bekijk de tentoonstellingsbrochure - Provincie Limburg
bekijk de tentoonstellingsbrochure - Provincie Limburg
bekijk de tentoonstellingsbrochure - Provincie Limburg
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
TENTOONSTELLING<br />
‘<strong>Limburg</strong> feest!’<br />
van 6 maart tot 25 september 2010<br />
Gratis toegang<br />
Te bezichtigen tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong><br />
openingsuren<br />
Provinciale Bibliotheek <strong>Limburg</strong><br />
Martelarenlaan 17 - Hasselt<br />
Tel. 011 29 59 00<br />
OPENINGSUREN<br />
tot en met 28 augustus<br />
(zomerregeling)<br />
De PBL is geopend op:<br />
● maandag van 10 tot 17 uur<br />
● dinsdag van 10 tot 19 uur<br />
● woensdag van 10 tot 17 uur<br />
● don<strong>de</strong>rdag van 10 tot 19 uur<br />
● vrijdag van 10 tot 17 uur<br />
● zaterdag van 10 tot 16 uur<br />
vanaf 29 augustus<br />
De PBL is geopend op:<br />
● maandag van 10 tot 19 uur<br />
● dinsdag van 10 tot 19 uur<br />
● woensdag van 10 tot 19 uur<br />
● don<strong>de</strong>rdag van 10 tot 19 uur<br />
● vrijdag van 10 tot 19 uur<br />
● zaterdag van 10 tot 16 uur<br />
limburg.be<br />
Welkom in <strong>de</strong> Provinciale<br />
Bibliotheek <strong>Limburg</strong><br />
De Provinciale Bibliotheek <strong>Limburg</strong> is <strong>de</strong> grootste<br />
openbare bibliotheek in <strong>de</strong> provincie <strong>Limburg</strong>. Naast<br />
een aanbod van meer dan 550 000 documenten (boeken,<br />
cd's, dvd's, kranten, tijdschriften, databanken...)<br />
voor verschillen<strong>de</strong> doelgroepen biedt zij ook een ruime<br />
dienstverlening aan: studieplekken, <strong>de</strong> digitale bibliotheek,<br />
gratis draadloos internet, Interbibliothecair<br />
Leenverkeer. Het uitgebrei<strong>de</strong> activiteitenprogramma is<br />
steeds beschikbaar op <strong>de</strong> website www.limburg.be/pbl<br />
of kan u bezorgd wor<strong>de</strong>n in een e-zine.<br />
De Provinciale Bibliotheek <strong>Limburg</strong> is ook een erfgoedbibliotheek<br />
of bewaarbibliotheek en is partner<br />
van <strong>de</strong> Vlaamse erfgoedbibliotheek. Met <strong>de</strong> uitbouw<br />
van het Historisch Informatiepunt <strong>Limburg</strong> (HIP-<br />
<strong>Limburg</strong>) wil zij een regionaal ankerpunt zijn voor<br />
bewaring en publieksgerichte ontsluiting van erfgoedcollecties,<br />
in het bijzon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> collecties <strong>Limburg</strong>ensia<br />
en <strong>de</strong> Collectie Ou<strong>de</strong> Drukken met meer dan<br />
750 000 documenten. HIP<strong>Limburg</strong> stelt haar collecties<br />
en archieven ook ten dienste van het historisch en<br />
wetenschappelijk on<strong>de</strong>rzoek.<br />
Daarnaast is <strong>de</strong> Provinciale Bibliotheek <strong>Limburg</strong> met<br />
haar collectie-aanbod en werking een belangrijke<br />
partner van het Hoger On<strong>de</strong>rwijs in <strong>de</strong> provincie<br />
<strong>Limburg</strong> en werkt zij nauw samen met <strong>de</strong> Provinciale<br />
Hogeschool <strong>Limburg</strong>, Xios Hogeschool <strong>Limburg</strong>,<br />
Universiteit Hasselt en <strong>de</strong> Katholieke Hogeschool<br />
<strong>Limburg</strong>.<br />
PROVINCIALEBIBLIOTHEEKLIMBURG<br />
De Virga Jessefeesten<br />
IN WOORD EN BEELD<br />
PROVINCIALEBIBLIOTHEEKLIMBURG<br />
Tentoonstelling in <strong>de</strong> Provinciale Bibliotheek <strong>Limburg</strong><br />
5 juni tot 25 september 2010
De Deputatie van <strong>de</strong> <strong>Provincie</strong>raad van <strong>Limburg</strong><br />
Herman Reyn<strong>de</strong>rs, gouverneur-voorzitter<br />
Marc Van<strong>de</strong>put, Sylvain Sleypen,<br />
Gilbert Van Baelen, Frank Smeets,<br />
Walter Cremers, Erika Thijs, ge<strong>de</strong>puteer<strong>de</strong>n,<br />
en Renata Camps, provinciegriffier<br />
Tekst: Karel Verhelst, Renate Maes<br />
Eindredactie: Martine Balcer, Dirk Duwijn<br />
Vormgeving: Smets & Ruppol<br />
Fotografie: Eddy Daniels<br />
Drukwerk: Baillien-Maris<br />
Wettelijk <strong>de</strong>potnummer<br />
D/2010/5857/69<br />
VERANTWOORDELIJKE UITGEVER:<br />
MARTINE BALCER – MARTELARENLAAN 17 – 3500 HASSELT<br />
<strong>Limburg</strong> feest<br />
‘<strong>Limburg</strong> Feest!’. Feesten zijn bijeenkomsten van blije mensen die een heuglijk feit vieren. Ze<br />
verlopen volgens bepaal<strong>de</strong> rituelen en doorbreken <strong>de</strong> sleur van het dagelijks leven. Ze dragen bij<br />
tot <strong>de</strong> samenhorigheid van een gemeenschap en zijn vaak i<strong>de</strong>ntiteitsbepalend. Feesten maken<br />
daarom <strong>de</strong>el uit van het culturele erfgoed van <strong>de</strong> gemeenschap. Om het verhaal achter heelwat<br />
typische <strong>Limburg</strong>se feesten te bewaren heeft <strong>de</strong> provincie <strong>Limburg</strong> dit voorjaar, in samenwerking<br />
met <strong>de</strong> <strong>Limburg</strong>se heemkringen en erfgoedcellen, hierover een uitgave verzorgd.<br />
Met <strong>de</strong> tentoonstelling ‘<strong>Limburg</strong> Feest!’van 6 maart tot 25 september 2010 brengt <strong>de</strong> Provinciale<br />
Bibliotheek <strong>Limburg</strong> het verhaal achter een tiental feesten. Aan <strong>de</strong> hand van afbeeldingen en<br />
documenten uit <strong>de</strong> erfgoedcollecties van <strong>de</strong> Provinciale Bibliotheek <strong>Limburg</strong> wordt het verhaal<br />
gebracht van <strong>de</strong> ontstaansgeschie<strong>de</strong>nis en <strong>de</strong> evolutie die <strong>de</strong>ze feesten doormaakten.<br />
Eén van <strong>de</strong> thema’s uit <strong>de</strong> tentoonstelling belicht <strong>de</strong> mariaprocessies. Dit thema wordt in het ka<strong>de</strong>r<br />
van <strong>de</strong> Virga Jessefeesten 2010 uitgebreid met een luik ‘De Virga Jesefeesten in woord en beeld’ van<br />
5 juni tot 25 september 2010. In <strong>de</strong>ze tentoonstelling brengen we een keuze van boeken, <strong>de</strong>votieprenten,<br />
affiches, … over <strong>de</strong> Virga Jesse en haar verering. Ro<strong>de</strong> draad hierbij zijn <strong>de</strong> propagandamid<strong>de</strong>len.<br />
We <strong>bekijk</strong>en hoe men door <strong>de</strong> eeuwen heen <strong>de</strong> faam van Virga Jesse door mid<strong>de</strong>l van<br />
woord en beeld verspreid<strong>de</strong>.<br />
Warm aanbevolen is <strong>de</strong> film met originele beel<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> Virga Jesseprocessie uit 1954.<br />
Daarnaast is een digitale presentatie van <strong>de</strong> documenten opgenomen in <strong>de</strong> tentoonstelling te<br />
<strong>bekijk</strong>en op <strong>de</strong> website van <strong>de</strong> Provinciale Bibliotheek <strong>Limburg</strong>, <strong>de</strong>elsite HIP<strong>Limburg</strong><br />
(www.limburg.be/pbl).<br />
Voor <strong>de</strong>ze tentoonstelling over <strong>de</strong> Virga Jesse werd geput uit <strong>de</strong> omvangrijke erfgoedcollecties<br />
van <strong>de</strong> PBL. De Provinciale Bibliotheek <strong>Limburg</strong> is immers naast <strong>de</strong> grootste openbare bibliotheek<br />
van <strong>de</strong> provincie <strong>Limburg</strong> eveneens een Vlaamse erfgoedbibliotheek. Dit omwille van twee<br />
belangrijke collecties: <strong>de</strong> collectie Ou<strong>de</strong> Drukken en <strong>de</strong> collectie <strong>Limburg</strong>ensia.<br />
Het HIP<strong>Limburg</strong> (Historisch Informatiepunt <strong>Limburg</strong>) heeft naast het beheer over <strong>de</strong>ze cultuurhistorische<br />
collecties, <strong>de</strong> opdracht <strong>de</strong>ze dichter bij het bre<strong>de</strong> publiek te brengen en organiseert<br />
jaarlijks twee tentoonstellingen. Deze zijn opgebouwd met eigen collectiestukken en vertellen<br />
een verhaal over boekgeschie<strong>de</strong>nis, <strong>Limburg</strong>se geschie<strong>de</strong>nis of sluiten aan bij an<strong>de</strong>re grote<br />
projecten uit <strong>de</strong> bre<strong>de</strong> erfgoedgemeenschap.<br />
I 3
Mariaverering<br />
Katholieken bid<strong>de</strong>n tot Maria omdat zij haar als hun beste voorspreekster bij God beschouwen.<br />
In <strong>Limburg</strong> werd ze al van in <strong>de</strong> vroege mid<strong>de</strong>leeuwen bijzon<strong>de</strong>r vereerd. De eerste bisschopskerk,<br />
<strong>de</strong>ze van Tongeren, was volgens <strong>de</strong> traditie <strong>de</strong> eerste aan Onze-Lieve-Vrouw toegewij<strong>de</strong><br />
kerk ten noor<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> Alpen. Tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> volle mid<strong>de</strong>leeuwen, <strong>de</strong> Contrareformatie en <strong>de</strong> 19<strong>de</strong><br />
eeuw hebben vooral kloosteror<strong>de</strong>n en begijnen <strong>de</strong>ze verering ver<strong>de</strong>r verspreid in <strong>Limburg</strong>.<br />
Mid<strong>de</strong>leeuwen<br />
In Hasselt richtten vermogen<strong>de</strong> burgers ten laatste in 1308 een Onze-Lieve-Vrouwebroe<strong>de</strong>rschap<br />
op die in 1314 door <strong>de</strong> bisschop van Luik werd erkend. Deze broe<strong>de</strong>rschap had als doel Maria te<br />
eren en voor <strong>de</strong> armen te zorgen. Ze liet een kapel bouwen die een eigen rector kreeg en in 1357<br />
werd ingewijd. De be<strong>de</strong>vaar<strong>de</strong>rs die <strong>de</strong> han<strong>de</strong>lsweg Brugge-Keulen gebruikten, bezochten het in<br />
het begin van <strong>de</strong> 14<strong>de</strong> eeuw vervaardig<strong>de</strong> Mariabeeld. Een aantal mirakels versterkten <strong>de</strong> roep<br />
van Onze-Lieve-Vrouw van Hasselt en er ontstond een drukke verering die talrijke schenkingen<br />
met zich meebracht. Vanaf 1495 zijn er Mariaprocessies in Hasselt betuigd, maar <strong>de</strong>ze gingen<br />
waarschijnlijk uit van <strong>de</strong> Sint-Quintinuskerk, waarvan <strong>de</strong> kapel afhing.<br />
Reformatie en contrareformatie<br />
Vanaf 1534 verspreid<strong>de</strong> <strong>de</strong> Reformatie zich ook in <strong>de</strong> omgeving<br />
van Hasselt. De Beel<strong>de</strong>nstorm van 1567 luid<strong>de</strong> op godsdienstig,<br />
politiek en economisch vlak een ongunstige tijd in.<br />
Vooral <strong>de</strong> Mariaverering leed hieron<strong>de</strong>r en er von<strong>de</strong>n vanaf<br />
dan geen Hasseltse Mariaprocessies meer plaats.<br />
De aartshertogen Albrecht en Isabella brachten vanaf<br />
1598 opnieuw politieke rust in <strong>de</strong> Zui<strong>de</strong>lijke Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n. Zij<br />
werkten mee aan <strong>de</strong> Contrareformatie en bouw<strong>de</strong>n in Scherpenheuvel<br />
een basiliek voor Onze-Lieve-Vrouw. Be<strong>de</strong>vaar<strong>de</strong>rs<br />
uit <strong>de</strong> omgeving van Keulen, Aken en Maastricht trokken er<br />
naartoe en brachten on<strong>de</strong>rweg een bezoek aan <strong>de</strong> kapel van<br />
I 5
6 I<br />
Onze-Lieve-Vrouw van Hasselt. Opnieuw von<strong>de</strong>n er mirakels<br />
plaats en het belang van <strong>de</strong> kapel als pleisterplaats én als zelfstandig<br />
be<strong>de</strong>vaartsoord nam op korte tijd sterk toe.<br />
De min<strong>de</strong>rbroe<strong>de</strong>rs die zich in 1634 in Hasselt gevestigd<br />
had<strong>de</strong>n ston<strong>de</strong>n <strong>de</strong> rector vanaf 1636 bij in <strong>de</strong> zielenzorg en<br />
zetten zich in voor <strong>de</strong> Mariaverering. Minstens vanaf 1642 vertrok<br />
er jaarlijks een eigen processie vanuit <strong>de</strong> kapel.<br />
Zeven jaren<br />
Van 1675 tot 1681 hiel<strong>de</strong>n calvinistische troepen van <strong>de</strong><br />
Verenig<strong>de</strong> <strong>Provincie</strong>s <strong>de</strong> stad Hasselt bezet en verbo<strong>de</strong>n <strong>de</strong> jaarlijkse<br />
Mariaprocessie. Na hun vertrek hield <strong>de</strong> broe<strong>de</strong>rschap in<br />
1682 voor het eerst in zeven jaren opnieuw een ommegang. Dit beteken<strong>de</strong> <strong>de</strong> start van een nieuwe<br />
traditie: <strong>de</strong> zevenjaarlijkse Virga Jesseprocessie. Deze bevatte toen reeds <strong>de</strong> elementen die tot na <strong>de</strong><br />
Twee<strong>de</strong> Wereldoorlog <strong>de</strong> kern zou<strong>de</strong>n uitmaken van <strong>de</strong> feesten: een volle aflaat mits biecht, communie<br />
en een bezoek aan <strong>de</strong> kapel, een processie waaraan <strong>de</strong> hele stad <strong>de</strong>elnam en luisterrijke<br />
straatversieringen met rustaltaren langs <strong>de</strong> processieweg.<br />
Toen in 1727 <strong>de</strong> toren van <strong>de</strong> bouwvallige kapel ge<strong>de</strong>eltelijk instortte liet <strong>de</strong> Onze-Lieve-<br />
Vrouwebroe<strong>de</strong>rschap een nieuwe kapel bouwen die in 1731 ingewijd werd, maar pas in 1745<br />
voltooid.<br />
Van <strong>de</strong> Franse Revolutie tot<br />
<strong>de</strong> twee<strong>de</strong> wereldoorlog<br />
In 1794 bezetten <strong>de</strong> Franse revolutionairen <strong>de</strong> Zui<strong>de</strong>lijke<br />
Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n en gingen over tot een vervolging van <strong>de</strong><br />
kerk. Zij hieven <strong>de</strong> Onze-Lieve-Vrouwebroe<strong>de</strong>rschap op,<br />
sloten <strong>de</strong> kapel en verbo<strong>de</strong>n <strong>de</strong> processie. De le<strong>de</strong>n van<br />
<strong>de</strong> broe<strong>de</strong>rschap brachten het Mariabeeld echter op tijd<br />
in veiligheid. De machtsovername door Napoleon in<br />
1799 leid<strong>de</strong> tot een gelei<strong>de</strong>lijke opheffing van <strong>de</strong> antikerkelijke<br />
maatregelen. Vanaf 1802 von<strong>de</strong>n er weer missen<br />
plaats in <strong>de</strong> kapel, die opnieuw ingericht werd. In 1803<br />
bracht <strong>de</strong> broe<strong>de</strong>rschap het Mariabeeld plechtig terug en<br />
in 1814 herstel<strong>de</strong> ze <strong>de</strong> traditie<br />
van <strong>de</strong> zevenjaarlijkse feesten.<br />
Dat er volgens <strong>de</strong> overlevering<br />
in hetzelf<strong>de</strong> jaar opnieuw een<br />
mirakel zou hebben plaatsgevon<strong>de</strong>n,<br />
was geen toeval.<br />
Kroning<br />
De Onze-Lieve-Vrouwekapel<br />
was on<strong>de</strong>rtussen hulpkerk gewor<strong>de</strong>n<br />
van <strong>de</strong> Sint-Quintinuskerk.<br />
Vanaf 1846 namen <strong>de</strong><br />
teruggekeer<strong>de</strong> min<strong>de</strong>rbroe<strong>de</strong>rs <strong>de</strong> bediening van <strong>de</strong> Onze-Lieve-Vrouwekerk over en vanaf 1856<br />
ook <strong>de</strong> organisatie van <strong>de</strong> zevenjaarlijkse feesten. Na <strong>de</strong> afkondiging van het dogma van <strong>de</strong> onbevlekte<br />
ontvangenis in 1854 nam <strong>de</strong> Maria<strong>de</strong>votie binnen <strong>de</strong> katholieke kerk opnieuw een hoge<br />
vlucht. In 1867 verkregen <strong>de</strong> min<strong>de</strong>rbroe<strong>de</strong>rs samen met <strong>de</strong> Hasseltse <strong>de</strong>ken en <strong>de</strong> Onze-Lieve-<br />
Vrouwebroe<strong>de</strong>rschap <strong>de</strong> pauselijke toestemming om het Mariabeeld plechtig te kronen, wat tot<br />
grootse feestelijkhe<strong>de</strong>n leid<strong>de</strong>.<br />
Toen <strong>de</strong> min<strong>de</strong>rbroe<strong>de</strong>rs in 1899 een eigen klooster met kerk betrokken, lieten zij <strong>de</strong> Onze-<br />
Lieve-Vrouwekerk weer over aan <strong>de</strong> kapelaan van <strong>de</strong> Sint-Quintinuskerk en <strong>de</strong> processie aan een<br />
feestcomité.<br />
Na <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> wereldoorlog<br />
Op 4 november 1944 verniel<strong>de</strong> een Duitse vliegen<strong>de</strong> bom <strong>de</strong> Onze-Lieve-Vrouwekerk zon<strong>de</strong>r evenwel<br />
het Virga Jessebeeld te treffen. De we<strong>de</strong>ropbouw duur<strong>de</strong> tot 8 <strong>de</strong>cember 1951, toen <strong>de</strong> kerk<br />
opnieuw ingewijd werd.<br />
De Virga Jessefeesten ken<strong>de</strong>n na <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Wereldoorlog een grote groei: naast <strong>de</strong> religieuze<br />
processie kwamen er talrijke nevenactiviteiten die een uitgebrei<strong>de</strong> logistieke organisatie vereisten.<br />
De feesten kregen een sterke toeristische dimensie, wer<strong>de</strong>n een zaak van <strong>de</strong> ganse stad en gingen<br />
<strong>de</strong>el uitmaken van <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke i<strong>de</strong>ntiteit. Dit had zijn invloed op het feestcomité, dat vanaf<br />
1960 een vereniging zon<strong>de</strong>r winstoogmerk werd met <strong>de</strong> naam ‘Virga Jessecomité’. Het bestond<br />
voortaan hoofdzakelijk uit leken die streef<strong>de</strong>n naar een grotere professionalisering. Hierbij maakte<br />
het dankbaar gebruik van <strong>de</strong> toenemen<strong>de</strong> financiële steun van <strong>de</strong> stad, <strong>de</strong> banken en bedrijven.<br />
I 7
8 I<br />
Processie<br />
De processie was eeuwenlang samengesteld<br />
uit allerlei verenigingen, maatschappijen,<br />
broe<strong>de</strong>rschappen en congregaties<br />
waarbij er in <strong>de</strong> uitbeelding van <strong>de</strong> groepen<br />
weinig samenhang bestond. Vanaf 1947<br />
streef<strong>de</strong> het feestcomité naar een grotere<br />
inhou<strong>de</strong>lijke samenhang door het opleggen<br />
van een hoofdthema. Ook zou het<br />
vanaf 1975 in toenemen<strong>de</strong> mate streven<br />
naar versobering, actualisering en verinnerlijking<br />
van <strong>de</strong> uitbeelding.<br />
De processie vorm<strong>de</strong> eeuwenlang <strong>de</strong> kern<br />
van een geheel van pastorale activiteiten:<br />
missen, <strong>de</strong>votieoefeningen, preken, aflaten<br />
en be<strong>de</strong>vaarten. Vanaf 1975 koos men<br />
voor een mo<strong>de</strong>rnere pastorale omlijsting<br />
met veel aandacht voor het overbrengen<br />
van <strong>de</strong> boodschap van <strong>de</strong> ommegang. Een<br />
bre<strong>de</strong> waaier van culturele randactiviteiten<br />
met een religieuze basis kwam in <strong>de</strong> plaats van <strong>de</strong> pastorale activiteiten: muziekconcerten,<br />
kunsttentoonstellingen en allerlei voorstellingen. De eeuwenou<strong>de</strong> erwtensoepbe<strong>de</strong>ling in het<br />
bijzijn van <strong>de</strong> reus De Langeman bleef evenwel behou<strong>de</strong>n, evenals <strong>de</strong> feesten van ‘<strong>de</strong>n everscheut’,<br />
feesten in <strong>de</strong> rotten met <strong>de</strong> overschot van het ingezamel<strong>de</strong> geld en <strong>de</strong> verkoop.<br />
De versiering van <strong>de</strong> straten is steeds het werk geweest van Hasselaren die zich organiseer<strong>de</strong>n<br />
in rotten en werd bekostigd door rondhalingen. De stad Hasselt verleen<strong>de</strong> aanvankelijk een<br />
beperkte financiële steun. Maar naarmate <strong>de</strong> omvang van <strong>de</strong> feesten groei<strong>de</strong> en ook hun belang<br />
voor het toerisme, nam zij een grotere rol op in <strong>de</strong> organisatie. Vanaf 1968 werd zij zelf me<strong>de</strong>coördinator<br />
van <strong>de</strong> feesten.<br />
Propaganda voor<br />
<strong>de</strong> Virga Jesse<br />
door <strong>de</strong> eeuwen heen<br />
in <strong>de</strong> PBL<br />
De verering van <strong>de</strong> Virga Jesse verspreid<strong>de</strong> zich in <strong>de</strong><br />
eerste plaats doordat gelovigen en vooral dan be<strong>de</strong>vaar<strong>de</strong>rs<br />
overal over haar spraken. Vanaf <strong>de</strong> verschijning<br />
in 1660 van het Latijnse en Ne<strong>de</strong>rlandse boek over<br />
haar geschie<strong>de</strong>nis, zou dit ook in woord en beeld<br />
gebeuren. In <strong>de</strong> tentoonstelling in <strong>de</strong> Provinciale<br />
Bibliotheek <strong>Limburg</strong> tonen we hoe dit in zijn werk ging.<br />
Achtereenvolgens <strong>bekijk</strong>en we hoe <strong>de</strong> propaganda<br />
zich uitte in boeken, prenten, <strong>de</strong>votieprentjes, be<strong>de</strong>vaartvaantjes,<br />
affiches, programmaboekjes, kranten,<br />
weekbla<strong>de</strong>n en geschiedwerken. Hieruit blijkt dat vele<br />
groepen propaganda voor <strong>de</strong> Virga Jesse voer<strong>de</strong>n en dit<br />
ook om baatzuchtige re<strong>de</strong>nen kon<strong>de</strong>n doen: <strong>de</strong> broe<strong>de</strong>rschap<br />
om giften te verkrijgen voor het on<strong>de</strong>rhoud<br />
van <strong>de</strong> kapel, <strong>de</strong> min<strong>de</strong>rbroe<strong>de</strong>rs om <strong>de</strong> verdiensten van<br />
hun or<strong>de</strong> te on<strong>de</strong>rstrepen, <strong>de</strong> Hasseltse drukkers om<br />
hun brood te verdienen, het Virga Jessecomité om <strong>de</strong><br />
kosten van <strong>de</strong> feesten te <strong>de</strong>kken, het stadsbestuur om<br />
het toerisme en <strong>de</strong> naam van <strong>de</strong> stad te promoten, <strong>de</strong><br />
Hasselaren om hun samenhorigheid te uiten. Hierbij<br />
mogen we echter niet vergeten dat velen bovenal een<br />
dieper liggen<strong>de</strong> religieuze beweegre<strong>de</strong>n hebben: een<br />
geloof en een vertrouwen in Onze-Lieve-Vrouw Virga<br />
Jesse die in hun ogen <strong>de</strong> beste voorspreekster is bij God.
Het begin:<br />
een boek met<br />
een prent<br />
Tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> Contrareformatie bevor<strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Katholieke Kerk sterk <strong>de</strong> Mariaverering. In<br />
Hasselt maakten ook <strong>de</strong> min<strong>de</strong>rbroe<strong>de</strong>rs hiervan<br />
werk. Zij had<strong>de</strong>n zich er in 1634 gevestigd<br />
en hielpen al snel <strong>de</strong> Onze-Lieve Vrouwebroe<strong>de</strong>rschap<br />
met <strong>de</strong> zielzorg in haar kapel.<br />
In 1660 gaven zij samen het Marianum Hasletum van <strong>de</strong> min<strong>de</strong>rbroe<strong>de</strong>r Henricus Jonghen uit. Dit<br />
Latijnse boek behan<strong>de</strong>l<strong>de</strong> <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis van het beeld, <strong>de</strong> kapel en <strong>de</strong> broe<strong>de</strong>rschap van<br />
Onze-Lieve-Vrouw van Hasselt.<br />
Nog hetzelf<strong>de</strong> jaar verscheen een Ne<strong>de</strong>rlandse vertaling door Petrus Vaele, een or<strong>de</strong>genoot<br />
van Jonghen. Bei<strong>de</strong> boeken droegen sterk bij tot <strong>de</strong> faam van het be<strong>de</strong>vaartsoord, dat op dat<br />
ogenblik een heropbloei ken<strong>de</strong>.<br />
Op <strong>de</strong> eerste bladzij<strong>de</strong> van bei<strong>de</strong> boekjes vin<strong>de</strong>n we <strong>de</strong> oudst geken<strong>de</strong> afbeelding van Onze-<br />
Lieve-Vrouw van Hasselt terug, die hier voor het eerst Virga Jesse genoemd werd. Boek en prent<br />
bepaal<strong>de</strong>n tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> eeuwen in sterke mate <strong>de</strong> iconografie van <strong>de</strong> Virga Jesse.<br />
Prenten<br />
Prenten maken meer indruk dan woor<strong>de</strong>n en kunnen<br />
ook on<strong>de</strong>r ongeletter<strong>de</strong>n <strong>de</strong> roem van een heilige<br />
uitdragen. Reeds in 1689 verscheen een mirakelprent<br />
gegraveerd door Richard II van Orley, met in<br />
het mid<strong>de</strong>n een kopie van <strong>de</strong> prent van 1660 en acht<br />
mirakelvoorstellingen eromheen. Bei<strong>de</strong> prenten<br />
wer<strong>de</strong>n tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> 19<strong>de</strong> eeuw veelvuldig gekopieerd.<br />
We tonen enkele lithografieën uit <strong>de</strong> drukkerswerkplaats<br />
van Pieter Fre<strong>de</strong>rik Milis, die van 1833 tot<br />
1855 in Hasselt werkzaam was. Het eerste prentje<br />
dateert van ten laatste 1841 en is gemaakt naar <strong>de</strong><br />
kopergravure van 1660. De twee<strong>de</strong> prent is gelijkaardig,<br />
maar heeft boven het hoofd van Onze-Lieve-<br />
Vrouw een ban<strong>de</strong>rol met tekst. Zij is wellicht in <strong>de</strong><br />
jaren 1840 vervaardigd. De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> prent is gesne<strong>de</strong>n uit een kopie van <strong>de</strong> mirakelprent van 1689<br />
en is wellicht uitgegeven naar aanleiding van <strong>de</strong> zevenjaarlijkse feesten van 1849.<br />
De uitgave van prenten ter gelegenheid van <strong>de</strong> zevenjaarlijkse feesten beteken<strong>de</strong> een belangrijke<br />
inkomstenbron voor <strong>de</strong> Hasseltse drukkers. Tenslotte tonen we nog een reproductie van een<br />
aquarel door Berthe Croonenberghs uit 2003, een recent voorbeeld van een prent verspreid in<br />
beperkte kring.<br />
I 11
12 I<br />
Devotieprentjes<br />
Devotieprentjes of heiligenprentjes zijn kleine prentjes met op<br />
<strong>de</strong> voorzij<strong>de</strong> een afbeelding van een heilige en op <strong>de</strong> keerzij<strong>de</strong><br />
een gebed. Ze wor<strong>de</strong>n in alle be<strong>de</strong>vaartsoor<strong>de</strong>n verkocht tegen<br />
een zeer lage prijs of een vrijwillige gift. De meeste be<strong>de</strong>vaar<strong>de</strong>rs<br />
nemen één of meer<strong>de</strong>re ervan mee naar huis en leggen<br />
<strong>de</strong>ze vaak in een missaal, waar ze lang bewaard blijven.<br />
Deze <strong>de</strong>votieprentjes zijn <strong>de</strong> beste propagandamid<strong>de</strong>len<br />
omdat ze zelfs <strong>de</strong> armsten on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> bevolking bereiken. Pieter<br />
Fre<strong>de</strong>rik Milis begon met <strong>de</strong> uitgave van <strong>de</strong>ze <strong>de</strong>votieprentjes van <strong>de</strong> Virga Jesse en zijn opvolgers<br />
Henri Joseph en Michiel Ceysens hebben dit voortgezet. De eerste drie prentjes zijn door Michiel<br />
Ceysens gedrukt. De afbeeldingen zijn overgenomen uit <strong>de</strong> reeds eer<strong>de</strong>r verschenen prenten en<br />
klimmen op tot <strong>de</strong> mirakelprent van 1689. Op <strong>de</strong> keerzij<strong>de</strong> staat meestal het Gebed tot O.L. Vrouw<br />
Virga Jesse. Ook an<strong>de</strong>re drukkers, waaron<strong>de</strong>r Ernest Roose, hebben nadien <strong>de</strong>votieprentjes verzorgd.<br />
Be<strong>de</strong>vaartvaantjes<br />
Be<strong>de</strong>vaartvaantjes zijn <strong>de</strong> vlaggetjes die be<strong>de</strong>vaar<strong>de</strong>rs als een aan<strong>de</strong>nken meenemen uit een<br />
be<strong>de</strong>vaartsoord. Omdat ze on<strong>de</strong>rweg en thuis dui<strong>de</strong>lijk zichtbaar opgehangen wor<strong>de</strong>n zijn ze<br />
een krachtig propagandamid<strong>de</strong>l voor het be<strong>de</strong>vaartsoord.<br />
Mogelijk in 1664 gaf <strong>de</strong> zilversmid Nicolaas Sigers, die ook lid was van <strong>de</strong> broe<strong>de</strong>rschap, een<br />
be<strong>de</strong>vaartvaantje uit met een binnenzicht van <strong>de</strong> toenmalige kapel. De Virga Jesse die erop te zien<br />
is, gelijkt sprekend op <strong>de</strong>ze van <strong>de</strong> prent uit <strong>de</strong> boeken van Jonghen en Vaelen uit 1660.<br />
In 1873, zeven jaar na <strong>de</strong> kroning van <strong>de</strong> Virga Jesse, gaf <strong>de</strong> Hasseltse drukker<br />
Michiel Ceysens ter gelegenheid van <strong>de</strong> feesten opnieuw een be<strong>de</strong>vaartvaantje<br />
uit. Aan <strong>de</strong> ene zij<strong>de</strong> zien we het Heilig Sacrament van Mirakel en aan<br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>re zij<strong>de</strong> het Mariabeeld.<br />
In 1982 teken<strong>de</strong> Steven Wilsens opnieuw een vaantje,<br />
dat op textiel gezeefdrukt werd. Het binnenzicht van<br />
<strong>de</strong> kapel is geïnspireerd door het be<strong>de</strong>vaartvaantje<br />
van Nicolaas Sigers.<br />
Affiches<br />
Vanaf <strong>de</strong> 19<strong>de</strong> eeuw kondig<strong>de</strong>n grote en kleurrijke<br />
affiches <strong>de</strong> zevenjaarlijkse feesten aan. Ze maakten<br />
het programma van <strong>de</strong> religieuze plechtighe<strong>de</strong>n en<br />
sermoenen bekend en gaven <strong>de</strong> route van <strong>de</strong> processie<br />
aan. Een keuze van <strong>de</strong>rgelijke affiches is te bezichtigen<br />
in <strong>de</strong> tentoonstelling Het Zeven<strong>de</strong> Jaar die in het<br />
Hasseltse Stadsmus doorgaat.<br />
In <strong>de</strong> Provinciale Bibliotheek <strong>Limburg</strong> tonen wij<br />
een exemplaar van <strong>de</strong> oudst beken<strong>de</strong> affiche, een typografisch<br />
aanplakbiljet uit 1814 gemaakt door <strong>de</strong> Sint-<br />
Trui<strong>de</strong>nse drukker Joannes Bernardus Smits. In 1799<br />
had <strong>de</strong> Franse kerkvervolging <strong>de</strong> traditie van <strong>de</strong> zevenjaarlijkse<br />
ommegang in Hasselt afgebroken.<br />
Nadat <strong>de</strong> rust teruggekeerd was, maakte men in<br />
1814 van het vijfhon<strong>de</strong>rdjarig bestaan van <strong>de</strong> Onze-<br />
Lieve-Vrouwebroe<strong>de</strong>rschap gebruik om opnieuw een<br />
ommegang te hou<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> traditie opnieuw te doen<br />
heropleven. De affiche die bij <strong>de</strong>ze gelegenheid opgehangen<br />
werd, bevat een Latijns lofdicht voor <strong>de</strong> Virga<br />
Jesse van Petrus Brouwers. Elk van <strong>de</strong> zes regels van <strong>de</strong><br />
titel is een jaartalvers dat het jaar 1814 aangeeft.<br />
Programmaboekjes<br />
Bij elk Virga Jessefeest werd aan <strong>de</strong> talrijke toeschouwers<br />
een programmaboekje te koop aangebo<strong>de</strong>n.<br />
Aanvankelijk was dit een kleine brochure zon<strong>de</strong>r<br />
afbeeldingen, maar vanaf 1926 verschenen er ook<br />
zwart-wit foto’s in.<br />
Na <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Wereldoorlog en vooral vanaf 1982<br />
groei<strong>de</strong> het programmaoverzicht uit tot een fraaie<br />
publicatie met een eigentijdse vormgeving en vele
kleurenafbeeldingen. Het boekje bevatte gewoonlijk een korte geschie<strong>de</strong>nis van <strong>de</strong> verering tot<br />
<strong>de</strong> Virga Jesse, een programma van <strong>de</strong> godsdienstige plechtighe<strong>de</strong>n, <strong>de</strong> weg van <strong>de</strong> ommegang,<br />
<strong>de</strong> samenstelling van <strong>de</strong> stoet met uitleg over <strong>de</strong> groepen en tenslotte nog <strong>de</strong> tekst van enkele<br />
lie<strong>de</strong>ren.<br />
Vanaf 1975 kwam er ook een feestprogramma in voor dat het stijgend aantal culturele<br />
nevenactiviteiten aankondig<strong>de</strong>. Het programmaboekje was niet alleen bedoeld als een handleiding<br />
voor <strong>de</strong> toeschouwers, maar ook als een aan<strong>de</strong>nken achteraf. Doordat na <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong><br />
Wereldoorlog steeds meer toeschouwers van buiten Hasselt kwamen nam het belang van <strong>de</strong><br />
programmaboekjes als propagandamid<strong>de</strong>l voor <strong>de</strong> verering toe.<br />
Kranten<br />
Kranten zijn vanzelfsprekend een belangrijk mid<strong>de</strong>l om<br />
<strong>de</strong> Virga Jessefeesten bekend te maken. Aanvankelijk<br />
beperkten zij zich tot een verslag van <strong>de</strong> voorbije processie.<br />
Wij tonen hier een exemplaar van De Onafhankelijke<br />
<strong>de</strong>r <strong>Provincie</strong> <strong>Limburg</strong> van 23 augustus 1863. Hierin staat<br />
een verslag van <strong>de</strong> processie op 15 augustus en van <strong>de</strong><br />
erwtensoepbe<strong>de</strong>ling door <strong>de</strong> Onze-Lieve-Vrouwebroe<strong>de</strong>rschap<br />
op 17 augustus.<br />
Later ging <strong>de</strong> krant ook op voorhand aandacht<br />
geven aan <strong>de</strong> zevenjaarlijkse feesten door uitgebreid in<br />
te gaan op <strong>de</strong> voorbereidingen ervan. Het comité dat<br />
<strong>de</strong> feesten organiseer<strong>de</strong> gebruikte zo het dagblad als<br />
een instrument om <strong>de</strong> feesten bekendheid te geven en<br />
te promoten. Als een recent voorbeeld tonen wij een<br />
exemplaar van Het Belang van <strong>Limburg</strong> van 10 juni 2010.<br />
Weekbla<strong>de</strong>n<br />
In navolging van <strong>de</strong> dagbla<strong>de</strong>n<br />
schonken ook <strong>de</strong> weekbla<strong>de</strong>n<br />
aandacht aan <strong>de</strong> Virga Jessefeesten.<br />
Dit was vooral vanaf<br />
ongeveer 1900 het geval toen<br />
nieuwe druktechnieken het<br />
mogelijk maakten om goe<strong>de</strong><br />
reproducties van foto’s op te<br />
nemen. De weekbla<strong>de</strong>n gaven<br />
uitgebrei<strong>de</strong> fotoreportages van <strong>de</strong> feesten met vooral oog voor <strong>de</strong> straatversieringen en <strong>de</strong> aankleding<br />
van <strong>de</strong> processiegroepen.<br />
Hier tonen wij beel<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> processie van 1904 verschenen in L’Illustration Européenne en van <strong>de</strong><br />
processie van 1919 verschenen in Ons Land in Woord en Beeld. Zo hielpen ook <strong>de</strong> weekbla<strong>de</strong>n om<br />
<strong>de</strong> Virga Jesse en haar feesten bekend te maken.<br />
14 I I 15<br />
Geschiedwerken<br />
De inhoud en opbouw van het Marianum Hasletum uit 1660<br />
bleef lang bepalend voor <strong>de</strong> literatuur die over <strong>de</strong> Virga Jesse<br />
verscheen. Hasseltse drukkers verzorg<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> eerste helft<br />
van <strong>de</strong> 19<strong>de</strong> eeuw enkele kleine werken. In 1867 gaf <strong>de</strong> min<strong>de</strong>rbroe<strong>de</strong>r<br />
Archangelus Vendrickx ter gelegenheid van <strong>de</strong> kroning<br />
van het beeld een lijvige Ne<strong>de</strong>rlandstalige geschie<strong>de</strong>nis<br />
uit gevolgd door een uitgebrei<strong>de</strong> noveen. Tegelijkertijd verscheen<br />
een Franse vertaling ervan.<br />
Naarmate <strong>de</strong> feesten steeds meer bijval von<strong>de</strong>n en meer<br />
toeschouwers lokten, groei<strong>de</strong> ook <strong>de</strong> belangstelling voor hun erfgoedwaar<strong>de</strong>. Vanaf <strong>de</strong> jaren<br />
1980 wer<strong>de</strong>n ze vanuit een historische invalshoek bestu<strong>de</strong>erd en vorm<strong>de</strong>n ze het on<strong>de</strong>rwerp van<br />
tentoonstellingen. In <strong>de</strong> toonkasten zijn enkele voorbeel<strong>de</strong>n te zien van <strong>de</strong> werken die hiervan<br />
het resultaat waren. Het spreekt vanzelf dat ook <strong>de</strong>ze publicaties bijdroegen tot <strong>de</strong> uitstraling<br />
van Onze-Lieve-Vrouw Virga Jesse en haar feesten