. Die afkeuring, aldus
de wet van Stigler, gebeurt meestal nog scherper door zij die de argumenten niet eens
gelezen hebben.
108 George Stigler (1911-1991) was één van de meest vooraanstaande economen verbonden aan de beruchte University of
Chicago. Het was Sam Peltzman die de wet van Stigler onder de aandacht van de auteur bracht. Zie Van Overtveldt,
2007.

4. Besluit
Wie deze monografie interpreteert als een onvoorwaardelijke eed van trouw voor het
altaar van het onversneden, willekeurig zijn zin doend vrije ondernemerschap, heeft,
zo durven we tot slot beweren, niet aandachtig gelezen. Een goed functionerende vrije
markteconomie vereist niet enkel ondernemers maar ook een attente en krachtdadige
overheid. Mag de gemeenschap van ondernemers een ethisch engagement vragen dan
draagt de overheid de verantwoordelijkheid voor de creatie van een omgeving waarin
ondernemerschap tot de hoogst mogelijke maatschappelijke meerwaarde leidt. Een
foute context doet ondernemerschap in maatschappelijke minwaarde uitmonden.
Een maatschappelijk productieve vrije markteconomie heeft maar weinig te maken
met cowboy capitalism.
Maar zelfs binnen een uitstekend georganiseerde vrije markteconomie gebeuren
foute dingen. Er kan geen twijfel over bestaan dat ook ondernemers zich bij momenten
schuldig maken aan laakbare feiten. Soms gaat het om dagelijkse zonden, soms
om veel ergere dingen. Het merkwaardige is dat binnen bepaalde groepen in de maatschappij
het laakbare segment van de ondernemerspopulatie wordt gezien als de norm
voor deze groep binnen de samenleving. Zonder in twijfel te trekken dat er inderdaad
mistoestanden bestaan en dat die mistoestanden dienen bestreden te worden, kan
men zulk een visie bezwaarlijk als correct beschouwen. Omdat er inderdaad een aantal
wegpiraten over onze wegen snorren, gaan we toch niet alle automobilisten als onverantwoorde
bestuurders beschouwen?
De hamvraag luidt of de vaststelling van het feit dat er in een bepaald systeem
slechte dingen gebeuren meteen ook tot de conclusie mag en moet leiden dat het systeem
op zich slecht is. Mensen kunnen binnen een democratische ordening met een
vrije markteconomie, bijvoorbeeld, hun hebzucht binnen zekere grenzen de vrije loop
laten. De geschiedenis leert ons evenwel dat mensen in een andere ordening (strak collectivistisch,
zwaar bijgestuurde sociaal democratie, rechts fascisme, …) een ander
soort van hebzuchtig gedrag ten toon spreiden. Gaat het dan om iets typisch voor de
mens in een bepaald systeem of voor de mens tout court?
Ondernemers en de vrije markteconomie die hen het beste biotoop voor de ontplooiïng
van hun talenten biedt, behoeven geen standbeeld. Zij verdienen echter ook

vkw Metena maart 2007
niet de verdomhoek waarin sommigen hen al te graag in neerplanten. Nuchtere analyse
en serene observatie geeft aan welke aanzienlijke maatschappelijke meerwaarden zij
voortbrengen als systeem. Zij zijn niet enkel de broodbakkers van onze maatschappij
maar zorgen, zoals uitgebreid gedocumenteerd in deze monografie, ook voor veel meer
dan enkel maar brood op de plank.
Of om te besluiten met Deirdre McCloskey: “We mogen nooit toegeven aan slecht
gedrag. Maar in onze moraliserende mijmeringen of betogen mogen we het menselijke
falen niet verwarren met het falen van het kapitalistisch systeem. Elke vorm van
slechtheid toeschrijven aan het systeem is zoals alles wat fout loopt, toeschrijven aan
het weer. Dat is niet verstandig en ook niet zinvol” 109 .
109 McCloskey, 2006, p. 29.

Bijlage 1
The French Connection
De ontdekking van de entrepreneur
Iedereen die enige significante vertrouwdheid met de geschiedenis van het economisch
denken wil pretenderen, zou niet direct van zijn/haar stoel mogen vallen
wanneer de namen vallen van, pakweg, Johann Heinrich von Thünen, Léon Walras, Carl
Menger, Knut Wicksell, Vilfredo Pareto, Ludwig von Mises, Jan Tinbergen, Simon Kuznets
of Leonid Kantorovich. Ondanks deze manifest niet-Angelsaksische namen staat het
even goed buiten kuif dat het vooral Britten en Amerikanen geweest zijn die in de
voorbije twee eeuwen de economische literatuur vorm gaven. Een even losse greep uit
de Angelsaksische grabbelton levert namen op als Adam Smith, David Ricardo, William
Jevons, Alfred Marshall, Irving Fisher, John Maynard Keynes, John Hicks, Paul Samuelson,
James Tobin, Milton Friedman en Gary Becker.
Het zal de aandachtige lezer opvallen dat in beide bovengaande lijstjes Franse namen
ontbreken 110 . Dit is geen toeval: een opleiding tot een op alle vlakken stevig geschoolde
econoom kan zo goed als perfect zonder dat men zich in bijdragen van Franse economen
zou moeten gaan verdiepen. Doen we met deze stelling een klein beetje onrecht aan
de bijdragen van een Antoine Augustin Cournot, van een Jules Dupuit en heel misschien
van een Edmond Malinvaud, dan moeten we ze echt ten gronde nuanceren inzake de
bijdragen van Franse economen aan het onderzoek rond de fenomenen ondernemer
en ondernemerschap. We beperken ons tot wat we vanuit analytisch standpunt de vier
belangrijkste Franse bijdragen aan voorliggend thema beschouwen, nl. die van Richard
Cantillon, Nicolas Baudeau, Anne-Robert Jacques Turgot en Jean-Baptiste Say.
De eerste die hier de revue dient te passeren, is Richard Cantillon, één van de meest
markante figuren uit de geschiedenis van het economisch denken. Over zijn geboortedatum
in Ierland bestaat nog altijd onzekerheid maar het moet wel ergens in de buurt van
1680 geweest zijn. Cantillon bracht het grootste gedeelte van zijn leven in Frankrijk door
en nam ook al snel de Franse nationaliteit aan. Na betrokken geweest te zijn bij diverse
110 Léon Walras was een franstalige Zwitser.

vkw Metena maart 2007
grootschalige financiële operaties die niet altijd even zuiver op de graat waren (o.m. het
fameuze Mississippi Scheme van John Law), werd Richard Cantillon in 1735 in Londen
vermoord door een ontslagen kok die in één keer ook Cantillon’s huis in brand stak. Zijn
enige boekwerk dat deze brand overleefde, was het Essai sur la nature du commerce en
général dat trouwens pas een kwarteeuw na het overlijden van de auteur boeksgewijs
het levenslicht zag 111 . Qua kracht van de argumentatie en zeker qua vernieuwingsgehalte
is het niet helemaal gek om het Essai van Richard Cantillon te zien als aardig in
de buurt komend van allicht het belangrijkste boek uit de geschiedenis van het economisch
denken, nl. The Wealth of Nations van Adam Smith gepubliceerd in 1776.
Zoals reeds aangestipt in de hoofdtekst van deze monografie zag Richard Cantillon
de ondernemer (“l’entrepreneur”) als een centrale figuur in het maatschappelijke gebeuren,
meer bepaald als diegene die het best kan omgaan met en handelen in functie van
de onzekerheid die het menselijke leven zo nadrukkelijk beheerst. In het voetspoor van
Cantillon trad Abbé Nicolas Baudeau (1730-1792), een Franse geestelijke. Net als Cantillon
benadrukte Baudeau het vermogen tot constructieve omgang met een onzekere omgeving
als typerend voor ondernemers 112 . Hij voegde er echter nog een element aan toe:
op zoek naar hogere winsten zal de ondernemer niet enkel voortdurend proberen zijn
kosten te verlagen maar tevens nieuwe dingen te doen. In moderne terminologie gesteld,
benadrukte Nicolas Baudeau dus ook het innovatieve karakter van ondernemerschap.
Nagenoeg gelijktijdig met de analyse van Baudeau kwam Anne-Robert Jacques
Turgot (1727-1781) inzake ondernemerschap tot de conclusie dat de ondernemer meer
de verschaffer van kapitaal is die toelaat om een productie op gang te brengen waar
dan vervolgens ook de arbeiders kunnen van genieten 113 . Turgot was alzo de eerste die
de ondernemer identificeerde met wat later de kapitalist zou worden.
De vierde Franse econoom die reeds vroeg in de industriële ontwikkeling van het
Westen een belangrijke bijdrage leverde aan de analyse van het ondernemerschap,
was Jean-Baptiste Say (1767-1823) die binnen de economische wetenschap vooral geassocieerd
wordt met de omstreden “wet van Say” die stelt dat elk aanbod van goederen
ook haar eigen vraag creëert. Say toonde zich zelf een actief ondernemer want gedurende
een groot gedeelte van zijn leven runde hij een spinnerij in Noord Frankrijk.
Mede vanuit deze eigen ervaring als entrepreneur benadrukte Jean-Baptiste Say zeer
sterk de omgevingsfactoren die van belang zijn om het ondernemerschap te stimuleren.
Meer specifiek zag Say “het recht op eigendom als de meest krachtige aansporing
om tot een verhoging van de rijkdom te komen” 114 .
111 Cantillon, 1931.
112 Baudeau, 1910.
113 Diverse bijdragen in Turgot, 1913-1923.
114 Say, 1845, p. 127.

0
Voor Say vormde de ondernemer de cruciale katalysator in de menselijke ontwikkeling
waarin Say telkens weer drie belangrijke fasen ziet ontrollen. De eerste fase
bestaat uit de wetenschappelijke ontdekking die meestal op zich genomen nog geen
vooruitgang inhoudt voor de gemeenschap. De tweede fase voltrekt zich door de bemoeienis
van de ondernemer die het op zich neemt om bruikbare toepassingen van die
wetenschappelijke ontdekking te ontwikkelen. De laatste fase is de concrete productie
van de bruikbare toepassing van de ontdekking. Ook in deze laatste fase speelt de
ondernemer vaak een belangrijke rol wat Jean-Baptiste Say dan uiteindelijk ook tot de
conclusie brengt dat vaak de scheidingslijn tussen de activiteiten van een ondernemer
en het management van een onderneming nog zeer moeilijk te trekken valt.
Deze laatste vaststelling van Say onderlijnt ten voeten uit wat uit de overige inzichten
van deze vier Franse pioniers inzake ondernemerschap ook al sterk naar voren
kwam: hun analyses mogen dan al aan hun, pakweg, 200 ste verjaardag toe zijn, de
vervaldag ervan inzake versheid is lang nog niet overschreden.

Bijlage 2
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Bruto Toegevoegde Waarde ondernemingen en zelfstandigen 139,66 146,63 152,40 157,73 167,53 172,76 177,70 182,18 193,19 197,54
Bijdrage ondernemingen
Sociale zekerheidsbijdragen werkgevers 19,66 20,80 22,04 23,00 23,53 25,10 26,62 26,99 27,59 28,09
Vennootschapsbelasting (en aanverwanten) 5,78 6,54 8,06 8,00 8,36 8,37 8,45 8,21 9,59 10,85
Directe belastingen en sociale zekerheidsbijdragen werknemers 23,51 24,46 25,24 26,74 28,36 30,00 30,48 30,79 31,75 32,92
BTW loontrekkenden 4,89 5,13 5,34 5,64 6,12 6,39 6,54 6,73 7,06 7,32
Subsidies -2,10 -1,93 -1,98 -2,09 -1,95 -2,09 -2,03 -2,47 -1,96 -2,97
Totaal 51,73 55,00 58,70 61,29 64,41 67,77 70,06 70,25 74,03 76,20
Bijdrage zelfstandigen
Netto sociale premies 1,29 1,32 1,34 1,35 1,39 1,43 1,50 1,53 1,60 1,65
Directe belastingen (*) 3,37 3,48 3,54 3,71 3,72 3,95 3,98 4,20 4,45 4,66
BTW zelfstandigen 0,73 0,76 0,79 0,82 0,84 0,88 0,90 0,96 1,04 1,08
Totaal 5,40 5,56 5,67 5,88 5,95 6,27 6,38 6,69 7,10 7,39
Accijnzen 2,60 2,76 2,96 3,11 3,27 3,29 3,38 3,51 3,79 4,04
Algemeen totaal (I) 60,58 64,52 68,39 71,27 74,45 78,15 80,37 81,04 85,32 87,56
Fiscale en prafiscale ontvangsten van de overheid (II) 91,95 97,32 102,45 106,59 111,76 115,06 119,52 121,43 128,53 133,89
(I) als % van (II) 65,88 66,30 66,75 66,87 66,61 67,92 67,25 66,74 66,39 65,40
vkw Metena maart 2007
Bijdrage van ondernemingen en zelfstandigen tot de staatskas (in miljard euro,1996- 2005).
(*): inkomen zelfstandigen voor 2003, 2004 en 2005 geschat op basis van trend.
Bron: NBB, INR, RSVZ

Referenties
Aghion, P., Howitt, P. (1998). Endogenous Growth Theory, Cambridge, Mass.: MIT
Press.
Arrow, K. (1962). Economic Welfare and the Allocation of Resources for Invention. In:
The Rate of Return and Direction of Inventive Activity. NBER Special Conference Series;
vol. 13. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Audretsch, D., Keilbach, M., Lehmann, E. (2006). Entrepreneurship and Economic
Growth, Oxford: Oxford University Press.
Bakan, J. (2004). The Corporation. The Pathological Pursuit of Profit and Power. Londen:
Constable & Robinson.
Barreto, H. (1989). The Entrepreneur in Microeconomic Theory. Londen: Routledge.
Baudeau, N. (1910). Première introduction à la philosophie économique. Parijs : A.
Dubois (origineel verschenen in 1767).
Baumol, W. (1968). Entrepreneurship in Economic Theory. AEA Papers and Proceedings;
58/2.
Baumol, W. (2002). The Free-Market Innovation. Analyzing the Growth Miracle of
Capitalism. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Bhide, A. (2000). The Origin and Evolution of New Businesses. Oxford: Oxford
University Press.
Cantillon, R. (1931). Essai sur la nature du commerce en general. Londen : Macmillan
Press (origineel verschenen in 1755).
Carbonnez, X. (2006). Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen in Vlaanderen.
Beleidsnota; nr. 15 (november). Wilrijk : VKW Denktank.
Casson, M. (1990). Entrepreneurship. Aldershot, UK: Edward Algar.

vkw Metena maart 2007
Casson, M. (2000). An Entrepreneurial Theory of the Firm. In: Foss, N., Mahnke, V.,
eds. Competence, Governance and Entrepreneurship: Advances in Economic Strategy
Research. Oxford: Oxford University Press.
Chandler, A. (1962). Strategy and Structure: Chapters in the History of the Industrial
Enterprise. Cambridge, Mass.: MIT Press.
Chandler, A. (1977). The Visible Hand: The Managerial Revolution in American
Business. Cambridge, Mass.: The Belknap Press of Harvard University Press.
Chandler, A. (1990). Scale and Scope. The Dynamics of Industrial Capitalism.
Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
Coase, R. (1937). The Nature of the Firm. Zoals in: Estrin, S., Marin, A. (1995). Essential
Readings in Economics,.Londen: Macmillan Press.
Coase, R. (1991). The Institutional Structure of Production. Zoals in Coase, R. (1994).
Essays on Economics and Economists. Chicago: University of Chicago Press.
Courtois, S. et al. (1997). Le livre noir du Communisme: Crimes, terreur, répression.
Parijs: Editions Robert Laffont.
Drucker, P. (1985). Entrepreneurship and Innovation. Londen: Heinemann.
Eichengreen, B., leblang, D. (2006). Democracy and Globalisation. BIS Working Papers;
no. 219.
Fiet, J. (2002). The Systematic Search for entrepreneurial Discoveries. Londen: Quorum
Books.
Flamholtz, E. (1986). How to Make the Transition from Entrepreneurship to a
Professionally Managed Firm. San Francisco: Jossey Bass.
Friedman, B. (2005). The Moral Consequences of Economic Growth. New York: Alfred
A. Knopf.
Galbraith, J. (1956). American Capitalism. Boston: Houghton Mifflin.
Georgescu, P. (2005). The Sources of Success. San Francisco: Jossey-Bass.
Gilder, G. (1984). The Spirit of Enterprise. New York: Simon and Schuster.

Glaeser, E., Devooght, K., Van Overtveldt, J. (2006). Ongelijkheid. Nieuwe Sporen
voor een Vastgeroest Debat. Cahier; no. 1. Wilrijk: VKW Denktank.
Glancey, K., McQuaid, R. (2000). Entrepreneurial Economics. Londen: Macmillan
Press.
Granovetter, M. (1985). Economic Action and Social Structure: The Problem of embeddedness.
American Journal of Sociology; 91(3).
Gray, J. (1998). False Dawn: The Delusions of Global Capitalism. New York: New
Press.
Groep Kok. (2004). Facing the Challenge. The Lisbon Strategy for Growth and
Employment. Brussel: Europese Unie.
Hayek, F. (1945). The Use of Knowledge in Society. American Economic Review;
September.
Helpman, E. (2004). The Mystery of Economic Growth. Cambridge, Mass.: The Belknap
Press of Harvard University Press.
Hertz, N. (2001). The Silent Takeover. Global Capitalism and the Death of Democracy.
Londen: Arrow Books.
Jacobs, J. (1969). The Economy of Cities. New York: Vintage Books.
Kalantardis, C. (2004). Understanding the Entrepreneur. Aldershot, UK: Ashgate
Publishing.
Kets de Vries, M. (1977). The entrepreneurial personality: A person at the crossroads.
Journal of Management Studies; vol. 14.
Keynes, J.M. (1936). The General Theory of Employment, Interest, and Money. New
York: Prometheus Books (ed. 1997).
Kirzner, I. (1973). Competition and Entrepreneurship. Chicago: University of Chicago
Pres.
Knight, F. (1921). Risk, Uncertainty, and Profit. Boston: Houghton Mifflin.

vkw Metena maart 2007
Kotter, J., Rathgeber, H. (2006). Onze ijsberg smelt !. Brussel: Business Contact.
Lazear, E. (2002). Entrepreneurship. NBER working paper W9190; August.
Livesay, H. (1977). Entrepreneurial Persistence through the Bureaucratic Age. Business
History Review; 51/4.
Locke, E. (2000). Prime Movers. Traits of the Great Wealth Creators. New York: American
Management Association.
Lomborg, B. (2001). The Sceptical Environmentalist. Cambridge, UK: Cambridge
University Press.
Lucas, R. (1988). On the Mechanics of Economic Growth. Journal of Monetary Economics;
July.
Lynskey, M., Yonekura, S. (2002). Entrepreneurship and Organization. Oxford: Oxford
University Press.
Marshall, A. (1961). Principles of Economics. Londen: Macmillan (origineel verschenen
in 1890).
McClelland, D. (1961). The Achieving Society. Princeton, NJ: D. Van Nostrand
Company.
McCloskey, D. (2006). The Bourgeois Virtues. Ethics for An Age of Commerce. Chicago:
University of Chicago Press.
McDaniel, B. (2002). Entrepreneurship and Innovation. An Economic Approach. New
York: M.E. Sharpe.
McGrath, R., MacMillan. (2000). The Entrepreneurial Mindset. Boston: Harvard
Business School Press.
Micklethwait, J., Wooldridge, A. (2003). The Company. A Short History of a
Revolutionary Idea, New York, The Modern Library.
Milgrom, P., Roberts, J. (1992). Economics of Organization and Management.
Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Mises, L. (1949). Human Action: A Treatise on Economics. New Haven, Conn.: Yale
University Press.
Mitchell, L. (2002). Corporate Irresponsability: America’s Newest Export, New Haven:
Conn., Yale University Press.
Mokhiber, R., Weismann, R. (1999). Corporate Predators: The Hunt for Mega-Profits
and the Attack on Democracy. Monroe, Maine: Common Courage Press.
Nisbet, R. (1980). History of Idea of Progress. New York: Basic Books.
North, D. (1990). Institutions, Institutional Change, and Economic Performance.
Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Novak, M. (1996). Business As A Calling. Work and the Examined Life. New York: The
Free Press.
OESO. (1998). Fostering Entrepreneurship. Parijs: OESO.
Piore, M., Sabel, C. (1984). The Second Industrial Divide: Possibilities for Prosperity.
New York: Basic Books.
Prodi, R. (2002). For A New European Entrepreneurship. Madrid: Instituto de
Empresa.
Rajan, R., Zingales, L. (2003). Saving Capitalism from the Capitalists. Unleashing the
Power of Financial Markets to Create Wealth and Spread Opportunities. New York:
Random House.
Roberts, J. (2004). The Modern Firm. Organizational Design for Performance and
Growth. Oxford: Oxford University Press.
Romer, P. (1986). Increasing Returns and Long-Run Growth. Journal of Political Economy;
oktober.
Romer, P. (2006). Economic Growth. mimeo beschikbaar op de website van de auteur.
Sacks, J. (2002). The Dignity of Difference: How to Avoid the Clash of Civilizations.
Londen: Continuum.

vkw Metena maart 2007
Say, J.B. (1845). A Treatise on Political Economy. Philadelphia: Grigg & Elliott (origineel
verschenen in 1803).
Schramm, C. (2006). The Entrepreneurial Imperative. New York: HarperCollins.
Schumpeter, J. (1994). Capitalism, Socialism and Democracy. Londen: Routledge (origineel
verschenen in 1943).
Schumpeter, J. (2000). The Theory of Economic Development. New Brunswick, NJ:
Transaction Publishers (origineel verschenen in 1911).
Smith, N.R. (1967). The Entrepreneur and his Firm: The Relationship between Type of
Man and Type of Company. East Lansing: Michigan State University Press.
Shackle, G. (1979). Imagination and the Nature of Choice. Edinburgh: Edinburgh
University Press.
Stevenson, H., Jarillo, C. (1990). A Paradigm of Entrepreneurship: Entrepreneurial
Management. Strategic Management Journal; 11 (special edition).
Todorov, T. (2000). Mémoire du mal. Tentation du bien. Enquête sur le siècle. Parijs:
Editions Robert Laffont.
Turgot, A.R.J. (1913-23). Oeuvres de Turgot et documents le concernant, 5 vols. Parijs:
Alcan.
Van Overtveldt, J. (2005). De onderneming, bron van welvaart en welzijn. In: Duyck, R.,
Van Tilborgh, C., e.a. Management Jaarboek 2005. Kalmthout: Pimms NV & Vlaamse
Management Associatie.
Van Overtveldt, J. (2007). The Chicago School. How the University of Chicago
Assembled the Thinkers Who Revolutionized Economics and Business. Chicago: Agate
Publishing.
Vaughn, K. (1994). Austrian Economics in America. The Migration of a Tradition.
Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Warsh, D. (2006). Knowledge and the Wealth of Nations. A Story of Economic Discovery.
New York: W.W. Norton & Company.

Weber, M. (1930). The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism. Londen: Allen
and Unwin.
Wennekers, S., Thurik, R. (1999). Linking entrepreneurship and Economic Growth.
Small Business Economics; 13: 1.
White, J.B. (1990). Justice as Translation: An Essay in Cultural and Legal Criticism.
Chicago: University of Chicago Press.

vkw Metena maart 2007

voorheen reeds verschenen in de reeks monografie:
1. De economische toekomst van Europa
door Olivier Blanchard
vkw Metena maart 2007
2. De houdbaarheid van de welvaartstaat. De onmogelijkheid van het
noodzakelijke
door Mark Eyskens
3. Het Bush-debacle
door Johan Van Overtveldt
4. Spiritualiteit, bedrijfsethiek en ondernemerschap
door Luk Bouckaert
5. A Brave New World. De verzwegen waarheden rond de Belgische economie
door Johan Van Overtveldt en Geert Janssens
6. David & Goliath. Ondernemerschap, innovatie en groei
door William J. Baumol
7. 1776, “annus mirabilis”. Turbo-impuls voor de huidige wereldeconomie
door Johan Van Overtveldt

Met deze monografie geeft Johan Van Overtveldt
ondernemers en ondernemingen de plaats die hen
rechtmatig toekomt in het maatschappelijk debat.
Aangetoond wordt dat ook ondernemerschap maar
naar waarde kan geschat worden wanneer men begrijpt
wat het is, hoe het ontstaat en welke bijdrage er gele-
verd wordt tot welvaart en welzijn. De inbreng van het
bedrijfsleven is dermate groot dat het miskennen ervan
zelf een uiting van onverantwoord gedrag wordt.
anders durven ondernemen
vkw Metena
Vertrekkend vanuit een
economische oriëntatie
doet vkw Metena aan on-
derzoekswerk dat betrek-
king heeft op brede maat-
schappelijke problemen en
discussies.
verantwoordelijke uitgever
vkw Metena
Sneeuwbeslaan 20
2610 Wilrijk
www.vkwmetena.be
info@vkwmetena.be