DE cIVITATE - Csfr

De civitate 

officieel orgaan Der 

Civitas studiosorum in Fundamento reFormato 

Zoals wij zijn, 

zo zijn de tijden 

Met in dit nummer onder meer: 

jaargang 63 

nummer 2 

December 2012 

Oneindig dichtbij, Kierkegaard over tijd en eeuwigheid door ama 

Carolien Brobbel | Amicitia door am. Willem-Rutger van Dijk | Rivaliteit: 

als eer een doel wordt door am. Hans van Leersum | De veelkleurigheid 

van Gods gemeenschap interview met Bram van Putten

2 

Advertentie 

RD_Adv_VP_210x297_ZW.indd 1 27-02-12 20:18 

nummer 2| jaargang 63 | De Civitate

Inhoudsopgave 

Redactioneel Marjon ter Harmsel (red.) 4 

Meditatie Alinda de Kat (EQ) 5 

Thema 

Poll Marjon ter Harmsel (red.) 6 

Tijd in het sporten Jessica Gouw (P) 8 

Too late or not too late Han van Voorst (S) 8 

Tijdig en ontijdig Jan van ‘t Land (A) 9 

Oneindig dichtbij, Kierkegaard over tijd en Carolien Brobbel (P) 10 

eeuwigheid 

Recensie ‘Identiteit’ van Paul Verhaeghe Arina Meeuse (red.) 13 

Nu we er toch zijn… Hanna Klop (S) 14 

Interview met Els van Dijk Maaike Verbruggen en Casimir Zoutendijk (S) 16 

Themavaria – TIJD & zo Marjon ter Harmsel en Evelyne Gouw (red.) 19 

Stelling: Als kind van mijn tijd sluit ik me Wieger van Horssen en Ardjan Faasse (I) 20 

aan bij een kerk die bij me past. 

Het leven en werk van dr. W. Aalders Hendrik-Jan van Nieuw Amerongen (A) 22 

Op de plaats rust! Gideon van den Brink (S) 28 

Klankbord 

Column: Vingerregel Egbert Jochems (DG) 29 

Gedicht Tijd Rutger Kopland 29 

Column: Zin in een wandeling!? Daniël Schenkeveld (QV) 30 

Amicitia Willem-Rutger van Dijk (EQ) 31 

Cartoon Lydia Bekebrede (P) 32 

Civitas 

Born to be stuur: interview met Mirjam van Wijk Evelyne Gouw en Arina Meeuse (red.) 33 

Fotopagina Montagecommissie (Y) 36 

Rivaliteit: Als eer een doel wordt Hans van Leersum (EQ) 38 

RRQR-interview met ds. Van Rooijen Reinier van Nieuw Amerongen 39 

en Dirk Slagboom (red.) 

Rondom de Civitas: interview Reinier van Nieuw Amerongen 41 

met Bram van Putten en Arina Meeuse (red.) 

Landelijk 

WinterConferentie 2012 

Thema-informatie WiCo themacommissie 44 

Huishoudelijke informatie WiCo HH-cie 45 

Visie en beleid bestuur Van den Born Bestuur Van den Born 

Visiedocument 46 

Beleid 48 

Organogram 49 

Praesidialen Praesides 51 

Tolle lege Civieten 57 

De Civitate | jaargang 63 | nummer 2 

Inhoudsopgave 

3

4 

Redactioneel 

colofon 

De Civitate is het officiële orgaan van 

de Civitas Studiosorum in Fundamento 

Reformato. 

Redactie 

Arina Meeuse (P, hoofdredacteur) 

Evelyne Gouw (S, themaredacteur) 

Marjon ter Harmsel (Y, themaredacteur) 

Reinier van Nieuw Amerongen (A, 

secretaris) 

Dirk Slagboom (I, fiscus) 

Vormgeving 

Jouke Aalvanger (Y) 

Adriaan Bijl (Y) 

Foto’s omslag: 

Lydia Bekebrede, Panoplia (5) 

Redactieadres (voor kopij) 

T.a.v. Arina Meeuse 

Jacob Catslaan 12a 

2332 AW Leiden 

+31-(0)615045403 

redactie@csfr.nl 

Advertenties 

T.a.v. Dirk Slagboom 

Voorstraat 154 

2225 EW Katwijk ZH 

dirkslagboom@live.nl 

Legaten 

Bij notariële acte vast te leggen: ‘Ik 

legateer aan de vereniging Civitas 

Studiosorum in Fundamento Reformato 

‘C.S.F.R.’, vrij van rechten en kosten een 

bedrag van €…’ 

Kopij 

Door plaatsing geeft de auteur 

toestemming om zijn/haar artikel met 

behoud van rechten voor publicatie 

beschikbaar te stellen op de internetsite 

van de C.S.F.R.. Bezwaar kan schriftelijk 

gericht worden aan de redactie. 

Abonnementen 

C.S.F.R.- en RRQR-leden: In contributie 

begrepen 

Niet-leden: €20,- per jaar 

Losse nummers: € 3.75 per nummer 

Te bestellen door bedrag en €1.20 

portokosten te storten op giro 280125 

t.n.v. C.S.F.R. te Utrecht. 

Adreswijzigingen en 

ontvangstproblemen 

C.S.F.R.-leden: naar de plaatselijke (vice-) 

abactis 

RRQR-leden: doorgeven aan de 

RRQR-ad-ministratie (a.gijssen@ 

wapenveldonline.nl) 

Overig: vice-abactis@csfr.nl 

Redactioneel 

Amicae amicique, 

Alweer een nieuwe DC ligt voor uw neus. Met het vorige thema ‘Daar 

zit muziek in’ nog in ons hoofd, gaan we ons nu verdiepen in het thema 

van de WiCo, namelijk ‘Zoals wij zijn, zo zijn de tijden’. In deze DC zult 

u dus artikelen, interviews en recensies aantreffen over het onderwerp 

tijdgeest. 

Zo is er bijvoorbeeld in het themagedeelte van deze 

DC een drieluik te vinden over dit onderwerp. In het 

eerste artikel van het drieluik schrijft ama Carolien over 

het verleden, namelijk over het perspectief op tijd en 

eeuwigheid van de Deense filosoof, theoloog en schrijver 

Kierkegaard. Het tweede deel van het drieluik bestaat uit 

een recensie van het boek ‘Identiteit’, geschreven door 

klinisch psycholoog en psychoanalyticus Paul Verhaeghe. 

In dit boek wordt aandacht besteed aan de veranderingen 

in de identiteitsvorming van de mens en de dwang van de mens tot succes 

en geluk. Ook wordt er gesproken over de keerzijde van deze dwang: de 

mens verliest zelfbesef, twijfelt aan alles en is eenzamer dan ooit. Voor 

de civiet die zich interesseert in de kenmerken van de tijdgeest in deze 

tijd, is dit boek een absolute aanrader! Het slotstuk van het drieluik gaat, 

u voelt hem al aankomen, over de toekomst. Wat is de toekomst van 

christenen in deze wereld? Met deze vraag houdt ama Hanna zich bezig 

en zij roept ons op om bewust te gaan leven in overeenstemming met 

wat God van ons vraagt. 

OokiserindezeDCeeninterviewtevindenmetElsvanDijk,voorsommigen 

wellicht bekend door haar boek ‘De hunkerende generatie’, een boek over 

de leefwereld van (christelijke) jongeren. Els van Dijk, zelf orthopedagoog 

en directeur van de Evangelische Hogeschool in Amersfoort, probeert 

verder te kijken dan de norse en ongeïnteresseerde buitenkant van 

jongeren en laat de keerzijde van de informatiemaatschappij waarin wij 

leven, zien. 

Verder vindt u maar liefst drie themacolumns, die allemaal een andere 

zijde van tijd belichten. Zo hebben we bijvoorbeeld een sporter die vertelt 

over wat tijd voor haar betekent, maar ook een column over te laat 

zijn en te laat komen. Daarnaast vindt u zowel de huishoudelijke als de 

thematische informatie over de WiCo. Dus als u nieuwsgierig bent naar 

de lectores voor de WiCo, blader dan vooral snel verder! Wanneer u zin 

heeft om uw landelijke broeders en zusters weer te ontmoeten, wanneer 

een flinke dosis lezingen u blij maakt, of wanneer u gewoonweg geniet 

van de nachtelijke gesprekken: Geef u dan snel op voor deze conferentie! 

Naast het thematische deel van deze DC is er natuurlijk ook weer een 

Klankbord, gevuld met verschillende columns en een cartoon. Maakt u 

verder kennis met de civitas door middel van een interview met ama 

Mirjam van Wijk, de huidige vice-abactis der C.S.F.R., en is er weer een 

R.R.Q.R- interview, ditmaal met ds. Van Rooijen. Ook zetten wij onze 

nieuwe rubriek ‘Rondom de civitas’ voort met een interview met wellicht 

voor ons allen hét gezicht van IFES, namelijk Bram van Putten. 

Geniet ervan! 

Marjon ter Harmsel, Yir’at’Adonay (3) 

Themaredacteur De Civitate 


Meditatie 

Amicae et amici, 

Tijd is een vrij discutabel begrip. Velen beschouwen het 

als iets absoluuts, maar de ons allen bekende Einstein 

heeft er een relativiteitstheorie op losgelaten om 

daarmee aan te tonen dat tijd absoluut niet absoluut 

is. Enfin, mijn doel is niet om hier deze hele theorie 

uit te diepen, maar wel om u voor een moment na te 

laten denken over het begrip tijd. 

Taalkundig gezien wordt tijd vaak opgesplitst in een 

verleden, een tegenwoordige en een toekomende 

tijd. Deze indeling wil ik ook graag gebruiken voor 

deze meditatie. Immers, ook de Bijbel vertelt ons over 

dingen uit het verleden, over het heden en over dat 

wat komen zal. Gods Woord spreekt over het begin 

van het verleden als iets goeds, iets moois. God schiep 

de hemel en de aarde met alles wat daarin was. En 

het was goed. Ook de mens was goed en naar Gods 

evenbeeld geschapen. Door de zondeval viel er echter 

een donkere gloed over het verleden. De vele gevolgen 

van de zondeval zijn in de Bijbel terug te vinden, het 

gaat te ver om dat op deze plaats uit te werken. 

Over het heden weten we vanuit de Bijbel dat Gods 

Geest werkt. God heeft ons na de zondeval niet alleen 

gelaten,maaronsmetPinksterenbeloofddatZijnGeest 

zou blijven tot op de laatste dag. Misschien vindt u het 

lastig om in het heden het werk van de Geest terug te 

zien. Er gebeuren zoveel dingen om ons heen die we 

wellicht niet helemaal kunnen plaatsen. Wellicht ook 

wel omdat we beïnvloed zijn door de tijdgeest. We 

hebben immers allen ons eigen gedachtegoed, onze 

eigen gedachten over wat wel of niet juist is en over 

wat wij denken dat goed voor ons is. Toch kunnen we 

ook in de aanwezigheid van de tijdgeest Gods Geest 

zien werken. We hebben immers het Woord van God, 

waarin we ertoe worden opgeroepen om nauwgezet 

te wandelen als wijzen en niet als dwazen (vers 15). 

Mijns inziens zeker iets wat in het heden toegepast 

kan worden. 


Naast dat Paulus ertoe oproept om 

nauwgezet te wandelen wijst hij ons 

er ook op om de geschikte tijd uit te 

buiten omdat de dagen vol kwaad 

zijn (vers 16). Benut dus uw tijd 

hier op aarde. Niet alleen voor alle 

tijdelijke dingen, maar juist ook om u 

te richten op het leven na dit leven, 

de toekomst. De prediker noemt dat 

we mogen genieten van het leven 

hier en nu, maar wel het oog moeten houden op 

de toekomst: “Verblijd u, o jongeling! in uw jeugd, 

en laat uw hart zich vermaken in de dagen uwer 

jongelingschap, en wandel in de wegen uws harten, 

en in de aanschouwingen uwer ogen; maar weet, dat 

God, om al deze dingen, u zal doen komen voor het 

gericht.” Het gericht, dat wijst ons op de toekomst. 

Wellicht iets waar we niet al te vaak over na durven 

denken. Maar de Bijbel roept ons ertoe op om dit wél 

te doen, om u te doen beseffen in welke positie u staat. 

Gods Woord is er duidelijk over wanneer het spreekt 

over de twee die op de akker zijn. Een van deze zal 

aangenomen worden, de ander zal verlaten worden. 

Vanuit de Bijbel komt dus impliciet de vraag tot ons: 

‘Wat is onze toekomst?’ Amicae, amici, hoe vaak 

staat u bij deze vraag stil? We zijn druk doende met 

van alles en nog wat, maar verliezen we daarbij niet 

de toekomst uit het oog? En u begrijpt, het gaat niet 

om de vraag over hoe het u later op deze aarde zal 

vergaan, of u bijvoorbeeld wel die mooie baan zult 

krijgen of rond mag rijden in die nieuwe BMW of wat 

u ook maar mooi vindt. Nee, het gaat er om hoe het 

u zal vergaan in de eeuwigheid. Bid voor uw toekomst 

en voor de toekomst van uw medemens. Bid tot Hem, 

die met Zijn aanwezigheid het heden verlicht en de 

toekomst in een heerlijk perspectief plaatst. Om af te 

sluiten met Paulus: wandel als wijzen en begrijp wat 

de wil van de Heere is. 

Amicaliter, 

Alinda de Kat, Emèt Qenee (3) 

Meditatie 

“Ziet dan, hoe gij voorzichtiglijk wandelt, niet als onwijzen, maar als wijzen. Den tijd uitkopende, dewijl de dagen 

boos zijn. Daarom zijt niet onverstandig, maar verstaat, welke de wil des Heeren zij.” 

- Efeze 5: 15-17 

5

Thema 

6 

Themapoll 

POLL 


Ook dit keer werd de Poll weer gretig door u ingevuld, meer dan 200 maal kwam hij ingevuld op onze digitale 

deurmat terecht. Dank daarvoor! Leuk was het ook om te zien welk dispuut het prominentst naar voren kwam in 

de beantwoording. Vaak konden we precies zien welke abactis zijn nieuwsbrief net de deur uithad: Een stroom 

berichten kwam daarna binnen van een bepaald dispuut. Het dispuut dat de poll het meest heeft ingevuld is het 

dispuut te Leiden, namelijk Panoplia. Yir’ volgt dan al snel. Het dispuut rond de haven heeft de poll het minst 

vaak ingevuld. Daarom rees bij ons ook de vraag: Heeft de abactis de poll eigenlijk wel doorgestuurd? Maar het 

antwoord daarop zullen we nooit weten natuurlijk. 

Voor het thematische deel van de Poll hebben we vragen geput uit een lezing over de kenmerken van de huidige 

tijdgeest. Aan elk kenmerk hebben wij een vraag gekoppeld, en u kon kiezen in welke mate u het daarmee eens of 

oneens was. Civieten blijken de kenmerken van de tijd wel met zich mee te dragen, maar op sommige kenmerken 

scoren we niet zo hoog. Maar liefst 51 procent van alle civieten geeft aan in het hier en nu te leven. Een iets lager 

percentage geeft aan altijd op zoek te zijn naar dingen waar men van kan genieten. Op deze twee kenmerken 

scoren de civieten dus wel. Civieten zijn echter erg verdeeld over het derde kenmerk, namelijk egoïsme. Hetzelfde 

ziet men terug bij de vraag over het aanvaarden van gezag. Ook is er een kenmerk waar civieten helemaal niet 

mee eens zijn. We hebben het hier over de stelling ‘Ik denk dat de waarheid niet bestaat. Ieder mens heeft 

zijn eigen waarheid’. Veel civieten erkennen deze stelling niet. Men zou hier een link kunnen leggen naar onze 

christelijke achtergrond, waar wel duidelijk een waarheid wordt geleerd. Maar zeker kunnen we hier niet over zijn. 

Uit deze stellingen kunnen we concluderen dat civieten inderdaad wel scoren op wat kenmerken van de huidige 

tijdgeest, maar dat ze op sommige gebieden heel erg verdeeld of juist het tegenovergestelde scoren. Wanneer 

men dan kijkt naar de tweede vraag, waarin gevraag wordt of de civiet zichzelf een kind van zijn tijd vindt, ziet men 

dat men zich niet helemaal een kind van zijn tijd vindt, maar dat men toch wel naar die kant doorslaat. De civiet 

kent zichzelf dus aardig goed, naar het lijkt. Ook wij kwamen tot de conclusie dat de civiet inderdaad niet los van 

zijn tijd te zien is, maar dat we toch wel echt anders zijn dan de gemiddelde Nederlander. 

Amicaliter, 

Uw Redactie 



Themapoll 

Thema 

7

Thema 

8 

Themaverhaal 

Tijd in het sporten 

8 jaar lang heb ik aan wedstrijdzwemmen 

gedaan. Tijd speelt een cruciale rol in 

deze sport. Om te beginnen moest er 

getraind worden en het liefst minstens 

drie keer per week. Dus drie keer 

per week fietste ik 10 minuten naar 

het zwembad, was ik 1,5 uur aan het 

trainen, en fietste ik weer 10 minuten 

terug. Op bijna elke zaterdag had ik 

een wedstrijd, dus gemiddeld was ik 

met alles (fietsen, trainen, aankleden, gezelligheid en 

de wedstrijd) 11 uur per week kwijt. Tijd voor andere 

hobby’s was er dus bijna niet, want school, huiswerk 

en een baantje gingen natuurlijk ook gewoon door. 

De tweede vorm van tijd die bij deze sport kwam 

kijken, had met het tijdstip van de trainingen te maken. 

Deze waren niet gewoon na schooltijd, maar voor 

schooltijd. Dit betekende dat 2x per week de wekker 

om 04:55 stond zodat ik om 05:30 het water in kon 

springen. Ik moest dus op tijd naar bed. Na de training 

was er amper tijd om een boterham naar binnen te 

werken, omdat ik om 08:30 weer op school moest zijn. 

De belangrijkste vorm van tijd zit natuurlijk in het 

zwemmen zelf. Je moet afstanden steeds sneller weten 

af te leggen, in verschillende slagen. Op wedstrijden 

wordt je snelheid geklokt en zie je of je een persoonlijk 

record hebt gehaald op een bepaalde afstand. Dit keer 

misschien een seconde, een tiende van een seconde, 

of een honderdste van een seconde sneller, alles telt 

mee! Voor ouders op de tribune was er dus niet zoveel 

aan en duurde voor hun gevoel een wedstrijd úren, 

want de bedoeling is dat ze hun kinderen maar zo kort 

mogelijk ‘in actie’ zien. 

Het idee is dus om meer tijd in het water door te 

brengen in trainingen en daardoor minder tijd kwijt te 

zijn tijdens wedstrijden. ‘Wie het eerst aan de overkant 

is, heeft gewonnen!’ 

Jessica Gouw, Panoplia (4) 

Too late or not too late 

Voordat ik mijn licht laat schijnen over 

dit onderwerp moet ik eerst eventjes 

een definitie geven, je hebt namelijk 

twee soorten ‘te laat’: te laat komen 

en te laat zijn. 

De eerste is redelijk makkelijk om 

mee om te gaan: beperk het. Lukt 

het na deze geweldige, praktische 

tip nog steeds niet, dan is het tijd om 

zware materialen zoals de agenda, wekker, wil etc. 

tevoorschijn te halen. Het is onwaarschijnlijk, doch 

mogelijk dat het daarna nog steeds niet lukt. Aan 

diegene wil ik graag zeggen: u heeft er, net als ik, mee 

te leren leven, en uw omgeving ook. Stuur een mailtje 

naar al uw contacten. Sms is ook goed. Maar hoewel 

dit de helft van het artikel betreft, gaat het hier niet 

over. 

Mensen denken vaak te laat te zijn (voor van alles). Zo 

dacht mijn moeder dat het wel te laat zou zijn voor een 

volkstuintje. Ze is namelijk op leeftijd. Respectabele 

leeftijd. Maar hoe bleek ze het mis te hebben. Ze was 

namelijk niet te laat om een volkstuintje te nemen. 

Het was erg schokkend om dergelijke misverstanden 

zo dichtbij te zien. Ik moet mijn punt enigszins 

verduidelijken. Het moraal is niet: “Je bent nooit ergens 

te laat voor! Jippie!”. Blijf (of wordt) vooral realistisch. 

Ik denk wel dat het te vaak voorkomt dat mensen 

zich te snel in een rol durven te praten dat ze al totaal 

gefaald hebben. Stopte Gandalf* met werken nadat hij 

zag hoe sterk Sauron* was? Neem de spirit van deze 

rokende tovenaar over en geef niet op voordat het te 

laat is. 

Deze les reikt verder dan leuke volkstuintjes. Het 

pijnlijkste geval van iemand die dacht te laat te zijn, 

dat wil zeggen: te laat om verschrikkelijke dingen terug 

te draaien, is het geval van Judas. Het Judas-‘te laat’ 

typeert zich door wanhoop of melancholie. Laten we 

daar niet intrappen. Als iemand wacht tot vijf minuten 

voor zijn dood en zich dan bekeerd, klaagt ook niemand 

dat het zoveel eerder had gekund, en dat het zonde is 

van al die tijd dat hij levend christelijk had kunnen zijn. 

Waarom doen we dat niet? Misschien omdat hij niet te 

laat was, alleen wat aan de late kant? 

* Jullie kennen “The Lord Of The Rings” toch wel? 

Han van Voorst, Solo Scriptura (3) 


Tijdig en Ontijdig 

Tijd bestaat niet. Voor de meeste 

mensen. Voor God ook niet. Voor sommige 

mensen bestaat tijd wel. Tijd 

is angst. Als de tijd uit je hand loopt, 

loopt het leven uit je hand. Dan word 

je ziek. Rare klachten. Depressief. 

Burn-out noemen ze dat. Klachten tijdig 

melden bij de dokter. Moet je beter 

aan Tijdmanagement doen, zal deze 

dan zeggen. Tijd managen? Hoe kan 

dat als tijd niet bestaat? 

Voor de meeste mensen bestaat tijd niet. Want je hebt 

altijd tijd, dus dan bestaat tijd niet. Dan kan tijd ook 

niet uit de hand lopen, want het is er niet. Het voordeel 

van geen tijd is dat je dan wel leeft. Dus je hebt 

alle tijd om te leven, want de tijd is er niet. Het stopt 

nooit, en begint ook nooit. 

Als je onder een strodak leeft heb je geen tijd. Tijd heb 

je alleen nodig als het soms anders gaat. Het leven 

gaat nooit anders dus heb je ook geen tijd nodig. Want 

je leeft je gestage leven, altijd gelijk, dus heb je geen 

tijd. Elke dag begin je als de zon opkomt en slaap je als 

de zon weg is. Waarom heb je dan tijd nodig? 

Elk ochtend bid je, zing je en loof je je Schepper. Net als 

vogels. Die doen dat ook de hele dag, want ze hebben 

ook geen tijd. Ze doen het gewoon, tijdloos, oneindig. 

Je zingt, knielt en bidt. Vol vuur. Zonder tijd. Genieten, 

loven… oneindig. Zo kniel je je zwarte knieën. Je bruine 

kroeskop gebogen over een stoel. Je armen in de lucht, 

vol littekens van martelingen. Toch… vol aanbidding. 

Jesus, Hallelujah… Amen. vervult de ruimte. Je staart 

in de verte: Eens zal er geen tijd meer zijn. Eindeloos 

Hem loven! My Jesus, My Saviour. 

Vervelend. Één persoon. Wit. Loopt rond. Al tijden. 

Met tijd. Tijdig en ontijdig kijkt hij op zijn tijdsklok. Het 

duurt al tijden. Ze loven God al veel te lang. Ga een 

andere keer maar verder. De tijd gaat door. De tijd tikt. 

Er is een tijd om te zingen en een tijd om te stoppen 

met zingen. Een tijd om te bidden en een tijd om met 

de lessen te starten. Minuten verstrijken. Tijdrovend. 

Hij staat te trappelen. Ongeduldig. Voor de deur van 

het klaslokaal. Gelukkig. Veertig volwassen mannen 

druppelen binnen. Druppelen ja… dat kost tijd want 

druppelen gaat nooit snel. Dat kost dus ook weer tijd. 

Hij tikt ze op de schouder. Allemaal. Één voor één, daar 

heeft hij tijd voor, want ze druppelen. You are too late… 

you are too late... you are too late. Vol verbazing kijken 

ze hem aan. Too late? There is no time sir?! I say you 

are too late, next week be in time. Please when, when 

are you going to be like the Western World? Learn to 


Themaverhaal 

manage your time! Zo buldert hij. Die witte. Weer zo’n 

witte die onze cultuur verknalt en onze tijd rooft. We 

had to praise our Lord sir. Without end, eternity starts 

here, without time, by praying and praising. Ze horen 

hem denken: Ik word toch ook boos als mijn dominee 

twee minuten te lang God aanprijst? Tijd is toch tijd. 

Tijd... Ik snap het niet. Dit volk. Tijd. Tijd is geld. Het is 

mijn tijd. Dat is mijn vrije tijd. Je pikt mijn tijd in. Ach… 

wat maakt u zich druk? Ik verzeker u, tijd bestaat niet. 

Dat denkt u maar. Neem eens de tijd om er rustig over 

te denken. Hier is het niet. In dit land. In deze cultuur. 

Zeker niet bij deze Ethiopische Mennonieten als ze God 

loven. Ik verzucht, wat moet het heerlijk zijn om ontijdig 

te zijn. 

Amicaliter, 

Jan van ’t Land, Am.St.E.Lo.D.A.M.E.N.S.E. (4) 

Thema 

9

Thema 

10 

Thema-artikel 

Oneindig dichtbij 

Kierkegaard over tijd en eeuwigheid 

“Geen enkele gebeurtenis in de eigen 

tijd en ook geen hoog vereerde 

tijdgenoot is zo groot – als de 

eeuwigheid.” 

– Søren Kierkegaard 1 


De tijd is iets wonderlijks. Terwijl je over haar nadenkt, 

is er zo weer een deel van haar voorbij. Een moment; 

en is er ooit herhaling mogelijk? Uw visie op tijd heeft 

invloed op uw denken over eindigheid en eeuwigheid. 

Wat houdt in een eindeloos in gedachten, woorden 

en gebeurtenissen voortstromend leven stand? Is 

er zoiets als een eeuwigheid die dit tijdelijk leven 

samenhang, pregnantie of, zoals Kierkegaard het 

graag uitdrukt, eenvoud kan schenken? In dit artikel 

zal ik enkele gedachten met u delen aan de hand van 

Kierkegaards visie op tijd en eeuwigheid. 

Kierkegaard 

De Deense filosoof, theoloog en schrijver Søren 

Kierkegaard leefde van 1813 tot 1855. Zijn omvangrijke 

oeuvre bevat een grote diversiteit aan werken. Grofweg 

kunnen deze werken in tweeën opgedeeld worden. 

Het eerste deel betreft met name esthetische werken, 

het tweede opbouwende, of christelijke werken. 

Opvallend is dat een groot deel van zijn werken onder 

wisselende pseudoniemen is uitgegeven. Kierkegaard 

deed dit niet om zelf ‘onzichtbaar’ te blijven, maar om 

zijn geliefde lezer aan het denken te zetten. In naam van 

verschillende pseudoniemen confronteert Kierkegaard 

de lezer met diverse levensvisies, die uiteindelijk 

allemaal gericht zijn op een vrij en verlost leven. Deze 

‘indirecte mededeling’ laat de lezer, na afweging van 

tegenstrijdige levensvisies, zelf een beslissing nemen. 

Filosofisch kan Kierkegaard het beste worden begrepen 

in contrast met Hegel. Op scherpe, ironische wijze 

krijgen de Hegelianen het er in Kierkegaards werken 

van langs. Kierkegaard wordt wel beschouwd als 

grondlegger van het existentialisme 2 . Het gaat bij het 

existentialisme niet om objectiviteit/systeemdenken, 

maar om subjectiviteit/existentieel denken. Met 

betrekking tot tijd en eeuwigheid gaat het bij 

Kierkegaard dus niet zozeer om de vraag of er een 

eeuwigheid is, maar meer om de vraag hoe serieus wij 

die eeuwigheid nemen en in hoeverre de eeuwigheid 

1 Citaat uit de toespraak De zorg van de zelfkwelling, uit: 

Søren Kierkegaard, Onbezorgd als de vogel en de lelie (Amsterdam 

2010) 

2 Dit is controversieel, maar daarover zal ik nu niet 

uitweiden. 

überhaupt serieus te nemen valt. 

Levensstadia 

Om helder te krijgen hoe Kierkegaard over tijd en 

eeuwigheid dacht, zullen we eerst een uitstapje 

moeten maken. Kierkegaard onderscheidt, globaal 

gesproken, drie manieren waarop mensen in het 

leven staan. Hij noemt deze manieren ‘stadia op de 

levensweg’. De mensen die niet existeren, daargelaten 

of ze het niet willen of dat ze onbewust de mogelijkheid 

van de existentie hebben genegeerd, bevinden zich in 

het esthetische stadium. Hun leven is ofwel geheel 

aan tijdelijke beslommeringen gewijd, ofwel aan 

filosofische speculatie en dichterlijke fantasie. Zij staan 

in het leven als onmondige kinderen, want ze zijn er 

niet als subject in betrokken. 

Socrates is een respresentant van het volgende 

stadium, namelijk het ethische. Door filosofische 

vragen te stellen brengt hij aan het licht dat we leven 

met schijnzekerheden en dat er in feite een kwalitatief 

verschil bestaat tussen leven en denken, eeuwige 

ideeënwereld en vergankelijke realiteit. Socrates 

“Het leven ligt niet voor je 

klaar, je moet een keuze 

maken. Maar dit kiezen 

lost de problemen niet 

automatisch op! De keuze 

die gemaakt moet worden is 

immers een keuze voor het 

onthult onze diepste angst; de angst van de mens voor 

zijn vrijheid. Het leven ligt namelijk niet voor je klaar, 

je moet een keuze maken. Maar dit kiezen lost de 

problemen niet automatisch op! De keuze die gemaakt 

moet worden is immers een keuze voor het eeuwige 3 . 

Vanuit je door eindigheid en tijdelijkheid beperkte blik 

is dit uiterst precair. Kiezen is, op socratisch niveau, 

onontkoombaar schuldig worden. In schuld bereikt 

het ethische stadium zijn grootste intensiteit. 

Alleen diegenen die weet hebben van vergeving 

bereiken het derde stadium, het religieuze. Slechts een 

gelovige heeft weet van de paradox dat het eeuwige 

3 Zie daarvoor de door Plato geschreven Alkibiades 

Maior. 


in de tijd gekomen is 4 en dat daarmee vergeving 

mogelijk is tussen eindigheid en oneindigheid, 

tussen tijdelijkheid en eeuwigheid. De keuze voor het 

eeuwige kan dus slechts dán door een eindig mens 

gemaakt worden, als er geloof is in de paradox van het 

evangelie. Dit religieuze stadium is onlosmakelijk met 

de persoon van Jezus verbonden. 

Tijd en eeuwigheid 

We stelden dat het bij Kierkegaard gaat om het serieus 

nemen van de eeuwigheid. Hij bedoelt hiermee 

dat we de eeuwigheid laten drukken op ons eigen 

leven. Hoe serieuzer we de eeuwigheid nemen, hoe 

duidelijker wordt dat zij kwalitatief van de tijdelijkheid 

is onderscheiden. Dit brengt onrust met zich mee. Het 

is echter de vraag of het zinvol is de eeuwigheid dan 

maar tot op een bepaalde hoogte te laten gelden. Het 

eeuwige dient zich nu eenmaal aan, ook als zij zich 

voordoet als een gemis aan eeuwigheid. Hoe serieus 

we de eeuwigheid ook nemen, zij geeft in alle gevallen 

onrust. 

Esthetisch levende mensen onderdrukken die onrust. 

Voor hen is het eeuwige niet zo problematisch. 

Sommigen van hen zien zelfs geen onderscheid tussen 

tijd en eeuwigheid. Het eeuwige is in hun ogen een 

oneindig lange tijd, waardoor het, zegt Kierkegaard, 

een ‘oneindig inhoudsloos nu’ wordt, ‘een parodie 

op de eeuwigheid’. We vinden dit ook terug in het 

hegelianisme, dat het tijdelijke beschouwt als een 

aspect van het eeuwige. Dat geeft alle vrijheid om 

over het eeuwige te denken. Zo’n eeuwigheid is een 

abstract afgeleide van het tijdelijke en eindige en 

derhalve immanent. 5 

In het ethische stadium is eeuwigheid geen 

constatering, maar pure plicht, absolute opgave, zoals 

Kierkegaard met Kant kan zeggen. Het eeuwige is 

dan niet langer gebonden aan de tijdelijkheid, maar 

transcendent geworden. Zodoende bestaat het niet 

langer in gedachten, maar verbinden wij ons handelen 

ermee. Socrates zag het als ethische taak van de mens 

zich uit het eindige leven de eeuwigheid binnen te 

herinneren. Op deze manier kan het eeuwige concreet 

betekenis krijgen, het kan serieus genomen worden. 

Maar zelfs bij deze voorstelling van de eeuwigheid 

komen tijd noch eeuwigheid tot hun recht, aldus 

Kierkegaard. 

In het Oude Testament duikt een nieuwe voorstelling 

van het eeuwige op, namelijk als een persoon die 

bij machte is de tijd van een nieuwe betekenis te 

voorzien. In het Jodendom is God de Eeuwige. Deze 

God laat zich kennen als Schepper en Wetgever en 

verhoudt zich, zonder aan transcendentie te verliezen, 

op een positieve manier tot de tijdelijkheid. Aarde, 

geschiedenis en toekomst hebben echt betekenis. 

4 Het gaat hier uiteraard over Jezus. 

5 ‘Immanent’ als tegenovergestelde van ‘transcendent’. 


Thema-artikel 

Men dient de wet te houden om in het beloofde land te 

kunnen wonen. Dit verzwaart de ethische verplichting, 

men blijft hoop houden op dit leven. 

Voor de christen is die hoop onnodig. God heeft, door 

in Christus op aarde te komen, tijd en eeuwigheid met 

elkaar verzoend en het aardse leven vernieuwd. Deze 

gebeurtenis, dat God in het vlees komt, maakt aan de 

geschiedenis van menselijk falen ten opzichte van de 

ethische verplichting een einde. Christus is een mens 

en vervult de wet. Daarmee maakt hij het voor mensen 

mogelijk om met God verzoend te worden. Maar in 

dat alles blijft Christus iets feitelijk onbestaanbaars, de 

paradox. Op Hem loopt het verstand stuk, maar ook 

iedere eigendunk, want het eeuwige blijkt buiten ons 

te zijn en niet in ons. Hoop op dit leven blijkt ijdel, het 

is hopen op de eeuwigheid van Christus. 

Op de boodschap van de incarnatie zijn twee reacties 

mogelijk, die van de ergernis – die is het meest 

waarschijnlijk – en die van het geloof. In zijn boek Vrees 

en beven maakt Johannes de silentio duidelijk wat het 

geloof inhoudt; het geloof maakt, na de bewegingen 

van de oneindigheid te hebben gemaakt, die van de 

eindigheid. Het geloof gaat verder dan de oneindige 

resignatie 6 , waarin het zicht krijgt op de eigen eeuwige 

geldigheid en zich losmaakt van het eindige. Het 

geloof maakt ook die beweging terug, die beweging 

van de eindigheid, en daarmee verwerft zij juist de 

eindigheid. “Het is de tijdelijkheid, de eindigheid waar 

alles om draait 7 .” 

De eeuwigheid als tijdgenoot 

De tegenstelling tussen tijdelijkheid en eeuwigheid 

speelt in heel Kierkegaards opbouwende werk een 

belangrijke rol. ‘Tijdelijk’ noemt Kierkegaard die 

manieren van leven die zich volledig laten bepalen 

door wat zich toevallig aandient en dat is altijd 

meervoudig. Daartegenover staat het perspectief 

van de eeuwigheid, dat doelt op een transcendent 

perspectief dat eenheid en eenvoud aan het bestaan 

geeft. Voor ‘eeuwigheid’ geldt dat ze altijd in relatie tot 

de tijdelijkheid staat. Kierkegaard doelt met een begrip 

als ‘eeuwige zaligheid’ niet zozeer op onsterfelijkheid 

of een oneindig voortbestaan in het hiernamaals. Het 

is opvallend dat dergelijke woorden in Kierkegaards 

oeuvre zelden voorkomen. De onsterfelijkheid van de 

ziel vat Kierkegaard niet op als een voortgezet leven 

van de ziel, als beloning in het hiernamaals, maar als 

iets dat het leven hier en nu kwalificeert. Het gaat bij 

het ‘eeuwige’ om een verhouding tot God die het leven 

in de tijdelijkheid bepaalt. En juist de tijdelijkheid is 

bepalend voor het menselijk bestaan, zoals hiervoor 

al opgemerkt. 

6 Resignatie: afstand doen van, prijs geven van, 

berusting, aanvaarding, overgave. 

7 Johannes de silentio/ Søren Kierkegaard, “Vrees en 

beven” (Budel 2006) p.54 

Thema 

11

Thema 

12 

Thema-artikel 

Het is menselijk om zich zorgen te maken over de dag 

van morgen 8 . Kierkegaard stelt dit aan de orde in zijn 

serie toespraken over ‘de onbezorgdheid van de lelie en 

de vogel’. Lelies en vogels hebben als grote verdienste 

dat ze bij de dag leven. Daarmee zijn ze leraren in 

onbezorgdheid. Alle aardse zorgen hebben betrekking 

op iets dat nog geen realiteit is, maar als dreiging 

aanwezig is. De zorg om morgen bestaat erin dat het 

heden gevuld wordt met morgen. De mogelijkheid van 

de zorg om morgen is gegeven met het mens-zijn als 

samenstelling van tijdelijkheid en eeuwigheid. Een 

mens leeft immers niet alleen in de tijd, maar kan als 

tijdelijk wezen ook zichzelf beschouwen, vanuit een 

soort transcendent perspectief. Hij kan zich inbeelden 

hoe hij in de tijd wordt, hij kan zich een voorstelling 

maken van de volgende dag. De vogel kan dat niet. 

Want hoe ver hij ook over de wereld uitkijkt, nooit ziet 

hij de volgende dag. De volgende dag zie je alleen in de 

geest en de vogel heeft geen geest, geen ‘zelf’. 

Met de zorg om morgen kan een mens op twee 

manieren omgaan. De eerste manier is die van de 

‘heiden’. De idee van de volgende dag, de gedachte 

aan morgen wordt geëlimineerd. Dit is schijn, want 

er is juist sprake van angst voor de volgende dag. Uit 

angst probeer je immers de volgende dag te vergeten. 

Dat is niet hetzelfde als zonder zorg voor de volgende 

dag te zijn. Je gaat op in het onmiddelijke genot, maar 

omdat je net als ieder mens de eeuwigheid in je hebt, 

kun je niet geheel opgaan in het onmiddelijke. 

De tweede manier, de ‘christelijke manier’, is de 

zorg om morgen met behulp van de eeuwigheid te 

bestrijden. Dan vul je het heden niet met de volgende 

dag, maar met de eeuwigheid. Door de zorg om 

morgen bij morgen te houden, kun je je concentreren 

op het heden. De eeuwigheid helpt je niet als je het 

beschouwt als iets toekomstigs. Door de eeuwigheid 

als iets toekomstigs te beschouwen verlies je juist het 

zicht op de betekenis van het eeuwige. Kierkegaard 

maakt dit duidelijk met de metafoor van het roeien 

van een boot. Als je roeit, keer je je rug naar het doel. 

Alleen in die houding kun je goed roeien en zul je je 

doel bereiken. Als je je omdraait, raakt het eeuwige 

voor je ogen verward en wordt het morgen. Je moet 

dus werken met het oog op het doel, de eeuwigheid, 

en dan zie je morgen juist niet. Het geloof draait zijn 

rug naar de toekomst om de eeuwigheid juist vandaag 

bij zich te hebben. Het lijkt alsof je, met je rug naar 

de toekomst en door bij de dag te leven, het verst van 

de eeuwigheid bent verwijderd. Maar juist zo is de 

eeuwigheid het dichtst bij je! 

De gerichtheid op de eeuwigheid impliceert dus niet 

een verzaken van het hier en nu. Integendeel, het is 

juist de eeuwigheid die de mens in staat stelt werkelijk 

bij zichzelf te zijn, werkelijk te leven door bij zichzelf in 

het heden te zijn. Wie in de toekomst leeft door zich 

8 Zie Matthéüs 6:25-34 

voortdurend zorgen te maken om de dag van morgen 

is juist niet bij zichzelf, maar van zichzelf afwezig 9 . Het 

gaat erom de eeuwigheid vandaag bij zich te hebben. 

Wie zich richt op de toekomst van een hiernamaals 

maakt zich in feite los van het feitelijke leven; zijn 

bestaan vervluchtigt door gemis aan eindigheid. Het 

gaat er in het geloof om het eeuwige vast te houden 

in de tijdelijkheid. Dit gebeurt door te leven bij de dag. 

Het eeuwige is niet iets van de toekomst, het eeuwige 

is. Het is zelfkwelling te streven steeds dichter bij de 

eeuwigheid te komen. We moeten ons daarentegen 

in het heden laten voeden door het eeuwige. De 

eeuwigheid wordt dan onze tijdgenoot. Het oneindige, 

zo dichtbij. 

Conclusie 

Amicae amicique, in dit artikel heb ik geprobeerd 

enkele gedachten aangaande Kierkegaards visie 

op tijd en eeuwigheid met u te delen. Vanwege 

Kierkegaards omvangrijke oeuvre – met de daarbij 

onder pseudoniem meegedeelde, tegenstrijdige visies 

– was dat een lastig proces van vergelijken, schrappen, 

verklaren. Enige achtergrondkennis van Kierkegaard is 

daarbij niet onwenselijk 10 . 

Kierkegaard zou u zijn dierbare lezer genoemd hebben; 

de enkeling tot wie hij zich in zijn boeken richt. De 

enkeling leest voor zichzelf en wil het gelezene op 

zichzelf en zijn eigen leven toepassen. Daar is het mij 

in dit artikel ook om te doen 11 . Leef bij de dag, met 

uw rug naar de toekomst. Het leven wordt immers 

voorwaarts geleefd, maar achterwaarts begrepen! 

Amicaliter, 

Carolien Brobbel, Panoplia (5) 

Literatuurlijst 

- Pieter Vos, Søren – Kierkegaard lezen (Kampen 

2010) 

- W.R. Scholtens, De onbekende Kierkegaard 

(Baarn, 1972) 

- Søren Kierkegaard, Leren van de lelie en de 

vogel (Amsterdam 2010) 

- Constantin Constantius/Søren Kierkegaard, De 

herhaling (Budel 2008) 

- Johannes de silentio/Søren Kierkegaard, Vrees 

en beven (Budel 2006) 

- Udo Doedens, Het gewicht van de eeuwigheid 

– Søren Kierkegaard (www.sorenkierkegaard. 

nl) 

9 Zie hiervoor ook de beschouwingen over ongeluk in 

Kierkegaards Of/Of. 

10 Ik hoop dat ik die achtergrondkennis in dit artikel 

voldoende heb kunnen weergeven. 

11 Uiteraard naast het feit dat dit artikel dient als 

voorbereidend materiaal voor de WinterConferentie 2012. 


‘Identiteit’ door Paul Verhaeghe 

Dit boek, geschreven door de klinisch 

psycholoog en psychoanalyticus Paul 

Verhaeghe, is een confronterend verzoek 

om eens rustig bij jezelf, je eigen 

levensstijl en die van je omgeving stil 

te staan. Het is toegankelijk geschreven 

en heeft een betogend karakter. 

In dit boek stelt Paul Verhaeghe dat er 

iets grondig fout zit in onze maatschappij. 

De oorzaken hiervan analyseert hij 

nauwkeurig. 

Het maatschappelijke weefsel is aan flarden gescheurd, 

zo betoogt Verhaeghe, omdat onze westerse 

verzorgingsstaat de laatste dertig jaar zo dronken is 

geraakt van het marktdenken: competitie, egoïsme, 

profijt. Verhaeghe analyseert de effecten van dertig 

jaar neoliberalisme, vrijemarktwerking, privatisering 

en de relatie tussen de maakbare samenleving en onze 

identiteit. Vanuit zijn klinische ervaring als psychoanalyticus 

laat hij zien hoezeer de veranderde maatschappij 

doorwerkt in de hedendaagse individuele psychische 

problemen. 

“We genieten ons te pletter, maar niemand is tevreden” 

is het citaat op de voorkant van het boek; zelden 

hadden mensen het zo goed, en toch ligt men juist nu 

uitermate overhoop met de wereld en zichzelf. De oorzaak 

hiervan ziet Verhaeghe in het feit dat veel mensen 

niet meer weten wie ze nou werkelijk zijn. Het cruciale 

uitgangspunt van Verhaeghe is dat wie we zijn wordt 

bepaald door onze omgeving. Door de ontwrichting 

van de samenleving zijn mensen hun identiteit kwijtgeraakt 

en voelen zich verweesd, verward en leeg. De 

maatschappij maakt de mensen ziek, en omgekeerd. 

Onze huidige context bepaalt op dit moment: wie 

geen succes heeft, zal ziek zijn. De dwang tot succes 

en geluk blijkt een keerzijde te hebben: het leidt tot 

verlies van zelfbesef, tot desoriëntatie en vertwijfeling. 

In de huidige context, zo stelt Paul Verhaeghe, is de 

mens eenzamer dan ooit. De liefde is moeilijk te bereiken 

en betekenisvol leven is diepgaand problematisch 

geworden. 

Mensen zijn sociaal ontwricht geraakt. Waarden als 

solidariteit, gemeenschapszin, empathie en duurzame 

vriendschap zijn verleden tijd. Echter, ondanks alle 

wilde verhalen over genen en individuele maakbaarheid 

blijft de mens in wezen een sociaal dier. Een meer 

sociale wereld is de oplossing, waarin het individu niet 

langer verloren is. 

De auteur betoogt dat niet alleen de gezondheidszorg, 

maar ook het onderwijs doordrongen blijkt te zijn 

van commerciële druk en een marktgericht denken. 


Themarecensie 

In onze postmoderne tijd 

is de maakbaarheid van 

de maatschappij gekanteld 

in de maakbaarheid 

van het individu. Economisch 

succes geldt hier 

als hét criterium. Mensen 

zijn zodanig met zichzelf 

bezig dat ze de drastische 

maatschappelijke ontwikkelingen 

zelfs niet opmerken. 

De liefde en het 

gemeenschapsgevoel zijn 

in vrije val en individuen 

gedragen zich overal als 

gehaaide concurrenten. 

Het resultaat is een stressvol, 

frauduleus en inefficiënt systeem. Wie het hardst 

aan zichzelf denken, zijn de fittest, de ‘winners’. Zij die 

achterblijven, de ‘losers’, worden geacht het aan zichzelf 

te danken te hebben omdat ze simpelweg hun verantwoordelijkheid 

niet namen. 

Dit boek zet je aan het denken over de invloed die de 

huidige maatschappij op je denken en handelen heeft. 

Pas wanneer je jezelf dit realiseert, kan je laten zien 

welke alternatieven het christendom te bieden heeft. 

Paul Verhaeghe werkt in zijn boek richting een oplossing 

van de huidige maatschappelijke problematiek: 

een meer sociale wereld, waarin het individu niet 

langer verloren is. Hoewel ook voor ons het ideaal van 

een geheel andere maatschappij zal gelden, ligt er mijns 

inziens voor ons als christenen eerder een taak om 

persoonlijk en als gemeenschap een wezenlijk andere 

houding aan te nemen dan bijvoorbeeld het ‘elkaar 

wegconcurreren’ en het ‘gehakketak’. Ook hoeft het 

wegwerken van sociale ongerechtigheid en het verlenen 

van psychische hulp uiteindelijk niet een drastische 

verandering van de maatschappij te beogen. Onze taak 

is als verantwoordelijke rentmeesters voor de gevallen 

wereld te zorgen met het perspectief op het einde der 

tijden en de herschepping van de wereld. 

Mijns inziens is het zeker terecht een vraagteken te 

plaatsen bij het cruciale punt van Paul Verhaeghe: 

wordt je identiteit werkelijk enkel bepaald door de omgeving 

waarin je leeft, of is juist dit de oorzaak van het 

feit dat dat mensen zich verward, verweesd en leeg 

voelen? Misschien is het antwoord op de vraag naar je 

identiteit wel het best te beantwoorden met het overbekende 

citaat van Augustinus: “Onrustig is het hart, 

totdat het rust vindt in U, o God.” 

Arina Meeuse, Panoplia (5) 

Thema 

13

Thema 

14 

Thema-artikel 

Nu we er toch zijn… 

De toekomst van christenen in deze wereld 

“Leer dan reizen met gepeizen 

Naer palaizen, uit het slick 

Dezer weerelt, die zo dwerrelt. 

Eeuwigh gaet voor ooghenblick.” 

-Joost van den Vondel 

Amicae amicique, u als reformatorisch christen kent 

ongetwijfeld de uitspraak ‘We zijn wel in deze wereld, 

maar niet van de wereld’ wel. Maar, wat houdt het ‘in 

deze wereld zijn’ in? In dit artikel wil ik u meenemen 

naar de toekomst die wij als christen tegemoet gaan, 

en wat uw eigen rol in deze wereld is. In relatie met 

de toekomst als christen wil ik ook stilstaan bij het 

koninkrijk van God. 

Wel in deze wereld, maar niet van deze wereld 

De uitspraak ‘Wel in deze wereld, maar niet van deze 

wereld’ komt voort uit Romeinen 12:2, waar Paulus 

schrijft: ‘En word niet aan deze wereld gelijkvormig, 

maar word innerlijk veranderd door de vernieuwing 

van uw gezindheid, om te kunnen onderscheiden wat 

de goede, welbehaaglijke en volmaakte wil van God is’ 

(HSV). Centraal staat dat wij als christenen niet wereldgelijkvormig 

moeten worden. Als het gaat om toekomstperspectief, 

is dit zeker een belangrijk punt. Want, 

om de wil van God te kunnen doen, is het belangrijk 

dat we niet meelopen met de wereld, maar vanuit een 

innerlijke motivatie de wil van God navolgen. 

Want, ondanks dat we niet van deze wereld zijn, zijn 

we wel degelijk op deze wereld. Wij moeten er iets 

van maken, zoals dat heet. Dat betekent vervolgens 

ook dat wij er geen zooitje van moeten maken, maar 

tot aan de eeuwigheid op aarde moeten bouwen 

aan het koninkrijk van God. Jezus zegt zelfs in Lukas 

17:21: ‘…het koninkrijk van God is binnen in u!’. Als 

christen moeten we dus zowel vreemdeling als bouwer 

aan het koninkrijk van God zijn. Terwijl wij als 

vreemdeling – als wij door genade het geloof ontvangen 

hebben – uitzien naar de komst van Jezus Christus, 

is er voor ons een taak weggelegd op aarde. De 

aarde is ons immers in beheer gegeven. David zegt 

in Psalm 24: ‘De aarde is van de HEERE en al wat zij 

bevat, de wereld en wie er wonen.’ Op deze aarde 

heeft God een taak voor ons weggelegd. 

Jezus geeft ons als christen twee doelen die alles 

te maken hebben met de toekomst. Ten eerste is 

dat ‘God lief hebben boven alles’. En, als gevolg, 

beveelt Jezus dat wij ‘onze naasten lief moeten 

hebben als onszelf’. Als wij God door genade 

lief mogen hebben, moeten wij in de toekomst 

zorg dragen voor de mensen om ons heen. 

De mensen om ons heen 

Als christen moeten wij er zijn voor de medemens. 

In het Evangelie wordt ons verteld dat goede werken 

voortkomen uit het geloof. Uit liefde voor Jezus geven 

wij Zijn liefde door aan andere mensen. Om deze liefde 

door te kunnen geven, zou u naar een derdewereldland 

kunnen gaan 1 . Mijns inziens is het echter goed om 

niet zo groots te denken. Het goede nieuws verspreiden, 

maar met name goede daden doen voor een ander, 

kunt u ook bij uw buren of stadsgenoten doen. In 

de toekomst zal de individualisering hoogstwaarschijnlijk 

toenemen. Zeker in tijden van bezuiniging leven 

er meer mensen aan de onderkant van de samenleving. 

Het is daarom belangrijk dat u er letterlijk voor 

mensen bent. Ga eens vrijwilligerswerk doen, maak 

een praatje met iemand die er eenzaam uit ziet en 

heb interesse voor de mensen in uw stad. 2 Organiseer 

“Als wij God door genade lief 

mogen hebben, moeten wij in 

de toekomst zorg dragen voor 

de mensen om ons heen” 

eens iets voor uw buren, en zet u belangeloos in. Dien 

elkaar, zoals ook in 1 Petrus 4:10 staat: ‘Laat ieder de 

anderen dienen met de genadegave zoals hij die ontvangen 

heeft, als goede beheerders van de veelsoortige 

genade van God’. Zet daarom dan ook uw talenten 

in. Als student heeft u gemiddeld meer vrije tijd te besteden 

dan de werkende mensen om u heen. En, als u 

(te) weinig geld heeft om uw tienden te besteden: tijd 

is immers ook geld. Een dakloze die laatst een rondleiding 

gaf door de stad, verwoordde het zo: ‘Ik vind het 

zo fijn als jullie even naar me luisteren. Dat mensen 

geïnteresseerd zijn maak je niet vaak mee. Dan vind ik 

het ook tof om mijn verhaal te vertellen.’ 

In de toekomst zult u, als hoger opgeleide, hoogstwaarschijnlijk 

wel een goede baan vinden. In de reformatorische 

hoek, waartoe ook zeker wij behoren, 

1 Ik veroordeel overigens geen mensen die naar verre ’ 

oorden gaan om iets goeds te doen. Sterker nog: ik juich het toe, 

maar dichtbij zijn ook genoeg mensen die hulpbehoevend zijn. 

2 Fietsen is bovendien veel milieuvriendelijker dan het 

vliegtuig naar een derdewereldland. 


kiest men sneller voor een traditioneel beroep. Het is 

echter ook belangrijk dat christenen in alle facetten 

van de maatschappij vertegenwoordigd zijn en ook 

een baan durven te kiezen die niet binnen onze vertrouwde 

wereld valt. Gods woord verspreiden is dan 

wellicht een moeilijkere opdracht, maar er zijn ook 

veel meer mogelijkheden om Gods woord te verspreiden 

en om veel voor mensen om u heen te kunnen 

betekenen. In de toekomst is het ook niet onwaarschijnlijk 

dat de christelijke scholen verdwijnen door de 

afschaffing van subsidie op het bijzonder onderwijs. 

Natuurlijk is dit jammer, omdat ook de christelijke normen 

en waarden via bijzonder onderwijs op een goede 

manier meegegeven kunnen worden. Dit is echter 

ook een taak voor met name het gezin, maar ook 

de kerk. De afschaffing van bijzonder onderwijs leidt 

er toe dat christenen in de toekomstige maatschappij 

zich meer verspreiden onder het resterende deel 

van de Nederlandse bevolking. Ook hier ligt weer 

een nieuwe mogelijkheid om anderen te kunnen 

helpen die wij anders minder snel zouden ontmoeten. 

Laten we leven in de cultuur die ons omringt, in 

plaats van te vergroeien in de subcultuur. 3 

Moeten wij dan niet meer wereldvreemd zijn? Geenszins. 

Wij mogen hoopvol uitzien naar een nieuwe 

wereld. Wereldvreemd zijn is mijns inziens echter 

niet het vervreemden van de mensen om ons heen, 

maar bewust leven in overeenstemming met hoe God 

dat van ons vraagt. Dat heeft tot gevolg dat er soms 

radicaal andere keuzes moeten worden gemaakt in 

vergelijking met niet-christenen, dat we dingen doen 

en laten om het goede nieuws te verspreiden, zoals 

Paulus ook benoemt in de brief aan de Korinthiërs. Wij 

mogen in contrast zijn met de wereld om ons heen. 

Het betekent wellicht ook dat wij soms – als iets niet 

ontzettend belangrijk is – de teugels wat moeten laten 

vieren. Daaruit volgt soms ook dat wij voor ons idee 

zaken moeten inleveren, die uiteindelijk veel opleveren. 

U zou bijvoorbeeld kunnen overwegen om te 

verhuizen naar een achterstandswijk, om een buurthuis 

te starten of om hulp te bieden of een zorgboerderij. 

4 Daarnaast moeten en kunnen we – God zij 

dank - ook toe leven naar de eeuwigheid. 

Wat is dan de rol van de kerk in deze veranderende 

samenleving? Wij mogen niet weglopen uit de kerk en 

fijn individualistisch onze eigen keuzes maken, maar 

wij moeten juist één proberen te zijn. Met elkaar als 

christenen de gemeente van Christus proberen te zijn 

is een belangrijk doel om na te streven. Als we onszelf 

gaan verliezen in verschillen tussen kerken, hebben we 

weinig oog meer voor de leefomgeving om ons heen. 

3 Manifest de Nieuwe Koers, September 2012, http:// 

www.denieuwekoers.nl/manifest.pdf 

4 Manifest ‘De Nieuwe Koers’, September 2012, 


Thema-artikel 

Daar was het Jezus juist om te doen! De kerk moet er 

zijn voor het volk, wij als christenen moeten laten zien 

dat we één kunnen zijn en mensen die het nodig hebben 

willen helpen. 5 Onze betrokkenheid op de kerk 

kunnen we wellicht anders invullen dan de standaard 

commissies en verkopingen. Organiseer bijvoorbeeld 

eens samen met uw gemeenteleden een activiteit 

voor de buurt. Gezien de huidige vooruitzichten op 

“Wat gebeurt er nu eigenlijk 

in een compositie? Die vraag 

kun je alleen beantwoorden 

wanneer je teruggaat naar 

de tekst.” 

mogelijke afschaffing van bijzonder onderwijs, meer 

nood bij de mensen rondom ons en de secularisatie 

en vervreemding van kerk ligt er juist voor de kerk 

een grote en zorgende rol weggelegd. De kerk heeft 

juist in de toekomst de taak om de boodschap van 

het evangelie: schuld, vergeving en verlossing, maar 

bovenal de liefde van Jezus, dicht bij zowel kerkelijken 

als onkerkelijken te brengen. In de toekomst is 

het dus ook belangrijk om een volwaardig gemeentelid 

te zijn. Bovendien gaat het uiteindelijk niet om 

de kerk, maar om het Koninkrijk van God. 

Toeleven naar de eeuwigheid 

Het citaat van Joost van den Vondel zet ons stil bij hoe 

belangrijk de eeuwigheid voor ons moet zijn. De wereld 

is immers wel verward, maar uiteindelijk verheffen 

wij ons uit deze werkelijkheid naar een betere plaats. 

Jezus komt om de gelovigen, Zijn bruid, te halen. Hij 

komt om een reine bruid te halen, mensen die leven 

naar Gods wil. Laten wij er dan ook naar streven om 

die reine bruid te zijn. Christus heeft ons beloofd om 

recht te spreken en gelovigen thuis te halen. 

De toekomst begint vandaag. Ik wil u dan ook aanmoedigen 

om u in te zetten in Gods koninkrijk op 

aarde. Tot de tijd dat Jezus terug komt, hebben wij 

als christenen nog een belangrijke taak hier beneden. 

Tegen de tijd dat Jezus terugkomt, moeten we 

klaar staan als een reine bruid voor Christus. 

Hanna Klop, Sola Scriptura (4) 

5 Jakobus 1:27: Voor God, de Vader, is alleen dit reine, 

zuivere godsdienst: weduwen en wezen bijstaan in hun nood, en 

je in acht nemen voor de wereld en onberispelijk blijven. 

Thema 

15

Thema 

16 

Thema-interview 

Staande in de wereld, vele vragen 

Interview met Els van Dijk 

Het was een frisse novembermiddag toen we naar 

Amersfoort vertrokken om Els van Dijk te bevragen 

over de invloed van de huidige tijdgeest op jongeren. 

Els van Dijk heeft in haar onlangs gepubliceerde boek 

“De hunkerende generatie” een duidelijke visie hierover 

verwoord. Omdat dit boek onze interesse 

gewekt had, wilden we graag aan de hand van de 

uitspraak “zoals wij zijn, zo zijn de tijden” haar een 

aantal vragen voorleggen. Zo bespraken we Gods 

liefde, de broederlijke liefde en het overbruggen van 

de generatiekloof. 

Directrice van de Evangelische Hogeschool 

Els van Dijk is directrice van de Evangelische Hogeschool 

te Amersfoort. Binnen haar takenpakket valt het 

beleid maken van de school en verantwoordelijkheid 

nemen voor het curriculum. Hierbij is het belangrijk 

dat ze steeds weer aan kan voelen hoe de studenten 

die ze ieder jaar binnen krijgt in elkaar steken, en hoe 

de studenten tegemoet gekomen moet worden zodat 

ze uiteindelijk als zelfstandige, weerbare christelijke 

jongeren de school weer kunnen verlaten. 

Andere tijden 

Els van Dijk geeft aan dat de student die nu binnenkomt 

wezenlijk verschilt van de student van zo’n vijftien 

jaar geleden. Het verband met tijdgeest is gauw 

gelegd: “Jongeren worden beïnvloed door een andere 

omgeving, een andere opvoedingsstijl. Er is niet zoveel 

continuïteit als ouders denken.” Als actueel onderwerp 

voor jongeren noemt Els de media: “Op de EH 

organiseren we een aantal mediastille dagen voor de 

“Zodoende wordt er meer via 

regels gecommuniceerd dan 

van persoon tot persoon” 

studenten. Op deze dagen is het de bedoeling dat je 

geen gebruik maakt van internet, mobiel, televisie en 

radio. We zien werkelijk wanhoop in de ogen van studenten 

bij de gedachte aan mediastilte. Stilte in het 

algemeen wordt als iets bedreigends ervaren.” 

Ook de seksuele moraal is, zo constateert Els, de afgelopen 

vijftien jaar behoorlijk opgeschoven. “De druk 

vanuit de omgeving om losser om te gaan met seksualiteit 

is veel groter. Maar de Bijbel geeft nog steeds dezelfde 

richtlijnen over omgaan met seksualiteit.” 

De afhankelijkheid van de omgeving blijft een actueel 

onderwerp. Tegenwoordig is het moeilijker om gezellig 

anders te zijn; de eigenheid neemt af. Deze tendens 

meent Els echter zowel onder jongeren als onder volwassenen 

waar te nemen. 

Els constateert dat jongeren in deze tijd wel degelijk 

openstaan voor contact met de oudere generatie. “Ik 

vind het enorm belangrijk dat jullie openstaan voor 

contact. Ik vermoed dat dit komt doordat er veel gemist 

is.” Els legt uit dat ze, wanneer ze vertelt over haar 

omgang met jongeren, ze niet vaak genoeg meent te 

kunnen benadrukken dat het gaat om een hunkerende 

generatie: “Jonge mensen verlangen naar echtheid, 

waarheid en verbondenheid, naar gemeenschap, naar 

intimiteit. Niet fysiek, maar voornamelijk geestelijk.” 

Doordat dit vaak lastig blijkt te lukken, zoeken jongeren 

uitvlucht in surrogaat. 

Generatiekloof 

Els stuit met deze opvatting echter geregeld op onbegrip 

bij anderen. “Veel van mijn leeftijdsgenoten zijn 

het niet met mij eens, en denken dat er wel degelijk 

aanleiding is voor een generatiekloof en dat er veel 

wederzijds onbegrip is. Ik heb daar echter helemaal 

geen last van, en dat terwijl ik – in jullie ogen – al zo’n 

oude vrouw ben! Jongeren laten mij toe heel veel met 

hen te delen, ook heel persoonlijk, en dat doen zij ook 

terug.” 

Een veroordelende houding bij de oudere generatie 

leidt ertoe dat jongeren zich vaak onbegrepen voelen. 

Het is essentieel dat de oudere generatie probeert de 

jongere te begrijpen, en zich wil verdiepen in de vragen 

waar jongeren tegenaan lopen. Maar veel ouderen 

vertonen juist tegengesteld gedrag: “Veel opvoeders, 

niet alleen ouders, maar ook predikanten en docenten, 

zie ik eerder bang worden van jongeren dan dat zij 

rijpe volwassenen zijn die jullie op sleeptouw nemen. 

Ik vond het erg jammer om te horen van een predikant 

dat zonde eigenlijk van alle tijden is, en dat daardoor 

deze tijd uiteindelijk weinig verschilt van vroeger. 

Natuurlijk is zonde er altijd geweest maar er zijn in 

deze tijd wel essentiële verschillen aan te wijzen.” 

Els is absoluut overtuigd dat deze tijd erg verschilt van 

vijftig of honderd jaar terug, en dat deze tijd daarom 

ook een andere aanpak nodig heeft. Els legt uit dat 

ze heeft ervaren dat juist in behoudendere kringen 

vaak de hiërarchie spreekt. Zodoende wordt er meer 

via regels gecommuniceerd dan van persoon tot persoon. 

Terwijl je van de laatste manier ook als persoon 

meer leert, eigen verantwoordelijkheid leert dragen 

en daardoor een stuk steviger in je schoenen staat als 

je in de vrijheid van het studentenleven staat.” 

Hoe pakt Els dit dan aan in haar contact met jongeren? 

“Als een lastig te bereiken student naar mij toekomt, 

begin ik niet met oordelen maar zeg ik iets in de trend 

van: ‘Joh, ik hoor dat het niet zo lekker gaat. Dat je 


het lastig vindt om tot je bestemming te komen in de 

groep. Mag ik even met je meedenken?’ Je ziet de gespannenheid 

dan al afnemen.” 

Mogelijkheden van deze diversiteit 

Els denkt dat het belangrijk is dat opvoeders zich interesseren 

in wat er speelt in het leven van jongeren. 

Tegelijkertijd moeten ze als oudere generatie wel 

zichzelf blijven. Els beschrijft hoe ze dertigers, die 

verkrampt jongen willen blijven, op de EH door de 

studenten worden gezien als “hysterische wijven en 

mannen”. Els: “Ik vind het jammer, deze groep zou zich 

goed kunnen onderscheiden door de extra levenservaring.” 

Het feit dat je je anders opstelt dan de jongere 

generatie en als oudere generatie niet met hen 

meedoet (“iedereen zou het gek vinden als ik de hele 

dag met mijn oortjes in rond zou lopen”) hoeft niet direct 

afstand te creëren. 

Essentieel is hierbij dat ouderen de jongeren een goed 

voorbeeld geven. “Dat staat in de hele Bijbel, al in Deuteronomium 

6 worden ouders gemaand hun kinderen 

een goed voorbeeld te geven en het leven met God 

voor te leven. Je moet je kinderen laten zien hoe het 

leven met God is.” 

Het is belangrijker dat wij de roepstem van de Herder 

horen en deze beantwoorden dan dat wij ons afvragen 

of wij daar wel toe in staat zouden kunnen zijn. De 

discussies omtrent dogma’s, die soms eindeloos gevoerd 

kunnen worden, moeten in Els’ ogen soms ook 

een halt toegeroepen worden. “De Bijbel staat vol uitnodigingen 

om deel te nemen aan het Koninkrijk van 

God, en helaas vormen allerlei dogma’s die we erop 

nahouden een belemmering daartoe.” 

“Mooi is dat je deze cruciale 

levensfase niet alleen door 

hoeft te komen, maar met 

God mag gaan” 

De civitas 

Of de C.S.F.R. een rol heeft bij het overbruggen van 

deze generatiekloof, kan Els niet zo direct zeggen. “Die 

verantwoordelijkheid vind ik meer bij de opvoeders 

liggen. Jongeren opvoeden is een verantwoordelijkheid 

die gegeven is aan volwassenen.” Feit is dat vanuit 

sommige kerkgenootschappen er regelmatig kritiek 

geuit wordt op de C.S.F.R. Omdat civieten zich hierdoor 

regelmatig onbegrepen worden, wordt Els om advies 

gevraagd naar onze houding in dezen. Els kent de opvatting 

van “wat vroeger zo was moet en zal zo blijven”, 

maar dat kan natuurlijk geen uitgangspunt zijn. 

Zo vond ze het jammer dat een dominee schreef dat 

we allemaal de Statenvertaling moeten blijven lezen. 

“Hij heeft dan wel begrip voor de moeite met de taal, 



maar vindt dat je die moeite dan maar moet nemen. 

Ik vind dat niet terecht, er staan zoveel woorden in die 

jullie nooit gebruiken en amper kennen. Stel dat je als 

vereniging zou besluiten de Herziene Statenvertaling 

te lezen, dan zou er door dergelijke mensen schande 

worden gesproken.” Els betreurt dit, en benadrukt dat 

het juist zo belangrijk is bij jonge mensen het verlangen 

naar de Heere Jezus te blijven voeden, in plaats 

van steeds te twisten over vraagstukken die alleen 

maar tot verwijdering en onbegrip leiden. 

Els legt uit dat het belangrijk is om duidelijk voor je te 

hebben welke thema’s je nou echt bezighouden. “Dit 

zijn vaak niet de thema’s die je vanuit je opvoeding 

meekrijgt. Er zijn meer thema’s dan bijvoorbeeld erfzonde 

en uitverkiezing. Geen onbelangrijke thema’s, 

maar het is belangrijk ook de actuele thema’s te agenderen.” 

In de adolescentiefase moeten belangrijke 

keuzes gemaakt worden over verschillende thema’s. 

Geloof, vrienden, relaties en ook maatschappelijke 

keuzes met betrekking tot werk, omgaan met milieu 

en dergelijken. 

Positie bepalen 

De fase van het studentenleven beschrijft Els als “een 

fase van je leven waar je wordt geacht zelf na te denken, 

niet klakkeloos te gehoorzamen”. Els geeft aan 

dat het goed is dat er in een vereniging als de C.S.F.R. 

ruimte en verbondenheid is om door deze levensfase 

heen te gaan. Dat er kringen zijn en dat er regelmatig 

lectores worden uitgenodigd. “Dit gezamenlijk zoeken 

moet hoog op de agenda blijven staan.” 

Thema 

17

Thema 

18 


Els geeft echter aan dat alleen gesprek met leeftijdsgenoten 

niet voldoende zal zijn: “Maar je zult er 

niet alleen met leeftijdsgenoten uitkomen. Daarom 

pleit ik er al geruime tijd voor dat iedere jongere een 

mentor heeft die behulpzaam is op weg naar de volwassenheid.” 

Een dergelijke mentor moet bekend zijn 

met vragen en kwesties waar jongeren mee zitten, en 

moet openstaan voor een hunkerende generatie. “Het 

gesprek is essentieel. Ik vind bepaalde ontwikkelingen 

in de onderwijswereld dan ook jammer; het scenario 

waarin docenten worden vervangen door apps op de 

iPad lijkt me een doemscenario. Juist omdat jongeren 

behoefte hebben aan aandacht, liefde en verbondenheid. 

Een iPad kan dat niet bieden.” 

Niet alleen het belang van mentoren wordt door Els 

belicht. “Uiteraard kunnen jongeren elkaar helpen, 

een ouder lid op de vereniging kan een jonger lid natuurlijk 

helpen.” 

Els benadrukt nogmaals dat het belangrijk is dat er een 

verlangen naar God wordt aangeboord. “Er lopen veel 

parallellen tussen het geestelijke en het psychische leven 

van iemand. Er zijn verschillende aspecten waarin 

iemand kan groeien, en ook begeleid kan worden. Het 

geestelijk leven van mensen is essentieel, en Jezus vertrouwen 

in alles is het mooiste leven wat er is.” 

In alles 

De parallellen die lopen tussen verschillende aspecten 

van ons leven worden echter, zo meent Els, in deze tijd 

niet zo gezien. Dat er zoveel dingen van elkaar losgekoppeld 

worden, houdt wel verband met de tijdgeest. 

“Er is meer fragmentarisering dan vroeger, juist omdat 

er zoveel aspecten van het leven bijgekomen zijn. 

De digitalisering neemt toe, ook in de reformatorische 

wereld.” 

Els constateert dat voor veel jongeren het niet meer 

vanzelfsprekend is dat God met alles te maken heeft. 

Ze krijgen het niet voldoende mee van huis uit. Het is 

belangrijk om op de studentenvereniging dingen bespreekbaar 

te maken die thuis of in de kerk niet bespreekbaar 

gemaakt worden maar die in de media wel 

besproken worden. 

Toekomst 

Hoe Els de toekomst ziet? “Spannend, maar ik heb 

vertrouwen dat Bijbelse waarden serieuzer genomen 

zullen worden als wij leren meer te leven uit het 

verlossende werk van Christus. Daarmee bedoel ik 

meer vertrouwen op God, meer als christenheid de 

eenheid opzoeken en ook meer aan de buitenwereld 

laten zien. Vanuit de buitenwereld gezien zijn we met 

al die kleine instituutjes nogal een losse boel.” Els blijft 

hoopvol voor jongeren: “Mooi is dat je deze cruciale 

levensfase niet alleen door hoeft te komen, maar met 

God mag gaan.” 

Interview door Maaike Verbruggen, Sola Scriptura (4) 

Casimir Zoutendijk, Sola Scriptura (1) 

Gezondernemerschap? ROZA! 

Ondernemen is keuzes maken, iedere dag. Gaat u investeren, 

groeien of zelfs overnemen? Of kiest u voor consolideren? 

ROZA ondersteunt u bij het beantwoorden van deze vragen. 

Met heldere cijfers én de vertaling daarvan naar concreet bedrijfsbeleid. 

Wij noemen dat gezond ondernemen. Wilt u eens 

proeven hoe zo’n samenwerking smaakt? Bel (0318) 559 559 

voor een kennismaking of kijk op www.roza.nl. 

gezond ondernemen 

Amersfoort Gorinchem Opheusden Veenendaal Woudenberg 

roza 

accountants & adviseurs 

audit & assurance 

belastingadviseurs 

corporate finance 

salarisverwerking 


TIJD & zo 


Themavaria 

Nu alweer? Vrouw, 20 jaar Ik vind tijd iets vervelends, ik heb altijd 

te weinig! Vrouw, 42 jaar The times, they are a-changin’Bob Dylan 

Sorry, ik was de tijd helemaal vergeten! Te late student Ik ben wel iemand 

van de tijd ja, ik koop altijd kleren die nog een beetje bij de tijd 

passen en ik doe m’n best er niet uit te zien als 60, haha! Vrouw, 57 jaar If 

you judge people, you have no time to love them Moeder Theresa Ik vind 

de tijdgeest vervelend, want iedereen mag vinden wat ‘ie wil en er 

ontstaat geen discussie meer, want iedereen moet zelf maar weten 

wat ‘ie doet en gelooft. Dat vind ik jammer Man, 25 jaar &n, Vroeger was 

alles beter Vrouw, 89 jaar O, de goede, oude tijd toen we zo ongelukkig 

waren Alexandre Dumas Ik ben niet zo bezig met de tijd, ik weet waar ik 

zelf in geloof, en wat anderen vinden maakt me niet zoveel uit Vrouw, 

43 jaar. All we have to decide is what to do with the time that is given 

us Gandalf Soms vraag ik me af waar de tijd gebleven is Vrouw, 52 jaar They 

always say time changes things, but you actually have to change 

them yourself Andy Warhol Tijdgeest, dat klinkt altijd een beetje eng. Ik 

denk dan aan ‘A Christmas Carol’ van Charles Dickens! Man, 34 jaar Maar 

ik heb helemaal geen tijd om mijn huiswerk te maken! Vrouw, 13 jaar 

Tempus fugit Latijns gezegde Ik vind de winter de mooiste tijd van het jaar 

Vrouw, 20 jaar If you fall I will catch you, I’ll be waiting, time after time 

Cyndi Lauper We zitten nu in het postmodernisme , toch? Man, 20 jaar Soms 

is het moeilijk om nog tijd voor jezelf over te houden Man, 24 jaar Ik kom 

altijd te laat volgens mijn vriend Vrouw, 23 jaar Zoals wij zijn, zo zullen 

de tijden zijn Augustinus Ik ben blij met het postmodernisme, iedereen 

mag een mening hebben en iemand wordt erdoor veroordeeld Man, 

50 jaar Huh, wat is dat, tijdgeest? Vrouw, 10 jaar De basis is de bal zo snel 

mogelijk onder controle krijgen zodat je iets meer tijd hebt om te 

kijken Johan Cruijff Vroeger had men het er helemaal niet over, en nu is 

het opeens ‘postmodernisme dit, en postmodernisme dat’! Man, 70 jaar 

Thema 

19

Thema 

20 

Themastelling 

‘Als kind van mijn tijd sluit ik me aan bij een 

kerk die bij me past’ 

VOOR 

Beste amice Wieger, 

- Geloof het of niet, we leven in de 

eenentwintigste eeuw. Het mooie van die 

eeuw is dat jij en ik ons eigen leven leiden. 

Niet dat van onze buurman, niet dat van onze 

vader, en zeker niet dat van onze grootvader. 

Een van de kenmerken van onze tijd is dat we 

onze eigen keuzes maken. 

- In de samenleving zijn er vele subgroepen. 

Verschillende mensen leven in verschillende 

milieus. Er zijn zo’n beetje evenveel kerken als 

subgroepen. Allemaal met een eigen identiteit. 

Dat komt omdat mensen verschillend 

zijn. Elke kerk heeft zijn eigen positieve en 

negatieve kanten. Een kerk in Afrika is anders 

dan in Nederland. ‘Hoop voor Noord’ in 

Amsterdam heeft andere kenmerken dan een 

Gereformeerde Gemeente op het Veluwse 

platteland. Verschillende mensen horen in 

verschillende kerken. Daarom sluit ik me aan 

bij een kerk die bij me past. Om ervoor te 

zorgen dat ik in mijn kerk tot mijn doel kom en 

optimaal kan functioneren. Voor God. 

- Geloven is een individuele zaak. Hoe belangrijk 

de waarde van de gemeenschap ook is, het 

komt aan op de gemeenschap tussen God en 

jou. Daarom is het belangrijk die gemeenschap 

met God te zoeken. In een kerk waarin de 

gemeenschap met God tot zijn recht komt en 

je gevoed wordt in het geloof. 

- Het ene geestelijk voedsel is niet absoluut 

beter dan het andere. Het is wel relatief 

beter. In China eten ze ander voedsel dan in 

Nederland. Voor Chinezen is dat het beste, 

voor Nederlanders ook. Zo is het precies met 

kerken. 

- De gemeenschap is erg belangrijk in een 

kerk. Mensen moeten zich verbonden met 

elkaar weten. En natuurlijk is het belangrijkste 

hierin de verbondenheid met Christus, maar 

ook belangrijk is dat je 

op praktisch niveau met 

elkaar samen kunt leven. 

Als je geen fan bent 

van Afrikaans dansen; 

als je nooit op de koffie 

wordt gevraagd omdat 

je paars haar hebt; als 

Datheen zingen je lust en 

je leven is; dan moet je misschien maar naar 

een andere kerk. Om in die andere kerk wel 

verbonden te zijn met elkaar. 

- Het is ook apologetisch een zwaktebod te 

zeggen dat je moet blijven zitten waar je zit. 

Als wij mensen moeten vertellen dat ze zich 

moeten bekeren, vragen we ze na te denken 

over de positie waar ze in staan. We vragen ze 

een keuze te maken voor een geestelijk milieu. 

Dat moeten christenen net zo goed doen. 

Omdat we ons blijvend moeten bekeren. 

Daarom moet je eerst de splinter uit je eigen 

oog halen en daarna de balk uit het oog van 

een ander. 

- Het verleden heeft bewezen dat hervormen 

van binnenuit niet werkt. De starheid van 

kerkstructuren laat het niet toe om dingen 

die verkeerd zijn echt aan te pakken. Daarom 

is het beter om weg te gaan als er verkeerde 

praktijken zijn in een kerk. Exit is een veel 

sterker middel dan voice. 

- Kerken zijn veel te machtig en hebben 

eeuwenlang het leven van de burger bepaald. 

Ze hebben zich met alles bemoeid: van de 

staat tot en met de condoom. Al die dingen 

leiden af van wat de kerk hoort te doen: de 

naam van Jezus Christus belijden. Als mensen 

minder aan een kerk vastzitten wordt de kerk 

minder machtig en zal ze terugkeren naar dat 

wat ze moet doen: belijden. 

Ardjan Faasse, Ichthus (5) 



Themastelling 

‘Als kind van mijn tijd sluit ik me aan bij een 

kerk die bij me past’ 

TEGEN 

Beste amice Ardjan, 

Helaas kan ik niet op al je punten ingaan, daar heb ik 

te weinig ruimte voor, maar ik zal op enkele punten 

kort ingaan. 

Het klopt dat we in de eenentwintigste eeuw leven en 

dat we meer vrijheid en luxe hebben om zodoende 

onze eigen keuzes te maken. Maar het is de vraag of 

ongebreidelde keuzevrijheid goed is, en tot waar deze 

keuzevrijheid moet gaan. Je geeft aan dat er een brede 

variëteit aan kerken is met hun eigen identiteit. Daar 

ben ik het mee eens en ik vind ook dat je die identiteit 

moet respecteren zolang deze identiteit niet buiten de 

grenzen van de Bijbel als het Woord van God loopt. 

Dat staat echter nog niet gelijk aan de opmerking dat 

verschillende mensen in verschillende kerken horen. 

Laat deze verschillende mensen juist zoeken naar 

wat hen in een kerk of een gemeente samenbindt en 

samen naar elkaar luisteren wat de Bijbel/wat Jezus 

Kurios tot hen te zeggen heeft. Dit kan soms pijn of 

zelfverloochening kosten, maar als we als christen 

naar kerkelijke eenheid zoeken (Johannes 17:21-23), 

moeten we ook één kunnen zijn met de christenen in 

onze eigen gemeente/kerk. 

Ik ben het met je eens dat de gemeenschap tussen 

God en jou niet in het gedrang mag komen door de 

gemeenschap in de gemeente. Dat vind ik één van 

de weinige goede redenen om over te gaan naar 

een andere gemeente. Het praktische niveau vind ik 

echter geen goede reden om over te stappen naar 

een andere gemeente. Want samenleven is toch 

zeker mogelijk ook al denk je over verschillende zaken 

anders. Om dit samenleven op praktisch niveau te 

bevorderen kun je de Joden een Jood en de Grieken 

een Griek zijn. Juist omdat de praktische/secundaire 

zaken relatief onbelangrijk zijn. Daarnaast geef je 

aan dat hervormen van de kerk van binnenuit niet 

werkt, maar is dit echt zo? Zijn de 

hervormingen die mislukten niet 

teveel de geschiedenis ingegaan 

en de hervormingen die geruisloos 

gingen te weinig opgemerkt? 

Als laatste geef je aan dat de 

kerk minder machtig wordt als 

de mensen minder aan de kerk 

vastzitten, en dat een kerk dan 

sneller tot zijn kerntaak terugkeert (het belijden van 

de Naam van Jezus). Als mensen uit een kerk weggaan, 

heeft een kerk nog weinig te zeggen over die personen 

en heeft dus minder macht over die personen. Maar 

wordt een kerk daar per definitie beter van en minder 

machtig? Blijven in die kerk dan niet vooral jaknikkers 

over die de kerk onvoldoende kritisch de Bijbel 

voorhouden? En neemt de macht over de mensen die 

blijven dan niet toe? 

Na een reactie op jouw verhaal, wil ik nog argumenten 

geven tegen de stelling. Allereerst, is het goed om 

te beseffen dat iedereen in een kerk met zondige 

mensen zit. Dat wil niet zeggen dat je maar makkelijk 

moet doen over de zonde van die mensen, maar het 

wil wel zeggen dat we niet snel weg moeten gaan 

vanwege de houding of levensstijl of opvattingen van 

andere mensen in de kerk. Daarnaast getuigt het van 

arrogantie, dat we ons oordeel snel klaar hebben over 

deze opvattingen van het andere gemeentelid. Hebben 

we wel goed geluisterd, onze eigen opvattingen 

voldoende onder kritiek gesteld, en zijn de splinters in 

onze ogen niet minstens zo groot als die in andermans 

ogen? Laten we zonder de andere kerken direct te 

veroordelen onze eigen gemeente koesteren, en als 

een middel gebruiken om met de gemeente God te 

eren! 

Wieger van Horssen, Ichthus (5) 

Thema 

21

Thema 

22 

Thema ingezonden 

Het leven en werk van dr. W. Aalders 

Als we nadenken over de 

tijdgeest, kunnen we zowel 

putten uit geschriften uit 

het verleden die gaan over 

deze thematiek alsook 

aanhaken op discussies 

die spelen in onze 

achterban. Als we naar 

auteurs zoeken die iets 

over de tijdgeest aan het 

papier hebben toevertrouwd, dan wel luisteren naar 

de namen van auteurs die genoemd worden tijdens 

de congressen van onze achterban, valt de naam 

van dr. W. Aalders op. Zeer waarschijnlijk wordt er 

op de WiCo aandacht gegeven aan zijn visie op de 

tijdgeest. Omdat Aalders ook regelmatig ter sprake 

komt in de homoseksualiteitdiscussie in De Civitate 

en op vele studiekringen op onze civitas boeken van 

hem gelezen worden, leek het me goed om op deze 

plek de achtergronden van persoon en oeuvre weer 

te geven. Ik pretendeer niet volledig te zijn in mijn 

analyse, doch tracht een eenvoudige handreiking 

te geven die wellicht aanspoort om een werk van 

Aalders onder uw kussen te leggen. 

Net na Aalders’ overlijden schreef Jan-Cees Karels in 

de reformatorische avondkrant dat dr. Aalders met 

zijn tientallen boeken generaties studenten aan zich 

heeft verplicht. 1 Inderdaad was Aalders veelzijdig en 

schreef hij over geschiedenis, kerk, geloof, cultuur 

en maatschappij, waardoor er mogelijk voor elk wat 

wils bij zit en een ieder een Aaldersgraantje mee kan 

pikken. In dit artikel sta ik achtereenvolgens stil bij 

de achtergronden van dr. Aalders en zijn boeken, en 

bij wat hij te zeggen had over belangrijke, actuele 

thema’s. Vervolgens poog ik enige kritische noten te 

kraken en sluit ik af met dé catechismusvraag: wat nut 

ons dit alles? 

Afkomst 

Alhoewel wel eens gedacht wordt dat Willem Aalders 

een man van eeuwen her was, moet er gelijk gezegd 

worden dat hij zeven jaar geleden nog leefde. Dr. 

Aalders (1909-2005) is namelijk 96 jaar oud geworden. 

Hij groeide op in een Gereformeerde pastorie, daar 

zijn vader Johannes Christiaan Aalders Gereformeerd 

predikant was. Zijn vader stond vooral bekend 

om zijn weerzin tegen het rationalisme onder de 

1 J.C. Karels (2006). Dr. W. Aalders leerde generaties studenten 

lezen. Een late Emmaüsganger. Reformatorisch Dagblad, 4 

januari 2006. 

Gereformeerden en zijn verlangen naar vroomheid. 2 

Zijn moeder Alida Ingwersen is naar eigen zeggen 

erg belangrijk voor zijn geloofsleven geweest. 3 In een 

adem noemt hij na zijn moeder direct tante IJda, die 

aan de Vijzelgracht woonde. U weet wel, die gracht 

waarbij historische panden als zandkastelen in elkaar 

zakten toen er eventjes een Noord-Zuidlijn voor de 

deur werd aangelegd. De grond ingeboord. 

Tante IJda, wier boekenkast pronkte met bijkans al 

Kohlbrugge’s werken, maakte indruk op de jonge 

Willem. Zij verbond de inhoud van de rijke lectuur die 

ze las met haar persoonlijke levenservaringen, wat 

Willem niet koud liet. Als hij naar bed ging des avonds, 

kwam ze nog even naar boven om met hem te praten 

over geestelijke zaken. ‘Van haar heb ik het persoonlijk 

geloof geleerd, als een eigen verhouding met God de 

Vader en het Evangelie van Jezus Christus.’ De woorden 

van tante IJda hebben veel indruk gemaakt, vooral ook 

omdat ze beaamd werden door moeder Alida. 

Amsterdam 

Vergelijkbaar met Hermann Friedrich Kohlbrugge, 

de Elberfeldse pastor, heeft Amsterdam een grote 

rol gespeeld in Aalders’ leven. ‘Ik ben een echte 

Amsterdammer’, vertrouwde hij dr. Bart Jan Spruyt 

toe. 4 Als jongeman bezocht hij het Amsterdamse 

Gereformeerd Gymnasium, tussendoor studeerde 

hij theologie in Utrecht, maar in 1935 kwam hij 

weer terug in Amsterdam, nu als hulpprediker. Na 

vele omzwervingen, die de meeste predikanten 

meemaken 5 , kwam hij terug in Amsterdam 6 , nu als 

kerkganger van de Westerkerk. De Westerkerk is een 

prachtige kerk vol historie, ook voor Aalders, daar zijn 

grootvader er nog ouderling was geweest. Hij zat niet 

alleen in de kerk om een preek aan te horen, maar hij 

kwam ook iedere zondagochtend naar Amsterdam 

vanwege het historische gebouw. En het orgel, niet 

2 P.J. Stam (2010). ‘Het oog omhoog, het hart naar 

boven!’ Een leven lang leerling van ‘dominee’ doctor Willem Aalders. 

Katwijk: Station Drukwerk, p. 22. 

3 H. Oevermans en J. Snel (1999). ‘We hebben een venster 

op de eeuwigheid nodig.’ Dr. W. Aalders over zijn levenslange 

pleidooi voor innerlijkheid. Wapenveld, Vol. 49, No. 2. 

4 B.J. Spruyt (2010). W. Aalders (1909-2005). In: Conservatieve 

vooruitgang. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, p. 

360. 

5 Overigens in tegenstelling tot de vele predikers die in 

hun schrijven de lezer aanzetten zich te verdiepen in dr. Aalders, 

zoals o.a. de C.S.F.R.-lustrumcolumnist ds. W. Visscher (ruim 20 

jaar GG-prediker te Amersfoort), dr. H. Klink (ruim 20 jaar Hervormd 

prediker te Hoornaar) en ds. P.J. Stam (was bijna 20 jaar 

Hervormd prediker te Katwijk). 

6 Ofschoon hij een Bussumse flat bewoonde. 


te vergeten. ‘Geen bombarie, geen harde muziek in 

de kerk, geen gospel, maar dat ingetogene, diepe, 

ontroerende, innige. Daar bloeit mijn hart van open.’ 7 

In deze kerk is ook Apocalyps en Evangelie (2003), 

een van zijn laatste boeken, gepresenteerd. 8 Verder 

is het nog aardig om te vermelden dat hij in 2000 

de jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohmanprijs kreeg aan 

de Vrije Universiteit van Amsterdam vanwege al zijn 

publicaties over het christelijk denken in Nederland 

na de Reformatie, staatsrechtelijke onderwerpen en 

politieke aangelegenheden. 9 

Afscheidsdienst 

“Een christen leeft uit een 

andere werkelijkheid, maar 

is solidair met de cultuur 

waarin hij leeft” 

Op de avond van Kerst 2005 overleed de man, die 

volgens zijn kinderen een ‘markante, betrokken 

en lieve vader’ was. 10 De laatste jaren waren niet 

gemakkelijk, zo zeiden zowel dr. H. Klink als ds. L.J. 

Geluk voorafgaand aan Aalders’ begrafenis. 11 Twee 

zaken verdroten hem zeer: het verlies van zijn vrouw 

Sara Geertruida Huender in 1999 viel hem zwaar en 

door het verdwijnen van de Nederlands Hervormde 

Kerk, voelde hij zich zonder kerk. Hij dacht dat hij 

vergeten werd, want hij werd maar niet “afgelost”. Hij 

zag uit naar de dag waarop hij zou Thuiskomen. 

In een van de laatste gesprekken met ds. Geluk kon hij, 

ondanks zijn ziekte, toch nog zeggen: ‘God is zo goed 

voor mij persoonlijk’. Op de voorlaatste dag van 2005 

werd aan Aalders’ graf, voorafgaand aan het bidden 

van het ‘Onze Vader’ de Geloofsbelijdenis opgezegd. 

Veelzeggend. 

Apologetiek 

Om maar bij het begin van zijn oeuvre te beginnen, 

het was oorlog toen het eerste boek van Aalders 

op de markt kwam. De jonge dominee Aalders, 

inmiddels herder en leraar in zijn tweede gemeente12 , 

7 K. van der Zwaag (2004). Het doorbrekend licht van de 

Wereldheiland. Reformatorisch Dagblad, 23 december 2004. 

8 K. van der Zwaag (2003). Het lied van de Goede Herder. 

Slot van drieluik van dr. Aalders gepresenteerd in Westerkerk. 

Reformatorisch Dagblad, 3 november 2003. 

9 P.J. Stam (2010) Idem. p. 23. 

10 Ecclesia, Vol. 97, No. 1, p. 8. 

11 Ecclesia, Vol. 97, No. 1, pp. 1-8. 

12 Aalders was alvorens hij in 1967 lector werd aan de 

theologische faculteit van de Katholieke Universiteit Nijmegen, 

Hervormd predikant in Oosterzee (1936-1938), Koudum (1938- 



promoveerde in 1941 op Blaise Pascal. U weet wel, 

die wetenschapper met vele gedachten. Er valt veel 

over Pascal te zeggen, Aalders doet daarom met name 

onderzoek naar Pascal als apologetisch prediker. 

Dat apologetiek een belangrijk thema wordt in Aalders’ 

geschriften, ziet u direct aan de krachtige insteek in 

zijn dissertatie: ‘Het christelijk geloof heeft met zijn 

Heer gemeen, dat het wedersproken wordt’. 13 Het 

christelijk geloof wordt weersproken, omdat het nogal 

stellig uit de hoek komt. De kerk ziet het Evangelie als 

Gods Waarheid en daarom wordt er niet gepredikt 

alsof de Bijbel een mening is, maar dat God Zelf door 

haar Zijn Woord spreekt. Deze stelling grijpt terug op 

de Reformatie, daar Luther al zei: ‘Das Wesen des 

evangelischen Gottesdienstes ist, dasz unser lieber 

Herr selbst mit uns rede durch sein Heiliges Wort’. 14 

De “wereld” voelt zich door deze prediking bedreigd 

en valt daarom uit zelfverdediging de kerk aan, aldus 

Aalders. Daarom maakt het uitdragen van het Evangelie 

als Gods Woord de kerk tot “strijdende kerk”. De kerk 

moet de strijd niet ontvluchten, maar bereid zijn tot 

verantwoording van de hoop die in haar is. 15 Dat leidt 

ertoe dat het apologetisch element inherent is aan de 

prediking. 

Als het om apologetische prediking gaat, kunnen we 

niet alleen veel leren van Paulus, die bij uitstek een 

“apostel der heidenen” was, maar ook van Pascal. 

Emil Brunner (1889-1966), een invloedrijk Zwitsers 

theoloog, zag Pascals Pensées als apologie. De Pensées 

zijn geboren in een tijd dat de kerk tegenover een 

geëmancipeerde wereld stond, vergelijkbaar met de 

tijd waarin Aalders promoveerde. Daarom hoopte 

Aalders dat hij met zijn proefschrift ook ‘de kerk in 

de crisis, die zij doormaakt’ een dienst te bewijzen. 16 

Aalders concludeerde dat Pascal zich neerbuigt tot 

de naaste, maar wel de Schrift onaangetast laat en 

zichzelf niet aanpast. Het Evangelie schept als Gods 

Zelfmededeling een betrekking tot mensen! 

Revolutie – Réveil 

Ds. Aalders heeft zich niet alleen gelaafd aan de 

geschriften van Blaise Pascal, maar ook aan de werken 

van Groen van Prinsterer en zijn tijdgenoten die 

behoorden tot het Réveil (1815-1865). Theocratie 

of ideologie (1977) steekt bijvoorbeeld in bij het 

vergelijken van Guillaume Groen van Prinsterer (1801- 

1876) met de lieden van het Réveil. Kenmerkend 

1942), Groningen (1942-1946) en ’s Gravenhage (1946-1967). 

13 W. Aalders (1941). Pascal als apologetisch prediker. 

Assen, p. 11. 

14 M. Luther (1544). Predigt zur Einweihung der Schloskirche 

in Torgau. Geciteerd in: Over de verkondiging, Utrecht, 1935, 

p. 30. 

15 Zie 1 Petrus 3:15. 

16 W. Aalders (1941). Idem, p. 18. 

Thema 

23

Thema 

24 


aan het Réveil is de opleving van het christelijk 

gedachtegoed, wat zich uitte in doorleefde Bijbelse 

vroomheid. Volgens Aalders hadden de mensen 

van het 19 e -eeuwse Réveil emotionele karakters 

en is het dus de vraag of Groen bij hen hoorde. Als 

je Groen vergelijkt met de verstandelijke Thorbecke, 

dan merk je dat Groen met zijn emotionele karakter 

een kind van het Réveil was. Toch onderscheidde 

Groen zich van de meesten van de Réveil-kring door 

zijn getemperde emoties. 17 En wat meer is: alhoewel 

Aalders zich verbonden wist met Bilderdijk, De Clercq 

en Da Costa, had Groen meer oog voor de Kerk en de 

Historie, waardoor het geloof minder een individueel 

en persoonlijk karakter had bij Groen. 18 

Waarom was Groen van Prinsterer zo belangrijk 

voor Aalders? Groen had in 1847 het boek Ongeloof 

en Revolutie geschreven, waarin hij ‘een geniale en 

magistrale doorlichting van de Europese geschiedenis 

in de 18 e en 19 e eeuw’ gaf. 19 De Franse Revolutie in 

1789 heeft een fundamentele betekenis gehad voor 

heel Europa in casu de omkering van denktrant van de 

Christenheid. Groen heeft daar als een van de eersten 

17 W. Aalders (1977). Theocratie of ideologie. Den Haag, 

pp. 12-13. 


19 W. Aalders (1972). Revolutie of Reveil. Amsterdam, p. 

62. 

verslag van gedaan en hij zag achter de Revolutie het 

ongeloof schuilgaan, wat diepe indruk maakte op 

Aalders. Het Réveil moet je ook in het licht van de 

Franse Revolutie zien. ‘Het gaat in het Réveil om zulk 

een herleving van christelijke beginselen, dat daaraan 

tegen het ongeloof genoegzame kracht kan worden 

ontleend.’ 20 

“Het boek is een bescheiden 

poging van een ijdeltuit” 

Aalders bemerkte de toenemende secularisatie van zijn 

tijd en gaf daarom aan dat er een Bijbels Réveil nodig 

was. Onder een Bijbels Réveil verstond Aalders ‘een 

terugkeer tot de Psalmen met hun grote Godsliefde’ 21 : 

een roepen of God de hemel wil openscheuren, 

waardoor, ook als de vijgenboom nalaat te bloeien, er 

toch gejubeld kan worden in de Heere. 22 

M/V 

Aalders heeft ook aangegeven dat het revolutionaire 

gedachtegoed impact heeft op het dagelijks leven: 

bijvoorbeeld op het huwelijk. Door de Bijbel weten we 

20 W. Aalders (1972). Idem, p. 74 

21 W. Aalders (1972). Burger van twee werelden. Den 

Haag, p. 187. 

22 Zie Habakuk 3. 


hoe mooi het huwelijk bedoeld is. Als het Evangelie, 

vanwege de Revolutie, geen zeggenschap meer heeft 

en Christus niet meer als levensbron gezien wordt in 

de levens van mensen, komt het huwelijk onder druk 

te staan. De toename van het aantal echtscheidingen 

in de 20 e eeuw is daar het bewijs van. Een krachtig 

wapen hiertegen zijn ‘voorbeelden van wat geloof en 

gebed in het menselijk leven vermogen’. 23 Het huwelijk 

is een afschaduwing van de relatie tussen Christus en 

Zijn gemeente 24 ; dat mag niet kapotgaan! 

Man en vrouw zijn geen concurrenten van elkaar, 

maar vullen elkaar aan. Ik gaf al aan dat Aalders een 

en ander schreef over de karakters van mensen van 

het 19 e -eeuwse Réveil. Het Réveil was minder kerkelijk 

en theologisch, maar teerder en intiemer dan men 

toen gewend was. Minder gericht op de politiek, maar 

sterker gericht op huwelijk en gezin. Aalders verklaart: 

‘Ik meen, dat het niet te gewaagd is om te zeggen dat 

in het Réveil de vrouw domineerde en dat zij het in de 

eerste plaats was, die het karakter van die beweging 

bepaald heeft.’ 25 En het zal u niet verbazen, Aalders zag 

dat als verrijking! Hij maakt de vergelijking met Martha 

en Maria, wier huis open stond voor Jezus. 26 Zij waren 

erg belangrijk voor het geloofsgesprek met Jezus en 

laten zien dat het geloof door de eeuwen heen niet 

louter bepaald werd door mannen. Nee, mannen en 

vrouwen vulden en vullen elkaar aan. Dit geheimenis 

is groot. 

Belijden 

Als er iets kenmerkend is voor Aalders’ oeuvre, dan 

is het volgens mij dat belijden centraal staat. Als het 

om belijden gaat, dan moet je weten wat je belijdt, 

waar je het belijdt en wat de consequentie is van deze 

belijdenis. Volgens Aalders is het zaak om je tijd te 

kunnen duiden en vanuit het geloof en de geschiedenis 

een antwoord op je tijd te vinden. Hij borduurt in 

dezen voort op Guillaume Groen van Prinsterer, die 

de geschiedenis zag als vlammend schrift van de 

heilige God. Zo zei Groen al in 1848 dat de belijdenis 

waartoe men geroepen wordt, telkens in verband 

staat met de aard der tijden waarin men leeft. 27 

Aalders zocht naar antwoorden op zijn tijd door kennis 

te nemen van de kerkvaders. De eerste christenen 

intrigeerden hem enorm, omdat zij overgegaan waren 

tot de christengemeenschap, maar wel in deze wereld 

stonden. Openbaar en publiek belijden zag hij als grote 

taak van iedere christen. In Cultuur en Sacrament 

23 W. Aalders (1974). Man en vrouw in een revolutionaire 

tijd. Amsterdam, p. 62. 


25 W. Aalders (1984). De tijdgeest weerstaan. Amsterdam, 

p. 76. 


27 G. Groen van Prinsterer (1848). Het Nederlandsche 

Zendingsgenootschap. Utrecht, p. 139. 



(1948) gaat hij bijvoorbeeld in op hoe de wereld zich 

verhoudt tot de christelijke gemeente. Een christen 

leeft uit een andere werkelijkheid, maar is solidair met 

de cultuur waarin hij leeft. 

Aalders was er echter ook achter gekomen dat 

belijden pas belijden is als het met lijden gepaard gaat, 

Groen citerend: ‘Het belijden is het uitkomen voor de 

waarheid op het punt waar de verdediging het meest 

bezwaarlijk is, waar het belijden met lijden vergezeld 

is’. 28 En dat heeft Aalders ook geweten, ondervonden. 

Zeker toen hij stelling innam tegen Karl Barth, de op 

handen gedragen Zwitserse theoloog. Karl Barth 

had logischerwijs veel aanhangers gekregen, omdat 

hij de bekendste theoloog was die openlijk tegen 

Hitler was. Na de Tweede Wereldoorlog bleek dat 

er mankementen zaten in zijn theologie, die Aalders 

openlijk aanwees in De grote ontsporing (1971). In die 

tijd had je een probleem als je van Karl Barth afstand 

nam. Dr. H. Klink heeft daar eens op een studiekring 

(van Am.St.E.Lo.D.A.M.E.N.S.E. en Panoplia) over 

gezegd dat toentertijd van Barth afvallen gelijkstond 

aan van je geloof afvallen. Aalders heeft daar enorm 

veel commentaar op gekregen, zeker ook vanuit de 

academische hoek. Sommigen zien zijn kritiek op 

Barth als reden waarom hij nooit hoogleraar in de 

Nederlands Hervormde Kerk is geworden, ofschoon 

hij zeker intellectueel begaafd was. 

Dat belijden voor Aalders belangrijk was, bewijzen ook 

de laatste jaren van zijn leven. Het laatste boek in een 

rij van vijfendertig heet niet voor niets Confiteor – Ik 

belijd (2004). Alhoewel hij de 90 ruim gepasseerd was 

en zijn lieve vrouw inmiddels had verloren, kwam hij 

erachter dat de Septuaginta antwoorden gaf op onze 

tijd. In Nederland waren er weinig theologen die daar 

oog voor hadden, maar voor Aalders was het een 

openbaring die hij graag nog even door wilde geven. 

Kanttekeningen 

Maar zijn er helemaal geen kanttekeningen te plaatsen 

bij (de ideeën van) Aalders? Voordat je kritische noten 

plaatst bij iemand of iemands werk, dien je je eerst 

af te vragen of je deze persoon of de inhoud van zijn/ 

haar publicaties wel goed interpreteert. Ofwel, de 

bril waardoor ik lees: is dit een neutrale bril of is deze 

zeer gekleurd door wensen, afkomst etc.? Amicae et 

amici, als ik iets niet wil, dan is het dat u door mijn 

bijdrages denkt dat we als civitas Aalders moeten gaan 

verheerlijken, hem veel eer bewijzen en hem zonder 

na te denken moeten volgen. Neen het, we dienen 

een eerlijke weergave te geven, vandaar ook dat ik 

een paar kanttekeningen wil plaatsen – naast dat we al 

het goede ter harte mogen nemen wat de persoon in 

kwestie ons ook nagelaten heeft. 

28 W. Aalders (1989). Revolutie en Reveil, 1789-1989. Den 

Haag, p. 20. 

Thema 

25

Thema 

26 


Als u nooit een werk van Aalders gelezen hebt, dan kan 

het zo zijn dat – mocht u zich in Aalders willen gaan 

verdiepen – u afknapt op het boek van ds. Stam over 

dr. Aalders. 29 In dit lijvige werk van bijna 500 pagina’s 

wordt Aalders op een voetstuk gezet, wat bij vele 

lezers snel afstoot. Opmerkingen zoals ‘Aalders was 

en is voor mij één van de werkelijk zuiver protestantse 

theologen van de twintigste eeuw geworden’ 30 doen 

de lezer vermoeden te maken te hebben met een 

hagiografie. 

Dominee Stam, die ooit de eer mocht hebben de 

trouwdienst van voetballer Dirk Kuyt te leiden, zegt 

zelf over zijn publicatie: ‘Het boek is een bescheiden 

poging van een ijdeltuit.’ 31 In ieder geval geeft deze 

“bescheiden poging” wel een overzicht van de 

publicaties van Aalders en kan het ook een opstapje 

zijn naar het lezen van Aalders’ werken. In dat geval 

beantwoordt Het oog omhoog, het hart naar boven 

aan zijn doel. 

Maar welaan, nu enige kanttekeningen. 

Historie 

Guillaume Groen van Prinsterer schreef in 1847 al 

in zijn onvolprezen Ongeloof en revolutie: ‘Er staat 

geschreven, er is geschied’. Groen leerde veel van het 

Woord en van de geschiedenis. Dat de Bijbel belangrijk 

is, hoef ik u niet uit de doeken te doen. Dat de historie 

van belang is, zijn wij, postmoderne christenstudenten, 

wel vaak vergeten. We kunnen hier veel van Groen en 

Aalders leren. Immers, een volk dat zijn geschiedenis 

vergeet, is gedoemd deze opnieuw mee te maken. 

Echter, ik denk zelf dat Aalders daarin soms te ver gaat. 

Zo bezocht hij iedere zondagochtend de Amsterdamse 

Westerkerk, ofschoon hijzelf in Bussum woonde. 

En als daar geweldige diensten met Bijbelse preken 

gehouden zouden worden, dan zou je dat nog wel 

begrijpen. 

Uit nieuwsgierigheid zijn we met de Amsterdamse 

Aalderskring eens op een zondagochtend naar de 

Westerkerk geweest. We kwamen van een koude, 

vrijzinnige kermis thuis. Inderdaad, het orgel klonk 

prachtig 32 , Jos van der Kooys orgelspel is uitmuntend. 

Maar als God ook aangeroepen mag worden als “De 

Utopie” dan gaan de gereformeerde stekels overeind 

staan. Dan snap je niet waarom iemand, die zulke 

29 P.J. Stam (2010). ‘Het oog omhoog, het hart naar 

boven!’ Een leven lang leerling van ‘dominee’ doctor Willem Aalders. 

Katwijk: Station Drukwerk. 

30 P.J. Stam (2010). Idem, p. 35. 

31 A. Logmans (2010). Ds. P.J. Stam publiceert lijvig portret 

dr. Aalders. Reformatorisch Dagblad, 11 juni 2010. 

32 Vergelijk wat Aalders hierover zegt in K. van der Zwaag 

(2004). Het doorbrekend licht van de Wereldheiland. Reformatorisch 

Dagblad, 23 december 2004. 

fijnzinnige, orthodox-gereformeerde boeken schreef 

en de rijkdom die de Bijbel en de historie bieden 

zo helder wist uit te stallen, zich aansloot bij zo’n 

gemeente. Natuurlijk is het bijzonder om lid te zijn van 

een gemeente waar je opa nog ouderling was, maar 

dat mag toch niet ten koste gaan van de inhoud van de 

prediking of ben ik dan abuis? 

“Maar als God ook 

aangeroepen mag worden 

als “De Utopie” dan gaan 

de gereformeerde stekels 

overeind staan” 

De voormalig Bondscoach dr. ir. J. van der Graaf tekent 

ook een kritische kanttekening bij Aalders’ ideeën 

over de “vaderlandse kerk”. 33 Toen de Nederlands 

Hervormde Kerk was opgegaan in de Protestantse Kerk 

in Nederland, was de historische vaderlandse kerk 

passé, aldus Aalders. 34 Tot zover nog wel te begrijpen. 

Maar Aalders voelde zich toen “kerkloos”. Nu heb ik 

zelf de tragische fusie evenzo van nabij meegemaakt 

en moet ik ook constateren dat het tot een verre van 

gelukkig resultaat heeft geleid. Niettemin ben ik de 

mening toegedaan dat God werkt in vele kerken in ons 

land en dat het Woord op vele plaatsen goed wordt 

verkondigd, waardoor je je niet kerkloos hoeft te 

voelen. God werkt, ook in Nederlandse kerkverbanden 

waar je niet bij aangesloten bent of in buitenlandse 

kerken, waardoor je kerkverbanden dient te relativeren 

en dankbaar mag zijn voor al die kerken waar God in 

werkt! 

Kohlbrugge 

Als u zich meer in de mensen rondom Aalders gaat 

verdiepen, komt u waarschijnlijk uit bij de (Stichting) 

Vrienden van dr. H.F. Kohlbrugge. Als u naar de 

bijeenkomstenvandezestichtingtoegaat,dieoverigens 

sterk aan te bevelen zijn, dan valt het u op dat het over 

het algemeen meer over Aalders dan over Kohlbrugge 

gaat. Persoonlijk vind ik dat enigszins merkwaardig en 

zie ik als enige reden hiervoor dat Aalders deel van de 

redactie van het blad van de stichting, Ecclesia, heeft 

uitgemaakt. 

Inderdaad, Kohlbrugge is wel tot voorbeeld geweest 

voor Aalders, als het bijvoorbeeld gaat om het voorrang 

geven aan pastoraat en prediking ten opzichte van het 

33 J. van der Graaf (2009). Ook zij hadden wat te zeggen. 

Opnieuw 25 miniaturen over reisgenoten. Heerenveen: Uitgeverij 

Groen, p. 56. 

34 Vergelijk ook L.J. Geluk (2006). In memoriam. De Waarheidsvriend, 

5 januari 2006. 


lijven studeren in de theologie. 35 Ook Kohlbrugge’s 

beeld van God en mens deelde Aalders. 36 Echter, 

volgens mij zijn er wel diepgaande verschillen tussen 

Aalders en Kohlbrugge, bijvoorbeeld als het om de 

Wet gaat. Me een klein beetje verdiept hebbend in 

beide figuren, lijkt het erop dat Kohlbrugge de Wet 

ziet als een aanklager, terwijl Aalders de Wet ziet als 

opvoeder. 

“Hij wilde wijzen op het 

christelijk geloof als genezing 

van de existentiële leegte 

die elk modern mens in zich 

draagt” 

In ieder geval frappant dat je de vrienden van Aalders 

ontwaart bij de vrienden van Kohlbrugge. Historisch zo 

gegroeid, zal de argumentatie hiervoor zijn. 

Inspirerend 

Tot slot wil ik nog even bij het nut van het lezen van 

Aalders stilstaan. Waarom noemde ds. P.J. Stam hem 

een van de meest invloedrijke apologeten van het 

christelijk geloof in Nederland in de tweede helft van 

de twintigste eeuw? 37 Waarom noemde dr. H. Klink 

Aalders na zijn overlijden “apologeet voor authentiek 

christendom”? 38 Ik denk vanwege het feit dat wat 

Aalders heeft opgeschreven zowel inspirerend alsook 

actueel is. 

Uit de uitgaven van Ecclesia die verschenen na Aalders’ 

overlijden, blijkt dat hij inspirerend was voor kerkelijke 

leiders (ds. M.J. Aarents, ds. L.J. Geluk, dr. H. Klink en 

pastoor J. Groos), politici (prof. dr. E.M. Hirsch Ballin 

en prof. dr. A. Klink) en wetenschappers (prof. dr. O.J. 

de Jong en prof. dr. G.H. van Kooten). Deze indeling 

klopt niet geheel, daar alleen uit de heren politici al 

blijkt dat zij tevens vergevorderde wetenschappers 

zijn. Echter dit zegt ook iets over het feit dat Aalders 

zelf ook niet te vangen is in enig hokje. Hij is het meest 

35 Ecclesia, vol. 82, nr. 13. In: P.J. Stam (2010). Idem, p. 12. 

36 Zie Berkhof en Kohlbrugge over de schepping. Reformatorisch 

Dagblad, 28 mei 1974. 

37 P.J. Stam (2010). Idem. p. 35. 

38 J. van der Graaf (2009). Idem. p. 58. 



bekend als dr. Aalders, alhoewel hij het liefst dominee 

Aalders genoemd werd, zo blijkt uit de memoires van 

ds. Pieter Stam. 39 Daarnaast was hij ook politiek actief, 

heeft hij meegedacht aan het beginselprogramma van 

het CDA. 

Inspirerend is Aalders, omdat hij zich niet alleen baseert 

opfigurenzoalsPlato,Augustinus,Luther,Pascal,Groen 

van Prinsterer, Kohlbrugge en Buber, maar ook omdat 

hij hun gedachtegoed wist te vertolken naar zijn eigen 

tijd. Volgens de eerder genoemde Jan-Cees Karels lag 

Aalders’ aantrekkingskracht met name in drie dingen. 40 

Ten eerste zijn geweldige persoonlijke betrokkenheid 

bij kerk en wereld. Hij sprak gepassioneerd over de 

grote vragen die zijn tijd aan christenen stelde. Hij 

wilde wijzen op het christelijk geloof als genezing van 

de existentiële leegte die elk modern mens in zich 

draagt. Ten andere leerde hij hoe een christen aan 

cultuurkritiek kan doen en de tekenen van de tijd kan 

duiden. Van het materialisme moest Aalders niets 

hebben – materialistische welvaartsreligie draagt 

het geloof ten grave, zo stelde hij. Ten derde leerde 

hij om middels een klassiekere manier naar de eigen 

geloofstraditie te kijken, wijzend op het zaad van het 

Evangelie dat ontkiemt in de voren van de geschiedenis. 

Kortom, ‘hij wist zich een late Emmaüsganger, die niet 

kon ophouden te spreken over al de dingen, die in 

Jeruzalem gebeurd waren’ 41 . 

Dr. Aalders is enkele jaren geleden overleden, maar zijn 

boeken zijn ook nu relevant, omdat ze de thema’s die 

anno 2012 spelen aansnijden. Aalders wordt vandaag 

de dag niet geciteerd omdat hij zo’n fijn(zinnig)e 

christen was, maar omdat hetgeen hij schreef nu 

nog steeds inspirerend en actueel is. Vandaar dat het 

verstandig is om acht te geven op zijn geschriften, om 

zo als christenstudent met de bagage van eeuwen 

christendom in de hedendaagse werkelijkheid te 

kunnen staan! 

Hartelijk amicaliter, 

Hendrik-Jan van Nieuw Amerongen, 

Am.St.E.Lo.D.A.M.E.N.S.E. (6) 

39 P.J. Stam (2010). Idem. Voetnoot 9, p. 12. 

40 J.C. Karels (2006). Idem. 

41 Zie Lukas 24:14. 

Thema 

27

Thema 

28 


Op de plaats rust! 

Hoe moeilijk het is om niet geïnteresseerd te zijn 

Ontberen doet waarderen, wordt er vaak gezegd. Wel, 

nu er hier in huis een gebrek is aan internet, is het 

vooral het leven zonder het web dat mij tot vreugde 

stemt. Zonder web kan er weer eens rustig en kalmpjes 

nagedacht worden. Deze tijd is vluchtig, lieve lezer. 

Maar verschilt onze tijd op dit punt van andere tijden, 

waarin internet en allerhande gadgets de wereld nog 

niet veroverd hadden? Dat is een leuke vraag voor 

mensen die niet meer dan 20, hooguit 25 lentes tellen. 

Zijn wij een problematische generatie? Wij weten 

het niet. 

Als het op dergelijke kennis aankomt, raadpleeg ik het 

liefst twee bronnen: de Bijbel en de Bomans. Godfried 

Bomans, wie kent hem niet, leefde van 1913 tot 1971 

en heeft prachtige dingen over deze vluchtigheid geschreven. 

De Bijbel leeft gelukkig nog steeds, maar is 

geschreven in lang vervlogen tijden. Toch lezen we ook 

van die tijd al: “Het oog wordt niet verzadigd van zien, 

het oor wordt niet verzadigd van horen.” 1 En: “Zelfs 

in de nacht komt zijn hart [dat van de mens] niet tot 

rust.” 2 

Onze natuur is onrustig en onverzadigbaar. Als er iets 

aan de basis ligt van luxegoederen is het streven naar 

iets nieuws, naar verzadiging van goeds, moois en lekkers. 

De prediker vertelt ons dat het zo niet werkt. 

‘Rust’ is namelijk geen stabiel begrip op deze manier, 

er zal altijd weer onrust optreden. Ik moet denken aan 

de woorden van Augustinus: “Onrustig is ons hart, tot 

het rust vindt in U.” 3 Zit daar dan het verschil? 

Bomans vergelijkt, in een beschouwing op zijn studententijd 

4 (rond 1940), inderdaad de verschillen in 

levensvisie als het gaat om de vluchtigheid die onze 

maatschappij kenmerkt. “Het eerste, wat een Hollands 

student aan Nijmegen opvalt” zegt hij, is “een 

zekere onbekommerdheid. Hij komt uit een gewest, 

waarvan de bewoners voor het merendeel de mening 

zijn toegedaan dat uit dit leven gehaald moet worden 

wat erin zit, omdat het daarna afgelopen is. Deze overtuiging 

brengt (…) een koortsachtige activiteit met zich 

mede. In Nijmegen echter heerst de opvatting, dat het 

er allemaal niet zo toe doet, omdat het ‘eigenlijke’ pas 

hierna begint.” 

1 Prediker 1:8b 

2 Prediker 2:23m 

3 Augustinus – Confessiones I,I,1 

4 Nijmeegse herinneringen, uit: Godfried Bomans - Op de 

keper beschouwd 

Het leven voor het hier 

of het leven voor het 

daar maakt het verschil 

in hoe onrustig het leven 

is. Dit klinkt als een standaard 

dooddoener, maar 

dat komt denk ik doordat 

het niet in onze cultuur 

zit om echt los te komen 

van het leven voor hier, 

om onze dagen hier als 

vreemdelingen door te brengen. De Nijmeegse kinderen 

waren er wel mee opgevoed, en zongen “Bom, 

bom, wat maal ik er om, als ik maar in de hemel kom.” 

Wat maal ik er om. De totale afwijzing. Zit je dan met 

je studie, met je ambities, zelfontplooiing. Lalala, wat 

maal ik er om. 

Zelfontplooiing. Waarom zouden we dat eigenlijk willen? 

Men wil gelukkig worden. En volgens de piramide 

van Maslow hebben mensen die alles al hebben wat 

hun hartje begeert niets liever dan zelfontplooiing. 

Maar waaróm zou men hier gelukkig van worden? 

Geen idee. 

Naast dat we op aarde inderdaad onze plaats moeten 

innemen, ja zelfs alles moeten geven wat wij de wereld 

te bieden hebben – dit stelt de civitas zich ook min of 

meer ten doel – hebben wij goed beschouwd de opdracht 

maling te hebben aan wat de wereld òns te bieden 

heeft. 

Dit is moeilijk. Immers, ‘maling hebben aan’ geeft niet 

alleen een ‘kiezen tegen’ aan, iets wat je actief doet, 

nee, het is een totale desinteresse in wat van God 

afleidt. Desinteresse, lieve lezer, is niet het sterkste 

punt van onze vereniging. Er valt op dat punt nog veel 

te leren van de Nijmeegse kinderen. Nog één keer: 

“Bom, bom, wat maal ik er om, als ik maar in de hemel 

kom.” Jezus zei: “Voorwaar, ik zeg u, als u niet verandert 

en wordt als de kinderen, zult u het koninkrijk van 

God beslist niet binnengaan.” 5 

Dit is een stap opzij voor ieder ego. Op de plaats rust! 

Gideon van den Brink, Sola Scriptura (3) 

5 Mattheus 18:3 


Vingerregel 

Perfecte timing. 

Woensdagmiddag, 3 minuten 

voor half twee, loop ik 

de collegezaal binnen. De 

docent zit op zijn speciale 

collegezalendocentenstoel 

achter zijn eveneens speciale 

collegezalendocentenbureau 

te wachten. Ik kijk de 

collegezaal door, vraag me 

af of het echt geen maandag- of vrijdagochtend is. Ik 

vouw mezelf een van de vele lege plekken in, en ga 

zitten. Pratende studenten druppelen binnen, vullen 

de collegezaal. De klok op de wand achter mij geeft 

aan dat het half twee is geweest. De docent loopt 

naar de deur. Er glippen nog enkele studenten binnen. 

De docent sluit de deur, loopt naar voren. Ik tel. Eén, 

twee, drie, elf seconden... De docent begint te praten. 

Tenminste, ik zie zijn lippen bewegen. Bij 15 hoor ik 

zijn stem. Ik meen dat hij om stilte vraagt, zeker weten 

doe ik het niet. Ik kijk rond, zie draaiende hoofden. 

Gesprekken worden afgerond, een laatste lach. 34 

seconden. College is begonnen... 

Terwijl de docent de verwantschappen en 

overeenkomsten tussen vertebrale dieren behandelt, 

analyseer ik die 34 seconden. Ik concludeer hoe sociaal 

asociaal wij zijn: blijkbaar vinden wij onze gesprekken 

dermate belangrijk dat wij de docent 34 seconden 

durven laten wachten! Ik vraag me af waar dit gebrek 

aan respect vandaan komt, of het er altijd al is geweest. 

Als ik terugdenk aan mijn schoolcarrière, herinner 

ik mij de bekende vingerregel op de basisschool: stil 

zijn als de juffrouw praat, vinger in de lucht als je wat 

wil zeggen of moet plassen! Praatte je voor je beurt, 

dan kreeg je op zijn minst een waarschuwing! Het 

klassikaal stil worden werd zelfs geoefend. Bij deze 

oefeningen moest binnen 10 seconden iedereen stil 

zijn en op zijn plaats zitten! De vingerregel gold ook 

op de middelbare school. Toch zit deze regel er na 

twaalf tot veertien jaar blijkbaar nog niet goed in. Tien 

seconden worden ruimschoots overschreden, op tijd 

komen is er ook niet bij... Een algemeen gebrek aan 

gezag! Plots begint er hoop te gloren: een eenzame 

vinger zweeft in de lucht! 

Egbert Jochems, Dei Gratia (2) 


Tijd 

Column / Gedicht 

Tijd—het is vreemd, het is vreemd mooi ook 

nooit te zullen weten wat het is 

en toch, hoeveel van wat er in ons leeft is ouder 

dan wij, hoeveel daarvan zal ons overleven 

zoals een pasgeboren kind kijkt alsof het kijkt 

naar iets in zichzelf, iets ziet daar 

wat het meekreega 

zoals Rembrandt kijkt op de laatste portretten 

van zichzelf alsof hij ziet waar hij heengaat 

een verte voorbij onze ogen 

het is vreemd maar ook vreemd mooi te bedenken 

dat ooit niemand meer zal weten 

dat we hebben geleefd 

te bedenken hoe nu we leven, hoe hier 

maar ook hoe niets ons leven zou zijn zonder 

de echo—s van de onbekende diepten in ons hoofd 

niet de tijd gaat voorbij, maar jij, en ik 

buiten onze gedachten is geen tijd 

we stonden deze zomer op de rand van een dal 

om ons heen alleen wind 

Rutger Kopland 

Klankbord 

29

Klankbord 

30 

Column 

Zin in een wandeling!? 

“Ik zou het leuk vinden om te 

doen, maar helaas heb ik het nu 

even te druk.” Wat een onzin zeg, 

u heeft het natuurlijk helemaal 

niet druk! U kunt in het vervolg 

beter kiezen voor één van de volgende 

formuleringen: “ik voel me 

druk, ik maak me druk of ik ben 

druk.” Dat betekent dat u gewoon 

tijd genoeg hebt om op mijn voorstel 

in te gaan. Gelukkig realiseert u zich dat nu ook en 

is deze column daarmee reeds geslaagd. 

Op onze civitas is het echter de gewoonte om nadat 

men zijn of haar punt gemaakt heeft nog rustig wat 

door te blaten om daarmee het onzingehalte van het 

gesprokene hoog te houden. Ik ben blij dat men onder 

ons lak heeft aan de Bijbelse vermaning om onze woorden 

weinig te laten zijn. Hierdoor weet ik dat niemand 

het mij kwalijk zal nemen als ik nog wat overbodige 

woordjes opschrijf om zo aan het benodigde aantal 

woorden voor deze column te komen. 

Laat ik deze ruimte dan maar gelijk gebruiken om mijn 

gemaakte punt wat op te helderen. U wilt vast weten 

waarom u het helemaal niet druk hebt. En ondanks dat 

ik het op dit moment wel behoorlijk druk heb, zal ik u 

niet onthouden wat uw hart van mij begeert. 

Eerst even over de technologische vooruitgang die de 

mensheid de laatste eeuwen heeft geboekt. U bent 

daar vast erg blij mee, omdat het ons leven steeds 

makkelijker en uitdagender heeft gemaakt. Oeps, die 

woorden neem ik gauw terug, want ik realiseer me 

nu opeens dat mensen het vroeger zonder die technische 

hulpmiddelen veel minder druk hadden dan 

wij. Vreemd eigenlijk. De voortschrijding van de techniek 

heeft een nieuw gebod met zich mee gebracht. 

Gij zult zekerlijk uw tijd verspillen door de profielen 

van uw Facebook-vriendjes regelmatig te bestuderen. 

Jammer dat er zo veel tijd voorbij gaat waarin er niets 

constructiefs van de grond komt. Ook wel jammer 

dat ik nu pas doorheb dat die sociale netwerken mij 

alleen maar asocialer maken, omdat de Facebook-tijd 

ten koste gaat van mijn real-life contacten. Dat het zo 

lang heeft geduurd voordat ik tot dit inzicht kwam is 

eigenlijk wel logisch als je bedenkt dat Facebook mijn 

lange-termijn denken aardig heeft gemanipuleerd. 

Mijn heldere focus op wat er in dit leven echt toe doet 

is tijdelijk vervuild geweest door de troebele wateren 

van de asociale media. Gelukkig kan ik deze moderne 

miscommunicatiemiddelen nu wat verstandiger gebruiken 

en besteed ik meer tijd aan contacten zonder 

elektronische hulpmiddelen te gebruiken. Ik wil niet 

ontkennen dat ik het soms prettig vind om elektronisch 

hulpmiddelen te hebben. Alleen wel jammer, dat ze 

mij ook oogklachten, rugklachten, zwaarlijvigheid en 

harten vaatziekten opleveren. Misschien moet ik wat 

vaker een wandeling gaan maken. Maar eigenlijk heb 

ik daar geen tijd voor, want ik heb het veel te druk. 

Wat is er dan allemaal wat mijn tijd opeist zult u vragen. 

Wel, ik voel me getriggerd om mezelf te ontwikkelen 

en om tijd te investeren in de CSFR. We hebben 

tenslotte toch zo’n mooie civitas? Eylaes, ik moet het 

omdraaien, de mooie civitas heeft mij. ik voel me echter 

ook geroepen om het individualisme, materialisme 

en secularisme van onze tijd te bekritiseren en 

iedereen om mij heen daarvoor te waarschuwen. Als 

ik zulke onderwerpen eens goed doordenk pas ik tenminste 

ook goed in onze vereniging. En als ik me daarbij 

dan ook nog eens druk maak om de verschuiving 

naar links onder CSFR-studenten en de Bijbelse visie 

op homoseksualiteit hoor ik helemaal bij de groep. 

Als ik deze column af heb, ga ik trouwens eerst goed 

nadenken of er eigenlijk wel echt een hel bestaat. Dat 

wil ik wel echt weten hoor. Wij als studenten zijn toch 

geroepen tot bezinning?! Hm, daar kan ik me dan wel 

weer in vinden. Alleen bezin ik me dan liever op het 

vraagstuk of Henoch wel echt met zijn smartphone in 

zijn hand al discussiërend en elucubrerend wandelde 

met God. Beste lezers, stelletje Martha’s, ik vermoed 

dat Henoch de voorkeur gaf aan een rustige wandeling 

met de Man naast hem en in harmonie met zijn medewandelaars. 

Zou u dit wel leuk vinden maar heeft u het 

te druk en geen tijd voor een wandeling? Ren dan maar 

snel uw drukke leventje uit. Ikzelf geef de voorkeur aan 

een ontspannende wandeling. 

Daniël Schenkeveld, Quo Vadis (3) 


Amicitia 


Amicitia: op de C.S.F.R. wordt ze graag bedreven, maar 

weinig besproken. Op Emèt Qenee is dat niet veel 

anders. Dit jaar hopen we echter tijdens ons IVe lustrum 

in het bijzonder stil te staan bij de amicitia. In 

dit artikel zal ik enige gedachten met u delen over de 

amicitia, of zoals ze in de burgermaatschappij genoemd 

wordt, de vriendschap. Ontmoeting, overtuiging 

en ontplooiing, de drie pijlers van de C.S.F.R., zullen 

hierbij centraal staan. 

Vaak blijft de amicitia voorbehouden aan de ‘ontmoeting’ 

en wordt zij gescheiden van ‘overtuiging’ en ‘ontplooiing’. 

Concreet komt dit erop neer dat men over 

een borrel vaak wel zegt dat het een amicale activiteit 

was, maar een Bijbelkring wordt meestal niet als zodanig 

getypeerd. Een Bijbelkring is veeleer een bijeenkomst 

die in het licht van overtuiging en/of ontplooiing 

staat. 

“Integrale amicitia is meer 

dan sport met medeintellectuelen 

en muzikaal 

getinte varia” 

In de praktische beleving van de civiet lijkt er dus een 

scheiding te zijn tussen ontmoeting, overtuiging en 

ontplooiing. Overtuiging en ontplooiing worden in een 

ander hokje geplaatst dan de ontmoeting. De rol van 

de amicitia wordt als gevolg hiervan ook beperkt. De 

gedeelde christelijke levensovertuiging die wij onszelf 

als norm stellen, is niet altijd even duidelijk zichtbaar 

als er een goede borrel georganiseerd wordt. Terwijl 

dat ons juist zou moeten onderscheiden van de 

wereldse verenigingen. 

Mijns insziens kunnen ontmoeting, overtuiging en ontplooiing 

echter niet van elkaar gescheiden worden. De 

drie pijlers vinden elkaar juist in de amicitia. Ik zal nu 

eerst proberen de band tussen ontmoeting en overtuiging 

beschrijven en vanuit daar voortbouwen naar 

een overkoepelende definitie van amicitia. 

U zult uit eigen ervaring wel weten dat het een stuk 

fijner is om, bijvoorbeeld op een kring, over de zaken 

van het geloof te spreken, als u uw gesprekspartners 


ook op andere vlakken beter 

hebt leren kennen. Kringweekenden 

worden niet 

voor niets georganiseerd. 

Het is nu eenmaal zo dat 

mensen meer vrijmoedigheid 

hebben om over zeer 

persoonlijke zaken zoals hun 

geloof te spreken, als er al 

een onderlinge band is. 

Ingezonden artikel 

De ontmoeting is een vaak onderschat fenomeen, 

als het gaat om een basis waarop voortgeborduurd 

kan worden op het vlak van overtuiging en ontplooiing, 

maar bij ontmoeting op zichzelf kan het niet blijven. 

Amicitia die gebaseerd is op enkel ontmoeting, 

is ijdelheid. Integrale amicitia is meer dan sport met 

mede-intellectuelen en muzikaal getinte varia. Integrale 

amicitia gaat, zoals de term al aangeeft, over het 

gehele wezen van de vriendschap. 

Maar wat moeten we dan verstaan onder het gehele 

wezen van de vriendschap? Laat mij hiervoor een 

beroep doen op één van de kerkvaders, namelijk Augustinus 

van Hippo, die er bekend om staat dat hij 

als eerste een christologisch karakter toedichtte aan 

het vriendschapsidee. Augustinus gaf in één van zijn 

brieven een zeer kernachtige definitie van vriendschap: 

“Vriendschap is trouw in Christus, in Wie alleen 

zij ook eeuwig en gelukkig kan zijn.” Het aspect van de 

ontmoeting binnen de amicitia kan dus niet zonder het 

aspect van de overtuiging. 

“Vriendschap is trouw in 

Christus, in Wie alleen zij ook 

eeuwig en gelukkig kan zijn” 

Op de C.S.F.R. zien we deze visie op de vriendschap culmineren 

in de woorden ‘amicitia semper’, welke vaak 

na een amicale dronk uitgesproken worden. De woorden 

‘amicitia semper’ verwijzen naar de immer durende 

vriendschap die de civieten elkaar toewensen, 

waar we – in de woorden van Augustinus – slechts 

toe in staat zijn als deze vriendschap ook (de trouw 

in) Christus als haar fundament kent. Het is overigens 

belangrijk om te beseffen dat Augustinus zijn vriendschappen 

beschouwde als meer dan simpelweg een 

relatie tussen twee of meerdere personen. Vriendsc- 

Klankbord 

31

Klankbord 

32 

Ingezonden artikel / Cartoon 

hap is een gave van God en om die reden moeten wij 

ook God de eer geven in onze vriendschappen. 

Zoals wij zien dat de ontmoeting en overtuiging samenkomen 

in de amicitia, met Christus als haar fundament, 

zo kunnen we ook de ontplooiing als verlengde 

hiervan zien. Verbonden in en met Christus, zijn we in 

staat om toe te groeien naar het scheppingsdoel, als 

leden van één Lichaam: “Want wij zijn Zijn maaksel, 

geschapen in Christus Jezus om goede werken te doen, 

die God van tevoren bereid heeft, opdat wij daarin 

zouden wandelen.” 1 

1 Efeze 2:12 

Ik hoop dat ik met dit artikel een aanzet heb gegeven 

tot verdere overdenking van het begrip amicitia. Als u 

behoefte hebt om u verder te verdiepen in de amicitia, 

dan nodig ik u van harte uit op het forum dat Emèt 

Qenee in het kader van haar lustrum hoopt te organiseren 

op D.V. 29 januari 2013. Meer informatie vindt u 

op de achterzijde van deze DC. Rest mij nu niets anders 

dan u een hartelijk ‘amicitia semper’ toe te wensen. 

Met amicale groet, 

Lydia Bekebrede, Panoplia (3) 

Willem-Rutger van Dijk, Emèt Qenee (3) 


Born to be stuur: interview met Mirjam van Wijk 

Nummer 53bis. We hebben nog maar net aangebeld, 

of de deur zwaait al open: “kom erin!” Twee 

trappen hoger stappen we binnen in de gezellige 

studentenkamer van Mirjam van Wijk. Vandaag zal 

mevrouw de vice-ab actis, die als olim-redactielid 

van De Civitate interviews heeft afgenomen, zelf 

geïnterviewd worden. De lunch staat klaar en zelfs 

de soep is geregeld. Als de bimbam van de Rooms 

katholieke kerk op de hoek uit is gespeeld kan het 

interview van start gaan. 

Mirjam komt uit een grote familie met zeven kinderen. 

Ze is opgegroeid in Herkingen op Goeree- Overflakkee 

en heeft in Middelharnis op de middelbare school 

in gezeten. Daar heeft ze na eerst drie jaar VWO 

gevolgd te hebben Havo-examen gedaan. Ze koos 

voor het profiel N&G: “Ik wilde graag iets praktisch 

gaan doen, maar daar is het echt helemaal nooit van 

gekomen.” Toen ze op het VWO zat wilde ze juist niet 

gaan studeren: “De universiteit leek me een heel groot 

gebouw waar je alleen maar kon verdwalen, dus daar 

had ik toen niet zo veel zin in.” 

Toen ze klaar was met de Havo heeft Mirjam een jaar 

lerarenopleiding Nederlands gedaan aan de Hogeschool 

Utrecht. Toen wilde ze toch gaan studeren, dat wist 

ze zeker, en na de Havo was dit een manier om op de 

universiteit te komen. Met haar universitaire studie is 

ze uiteindelijk de voor literatuurwetenschap gegaan 

in plaats van Nederlands, omdat alle literatuurvakken 

haar meer boeien dan grammatica. Hoewel Mirjam 

geïnteresseerd is in literatuur, zijn er nog meer dingen 

die haar boeien. Zo kwam ze op het idee om een minor 

te volgen over de Islam. Uiteindelijk heeft ze besloten 

om na haar bachelor, die ze als het goed is afrondt in 

januari 2013, de Master ‘Religies in de hedendaagse 

samenleving’ te doen. Wat ze daar mee wil weet ze nog 

niet. “Beleid lijkt me heel gaaf, maar iets praktisch als 

het COA (Centraal Orgaan opvang Asielzoekers, red.) 

ook.” Maar het kan ook zijn dat Mirjam onderzoeker 

wordt, want de wetenschap trekt haar ook. Maar eerst 

gaat ze na haar bachelor een half jaartje lekker werken 

of stage, wellicht in een “Arabisch buitenland” tot haar 

Master begint. 

Op kamers in Utrecht 

Na de Havo kwam Mirjam naar Utrecht, ze heeft 

bewust voor de Utrechtse studentenstad gekozen. 

“Het leek me heel leuk, dit is gewoon een leuke stad 

en ik kende er al wat mensen.” Haar broer en zus 

woonden ook in Utrecht en zaten beiden op Sola. Hoe 

ze op Sola terecht is gekomen is dan eigenlijk ook geen 

vraag meer: “Ik heb eigenlijk helemaal niet nagedacht 

over wat ik zelf wilde, maar ik dacht: daar ga je gewoon 

op.” Of ze spijt heeft gehad van haar keuze? In haar 

eerste jaar wel. “Dan dacht ik wel eens: wat doe ik 

hier? Het was anders dan ik had gedacht, veel groter.” 


Born to be stuur 

Maar al snel had Mirjam haar draai gevonden en veel 

nieuwe vrienden gemaakt. Spijt heeft ze dus zeker niet 

van haar keuze voor Sola. 

Met haar keuze voor Utrecht werd ook de stap gezet 

om op kamers te gaan. In het begin woonde ze in een 

huis met allemaal meiden die ongeveer tien jaar ouder 

waren dan zijzelf. “Dat was wel grappig want eentje 

was ook echt een soort moeder voor mij. Het was best 

wel een schok, de verhuizing uit Herkingen, een klein 

dorpje, naar Utrecht.” Haar huisgenoot, maar ook 

haar broer en zus lieten hun zusje niet aan haar lot 

over. “Ik weet nog dat in de eerste week mijn broer 

en zus zonder dat ze dat van elkaar wisten allebei een 

plattegrond van Utrecht door de brievenbus hadden 

gedaan.” Verdwalen kon dus niet meer. Het leven op 

kamers vond Mirjam vanaf de eerste dag helemaal 

fantastisch. Ze wilde ook graag op kamers. En lachend: 

“Ik voelde me vooral echt heel erg groot.” 

Zoeken naar antwoorden op de Civitas 

Mirjam hoeft niet lang na te denken over wat ze 

waardevol vindt aan de C.S.F.R. Ze denkt dat het goed 

is dat mensen, die op hetzelfde moment in hun leven 

geconfronteerd worden met de ‘boze buitenwereld’, 

samen een positie in kunnen nemen en ervaringen 

uit kunnen wisselen. Op de C.S.F.R. zijn er mensen die 

verder of minder ver zijn in deze ontwikkeling. Juist 

dan is gesprek tussen beide partijen zinnig. Ook de 

verschillende achtergronden hebben volgens Mirjam 

zeker meerwaarde: “Eigenlijk valt het me op dat het 

best wel breed is op de C.S.F.R., mensen met allemaal 

een eigen verhaal en hoe je daar dan samen over 

nadenkt. Dat verbindt je, en dan zie je ‘zo kan het ook’ 

en het kan ook leerzaam zijn.” Ook de vriendschappen 

die je kunt opbouwen op de C.S.F.R. vindt ze belangrijk, 

want “die gaan een leven lang mee.” 

Mirjam ziet er wel een gevaar in dat er op de C.S.F.R. 

geen autoriteit meer aanwezig is: “We zijn allemaal 

op zoek naar hoe het zit en je je studie met je geloof 

combineert. Je ouders zeggen niet meer wat je moet 

doen maar dat kun je zelf bepalen. Dat kan er ook weer 

voor zorgen dat bepaalde mensen, vaak mensen met 

de wat grotere mond, bepalen wat andere mensen 

gaan denken. Je bent allemaal aan het zoeken, en hoe 

meer kan en hoe meer mag, hoe cooler, lijkt het bijna, 

en dat vind ik eigenlijk wel een beetje eng, een beetje 

stuurloos.” Je bent even helemaal los. Maar ze hoopt 

en denkt dat de C.S.F.R. een geschikte plek is voor het 

zoeken en vinden van antwoorden op vragen die er 

dan zullen komen. 

“Als eerstejaars op de vereniging voelde ik dit 

voornamelijk sterk. Je hebt je eigen kaders als je 

binnenkomt, en dan zie je alles opeens anders gaan en 

zijn die kaders weg en het is de vraag wat je daarvoor 

terugkrijgt. Je begint helemaal bij nul en is al die 

invloed die je op de C.S.F.R. krijgt goed?” 

Civitas 

33

Civitas 

34 


Mirjam benadrukt dat het belangrijk is dat er goede 

autoriteiten voor terugkomen. “De C.S.F.R. moet niet 

een soort geleidelijke kennismaking met de wereld 

zijn als overgang. Op de C.S.F.R., met mensen die 

hetzelfde denken maar ook weer verder denken, kom 

je dan uiteindelijk ergens terecht waar je misschien 

helemaal niet wilt zijn.” Enerzijds ziet Mirjam dus 

zeker de meerwaarde ervan in dat op de C.S.F.R. het 

gesprek open is, de vroegere autoriteiten wegvallen 

en je bij nul kunt gaan beginnen om je positie in te 

nemen. Anderzijds blijft het spannend als autoriteiten 

wegvallen. Wat krijg je er voor terug? Waar brengt het 

mensen? “Dat je op C.S.F.R. leert om met een kritisch 

oog naar je studie te kijken vind ik wel echt goed.” 

De waarde van het landelijk 

Mirjams mening over het landelijk is veranderd sinds 

ze landelijk actiever is en een plaats heeft in het 

landelijk bestuur. “Eerst dacht ik ‘C.S.F.R. is negen 

keer Sola’, maar dat is helemaal niet zo. Dat de 

disputen onderling zo verschillen, maakt het voor het 

landelijk bestuur lastig de C.S.F.R. naar buiten toe te 

vertegenwoordigen. Ook naar binnen toe is het lastig, 

omdat op ieder dispuut weer andere dingen spelen. 

Dat maakt het lastig om het samen te brengen.” 

Niet iedere civiet is ook landelijk actief, maar Mirjam 

kan hier wel inkomen: “Ergens kan ik dat ook wel 

begrijpen. Op Sola hoor ik dat mensen ook wel eens 

zeggen: ‘Sola is groot genoeg, wat moet ik met het 

landelijk’.” Toch ziet ze wel meerwaarde in het landelijk: 

“Je landelijke verband is wel je historie en besturen 

halen daar ook heel veel uit, dus ik vind het niet erg 

als mensen plaatselijk zich niet echt met het landelijk 

bemoeien, maar ik denk dat het voor besturen wel 

belangrijk is om de link te hebben. En hoe je dat dan 

samenbrengt, dat is altijd een beetje spannend.” 

Als je verschillende mensen civieten vraagt wat 

de C.S.F.R. hen gebracht heeft, kan het antwoord 

verschillend zijn. Een dispuut vormt je. “Als ik op 

Panoplia had gezeten, was ik misschien wel een 

parelmeisje geweest, heel gechargeerd, en op Sola 

ben ik dat niet. Ik denk dat dat best veel uitmaakt. Een 

vereniging vormt je, niet alleen wat je vindt maar ook 

wat je doet.” 

Vice-ab actis in het landelijk bestuur 

Wat vindt Mirjam van het landelijk bestuur? Mirjam 

geeft aan dat ze het landelijk bestuur echt heel leuk 

vindt. Vooral de inhoudelijke taken van het besturen 

liggen haar wel, en ook de algemene bestuurstaken 

doet ze met plezier. “De functie van vice-ab actis is 

intern. Het is eigenlijk administratie bijhouden; zorgen 

dat de Wapenveld verzonden wordt, zorgen dat de DC 

verzonden wordt, ledengegevens bijhouden, dat soort 

dingen.” Mirjam ziet de bestuurstaak als belangrijk: 

“Het is meer dan op de winkel passen.” Ze geniet van 

het contact met de andere bestuursleden, en ook 

vindt ze de vele contacten die ze heeft gelegd sinds ze 

in het landelijk bestuur zit waardevol. “Je ziet de hele 

de C.S.F.R. en niet alleen je eigen dispuut, en maakt 

ook veel meer van de contacten met de buitenwereld 

mee. Vragen worden besproken als hoe ga je om met 

media, wat voor plaats heeft de C.S.F.R. binnen de 

refozuil, wat is de koers van de C.S.F.R.? Dat is boeiend, 

“Een vereniging vormt je, niet 

alleen wat je vindt maar ook wat 

je doet.” 

en ook leuker dan ik dacht eigenlijk.” 

Spijt heeft ze zeker niet dat ze in het landelijk bestuur 

is gegaan. Wel leeft ze met gemengde gevoelens toe 

naar de wissel, die niet meer zo lang op zich laat 

wachten: “We zitten stiekem al wel eens een beetje 

over de wissel te praten. Wat dan, en gaan we elkaar 

daarna nog zien, en wat ga je dan doen met je leven. 

En het lijkt me gewoon jammer om geen BV meer te 

hebben, dat is gewoon leuk.” Het feit dat ze Sola ook 

wat meer af zal gaan bouwen als ze uit het landelijk 

bestuur is telt ook mee. “Dat Sola had eerst heel veel 

tijd, ongeveer alles behalve je studie. Nu de C.S.F.R., 

en als dan C.S.F.R. wegvalt, dan is dat wel anders.” Wel 

heeft Mirjam er zin in zich helemaal op haar Master te 

gaan richten. Ze vindt het jammer dat ze nu niet altijd 

voor de volle honderd procent ergens voor kan gaan: 

“Je moet gewoon een beetje schipperen tussen studie 

en C.S.F.R.” 

Studiekarakter 

Wat Mirjam belangrijk vindt voor de C.S.F.R. is het 

studiekarakter. Het is nú de tijd om daar de tijd voor 

te nemen, en als je het niet doet op de C.S.F.R. dan ga 

je het misschien helemaal niet meer doen.” Volgens 

Mirjam moet de C.S.F.R. meer zijn dan een JV+, het 


moet een plek zijn waar je gevormd wordt door de 

vele verschillende mensen. “Dus: meer lezen, maar 

ook vooral meer erover praten.” Samen kunnen we 

praten over wat je in je studie en in je geloofsleven 

tegenkomt. “In het onderzoek van Ben Provoost komt 

naar voren dat er een soort van geloofszekerheid 

vanzelfsprekend is op de C.S.F.R. Als ik naar mensen 

om me heen kijk weet ik niet of dat echt waar is, maar 

neem gewoon de tijd om in vier vijf jaar een antwoord 

“Je moet niet je huisje 

dichthouden, maar ook niet al 

te veel de wereld naar binnen 

laten, om dan vervolgens niet 

meer kritisch naar de wereld te 

kunnen kijken.” 

te formuleren op de vraag hoe het leven zit, om zo de 

maatschappij in te gaan.” Natuurlijk vindt Mirjam dat je 

op de C.S.F.R. ook wel lol mag hebben, en af en toe een 

beetje gek over je achtergrond mag doen en gezellig bij 

elkaar zijn en biertjes drinken. Maar uiteindelijk moet 

je ook een visie vormen op God, de wereld en jezelf. 

En Mirjam voegt hier lachend nog een vorm van logica 

aan toe, namelijk dat ze het belangrijk vindt dat “op 

C.S.F.R. de dingen gebeuren die op C.S.F.R. moeten 

gebeuren, maar dat je op C.S.F.R. niet te veel dingen 

doet die weinig met C.S.F.R. te maken hebben.” Dingen 

die we als C.S.F.R. liever niet terugzien in de krant, 

moet je wat haar betreft ook gewoon niet doen. Ook 

dingen die ver van onze wortels af staan moeten we 

niet doen, of anders goed over nadenken. “Omdat je 

juist vanuit de C.S.F.R. kritisch moet staan zowel naar 

je eigen kringetje als naar de buitenwereld. Je moet 

niet je huisje dichthouden, maar ook niet al te veel 

de wereld naar binnen laten, om dan vervolgens niet 

meer kritisch naar de wereld te kunnen kijken.” Je moet 

over je achtergrond en de wereld allebei nadenken, en 

richting allebei een houding hebben. 



De tijdgeest 

Mirjam vindt het thema van deze DC boeiend. In haar 

studie literatuurwetenschap komt ze dit thema an 

sich niet tegen, maar wel er is wel een tijdgeest in 

literatuur te vinden, namelijk postmodernisme. “Dat 

is denk ik ook wel waar ik meer over wil nadenken. 

In mijn studie zie ik dat echt alles relatief wordt. Het 

ging niet meer om wat iemand schreef, maar alleen 

om de interpretatie. Eigenlijk wordt alles zo relatief 

dat het allemaal nihilistisch wordt.” Deze extreme 

vorm maakte dat Mirjam zich hierover wel een 

beetje down voelde omdat ze dan dacht ‘waar ben ik 

nu eigenlijk mee bezig, het maakt toch allemaal niet 

uit’. Mirjam geeft aan dat het moeilijke van radicale 

postmoderniteit is dat het je laat twijfelen aan alles en 

je het gevoel geeft dat er geen basis is. Hierdoor kun je 

ook geen standpunten meer innemen, dingen geloven 

of ergens voor gaan. Het zou volgens Mirjam zomaar 

kunnen dat deze tijd dan ook een overgang is naar een 

andere tijd. “Ik ben benieuwd wat er over vijfhonderd 

jaar over deze tijd gezegd wordt, of er dan een nieuw 

idee is of dat postmodernisme gewoon het einde van 

alle ideeën is en er nooit meer normatief nagedacht 

mag worden.” Tijdgeest komt volgens Mirjam ook terug 

in je eigen leven en gedachten die je bij concepten 

als kerk en geloof hebt. De generatie vóór ons is wat 

minder genuanceerd dan deze generatie, maar dat 

zorgt er wel voor dat je een zoekende generatie bent 

zonder zekerheden. 

Voor het christendom is het postmodernisme wel 

een uitdaging volgens Mirjam, want “je bent een 

geloofssysteem met dogma’s en dat kun je heel 

moeilijk kwijt.” Toch denkt Mirjam dat deze tijd veel 

kansen biedt voor het christendom. “Aan de ene kant is 

er een soort twijfel en relativiteit, maar aan de andere 

kant zie je dan ook wel dat mensen zich afvragen waar 

het in het leven echt om gaat. En dan komen de kleine 

verhalen over geloof, hoop en liefde, en daar ligt echt 

een kans in. Het is een spannende tijd en het is goed 

om er met z’n allen over te praten.” 

Interview door Arina Meeuse, Panoplia (5) en Evelyne 

Gouw, Sola Scriptura (3) 

Civitas 

35

Civitas 

36 

Fotopagina 



Fotopagina 

Civitas 

37

Civitas 

38 

Rivaliteit 

Rivaliteit: Als eer een doel wordt 

Een jaar van rivaliteit is bijna voorbij. Een jaar waarin 

enkele geslaagde en minder geslaagde brasacties 

plaatsvonden. Een jaar waarin de schrijvers van de 

rubriek ‘Rivaliteit’ bijna unaniem meenden dat zij een 

goede brasactie hadden gehouden of een brasactie 

met succes wisten te verijdelen. Maar in hoeverre was 

deze overtuiging terecht? 

Waarom brassen we? Brassen 

heeft als doel de amicitia te 

verhogen. We willen de vriendschappelijke 

banden aanhalen 

tussen verschillende disputen 

en nemen daarvoor een dispuutsobject 

of bestuurslid mee, 

als de kans zich voordoet. Een 

brasactie is geslaagd als we vinden 

dat we hem goed hebben 

uitgevoerd en het begeerde object in onze handen is. 

Of hangt het slagen van een brasactie niet samen met 

het in handen krijgen van het felbegeerde object? 

Is een brasactie wel succesvol als we er vooral zelf 

van overtuigd zijn dat hij geslaagd is? Wat is dan de 

rol van de amicitia? En eigenlijk nog meer: hoe kunnen 

we God eren als we de tegenpartij verdriet doen 

of boos maken met onze acties? Hoe kunnen we voor 

God leven als we vooral bezig zijn met onze eigen eer? 

Wat nu als we als we eens als uitgangspunt nemen 

dat de mening van het belaagde dispuut aangeeft hoe 

goed een brasactie is gelukt? Als zij respect betuigen 

en anderen gaan vertellen over hoe goed uw brasactie 

in elkaar stak, zou dat niet een veel betere indicator 

zijn? 

Als we de visie van de tegenpartij als uitgangspunt 

gaan nemen bij het brassen, zou er dan nog wel lomp 

en boers gebrast kunnen worden? Zijn braspartijen 

waarbij ramen, deuren, convocaten, zegels, pedelstaffen 

en armen van medecivieten sneuvelen dan 

nog wel zo geslaagd? Als u het maar vergoed, dan is 

enige schade geen probleem, denkt u misschien. Maar 

hoe denken uw medecivieten hierover als u aan hun 

eigendommen schade veroorzaakt? En hoe dient dit 

de amicitia? 

Dit zeggende, steek ik mijn hand net zo goed in mijn eigen 

boezem. Ik ben nooit vies geweest van wat geduw 

en getrek, om een felbegeerd vaandel, lint of stok in 

handen te krijgen. Het spijt me oprecht als ik één van 

u hiermee ooit heb geërgerd, boos gemaakt of pijn 

gedaan. Mijn visie op het brassen binnen de C.S.F.R. 

is in het afgelopen jaar enigszins veranderd. Ik geloof 

dat elke civiet er baat bij heeft als we het doel van het 

brassen beter in het oog houden: het aanhalen van de 

vriendschappelijke banden. 

Mocht u brassen nu toch vooral doen vanwege de eer: 

denk er dan aan dat u de meeste eer ontvangt als anderen 

positief en met bewondering over uw daden 

spreken. Juist veel meer dan wanneer u zelf hoog 

opgeeft van uw eigen prestaties. Laat eer liever een 

gevolg zijn, geen doel van ons handelen. 

Hans van Leersum, Emèt Qenee (5) (het kleinste dispuutje 

ter wereld) 


In de hersteld hervormde pastorie van Houten worden 

wij vriendelijk opgevangen door dominee R.P. van 

Rooijen en zijn vrouw. Nadat hij ons begeleid heeft 

naar de studeerkamer, vraagt hij nog eens vriendelijk 

hoe wij de koffie drinken. Onderwijl zijn wij al druk 

in gesprek met ds. Van Rooijen over oude tijden die 

herleven, archaïsch taalgebruik bezigende. 

Dominee Van Rooijen vertelt over zijn studententijd. 

Hij komt uit een liberaal nest, uit de middenorthodoxie 

van de Hervormde Gemeente in Wassenaar. Hij kwam 

in 1972 van de HBS-B en ging toen Economie studeren 

in Rotterdam en 

werd daar lid van 

het Rotterdamsch 

Studenten Corps. Daar 

in Rotterdam kwam hij 

in contact met iemand 

uit de Gereformeerde 

Gemeenten in 

Nederland. “Ik weet 

nog dat we tijdens een college statistiek begonnen over 

‘wat we met Pasen zouden gaan doen’. ‘Naar de kerk 

natuurlijk’, zo zei hij, en zo raakten we aan de praat.” 

Toen ds. Van Rooijen hem vroeg naar de kerken waar 

hij heen ging in Rotterdam, werd hem de weg gewezen 

naar de Gereformeerde Gemeente in Alexanderpolder. 

Daar woonde ds. Van Rooijen zelf in die tijd op kamers. 

Via deze jongen (die overigens zelf geen lid was van de 

C.S.F.R.) werd hem de weg gewezen naar het dispuut 

Ichthus. 

Lidmaatschap 

Hij is toen ook regelmatig naar de kerk gegaan bij ds. J. 

Baaijens in de Ger. Gem. Alexanderpolder. Hij kan zich 

nog goed een preek herinneren over de last van Duma 

(uit Jesaja): Wachter, wat is er van de nacht? Wachter, 

wat is er van de nacht? “Daar werd ik als zondaar 

aangewezen.” Nadat hij er eerst boos over werd, is hij 

later de waarheid ervan in gaan zien. “Toen kon ik ook 

geen lid meer zijn van het Corps. Ook heb ik toen mijn 

lidmaatschap van de VVD omgezet in een lidmaatschap 

van de SGP. Op 3 juni 1973 had ik overigens al belijdenis 

gedaan in Wassenaar, bij ds. J.A.G. van Zanten.” 

In 1974 werd ds. Van Rooijen lid van het dispuut 

Ichthus. “Dat was in de tijd toen Max Teding van 

Berkhout praeses was het landelijk. Dat was toen al 

een bijzonder deftige man. Hij droeg bijvoorbeeld af 

en toe een bolhoed.” Toen ds. Van Rooijen in 1975 ook 

Wiskunde ging studeren in Leiden, werd hij ook lid 

van het dispuut Panoplia. “Dat was een boeiende tijd, 

vooral in Leiden. Ik heb nog steeds wel contact met 


Interview met ds. Van Rooijen 

RRQR-interview 

wat Leidenaren. Iemand die veel indruk op me maakte 

was ds. H. Paul. Hij leidde in Leiden een Institutiekring, 

een samenwerking tussen de Ger. Gem. en de C.S.F.R. 

in Leiden. Die kring werd later overgenomen door 

Rinus Houtman. Met Rinus en Miep heb ik nog steeds 

contact.” 

“De onderwerpen ‘mystiek’ 

en ‘bevinding’ hebben beide 

te maken met de verborgen 

omgang met de Heere.” 

Dispuutsleven 

“We hebben nog steeds een ‘Panoplietenkring’. Een 

paar zaterdagen per jaar komen we bij elkander en 

eten gezamenlijk.” 

Ook in die tijd kwamen de notulen er nooit 

ongeschonden door. Alles werd tot op de punt en 

komma nagespit. Ook het ge-prealabel was niet van de 

lucht. De vergaderingen waren altijd het hoogtepunt. 

“Verder had je natuurlijk de Bijbelkringen. Ik kan me op 

Ichthus nog een kring herinneren met Piet den Uyl op 

de Struisenburgdwarsstraat en op Panoplia een kring 

met Piet Wagenaar. Uit die tijd heb ik nog een bijnaam 

overgehouden. Bij Piet Wagenaar, die op kamers zat bij 

Rinus Houteman liep een grote hond door het huis. Ik 

zei dan: “Kijk uit voor de teckel”. Sindsdien werd ik in 

het gezin Houtman ‘De Teckel’ genoemd.” 

“Wat ik me vooral herinner van die tijd, zijn de 

discussies. Door de vele contacten konden we elkander 

wat opscherpen.” 

U hebt ook in het bestuur gezeten. Wat herinnert u 

zich van die jaren? 

“Ik ben twee jaar achtereen landelijk fiscus geweest. 

Eerst in ’76-’77 bij Mart-Jan Paul en daarna in ’77- 

’78 bij Pieter van Ruitenburg. Ik kreeg de bijnaam ‘De 

Krent’ vanwege mijn fiscale beleid. De contributie 

ging omhoog en de uitgaven gingen naar beneden. 

Op deze manier maakten we winst om de financiën 

weer wat op orde te kregen. Ook zat ik veel achter de 

wanbetalers aan. Van één iemand, die nu predikant is, 

moet de C.S.F.R. nog steeds geld krijgen.” 

Dominee Van Rooijen kan zich nog goed een ZoCo uit 

die tijd herinneren. “De ZoCo van ’76 ging over mystiek 

en bevinding. Er is, toen ik fiscus was, een boekje 

verschenen met de lezingen erin. Daar is toen zelfs nog 

winst op gemaakt. Ik zal het even zoeken.” De hersteld 

hervormde predikant pakt er het huishoudtrapje 

bij, zet het op de juiste plek tegen de boekenkast, 

loopt vier treden op en pakt met een trefzekere 

Civitas 

39

Civitas 

40 

RRQR-interview 

greep een boekje uit de kast. Hier heb ik het. Die 

onderwerpen blijven me boeien. Ze hebben beide te 

maken met de verborgen omgang met de Heere. Ik 

ben erin geïnteresseerd geraakt toen ik een boek van 

Theodorus a Brakel las, De trappen des geestelijken 

levens. Ik kan me nog herinneren van die ZoCo dat 

professor Quispel de mystiek meende te vinden in de 

Oud Gereformeerde Gemeente van Kinderdijk. Maar 

er zijn ook echt nadelen aan de mystiek. Een mens kan 

er zomaar wat mee worden. Daarom moet je altijd 

Kohlbrugge erbij lezen voor het evenwicht. Die legt 

de nadruk op het Woord, het moet getoetst kunnen 

worden! Bij hem blijft er van de mens niets meer over 

dan een arme zondaar.” 

Orde des heils 

Na twee jaar landelijk fiscus geweest te zijn, werd ds. 

Van Rooijen praeses van het dispuut Ichthus. In dat 

jaar was er een serie lezingen over de orde des heils. 

Dominee Van Rooijen kan zich nog lezingen herinneren 

van Aart Moerkerken, van ds. H.A. Vosman, van Reinier 

van Kooten, van ds. W.L. Tukker over de heiligmaking 

en van ds. C. Harinck over de heerlijkmaking. “Ik kan 

me die avond met de oude dominee Tukker nog goed 

herinneren. Hij deed in die tijd bijstand in het pastoraat 

in Wassenaar. Hij was toen erg zenuwachtig voor de 

lezing. Omdat ik ook uit Wassenaar moest komen, zou 

hij met mij meerijden in mijn Kevertje. Dat ging toen 

best hard heen en weer in dat autootje. Aan het eind 

vroeg ik: “Gaat het een beetje, dominee?” Toen zei 

hij: “Ach, een mens is zoals hij rijdt en hij rijdt zoals hij 

“Kohlbrugge legt de nadruk op 

het Woord, het moet getoetst 

kunnen worden!” 

is.” Hij is in de jaren tachtig overleden. Ik zal het even 

zoeken.” Huishoudtrapje, tegen de boekenkast, aantal 

treden op, trefzekere greep. “Ja, hier heb ik het. Dit 

boekje is verschenen ter nagedachtenis aan ds. Tukker. 

Hij is in 1988 overleden. Ik moet ook nog ergens 

hebben staan wanneer hij in Wassenaar bijstand deed 

in het pastoraat. Ik zal het even zoeken.” Tijdens het 

roepen van de woorden “Gade, kun je de koffiekopjes 

nog een keer vullen?”, herhaalt zich hetzelfde ritueel: 

huishoudtrapje, tegen de boekenkast, aantal treden op, 

trefzekere greep. “Ja, inderdaad, hij was in Wassenaar 

van 1977 tot 1979.” 

Dit nummer gaat over de tijdgeest. Wat heeft dat 

thema u te zeggen? 

Met dit soort thema’s moet je altijd oppassen. Wij zijn 

altijd geneigd dingen te begrijpen door ze in hokjes 

te stoppen, zo ook met de tijdgeest. We kunnen 

juist daardoor ook mistasten, ook bij het duiden van 

de tijdgeest. In ieder geval kan over deze tijd gezegd 

worden dat je niet een bepaalde waarheid mag 

claimen. Tenzij je dat natuurlijk op een zogenaamde 

bèta-wetenschappelijke manier zegt Het tweede dat 

gezegd moet worden, is dat er wordt gedacht vanuit 

“Wat kan ik betekenen voor de 

gemeente waar ik thuis hoor?” 

het subject, ook op het kerkelijk erf. Hoewel de mensen 

het nooit hardop zullen zeggen, beschouwen ze zichzelf 

als het middelpunt. Daarmee verbonden: de gegeven 

verbanden worden niet meer ‘relevant’ gevonden. 

Ook dat woord wordt gebruikt om het subject weer in 

het middelpunt te zetten.” 

“Dit alles legt een zekere druk op de kerk. Mensen 

gaan na een verhuizing eerst rustig zoeken naar een 

kerk waar zij zich thuis voelen. En dat terwijl je eigenlijk 

zou moeten vragen: Wat kan ik betekenen voor de 

gemeente waar ik thuis hoor? Dat is ook Bijbels. Kijk 

maar naar de barmhartige Samaritaan. Wie is mijn 

naaste? De Farizeeër wijst naar zichzelf toe, maar 

Jezus wijst de weg van jezelf af.Je moet zélf een naaste 

worden! Dat geeft betrokkenheid op de ander, door 

zélf een naaste te zijn wordt de ander dat ook. In mijn 

studententijd was het vanzelfsprekend om je ergens 

bij aan te sluiten. Tegenwoordig is alles veel vrijer en 

vrijblijvender geworden.” 

Wat kunt u nog aan de studenten meegeven wat 

betreft de tijdgeest? 

“Blijf niet hangen in het duiden van de tijdgeest, dan 

verval je in somberheid. Onderzoek voor jezelf hoe 

je met de tijdgeest moet omgaan. Het gevaar voor 

studenten is altijd dat men denkt het onderwerp goed 

doordacht te hebben. Daardoor kun je niet goed meer 

luisteren naar anderen. Het is daarom belangrijk om 

goed te luisteren naar de ander, geef tijd en ruimte om 

een vertrouwensband op te bouwen.” 

“Neem de tijd om het Woord te onderzoeken. Gebruik 

de kanttekeningen en kijk uit voor de valkuil dat je denkt 

te weten wat er staat. Verder is het belangrijk om alle 

dingen te onderzoeken. Probeer een aantal klassiekers 

te lezen, zoals de Institutie van Calvijn, de Redelijke 

Godsdienst van Wilhelmus a Brakel, de Belijdenissen 

van Augustinus en de Navolging van Christus van 

Thomas van Kempen. Zelf heb ik veel gehad aan The 

Christian’s Great Interest van William Guthrie. Probeer 

die boeken te vermalen. En als laatste: doe dit alles 

met de bede om het licht van Heilige Geest.” 

Interview door Reinier van Nieuw Amerongen, 

Am.St.E.Lo.D.A.M.E.N.S.E. (3) 



De veelkleurigheid van Gods gemeenschap 

Wat speelt er Rondom de Civitas? In zoektocht naar 

het antwoord op deze vraag hebben we dit keer een 

interview afgenomen met IFES- studentenwerker 

Bram van Putten. IFES, voor de ene civiet een 

bekende en voor de andere civiet een minder 

bekende organisatie. Feit is dat met het lidmaatschap 

van de C.S.F.R. bijna iedere civiet (Emèt Qenee 

uitgezonderd) automatisch ook lid is van deze 

internationale organisatie van christelijke studenten. 

Maar wat houdt IFES precies in? Over de meerwaarde 

van IFES kan Bram van Putten ons meer vertellen. De 

sfeer in het Utrechtse kantoor van IFES is betrokken. 

De medewerkers hebben de gewoonte om iedere 

dinsdag met de mensen die aanwezig zijn voor de 

lunch een half uur met elkaar te zingen en te bidden. 

Nadat we dit moment mee mochten maken, hebben 

we Bram van Putten een aantal vragen voorgelegd. 

Studentenwerker bij IFES 

Hoe Bram van Putten bij IFES terecht is gekomen als 

studentenwerker? In het kort vertelt Bram, geboren en 

getogen in Kampen dat hij in Utrecht theologie is gaan 

studeren. Na zijn afstuderen is hij een tijd AIO geweest. 

Toen deze aanstelling ophield, viel zijn oog op een 

advertentie voor studentenwerker bij IFES. Dit ging 

om een studentenwerker specifiek voor studenten 

theologie. Het leek Bram leuk om met de ervaringen 

die hij tijdens zijn studie en promotieonderzoek had 

opgedaan met studenten in gesprek te gaan. Wel had 

hij vraagtekens bij of deze baan iets voor hem zou zijn. 

“Ik dacht: ‘IFES, IFES, een erg vrome club, en ik weet 

niet of ik zo gelovig ben.’” Na een gesprek met een 

bekende, en na de zoektocht naar het antwoord op 

de vraag of dit werkelijk de plek was waar God hem 

hebben wilde, heeft hij de stap gezet te solliciteren: 

“Mijn zusje, goed gereformeerd, zei: ‘Bram, handel 

ook gewoon via de middellijke weg, stuur gewoon een 

sollicitatiebrief.’” Zo begon hij in november 1999 als 

studentenwerker bij IFES. 

Bram heeft als studentenwerker bij IFES drie specifieke 

taken. In de eerste plaats is hij studentenwerker in 

Groningen, samen met twee collega s. Als teamleider 

is hij eindverantwoordelijk voor het werk daar, en hij is 

met name betrokken bij de internationale studenten. In 

de tweede plaats is Bram betrokken bij de organisatie 

en coördinatie van open kringen. Hij houdt in de gaten 

wat er gebeurt, waar de mogelijkheden en kansen 

liggen en hoe je hierop traint. “Een deel van de training 

is hoe je mensen uitnodigt voor een Alphacursus 

of open kring. Tachtig tot negentig procent van de 

mensen komt op persoonlijke uitnodiging. De vraag 

is dus hoe je in je netwerk staat en wat gastvrijheid 

voor jou betekent.” Bram is als projectcoördinator 

verantwoordelijk voor materiaal en het geven van de 

training aan de mensen die de open kringen leiden. Ten 

Interview met IFES-studentenwerker Bram van Putten 

Rondom de civitas 

derde neemt Bram plaats in het seniorteam van IFES. 

Dit seniorteam bestaat nog maar sinds een jaar of vier 

en is gestart sinds IFES aanzienlijk is gegroeid. Als lid van 

het seniorteam is Bram betrokken bij beleid(svorming); 

de beleidsbeslissingen, die eerst door het hele team 

genomen en besproken werden, vallen nu onder de 

verantwoordelijkheid van het seniorteam. Dit heeft 

zo zijn voordelen: “Dan kun je op intervisiedagen 

waar de hele staf aanwezig is veel meer bezig zijn met 

intervisie, bidden, Bijbellezen, en nadenken over hoe 

je dingen wilt doen.” De organisatie van IFES blijft een 

platte organisatie en nieuwe ontwikkelingen worden 

allemaal teruggekoppeld naar het hele team. 

De kracht van het Woord 

“Ik verbaas me erover hoe goed 

mensen die geen christen of 

andersgelovig zijn verhalen 

kunnen lezen! Het hele punt is 

dat ik niet degene ben die het 

vertelt, maar dat het de Bijbel 

zelf is die aan het woord is.” 

Met name de betrokkenheid bij de open kringen blijkt 

Brams hart te hebben. Bij Host (Hospitality for Overseas 

Students) in Groningen draait hij met twee kringen 

mee. Bram vertelt hoe ze met een kring proberen om 

niet alleen de verhalen van Jezus te lezen en Jezus zo 

te leren kennen, maar ook om het grote verhaal waar 

Jezus deel van uitmaakt te leren begrijpen. Hij vertelt 

dat het moment dat de Bijbel open gaat steeds weer 

fascinerend is. 

Bram merkt op dat het gesprek met een niet-christen 

of andersgelovige met een verschillende insteek 

plaatsvindt. “Vaak gebeurt het dat jij als expert, als 

christen, het uitlegt aan de zoeker. Op het moment 

dat dat vaker gebeurt kun je ook samen de Bijbel gaan 

lezen. Dit verandert de relatie fundamenteel. Jij zegt 

niet: ‘Ik weet het, ik leg het uit’, maar je zegt: ‘Kijk, dit 

is waar ik van leef, dit is de bron, dit zijn de verhalen 

waarin gezegd wordt wie Jezus is. Jij kunt dat net zo 

goed lezen als ik, en samen gaan wij in gesprek met de 

Bijbel.’” Bram beschrijft dat de Bijbel op deze manier 

de plaats van gezag wordt. De ander kan zelfstandig 

lezen en vragen stellen. Bram: “Ik verbaas me erover 

hoe goed mensen die niet-christen of andersgelovig 

zijn verhalen kunnen lezen! Het hele punt is dat ik 

niet degene ben die het vertelt, maar dat het de Bijbel 

zelf is die aan het woord is. En in de gereformeerde 

Civitas 

41

Civitas 

42 


traditie zijn we ervan overtuigd dat de Bijbel is waar 

God spreekt: God Zelf komt aan het woord.” 

Bijzonder is dat iemand zo zelf bijvoorbeeld tot het 

inzicht komt dat navolging niet iets is waar Jezus je 

toe dwingt. Hij komt tot de ontdekking bij het lezen 

van het verhaal van Bartimeüs. Op de vraag van Jezus 

“Wat wilt u dat Ik voor u doe?, roept Bartimeüs: Ah, 

Raboeni, dat ik weer kan zien! Jezus reactie hierop 

(Ga heen, je geloof heeft je gered) is treffend. Bram: 

“Ik denk dat Jezus wil zeggen dat navolging niet iets is 

wat je afgedwongen wordt, het is altijd een vrijwillige 

keuze. Ik hoefde het niet te zeggen, de student zei het 

zelf: ‘Hé wat grappig, als ik de verhalen van Jezus zo 

zie, dan dwingt Jezus helemaal niet tot navolging!’” 

“Als je mij vraagt wat de meerwaarde 

van IFES is, dan verwijs 

ik naar Efeze 3: broers en zussen 

ontmoeten van heel de wereld, 

zien hoe veelkleurig het is” 

De meerwaarde van IFES 

Bram hoeft niet lang na te denken om te vertellen 

welke meerwaarde IFES voor hem heeft. “Het heeft mij 

heel erg veranderd: ik heb veel van God gezien, ik heb 

veel verhalen gehoord over wat God doet en ik ben 

zelf veranderd in mijn karakter.” De rol en belang van 

het gebed is een van de belangrijke dingen die hij heeft 

geleerd. Wat hij daarnaast in IFES waardeert is dat de 

Bijbel centraal staat. “Goed lezen, en uitleggen op een 

manier zodat je begrijpt wat er staat en dat je denkt: 

ik word uitgedaagd om niet alleen te horen, maar 

ook te doen.” Als het gaat over getuigen als christen 

heeft Bram ook veel geleerd van IFES, dat als klassieke 

evangelicale beweging witness hoog in het vaandel 

staan. 

Bovendien beschrijft Bram IFES als “een gemeenschap 

waarin je iets ziet van de veelkleurigheid van God en 

van Gods gemeenschap.” Hij merkt op hoe waardevol 

het is te zien hoe God in verschillende culturen, 

mensen en landen werkt. “Als je mij vraagt wat de 

meerwaarde van IFES is, dan verwijs ik naar Efeze 3: 

broers en zussen ontmoeten van heel de wereld, zien 

hoe veelkleurig het is, de verhalen horen van wat God 

doet. Het is zo bemoedigend om de gemeenschap te 

merken en te ervaren dat God een God is die leeft, en 

dat er nog veel mensen zijn die kunnen vertellen over 

wat God in hun leven doet.” Ook voor studenten heeft 

IFES deze meerwaarde. “Ontmoet mensen van buiten 

je eigen kerkelijk traditie. Je bent een gemeenschap en 

een plek waar je ziet, merkt, hoort en voelt dat God 

leeft en dat God aan het werk is. Dat is wat ik heel 

fascinerend vind.” 

Daarnaast ligt de meerwaarde van IFES voor studenten 

zeker ook in het onderwijs, de lezingen en de trainingen 

die IFES aanbiedt. Bram noemt bijvoorbeeld Veritas, 

een op de C.S.F.R. populaire tool die door IFES wordt 

aangereikt. Op het moment dat verenigingen lid zijn 

van IFES, zijn ze ingebed in een groter netwerk waar 

ze uitgedaagd worden na te denken over bidden, 

bijbellezen en getuigen. “Misschien dat jij als individueel 

lid dat niet wordt, maar je bestuur, je kringleiders en je 

kringcoaches worden dat wel. Niet alleen uitgedaagd, 

maar ook toegerust. Als jij een goede kringleider hebt 

die goed ondersteund wordt door goede kringcoaches, 

zit daar ook een deel input van IFES bij.” Ook vroeger 

werden IFES-conferenties door C.S.F.R.-studenten 

bezocht, maar de toerustingsmomenten hierbuiten zijn 

een verandering ten opzichte van voorgaande jaren. 

Het feit dat er nu weinig C.S.F.R.-verenigingen zijn 

die naast de conferenties geen toerusting of coaches 

hebben, ziet Bram als een stukje “visie(ontwikkeling) 

die ook doorsijpelt omdat je deel bent van een grotere 

gemeenschap waarin je ziet dat het ook anders kan.” 

Bij IFES word je uitgedaagd om na te denken over wat 

het betekent om christen te zijn en wat het christelijke 

leven inhoudt. 

Christen zijn in deze tijd 

De invloed van de tijdgeest gaat zeker ook christenen 

en christenstudenten niet voorbij. Bram merkt op dat 

een opmerkelijke tendens van deze tijd is dat instituties 

hun gezag verliezen en dat netwerken populair zijn 

geworden. Daar komt bij dat de loyaliteit aan het 

instituut of bijvoorbeeld de kerk waar je uitkomt 

minder wordt. “Studenten staan veel losser ten 

opzichte van de kerk waar ze uitkomen dan vroeger. 

Het is veel minder vanzelfsprekend om naar de kerk te 

gaan waar je zelf uitkomt. Er wordt makkelijker geshopt 

en mensen verspringen makkelijker van kerk.” Hoe je 

houding hierin moet zijn, kan Bram niet direct zeggen. 

Bram: “Als het losser worden te maken heeft met je 

zoektocht naar het antwoord op de vraag ‘wie is God 

voor mij persoonlijk?’, en je om die reden uit je kerk 

stapt of naar een andere vereniging gaat, kan ik dat 

begrijpen en vind ik dat acceptabel omdat ik het heel 

wezenlijk vind dat je over die vraag nadenkt.” Bram 

benadrukt wel dat hij er steeds meer van overtuigd 

raakt dat geloven iets is wat in een groep thuishoort. 

“Je bent deel van het lichaam van Christus. Je bent deel 


van mensen die bij elkaar komen om dezelfde Heer te 

dienen en te eren. Daar kun je je niet aan onttrekken.” 

Een tweede belangrijke tendens die Bram noemt, is 

dat het woord is gedevalueerd. Hoe serieus kun je 

woorden vaak nog nemen? Voorbeelden zijn reclames, 

interviews met bijvoorbeeld voetballers waarvan je 

bijna kunt voorspellen wat ze gaan zeggen, of een 

bedrijf waar je “bijna standaard weet wat de reacties 

zijn als je belt wanneer er iets fout is gegaan: ‘Dat 

weten we niet, daar doen we onderzoek naar, u hoort 

van ons.’ Met andere woorden: we houden onze mond 

tot u weer aan de bel trekt.” Bram constateert: “De 

buitenkant is erg belangrijk. Wij kunnen als christenen 

wel zeggen wat we vinden, maar we moeten het 

laten zien. Om in de voetbalbeelden te blijven: ‘geen 

woorden maar daden’. Zien mensen in mijn leven dat ik 

andere keuzes maak, zien mensen dat mijn levensstijl 

anders is dan de levensstijl van de samenleving waarin 

we leven?” Nogmaals wijst Bram op het belang van 

navolging. Als voorbeeld verwijst hij naar Marcus, waar 

dit heel mooi omschreven staat. “Leerlingen trekken 

“Wie Jezus is leer je ook 

gaandeweg, in de navolging. 

Dat is een uitdaging voor deze 

tijd, waar het woord zo 

gedevalueerd is.” 

een tijd met Jezus op en Hij stuurt ze er zelfs op uit 

van Hem te getuigen nog voordat ze weten dat deze 

Jezus de lijdende Messias is. Dus wie Jezus is leer je 

ook gaandeweg, in de navolging. Dat is een uitdaging 

voor deze tijd waar het woord zo gedevalueerd is.” 

Bram benadrukt dat bezinning op de huidige tijdgeest 

uitdaagt om opnieuw heel concreet na te denken over 

wat het betekent om in deze tijd Jezus na te volgen. 

“Er zijn veel ontwikkelingen, maar de belangrijkste 

vraag is: hoe sta je als christen in deze wereld? Welke 

alternatieven bieden we? Hebben wij een levensstijl 

die aantrekkelijk is voor mensen die niet geloven? Dat 

is een heel cruciale vraag.” 

Omgaan met vragen 

Bram geeft aan dat het van groot belang is dat een 

christelijke studentenvereniging een plaats is waar 

vragen besproken kunnen worden. “Praten over 

vragen is wezenlijk. Doe dat in een gemeenschap waar 

mensen met God leven. Je kunt jezelf afzonderen 

van een gemeenschap en voor jezelf gaan nadenken, 

maar het is juist belangrijk om in gesprek te gaan met 

anderen.” Als voorbeeld gebruikt hij de geschiedenis 

van Thomas. “Thomas, of hij nou gelooft of twijfelt, 



blijft deel uitmaken van een gemeenschap. Jezus 

kwam één week later, maar nam zijn vraag wel serieus: 

Thomas mag zelf voelen en ervaren, en krijgt op deze 

manier antwoord op zijn vraag. Bram trekt hieruit ook 

de les dat er weinig mensen zijn die door te denken tot 

geloof komen. “De ontmoeting met Jezus maakt het 

verschil.” 

“Er zijn veel ontwikkelingen, 

maar de belangrijkste vraag is: 

hoe sta je als christen in deze 

wereld? Welke alternatieven 

bieden we?” 

Hoe is onze houding richting mensen die tegen vragen 

aanlopen en met twijfels zitten? “Als mensen vragen 

of twijfels hebben: heb lief! Spreekt de waarheid, en 

doe dit met de bedoeling de ander op te bouwen. Laat 

een christelijke vereniging een gemeenschap zijn waar 

de maskers af mogen.” Met een verwijzing naar het 

boek “Till we have faces” van C.S. Lewis (Nederlandse 

vertaling: “Het ware gelaat”) legt Bram uit dat je de 

ander pas kunt ontmoeten als je bereid bent je ware 

gelaat te laten zien. Op een christelijke vereniging kan 

dat en is dat veilig. Iedereen wordt geaccepteerd omdat 

we weten dat ook Christus ons geaccepteerd heeft. 

Juist bij een internationale christelijke organisatie als 

IFES, waar zoveel onderlinge verschillen zijn tussen 

culturen en mensen, is er dus eenheid en acceptatie. 

Shining like stars 

Het getuigenis van de christelijke studentenvereniging 

naar de buitenwereld is niet alleen iets wat actief moet 

gebeuren. Bram legt uit dat je met je doen en laten als 

vereniging ongemerkt al sneller signalen afgeeft dan 

je denkt: “Het simpele feit dat jullie lid zijn van een 

christelijke vereniging en mensen dat weten, betekent 

dat men al een beeld heeft van wie christenen zijn en 

van wie de God van deze christenen is. Hoe gaan jullie 

met je geld om, hoe gaan jullie om met seksualiteit, 

hoe gaan jullie om met wat je zegt. Wordt er geroddeld 

bij jullie op de vereniging? Onderscheiden jullie je in 

dat opzicht van andere verenigingen? Zo niet, dan is 

geloven in God niet zo gek relevant. Zo wel, is dan het 

geloof in deze God de bron van het feit dat jullie als 

gemeenschap echt anders leven dan de cultuur waarin 

je staat? Daar begint getuigen zijn! Wat jullie doen en 

laten is jullie eerste getuigenis.” 

Interview door Reinier van Nieuw Amerongen 

Am.St.E.Lo.D.A.M.E.N.S.E. (3) en Arina Meeuse 

Panoplia (5) 

Civitas 

43

Landelijk 

44 

Winterconferentie 2012 

Thema-informatie 

Zoals wij zijn, zo zijn de tijden 


WinterConferentie 2012 

De kerkvader Augustinus had het al goed begrepen: 

de mens maakt de tijd. De mens vormt de tijd en de 

tijd vormt de mens. Vaak zijn we ons er nauwelijks 

bewust van wat de tijd met ons doet, of beter gezegd, 

wat de geest van de tijd met ons doet. We vormen 

meningen over de zaken die we om ons heen zien, 

we denken allemaal dat dat onze mening is en vooral 

niet die van een ander, terwijl we voorbij gaan aan 

de invloed van de heersende moraal. Het leek ons 

als themacommissie goed om met de civitas eens 

wat dieper in te gaan op onze huidige tijd, om eens 

met elkaar na te denken over de kenmerken van deze 

tijd, op de invloed die het op ons heeft, en niet in het 

minst: hoe we hier als christenen mee om kunnen 

gaan. Het doel van deze conferentie is het stilstaan bij 

hoe ons denken beïnvloed wordt door de tijd, en het 

vormen van een goede visie daarop. Daarvoor hebben 

we twee lectores gevraagd die ons daar een voorzet 

voor kunnen geven. 

Lezing 1 

Onzetijdwordtvaakgetypeerdalseengeseculariseerde 

tijd. Het christelijk geloof heeft afgedaan, en wordt 

steeds verder gemarginaliseerd. In deze eerste lezing 

willen we kijken welke ontwikkelingen ten grondslag 

liggen aan de huidige tijdgeest. Wat zijn de filosofische 

wortels van onze tijd en hoe verhouden deze zich tot 

het christendom? En wat moet onze houding daarin 

zijn? 

De volgende vragen zijn aan de lector, dr. A.A.A. 

Prosman, gesteld: 

1. Wat zijn de kenmerken van (de geest van) de huidige 

tijd? 

2. Hoe is deze tijdgeest ontstaan? 

3. Hoe verhoudt de tijdgeest zich tot het christendom? 

4. In hoeverre is de tijdgeest doorgedrongen in de kerk? 

5. Hoe moeten we ons als christenen verhouden ten 

opzichte van de tijdgeest? 

Dr. A.A.A. Prosman studeerde theologie in Utrecht en 

later in Leiden, waar hij het doctoraal examen aflegde. 

In 2007 promoveerde hij aan de Vrije Universiteit op de 

dissertatie Geloven na Nietzsche, Nietzsches nihilisme 

in de spiegel van de theologie. Hij was predikant 

binnen de Protestantse Kerk in Nederland, o.a. in 

Zoetermeer en Hoogeveen. Gedurende ruim vijf jaar 

was hij legerpredikant. Sinds november 2011 is hij met 

emeritaat. Op dit moment bereidt hij een publicatie 

voor over homoseksualiteit. 

Lezing 2 

In deze lezing zullen we gaan nadenken over de positie 

van christenen in onze samenleving. Na het enorme 

verlies van het CDA waait de seculiere wind harder 

dan ooit door Nederland. Voor gewetensbezwaarde 

ambtenaren is tegenwoordig geen plaats meer, 

eeuwenoude religieuze gebruiken dreigen te worden 

verboden en de weg voor een zelfgekozen dood 

lijkt vrij. Maar ook de positie van christelijke politici 

staat onder druk. De intolerantie jegens orthodoxe 

christenen neemt toe zodat ondanks de vrijheid van 

meningsuiting, SGP-lijsttrekker Kees van der Staaij 

beveiligd moest worden naar aanleiding van zijn 

uitspraken omtrent verkrachting. Maar hoe dienen 

we met deze ontwikkelingen en de seculiere tijdgeest 

om te gaan? Is het beter om christelijke partijen op 

te heffen en een christelijk geluid vanuit de seculiere 

partijen te laten horen, zoals ds. P.J. Visser uit 

Amsterdam voorstelde, of houden we vast aan onze 

principes? In deze lezing zal dr. B.J. Spruyt met ons 

nadenken over hoe christenen, ondanks de tijdgeest, 

hun stem kunnen laten horen en hoe ze invloed 

kunnen uitoefenen in het publieke debat. 

De volgende vragen zijn aan de lector, dr. B.J. Spruyt, 

gesteld: 

1. Worden christenen in onze huidige maatschappij 

eerlijk beoordeeld of laat de maatschappij zich door 

vooroordelen leiden? 

2. Kan een christen in overeenstemming met zijn overtuiging 

binnen een niet-christelijk partij functioneren? 

3. Hebben christelijke partijen een averechts effect? 

4. Hoeveel ruimte blijft er voor christenen over bij een 

strikte handhaving (zoals bijv. D66 nastreeft) van 

scheiding kerk en staat. 

5. Hoe ziet de toekomst van christelijke politiek eruit, 

wat kunnen wij doen om die te verbeteren? 

Dr. B.J. Spruyt (1964) is een historicus en christelijk 

conservatief denker. Hij studeerde geschiedenis in 

Utrecht en in 1996 promoveerde hij aan de Universiteit 

van Leiden op een proefschrift over Cornelis Hoen, 

een protestant en jurist uit de 16e eeuw die een werk 

schreef over het Heilig avondmaal. Dr. B.J. Spruyt 

is medeoprichter van de Edmund Burke Stichting, 

waar hij van 2002 tot 2005 directeur van was. Er zijn 

meerdere boeken van zijn hand verschenen. 

Amicaliter, 

Ama. Marjon ter Harmsel 

Ama. Alinda den Hoed 

Ama. Arina Meeuse 

Am. Simon van der Stoel 

Am. Laurens Trommel 

Ama. Maaike Verbruggen (p) 


Huishoudelijke informatie 


Ook dit jaar mogen we u weer van harte welkom 

heten op de WinterConferentie van onze prachtige 

vereniging. De conferentie zal dit jaar gehouden 

worden van vrijdag 28 december tot en met maandag 

31 december, een unieke kans om een echt landelijk 

weekend mee te maken. Dit jaar mag u opnieuw 

afreizen naar “De Panoven” in Zevenaar, waar we 

met elkaar nadenken over het thema en amicitia 

vieren. Natuurlijk is de WiCo veel meer dan bezinning 

en amicitia; we nodigen u uit om dat zelf te komen 

ontdekken! Mocht u nog niet genoeg overtuigd zijn, 

wat denkt u van de volgende dingen? Borrelen tot 

diep in de nacht, trots uw eerstejaarsdispuutsgenoten 

toejuichen, diepzinnige gesprekken over de tijdgeest, 

heerlijke maaltijden door de Rotterdamse kookcie, 

winterse lucht opsnuiven op het platteland en samen 

met civieten de zondag vieren? Redenen genoeg om 

deze WinterConferentie niet aan u voorbij te laten 

gaan. 

Hartelijk welkom namens de Rotterdamse HH-cie, 

Simon Bezemer 

Janine Helmink 

Marjolein Meijer (p) 

Christiaan Russcher 

Hans van ’t Zelfde 

Voor vragen of opmerkingen kunt u mailen naar 

hhcie2012@gmail.com. 

Programma 

Vrijdag 28 december 

9.30 inschrijven 

10.30 lezing 1 en conferentieopening 

13.00 lunch 

14.30 workshopronde 1 

16.00 workshopronde 2 

17.30 maaltijd 

20.00 HV/uitreiking Wolswinkeltjes 

Zaterdag 29 december 

11.00 brunch 

12.30 bijbelstudie 

14.30 lezing 2 


20.00 conferentiesluiting 

20.45 verrassingact f.t. 

22.00 avondsluiting 

Zondag 30 december 

8.30 stille tijd 

9.30 ontbijt 

11.00 kerkdienst 

12.30 koffiedrinken 


18.00 vesper 



Maandag 31 december 

9.00 champagne ontbijt 

11.00 vertrek 

Prijzen 

De prijzen voor de Wico zijn als volgt: 

Gehele conferentie €45 

3 dagen, 2 overnachtingen €40 

2 dagen, 1 overnachting €30 

1 dag (zonder nacht) €15 

HV + maaltijd €10 

Winterconferentie 2012 

Het geld kunt u, onder vermelding van uw naam en 

uw dispuut, overmaken naar 673824616 t.n.v. P.C. 

Russcher (te Rotterdam). 

Opgave 

U kunt zich opgeven via de website (www.csfr. 

nl/wico) en het geld overmaken t/m vrijdag 14 

december. U kunt zich na deze datum nog wel 

opgeven, maar dan wordt er € 5,- extra in rekening 

gebracht. Dit geldt ook voor de mensen die zich wel 

voor deze datum hebben opgegeven, maar pas na 

deze datum het geld hebben overgemaakt. 

Meenemen 

- bijbel 

- hoeslaken, kussensloop en slaapzak 

- themanummer DC 

- pen en papier 

- contant geld voor de bar 

- warme kleren 

- alles wat u verder nodig denkt te hebben 

Locatie 

De Panoven 

Panovenweg 18 

6905 DW Zevenaar 

www.panoven.com 

Komtumetdeautoengebruiktueennavigatiesysteem? 

Toets als postcode 6905 DW Zevenaar in, anders komt 

u in sportcentrum de Panoven in Giesbeek uit! 

Komt u met het OV? Vanaf Station Zevenaar is het 

slechts tien minuten lopen naar het oord. 

Landelijk 

45

Landelijk 

46 

Visie- en beleidsdocument 

Visie bestuur Van den Born 

‘met de blik op oneindig’ 

‘En laten wij met volharding de wedloop lopen die 

voor ons ligt, terwijl wij het oog gericht houden op 

Jezus, de Leidsman en Voleinder van het geloof.’ 

- Hebreeën 12:1b-2a 

‘To be a student is to be called to serve the Church 

and the world.’ 

- Stanley Hauerwas 


Voor u ligt het Visie- en Beleidsdocument van het 

62e landelijk bestuur van de Civitas Studiosorum in 

Fundamento Reformato. In dit document verwoorden 

wij onze blik op de vereniging. Temidden van de 

studentenwereld mag de Civitas al meer dan zes 

decennia een plaats zijn waar studenten zich kunnen 

bezinnen op hun postitie in geloof, wetenschap, en 

samenleving. We leven in een tijd waarin de mens als 

vrij en autonoom wezen wordt gezien. Het individu en 

de ontplooiing daarvan, staat centraal. De C.S.F.R. is ook 

gericht op de ontplooiing van studenten: niet de mens 

staat hierin op de eerste plaats, maar de ontmoeting 

met en dienstbaarheid aan God en de gemeenschap. 

Binnen de veilige omgeving van de civitas kunnen we 

samen zoeken naar antwoorden op vragen om met die 

uitkomst naar buiten te kunnen treden. 

In Fundamento Reformato 

Vanaf het moment van oprichten is de civitas geworteld 

in het Woord dat alles kan verduren en daarvan 

afgeleid de Drie Formulieren van Enigheid. Deze 

grondslag vormt de basis waarop wij ons verenigen 

als christenstudenten en is tevens het vertrekpunt 

waarvanuit wij de gereformeerde beginselen, cultuur, 

maatschappij en wetenschap bestuderen. Het is goed 

om te weten in welke traditie we staan, waarom en 

op welke wijze we daaraan vasthouden en daarbij een 

vertaalslag naar het leven te maken. 1 

Student, geloof en kerk 

Discipelschap 

Ons ideaalbeeld van de C.S.F.R. is dat wij als 

christenstudenten verbonden zijn door het geloof in 

God de Vader, de redding door Jezus Christus en de 

vernieuwende werking van de Heilige Geest. Dit geloof 

in de drieënige God mogen we vreugdevol met elkaar 

vieren. De bijbelkring is een belangrijke plaats om de 

Bijbel te bestuderen en biedt ruimte om met elkaar in 

gesprek te zijn over het geloof. Zo leren we van elkaar 

en is er plaats voor steun, opbouw en bemoediging. 

Geloven omvat ons hele leven en is dus niet alleen 

iets voor de zondag en de bijbelkring. Soms hebben 

we de neiging om delen van ons leven als ‘neutraal’ te 

zien, buiten de invloedssfeer van het geloof. Maar God 

1 Zie artikel 3 van de wet der C.S.F.R. 

vraagt ons héle leven. Het geloof moet daarom ons 

hele leven doortrekken en bepalen. Hierin is het gebed 

van belang. Door middel van gebed opent God ogen, 

verandert Hij harten, heelt Hij wonden en verleent 

Hij wijsheid. Het gebed richt ons op God en Zijn 

Koninkrijk, het is bij uitstek het middel ter versterking 

van het geloof. We hebben ook de taak om elkaar 

aan te sporen ons hele leven aan Jezus Christus toe te 

wijden. 

Een aspect van ‘integraal christen-zijn’ is het 

ontwikkelen van een christelijk wereldbeeld en het 

leven daarnaar. De ‘blik op oneindig’ bepaalt ons 

perspectief op de gehele werkelijkheid. Het is daarin 

van belang dat er ook een verbinding tussen geloof 

en vakgebied gelegd wordt, zodat ook daar ons geloof 

betekenis krijgt. 

Geloofstwijfel 

Het feit is dat de vereniging, zoals hierboven 

beschreven, niet bestaat. De C.S.F.R. bestaat uit 

studenten met verschillende achtergronden en 

ervaringen. Hierdoor zijn er diverse overtuigingen en 

leven er verschillende vragen. Juist als student leer je 

kritisch na te denken, ook over je eigen achtergrond. Dit 

kan vragen oproepen die het hart van het geloof raken. 

Geloven in het Woord dat alles kan verduren betekent 

ook deze vragen serieus te nemen, elkaar te helpen die 

te verstaan, ervoor te bidden om uiteindelijk samen 

sterker te worden. We moeten ons daarbij bewust zijn 

van het feit dat wij elkaar niet altijd de antwoorden, 

kennis en levenservaring kunnen bieden die nodig zijn 

om de twijfel te boven te komen. Een gesprek met 

bijvoorbeeld de dispuutsmentor, studentenouderling 

of plaatselijk predikant kan soms verder brengen dan 

een gesprek met civieten onderling. 

Lidmaatschap van de kerk 

De binding met de kerkelijke gemeente is in de 

studententijd vaak een lastig punt. Door het 

wonen op kamers hebben studenten minder de 

gelegenheid om actief te participeren in een kerkelijke 

gemeente. Hierdoor kan het zijn dat studenten tussen 

wal en schip belanden en de kerk hen uit het oog verliest. 

De kerk is een blijvende factor in ons leven, waarom 

het belangrijk is om in die relatie te investeren. Deze 

relatie vraagt inzet van beide kanten. Van de kerken 

mag verwacht worden dat zij betrokkenheid tonen 

richting studenten en hen proberen te bereiken. 

Van studenten mag verwacht worden dat zij zich 

aansluiten bij een kerkelijke gemeente en ernaar 

streven die relatie te onderhouden. ‘Het is goed om 

een vast moment in de week te hebben waarop we 

worden aangescherpt, juist omtrent thema’s waarover 

we niet zo snel een bijbelkring houden. Daarnaast 

kan de verbondenheid met oudere generaties heel 

kostbaar zijn voor jonge christenen. Als we onze 


zoektocht loskoppelen van de gemeente, kunnen we 

ook met elkaar gaan navelstaren. Op het moment 

dat je overloopt van vragen, heb je de kerk met haar 

eeuwenlange ervaring met moeilijke vraagstukken, 

keihard nodig.’ 2 

Verbondenheid 

Kenmerkend voor de C.S.F.R. is een open houding naar 

de wereld waarin zij zich bevindt. Als christenstudent 

hebben wij, geworteld in het Woord dat alles kan 

verduren, een plaats in te nemen in de maatschappij. 

Om onze plaats in de maatschappij in te nemen willen 

we als landelijk bestuur het belang aanstippen van: 

- De studie. Je studeert niet om lid te zijn van 

een studentenvereniging. Daarom verdient de 

studie aandacht en mag er ruimte zijn om hier 

in te investeren, evenals in het contact met 

studiegenoten. 

- De actualiteit; we zijn betrokken op wat er 

gebeurt in de maatschappij. We proberen 

ontwikkelingen te duiden en te beoordelen, 

alert te zijn op de tijdgeest en te participeren 

in relevante discussies in het publieke domein. 

Organisaties als ForumC en Veritas bieden ons 

goede mogelijkheden om hier vorm aan te 

geven. Hiernaast kunnen we in het landelijk 

orgaan De Civitate onze stem hierover laten 

horen en ons oefenen in schrijven, opiniëren 

en discussiëren. 

- De gebrokenheid van de wereld. Student zijn is 

geroepen zijn de Kerk en de wereld te dienen. 3 

Het is als christen belangrijk oog en hart te 

hebben voor onze naasten. Een organisatie 

als Stichting Present kan ons daarbij van 

dienst zijn. Daar waar nodig is de helpende 

hand te bieden, is iets waar wij als studenten 

zeker al aan bij kunnen dragen. Juist dit soort 

activiteiten kunnen een integraal onderdeel 

vormen van de C.S.F.R. als christelijke 

vereniging. 

- Het onderdeel zijn van een grotere, 

2 IFES Nederland, ‘Student en gemeente: hoe vinden ze 

elkaar?’. Zie: www.eo.nl, geraadpleegd op 26 november 2012. 

3 Stanley Hauerwas, ‘Go With God; An open letter to 

young Christians on their way to college’. 



wereldwijde christelijke gemeenschap. We 

staan als vereniging in de eeuwenoude 

bevindelijk-gereformeerde traditie, die op haar 

beurt weer verbonden is met het wereldwijde 

christendom. Deze verbondenheid krijgt 

gestalte door het contact met kerken en 

andere christelijke studentenverenigingen, en 

het lidmaatschap van IFES. 

- Onze sociale netwerken; de C.S.F.R. is in de 

studententijd een plaats waar vriendschappen 

ontstaan en waar we ons thuis mogen voelen. 

Dit is een sterk punt, iets waar we trots op 

mogen zijn. Desalniettemin is het goed om de 

balans tussen bestaande en nieuwe contacten 

in het oog te houden. Het is belangrijk om de 

band met oude netwerken, zoals familie en 

vrienden, niet te verwaarlozen. Dit niet in de 

minste plaats omdat deze relaties blijvend 

zijn, ook na het lidmaatschap van de C.S.F.R. 

Rol van het landelijk bestuur 

Het landelijk bestuur vormt een verbindende schakel 

tussen disputen onderling en onderhoudt het contact 

met externen (RRQR & Wapenveld, IFES, Nationale 

Synode, broederverenigingen, et cetera). We zijn 

er om dispuutsbesturen te ondersteunen en toe te 

rusten waar nodig. Op de disputen is veel kennis en 

ervaring aanwezig die ook op andere disputen ingezet 

kan worden. Het is van belang dat dit op een efficiënte 

wijze wordt uitgewisseld. 

Het kaderweekend, het overleg met de 

dispuutsbesturen (DBO’s) en het Datapaleis zijn 

hier uitstekende mogelijkheden voor. Landelijke 

commissies en werkgroepen kunnen voor eenduidige 

informatie zorgen, zowel naar binnen als naar buiten 

toe. 

Een andere functie van het landelijk bestuur is het in 

het oog houden van ontwikkelingen die alle disputen 

aangaan. We zien het als onze taak om onderwerpen 

die spelen op de agenda te plaatsen en bezinning 

hierop te initiëren. Ook vormen wij naar buiten toe het 

gezicht van de C.S.F.R. naar onder andere de achterban, 

kerken en maatschappelijke of overkoepelende 

organisaties. 

Landelijk 

47

Landelijk 

48 


Beleid bestuur Van den Born 

‘met de blik op oneindig’ 

Student, geloof en kerk 

Discipelschap 

Geloven omvat ons hele leven, het moet ons hele leven 

doortrekken en bepalen. ‘Onze verhouding tot God en 

ons staan in de wereld moeten in een samenhangend 

verband worden gezien, de zondag niet los van de 

maandag.’ 1 Een essentieel en onmisbaar onderdeel 

van de dagelijkse omgang met God is het gebed. Aan 

deze zaken willen wij aandacht besteden door: 

∞ op de ZoCo tijdens de lunch een moment te 

organiseren waarbij we onder leiding van een 

RRQR’er met elkaar spreken over hoe christen 

te zijn in het vakgebied. 

∞ een artikel over ‘gebed’ te plaatsen in een 

nummer van De Civitate. 

∞ de Wapenveld-lezing het onderwerp ‘integraal 

christen-zijn’ mee te geven. 

∞ een dispuutsbesturenoverleg (DBO) te 

organiseren met als thema: ‘Gebed’. 

∞ de facultatieve bidstond tijdens de ZoCo te 

continueren. 

Geloofszekerheid 

De C.S.F.R. bestaat uit studenten met verschillende 

achtergronden en ervaringen, die geconfronteerd 

worden met tal van opvattingen en kritisch leren 

denken. Hierdoor leven er verschillende vragen, die 

het hart van het geloof kunnen raken. Daarom willen 

we als landelijk bestuur aandacht geven aan vragen 

over het geloof. Zo willen wij: 

∞ het thema ‘geloofzekerheid’ een plaats te 

geven op het kaderweekend in februari 2013. 

∞ een bijbelkringopzet aanbieden aan de 

dispuutsbesturen over de thema’s ‘gebed’ en 

‘geloofszekerheid’. 

Lidmaatschap van een kerk 

De binding met de kerkelijke gemeente is in de 

studententijd vaak een lastig punt. Het kan zijn dat 

studenten hierdoor tussen wal en schip belanden en 

de kerk hen uit het oog verliest. Daarom willen we 

inzetten op de relatie kerk-student door: 

∞ het continueren van de werkgroep ‘Kerkelijke 

Participatie’, om zo inzicht te krijgen in de 

factoren die invloed hebben op de kerkgang 

van academische jongeren. 

∞ contact te leggen met de jeugdbonden van de 

kerken, te weten de Hervormd Gereformeerde 

Jeugdbond (HGJB), de Hersteld Hervormde 

Jeugdorganisatie (HHJO), de Jeugdbond 

Gereformeerde Gemeenten (JBGG) en het 

Landelijk Contact Jeugdwerk (LCJ). Dit om 

de samenwerking tussen kerk en student te 

bevorderen. 

1 G. van Leyenhorst in: ‘De oprichting van de civitas was 

een zaak van: To be or not to be.’. Uit: Besturen-SAC-gids 2010. 

Op waarde schatten 

De C.S.F.R. is een vereniging die een veilige basis biedt 

voor de leden. Als (actief) lid kan de vereniging ons 

tot opbouw zijn en onze zienswijze verbreden. Het 

is positief als leden zich inzetten voor de vereniging. 

Hierbij willen we de kanttekening plaatsen dat het 

gevaar dreigt dat we niet van betekenis zijn in andere 

verbanden, zoals studie, kerk en maatschappij, 

wanneer we vooral binnen de C.S.F.R. actief 

zijn. 2 Daarom willen wij: 

∞ op het kaderweekend in februari 2013 een 

workshop organiseren over de activiteitendruk 

van de C.S.F.R. 

Rol van het landelijk bestuur 

Eén van de taken van het landelijk bestuur is het 

vormgeven van contacten tussen disputen onderling. 

De kennis en ervaring die op verschillende disputen 

aanwezig is, willen we op een efficiënte wijze ter 

beschikking stellen via Datapaleis, het kaderweekend, 

de DBO’s en leden/kadermail. De informatieoverdracht 

willen we optimaliseren door: 

∞ het promoten en zorgen voor een verdere 

invulling van de website en het Datapaleis. We 

willen de mogelijkheden van de website onder 

de loep nemen en de bezoekcijfers verbeteren 

door het regelmatig doorlinken naar de 

website via Facebook en Twitter. 

∞ de werkgroep Hoger Onderwijs opnieuw in 

te stellen. Dit omdat er nu een nieuw pakket 

aan overheidsmaatregelen ligt dat zijn invloed 

zal hebben op de het functioneren van het 

verenigingsleven. Aan deze werkgroep zal 

een lid van de Studie- en Adviescommissie 

deelnemen. 

Conferenties en commissies 

Een andere belangrijke taak van het landelijk bestuur 

is het organiseren van conferenties en aansturen van 

commissies. Wij willen: 

∞ de vorm en inhoud van de 

conferentieprogramma’s van WiCo 2012 en 

ZoCo 2013 evalueren door middel van een 

enquête kort na de betreffende conferenties 

en een bespreking op de PaCo- en WiCoHV. 

∞ dat het conferentieoord niet één, maar twee 

jaar van tevoren vastgelegd wordt door de 

HuishoudelijkeCommissievandeconferenties. 

Overig 

Gewoon omdat het kan komt er: 

∞ een private equityfonds voor armlastige 

bestuursleden, met name gericht op de 

reiskostenvergoeding. 

∞ een emerituskas. 

2 Zie ook het vierde doel der C.S.F.R. ex artikel 3 sub d 

wet der C.S.F.R. 


Wij zijn bestuur Van den Born. 

Hier staan wij voor. 


Linda Kornet 

Vice-abactis 

Willemijn Ruit 

Fiscus 

Daan van den Born 

Praeses 

Christien Oomen 

Abactis 

Pieter van Schaik 

Vice-praeses 

Johannes Calvijn 

Panoplia 

Dei Gratia 

Am.St.E.Lo.D.A.M.E.N.S.E. 

Ichthus 

Sola Scriptura 

Yir’ at’ Adonai 

Emèt Qenee 

Quo Vadis 

Acquisitiecie 

DC-redactie 

Bondscoach 

Kascontrolecie 

Themacie ZoCo 

Almanakcie 

DC-montagecie 

HH-cie ZoCo 

Landelijke 

Publiciteitscie 

Themacie WiCo 

Bullencie 

HH-cie WiCo 

Studie- en Advies 

Commissie 

Plakboekcie 

Webcie 

Sportdagcie 

Muziekdagcie 

Organogram 

Vragen of ideeën? Schiet ons eens aan! 

Landelijk 

49

50 

Advertentie 

Een stap verder 

Studenten met 

ambitie volgen 

Visser & Visser 

Vernieuwing, uitdaging, kansen 

benutten, samenwerken en optimale 

resultaten bereiken. Visser & Visser 

heeft alles in huis om jouw ambitie 

te verwezenlijken. Samen met jou 

werken we aan een organisatie die 

nooit stil staat, maar voortdurend in 

ontwikkeling is. Spreekt dit je aan? 

Pak je telefoon en volg ons op 

Twitter via @visserenvisser of 

solliciteer op www.visser-visser.nl. 

werkenbijvisserenvisser.nl 

Vestigingen in Apeldoorn, Barendrecht, Barneveld, 

Dordrecht, Gouda, Middelharnis en Oud-Beijerland. 


praeses 

abactis 

fiscus 

vice-praeses 

vice-abactis 



Civitas Studiosorum in Fundamento Reformato 

Hendrik-Jan van Nieuw Amerongen 

Jonard Roukens 

Willem-Jan Koert 

Elline Bout 

Mirjam van Wijk 

De vorige praesidiaal eindigde ik met enkele opmerkingen 

over artikelen in de Saambinder en het Reformatorisch 

Dagblad. Deze artikelen bleken een aanknopingspunt te zijn 

voor enkele interviews in ’t Refdag. Eerst mochten enkele 

oud-studenten (o.m. ama Marija Veldhoen – van Welie, 

ama Marloes Hoencamp en am. August Eckhardt) het 

woord doen, die vaststelden dat de C.S.F.R. geen invloed 

had op hun kerkkeuze. Am. August zei trouwens ook dat 

op de civitas de kerkmuren het laagst zijn – laten we dat zo 

houden, amicae et amici. 

Vervolgens kwam de civitas ook nog terug in de bewuste 

avondkrant bij interviews met dr. Steef Post, ds. Jan van der 

Meijden en dr. Joke van Saane. Daarbenevens deed drs. P.J. 

Vergunst in de Waarheidsvriend gewag van de ontmoeting 

tussen de kerken en het LB. Hij concludeerde dat de 

studenten een signaalfunctie voor de kerken hebben. Wat 

hem betreft mocht dat zo blijven… 

Kader 

Uiteraard kwamen bovenstaande verhalen langs op het DBO. 

Met genoegen kijken we terug op het najaars-disbestover. 

Zowel in het voorjaar alsook in het najaar komt het kader 

bijeen voor een dispuutsbesturenoverleg, wat deze keer 

op onorthodoxe wijze werd ingevuld. De afgelopen jaren 

hadden de overleggen een min of meer vaste structuur: 

voor de pauze een lezing of presentatie over een relevant 

onderwerp, na de pauze in groepjes discussiëren over het 

zojuist gehoorde of gemiste. Ditmaal besloten we het kader 

op te delen in drieën en elke groep besprak een van de drie 

meest relevante onderwerpen die nu spelen op de civitas: 

als daar zijn kerk, bestuursjaarstructuur en kiewad (kan ik er 

wat aan doen?). 

Bij de kerkentrack is enerzijds besproken hoe de ophef in 

de media geanalyseerd is op de disputen en anderzijds 

werd er stilgestaan bij de verhoudingen met plaatselijke 

kerken. Bij de bestuursjaarstructuurtrack werd er een 

discussie gevoerd over het tijdspad van herstructurering 

van de f.t.-tijd voor dispuutsbesturen. De plaatselijke 

Huishoudelijke Vergaderingen buigen zich hier momenteel 

over. Bij de kiewadtrack kwamen aansprakelijkheid en 

verantwoordelijkheid van een bestuur naar voren bij diverse 

gebeurtenissen die plaatsvinden op onze mooie vereniging… 

Na het zingen van het landelijk lied en het dankgebed 

kregen alle besturen nog een “aanbevelingstasje” mee met 

allerhande nuttige tips mitsgaders voer voor onderweg. 

Contacten 

Naast de ontmoeting met het kader, hebben we de 

afgelopen tijd met diverse vertegenwoordigers een overleg 

gehad. Zo hebben we om de tafel gezeten met Guido van 

der Neut van IFES, het bestuur van Depositum Custodi en 

het RRQR-bestuur. Het is nuttig om oog te hebben voor 

Praesidiaal 

elkaars wederwaardigheden. Tevens waren de Landelijke 

Muziekdag en het RRQR-congres ook om over naar huis te 

schrijven! 

Amicae, amici, we genieten van onze afscheidstournee 

langs de disputen. We willen u hartelijk danken voor alle 

fijne contacten, de kritieken en complimenten! Het is 

jammer om het stokje over te moeten hevelen, maar LBvdB 

heeft zowel lang genoeg gewacht alsook een grote mate 

van enthousiasme, waardoor we dat met een gerust en 

dankbaar hart doen. Echter, we zijn nog lang niet zover. Eerst 

gaan we nog op dispuutsbezoek bij de twee Damsteden en 

bezoeken we vertegenwoordigers van de Gereformeerde 

Gemeenten. En we zien malkander uiteraard nog op de 

WiCo en de Wissel-HV, zo God wil. O ja, graag wil ik nog van 

u weten wat u van de onrust in onze achterban vindt. 

Achterban 

Alhoewel wij gedragen worden door het vertrouwen van 

de achterban, lijkt diezelfde achterban geen vertrouwen 

te hebben in het tweede door Mark Rutte aangevoerde 

kabinet. De afgelopen maand zijn er enkele bijeenkomsten 

geweest waar zorgen publiekelijk geuit zijn. Eerst werd er 

in Amersfoort een bezinningsbijeenkomst georganiseerd 

(voor degenen die hun sociale leven op het wereldwijde 

web doorbrengen, waarschijnlijk beter bekend als 

#stormsteektop), waar kerken en reformatorische scholen 

de handen ineensloegen. Vervolgens organiseerde 

het Platform Waarden en Normen een soortgelijke 

bezinningsbijeenkomst, waar een afvaardiging van uw 

bestuur aanwezig was. Inmiddels is er een denktank 

opgericht die nadenkt over het toerusten van jonge 

christenen, die midden in de maatschappij staan. 

Waarom ik dit schrijf? Vanwege het feit dat we als civitas 

veel bezig zijn met thema’s zoals geloof&wetenschap (en 

dat is prachtig), maar dat we wat mij betreft ook oog dienen 

te hebben voor seculiere stromen buiten de wetenschap. 

Als u binnen een paar jaar het bedrijfsleven, de politiek, de 

media of het openbaar onderwijs inrolt, bent u dan goed 

toegerust? 

Het h.t. Landelijk Bestuur wenst u voor het laatst vanaf 

deze plaats shalom. Moge de God van de vrede u toerusten 

met al het goede, zodat u Zijn wil kunt doen. Moge Hij in 

ons datgene tot stand brengen wat Hem welgevallig is, 

door Jezus Christus, aan Wie de eer toekomt tot in alle 

eeuwigheid! 

Een allerhartelijkst amicaliter, mede namens mijn vier gave 

bestuursleden: de amicae Mirjam en Elline en de amici 

Willem-Jan en Jonard, 

Hendrik-Jan van Nieuw Amerongen 

h.t. praeses der C.S.F.R. 

C S 

F R 

· · in · · FUNDAMENTO 

FUNDAMENTO 

M UU · · 

RR OO SS OO II DD UU TT REFORMATO 

REFORMATO 

SS · · 

+ + CC II S S 

VV TA TA II 51

52 

praeses 

ab-actis 

assessor 

fiscus 

Am.St.E.Lo.D.A.M.E.N.S.E. 

Rebekka Struik 

Gerdine Kats 

Marielle Heijns 

Mirjam van den Brink 

We hebben enurrm veel gechillt ... goeie sigaren gerookt op 

het balkon (en daarbij minstens drie drugsdeals gezien). 

- Dankbrief van Leidse kring 


Het mooie van het wonen in een dispuutshuis is dat het 

huis heel efficiënt gebruikt wordt. Doordeweeks wordt er 

gestudeerd, bij tijd en wijle geborreld of vergaderd en als 

het weekend is dan komt er een kring uit den lande zich een 

poosje verpozen. Er wordt dus gemiddeld meer geleefd dan 

in een vergelijkbaar huis. Uit de schrijfsels van de kringen 

die het huis van de ondertekende bezochten, blijkt dat een 

bezoek aan het Concertgebouw en Bijlmerkerken tot de 

vaste ingrediënten horen van een geslaagd weekend. Verder 

koopt elke kring een nieuw kuipje glibberig spul wat ‘Lekker 

op brood’ of iets dergelijks heet, zodat de koelkast daar 

aan het einde van het kringweekendenseizoen van uitpuilt. 

Ook verbaast elke kring zich opnieuw over de activiteiten 

die voor onze voordeur plaatsvinden, zie bijvoorbeeld het 

citaat hierboven. 

Enigszins vreemd vind ik het wel. Eén derde van ons dispuut 

woont al jaren in deze flat en nog nooit heb ik iemand horen 

vertellen een drugsdeal gezien te hebben. Oké, het is hier 

om vier uur ‘s nachts gemiddeld wat drukker op straat dan 

in een Veluwse of Zeeuwse woonwijk, maar ach, ik fiets zelf 

dan ook wel eens op straat. Maar drugsdeals, wietplantages 

die opgerold worden, die heb ik nooit gezien. Wat zou dat 

zijn? Gewenning? Het sluiten van mijn ogen voor wat er 

om mij heen gebeurt omdat ik me anders verantwoordelijk 

voel? Natuurlijk, één keer hebben we 112 gebeld, maar toen 

was er ook een groep van twintig man aan het vechten en 

schreeuwen, zodat fatsoenlijk studeren niet meer mogelijk 

was. Maar verder probeer ik in mijn buurman een doorsnee 

Nederlander te zien, ongeacht hoeveel verschillend bezoek 

hij krijgt en hoe laat hij wat doet. 

Misschien zijn de Leidse, Utrechtse, Rotterdamse en 

Groningse kringen die ons huis medegebruiken niet zoveel 

gewend. En is Amsterdam dus werkelijk het Sodom en 

Gomorra waar voor gewaarschuwd wordt. Of hebben we 

hier in Amsterdam ons verantwoordelijkheidsgevoel voor 

de maatschappij om ons heen verloren? Kan het ons niet 

meer schelen wat er onder ons balkon gebeurt - drugsdeals 

of niet, zolang het maar niet in mijn huis en in mijn leven is? 

Wordt uw negatieve beeld over Amsterdam en 

Amstelodamensen bevestigd door het bovenstaande? Wees 

niet bang, het is een nogal eenzijdig verhaal. In dezelfde flat 

waar we Oost-Indisch blind zijn voor drugsdeals, worden 

kinderclubs georganiseerd en wordt contact gezocht met 

minderheidsgroepen. Maar er kan altijd meer. Hebben we 

weloogvoordeproblemenvanonzeburenenbuurtgenoten? 

Of is alles wat zich buiten uw voordeur afspeelt niet uw 

verantwoordelijkheid? Wat zou de barmhartige Samaritaan 

gedaan hebben? WWJD? 

Ik groet u amicaal, 

Rebekka Struik 

h.t. praeses Am.St.E.Lo.D.A.M.E.N.S.E. 

Dei Gratia 

praeses 

ab-actis 

fiscus 

assessor 


Anne-Matthea Otte 

Joanne Annot 

Marianne Kok 

Peter de Jong 

Toen de novembermaand in het bloeiende oosten van 

ons kikkerlandje overging in de gezellige decembermaand 

gebeurde het dat: 

- Vierhonderd-negen-en-negentig veel te snel 

veranderde in vijfhonderd. 

- De bomen hun kleur verloren, maar een vereniging 

bloeide als nooit tevoren. 

- Een kinderlijk verwachting ontstond voor de komst 

van de goedheiligman. 

- Een bestuur op zoek ging naar opvolgers. 

- 77 mensen een enquête invulden. 

- Een praesidiaal bijna niet, maar uiteindelijk toch 

wel door een praeses geschreven werd. 

- Er uit de grote stad zomaar nog een sjaars kwam 

aanwaaien. 

- De paprika’s langzaamaan blauw en wit werden. 

- De angst voor het doen van een slechte daad steeg. 

- Genootschappen de grond uit vlogen. 

- Vijfhonderd een magisch getal werd. 

- Happietaria langzaam de deuren weer sloot en 

voor twee jaar uit het zicht verdween. 

- De eerste spatten wit de groene bodem bedekten. 

- De goedheiligman alle slechte daden te horen 

kreeg. 

- Niemand meer veilig naar kring kon gaan. 

- Zelfs het f.t. landelijk door 500 beïnvloed werd. 

- De 500 e vergadering geopend, maar ook weer 

gesloten werd. 

- De meeste Bijbelkringen enthousiast na het eerste, 

meteen hun tweede weekend inplanden. 

- Sjaars alleen maar bezig waren om hun laatste 

handtekeningen bijeen te vergaderen. 

- Patroons zich pijnigden om te schrijven over wat 

hun kinderen zoal van het leven vonden. 

- De vlag zonder wimpel cadeau werd gegeven. 

- Bijbelkringen werden geanalyseerd, maar 

voornamelijk tof werden gevonden. 

- Een bestuur leerde wanneer kerst precies viel. 

- 37 mensen nadachten over de vorming van hun 

identiteit. 

- Er aan de wortels van de sjaars werd geschud. 

- De goedheiligman de slechte daden ten toon 

spreide en zijn straffen uitdeelde. 

- Vijfhonderd langzaam verdween en uiteindelijk 

overging in vijfhonderd-en-een! 

In Wageningen blijft het leven mooi. En zo is het! 

Met een gedachte aan u als geheel, maar vooral met een 

hart voor DG groet ik u amicaal mede namens ama. Joanne, 

ama. Marianne en am. Peter, 

Anne-Matthea Otte 

h.t. praeses Dei Gratia 


praeses 

ab-actis 

fiscus-assessor 



Emèt Qenee Ichthus 

Leonhard den uil 

Geert Eikelboom 

Alinda de Kat 

“Het leven is goed in m’n Brabantse land.” 

-Brabantsch volksliedje, August de Laat 

Terwijl ik op mijn fietsje naar huis rijd, regent het 

prachtige goudgele blaadjes. En weer denk ik: wat is 

goudgeel toch een prachtige kleur. Ook nu in de herfst 

laat het Brabantsche land weer volop zien wat het 

te bieden heeft. En terwijl de bomen hun bladeren 

verliezen, bloeit er iets moois in het Brabantsche 

land. Emèt Qenee bruist van leven en liet dat ook de 

afgelopen tijd weer zien. 

We hebben een prachtig najaarsweekend in Hoeven 

achter de rug. Het was een weekend met alle 

ingrediënten voor een magnifieke manifestatie 

van studitentikoze en reformatorische aard. Zowel 

verdieping als verbreding kwamen aan bod, met 

uiteraard de gezelligheid tot in nachtelijk uurtjes. Naar 

aanleiding van een lezing van Steven van Middelkoop 

hebben we nagedacht over het thema individualisering 

en secularisatie. Een thema waar we allemaal wel 

onze eigen gedachten bij hebben. Het was dan ook erg 

confronterend om te horen dat het allemaal bij onszelf 

begint. Is het geloof ons bloed of onze jas? Getuigen 

wij van Hem onder medestudenten op Universiteit of 

Hogeschool? Vaak zijn wij geneigd om zelf te blijven 

worstelen met ons geloof. Eerst moeten we het 

helemaal zeker hebben voor onszelf. Of toch niet? 

Moeten wij niet vaker de spanning opzoeken en naast 

de verticale lijn ook de horizontale lijn opzoeken? 

Genoeg om over na te denken dus, maar bovenal om 

in praktijk te brengen. 

En ja, wat zou een vereniging zijn zonder activiteiten? 

Niets. De dinsdag na het najaarsweekend vond 

er daarom ook weer een mooie Huishoudelijke 

Vergadering plaats tot in nachtelijk uurtjes. Slaap 

hadden we immers toch al te weinig. Een dag later 

mochten we op de eerstejaarskring prof. dr. Maarten 

Verkerk ontvangen. Hij heeft een prachtige inleiding 

over het thema ‘Geloof & Wetenschap’ voor ons 

verzorgd, waarin hij een goede basis heeft gelegd voor 

de eerstejaars. Het was mooi om te zien hoe relevant 

dit onderwerp is voor welke studie dan ook. Iedereen 

heeft er immers in meer of mindere mate mee te 

maken. Juist omdat dit voor veel eerstejaars niet een 

heel concreet vraagstuk is, is het goed om samen 

antwoorden te zoeken op allerlei vragen. 

Vanuit het prachtige Brabantsche land wens ik u, mede 

namens mijn bestuursgenoten, gezegende kerstdagen 

toe en alvast een voorspoedig nieuwjaar. 

Amicaliter, 

Leonhard den Uil 

h.t. praeses Emèt Qenee 

praeses 

ab-actis 

fiscus 

assessor 

vice-ab-actis 


Aad van’t Hof 

Dianne Nolen 

Harold de Jong 

Laurens van der Meulen 

Machteld het Lam 

U herkent het misschien wel: als inwoner van een 

stad, en sommige van u van een dorp, bezoekt u de 

bezienswaardigheden van uw eigen woonplaats weinig 

tot zelden. Een toerist heeft vaak meer uitstapjes in uw 

stad gemaakt dan u. Voor u en mijn dispuutgenoten is 

deze praesidiaal dan een uitgelezen kans om de stad 

Rotterdam in al haar schoonheid te ontdekken. Tussen 

de informatieve toeristische zinnen door, treft u nog 

wat interessante dispuutnieuwtjes aan. 

Wanneer u de stad Rotterdam aandoet met het 

openbaar vervoer, maakt u als eerste kennis met 

de nieuwe stationshal. Dit officiële wereldstation is 

het nieuwste staaltje moderne architectuur waar 

de havenstad bekend om staat. Recent werd de 

reizigerstunnel geopend, waardoor de reiziger alvast 

een klein stukje van het imposante gebouw mocht 

zien. Zo werd ook voor 24 eerstejaars een tipje van de 

sluier van de civitas opgelicht door hen toe te laten op 

dispuut Ichthus. 

Om veel bezienswaardige vliegen in één klap te slaan, 

kunt u de stad met de grootste haven van Europa het 

bestedoormiddelvaneenSpidoboottochtbezichtigen. 

Ongetwijfeld komt u dan het luxueuze Hotel New York 

tegen, dat gevestigd is in het voormalige hoofdkantoor 

van de Holland-Amerika lijn. Ons dispuut was onlangs 

te gast in een prestigieus landgoed in Baak om het 

najaarsweekend te vieren. 

Tijdens de vaartocht zult u onder de zwaan doorvaren, 

beter bekend als de Erasmusbrug. De aanbesteding 

van deze zowel fysieke als symbolische verbinding 

tussen Noord en Zuid Rotterdam werd na een strijd 

toegewezen aan Ben van Berkel. Zo is op ons dispuut 

ook een strijd gaande tussen de eerstejaarsbesturen 

Springlevend en Hartendief om de leiding van de 

Bijzondere Leden Vergadering. Echtpaar Maurice 

en Mauricia de Hond brengen wekelijks een 

procentuele stemverdeling naar buiten tussen beide 

kandidaatseerstejaarbesturen. 

Na deze inspannende tocht kunt u tot diep in de nacht 

gezellig borrelen in één van de 3600 cafés in Rotterdam. 

Zo vergaderden wij recent tot in de vroege uurtjes om 

onder andere te discussiëren over het verschuiven van 

het bestuursjaar. 

Uw verkenningstocht zit erop, net als mijn praesidiaal. 


Aad van ‘t Hof 

h.t. praeses Ichthus 

53

54 

praeses 

ab-actis 

fiscus-assessor 

vice-ab-actis 


Op moment van schrijven heeft het Delftse dispuut net 

een avond achter de rug over seksualiteit. Ik kan u zeggen 

dat het een ontzettend mooie avond was. Op een open 

en integere manier hebben we nagedacht over dit thema, 

dat zo goed als iedereen raakt. Met elkaar hebben we van 

gedachten gewisseld over een Bijbelse visie op seksualiteit, 

op verleidingen en op seksualiteit binnen relaties. Het is erg 

mooi dat vanuit een positieve manier het gesprek hierover 

gaande is, ik hoop dat dit ook bij u op het dispuut het geval 

is. Met als doel om tegen de tijdgeest van individualisme en 

onverschilligheid in, elkaar te stimuleren en te helpen rein 

te leven voor God. 

Over dat leven met God en juist ook het tegenovergestelde 

daarvan, denken we na aan de hand van ons halfjaarthema 

‘godsverduistering’. Een thema dat iedereen raakt, 

existentieel of juist door het gesprek met andersdenkenden. 

Want godsverduistering gaat veel dieper dan kerkverlating. 

Godsverduistering duidt op een cultuurcrisis, op een lijden 

aan transcendentieverlies. In aansluiting op Buber werd als 

een van de oorzaken genoemd een abstraherend denken, 

waarin alleen in concepten gedacht wordt, zonder een 

relationeel begrip ervan te hebben. Ook het binnenwereldse 

denken, waarbij alles kwantificeerbaar is geworden, 

beïnvloedt ons allemaal, terwijl het ernstig afbreuk doet 

aan de werkelijkheid. In een andere lezing stelde dr.‘triple-A’ 

Prosman dat er niet zozeer sprake is van een verdwijning van 

religie, maar juist van een verandering. Religie is vandaag 

getransformeerd in een vage expressie van wat diep in ons 

leeft. Niettemin is deze postmoderne religie missionair; 

alle oude vormen van geloof moeten ontmaskerd worden. 

Langzamerhand laat ze alle houvast ontglippen in het al 

genoeg materialistische wereldbeeld. 

Maar niet alleen filosofische beschouwingen over Nietzsche 

en Buber passeerden de revue tijdens de lezingen. Heel 

concreet werd tijdens een lezing van dr. Van Vlastuin 

ingegaan op de worsteling met Gods afwezigheid, met Gods 

verborgenheid, met het paradoxale dat God Zich openbaart 

in de verborgenheid. Maar ook op het ‘nochtans’ van het 

geloof, hoe God in de aanvechting juist verdieping schept. 

Heeft het onderwerp uw interesse gewekt, kom gerust naar 

Delft voor de laatste lezing op 16 januari, luister, denk en 

discussieer mee! Dat Delft het bezoeken sowieso waard 

is, behoeft geen nadere uitleg, getuige de stromen met 

aanvragen voor kringweekenden. 

Tja, de ruimte ontbreekt om u alles te verhalen over de 

vorming en de amicaliteit in Delft. Om enigszins een idee 

te geven van een Delftse borrel: in de eerste kamer wordt 

gediscussieerd over de teleologische suspensie van het 

ethische, in de tweede kamer wordt pijp gerookt, in de 

derde kamer wordt ad-hoc besloten over vijf maanden naar 

IJsland af te reizen, in de vierde kamer spreekt men over 

Bavinck en in de vijfde kamer kan men luchtbuks schieten. 

Een onmiskenbaar amicale groet vanuit de Prinsenstad, 

mede namens mijn bestuursgenoten, de amici Roeland, Jos 

en Renger, 

Sjoerd Janse 

h.t. praeses Johannes Calvijn 

Johannes Calvijn Panoplia 

Sjoerd Janse 

Roeland Trommel 

Jos de Wit 

Renger Zoonen 

praeses 

ab-actis 

quaestor 

adiutor 

vice-praeses 


Als dispuut hebben we ons in de afgelopen drie maanden 

twee keer verzoend met een zusterdispuut. Enkele verslagen 

daarvan hebt u kunnen lezen in dit blaadje. Beide acties 

kenmerkten zich overigens door onregelmatigheden, en dan 

druk ik me nog enigszins zacht uit. De disputen doen er goed 

aan om eens een grondige bezinning op brassen te houden. 

De ongeschreven regels rondom brassen zijn namelijk niet 

bij ieder dispuut bekend. En dat zorgt ervoor dat al dan niet 

uit onwetendheid de brasactie minder goed verloopt. Ik heb 

het dan met name over de vraag welke objecten er brasbaar 

zijn. 

Als u op pad gaat om in een andere stad iets te halen, moet 

u op het volgende acht nemen. U handelt in naam van een 

bepaald dispuut, derhalve dient het bestuur van het dispuut 

op de hoogte te zijn van de actie. Als u iemand tegenkomt 

die volgens u enige waren heeft waarin u geïnteresseerd 

bent, let dan op het volgende. Persoonlijke objecten zijn 

nimmer brasbaar, u kunt blijven sjorren wat u wilt, maar 

dat staat buiten kijf. Persoonlijke objecten toch meenemen 

en daar ook nog iets voor proberen te eisen is helemaal 

onreglementair. De tweede categorie die u wel mee mag 

nemen zijn dispuutsobjecten, de categorie linten en 

vaandels. Brasacties eist u binnen 24 uur op, en een deal 

rondom de uitruil is een deal. 

Mocht u overigens denken dat ik met dit schrijven een open 

sollicitatie doe naar de functie van landelijk moresprediker, 

dan heeft u het mis. Dat is een linkse hobby die nog nooit 

heeft bewezen van waarde te zijn voor de Civitas. Als u 

meer wilt weten over brassen, kom dan eens langs voor een 

borrel. Wij leggen het u graag uit! 

Laat ik dit praesidiaal eindigen met te vermelden hoe het 

gaat in Leiden. Dat is tenslotte een van de hoofdzaken die 

aan de orde moet komen in een disputair schrijven. Panoplia 

vierde afgelopen november haar eerste Weekwisseling. Een 

recordaantal van 115 mensen was aanwezig, een percentage 

van bijna 95%! Daarnaast hadden we een ander hoogtepunt 

in de vorm van de 600 e Vergadering van het dispuut. Een 

gebeuren van epische proporties, temeer omdat Willem 

Jan Otten die avond de lezing verzorgde. U hoort het al, in 

Leiden draait alles op rolletjes! 

Een hartelijke amicaliter uit de Sleutelstad, mede namens 

Rosanne, Margaret, Neline en Wouter, 

Jacco Karens 

h.t. praeses Panoplia 

Jacco Karens 

Rosanne Gouman 

Margaret den Besten 

Neline van Toor 

Wouter doorn 


praeses 

ab-actis 

fiscus 

Amicae et amici in de lande, 

Allereerst wil ik u, mede namens mijn bestuursgenoten, fijne 

kerstdagen en goede jaarwisseling toewensen. Een jaar is 

weer snel voorbij gegaan, een jaar waarin elk dispuut zo ook 

haar veranderingen doormaakt. Zo ook de onze. Binnenkort 

hopen wij alweer onze verkiezings-HV te houden waar 

normaliter een enthousiast kandidaats-bestuur zal worden 

verkozen. Ook hebben wij ons al laten boeien door twee 

lezingen, onder het jaarthema ‘Hemel en Hel’. Eerst hebben 

wij ons laten vertellen wat de Bijbel nu daadwerkelijk zegt 

over hemel en hel. Vervolgens heeft een conservatiefkatholieke 

historicus ons geboeid met zijn uiteenzetting 

over de verschillende voorstellingen van hemel en hel door 

de eeuwen heen. 

Ook voorstellingen van tere thema’s, zoals de hemel en hel, 

worden sterk beïnvloed door de tijdgeest. Met name over 

de hel zijn verschillende ideeën geweest, variërend tussen 

relatieve mildheid tot akelige, absurdistische beelden. 

Tegenwoordig ziet men zelfs een vrijwel volledige ontkenning 

van straf en hel. Prof. Raedts zei verbijsterd te zijn over het 

neo-positivisme binnen onze tijd, iets waarvan hij vroeger 

meende dat het een exclusief 19 e eeuws-verschijnsel was. 

Wel zag hij een duidelijk verschil: nu zou het niet meer een 

geloof zijn in de onbegrensde technische vooruitgang. Nee, 

nu zou de westerse mens menen dat hij een product is van 

enorme morele vooruitgang. Binnen dat wereldbeeld past 

natuurlijk geen grote Scheiding. 

Het heeft mij aan het denken gezet. Ook binnen onze 

gereformeerde gelederen is een discussie over het bestaan 

van de Hel een logisch gevolg van een tijdgeest waarbinnen 

een Hel geen erkenning vindt. Een existentiele confrontatie 

met de tijdgeest is goed. Wel moeten we naar mijn mening 

ons goed bewust zijn van ons ijkpunt: is dat onze ervaring, 

ons morele kompas of is dat een Ander en Zijn openbaring? 

In onze huidige maatschappij ligt het ijkpunt van goed en 

kwaad in extreme mate bij ons eigen morele gevoel. Slechts 

de tijd kan leren waar dit ons brengt, maar de geschiedenis 

leert dat het ons hard voor een ander en zacht voor onszelf 

maakt. Wanneer wij echter het ijkpunt leggen in Gods 

rechtvaardigheid en liefde ontstaat er een vrijheid om 

elkaar te confronteren op het scherpst van de snede, maar 

ook de vrijheid om elkaar van harte lief te hebben met de 

wetenschap dat wij allen geschapen zijn door Hem. Dat is 

andere koek dan de bittere intolerantie van de zogeheten 

‘toleranten’. 

Een amicale groet, mede namens mijn bestuursgenoten 

ama. Margreet en am. Martijn, 

Henkjan Oomen 

h.t. praeses Quo Vadis 


Quo Vadis Sola Scriptura 

Henk-Jan Oomen 

Margreet van der Zwaag 

Martijn Methorst 

praeses 

ab actis 

fiscus 

vice-praeses 

vice-ab actis 

assessor 


’Het is niet meer wat het geweest is’ mompelt de 

Goedheiligman tussen baard en lippen door. Hij pakt 

zijn iPhone en zijn oude vingers bewegen vluchtig de 

wensenlijst voort die Neêrlands jeugd op lootjestrekken.nl 

heeft achtergelaten. Plots wordt zijn aandacht getrokken 

door een tweet van @keesvdstaaij. ‘Schrappen verbod 

op godslastering is een pijnlijk verlies van een morele 

ankerplaats en een symptoom van een geestelijke crisis.’ Dat 

Nederland zich in een geestelijke en morele crisis bevindt 

had de Sint zojuist al vast weten te stellen en daarom besluit 

hij Kees te helpen. 

Maar een kant-en-klaar cadeau heeft hij niet en zodoende 

gaat hij op zoek. Om het probleem goed te doorgronden 

vult de Sint zijn scherm met zoektermen als #SGP, 

#beginselprogramma, #godslastering en #kerkenstaat. 

Enkele seconden later staat hij aan het begin van een lange 

weg die voert door een uitgestrekt, polemisch landschap 

van de ‘Wereld, vele vragen’. De Sint ziet dat dit pad door 

velen bewandeld is en vraagt zich af wie hij aan het eind zal 

aantreffen. 

Het meest recente zoekresultaat leidt hem naar 27 

november 2012. De Tweede Kamer spreekt zich uit tegen het 

strafrechtelijk verbod op godslastering. Verder terug treft 

hij de befaamde ‘nacht van Kersten’. In die novembernacht 

in 1925 slaagde Kersten erin het Nederlands diplomatiek 

gezantschap uit het Vaticaan (d.w.z. de Antichrist) terug 

te trekken. U begrijpt dat de interesse van de Sint voor de 

Staatkundig Gereformeerden vanaf dit punt niet meer te 

stuiten is. Zo zoekend en studerend vult zijn juten zak zich 

met wijsheden en antwoorden over grondslag en doel. 

Maar hoe dieper hij graaft, hoe strakker het web van de 

geschiedenis zich om de Sint sluit. Tenslotte kan hij niets 

doen dan even uitblazen en rond kijken. 

En daar staat hij dan ineens, de Goedheiligman, na zijn 

zoektocht door de geschiedenis van de ‘Wereld, vele 

vragen’ te midden van zingende C.S.F.R.-studenten: ‘Ga 

toch niet stilletjes ons huisje voorbij’! ‘De nacht van kersten 

is blijkbaar vergeten’ concludeert hij. Hij probeert terug 

te denken hoe hij op die Sint-HV terecht is gekomen en 

herinnert zich de woorden van het SGP-kamerlid: ‘Verlies 

van een morele ankerplaats en een symptoom van een 

geestelijke crisis’. Het gezang gaat door: ’wie zoet is krijgt 

lekkers, wie stout is de roe’. In zijn juten zak schuilen nu vele 

cadeaus, antwoorden voor deze leergierige studenten. Of 

wordt het toch de roe? 

In Utrecht vierden wij onze 61 e Dies Natalis, de geboorte 

die beheerst werd door de SGP-vraagstukken, een pad 

volgde, zoals de Sint die liep. En nu? Is het niet meer wat het 

geweest is? Hier huist nog steeds een generatie studenten, 

zoekend, met Kees, in de ‘Wereld, vele vragen’ naar morele 

ankerplaatsen. En daarom zingen wij: 

‘Ga toch niet stilletjes ons huisje voorbij’ 


Eelco Veldman 

h.t praeses Sola Scriptura 

Eelco Veldman 

Clemens van den Berg 

Patrick Buitenhuis 

Marleen van de Heuvel 

Marloes van Nifterik 

Rianne Twijnstra 

55

56 

praeses 

ab-actis 

fiscus 

assessor 

‘An Israel that resorts to ethnic and geographical qualifications 

cannot as a nation claim to be the Israel of God in 

terms of the renewed covenant. By receiving Christ in their 

hearts, members of the new Israel of God have received the 

Kingdom of God. They are not expecting the restoration of 

old covenantal Israel, but they are looking forward to seeing 

more of Christ and of his Kingdom.’ 

- Steven Paas in Christian Zionism Examined 


Yir´at ´Adonay 

Maarten Klok 

Aris van Ommeren 

Jan-Willem Puttenstijn 

Sophieke Olijve 

Yir’at ‘Adonay 

Waar moet ik toch beginnen, wanneer ik wil verhalen over 

de activiteiten op ons prachtige dispuut. Moet ik het hebben 

over de reis naar Vilnius, waar meer dan vijftig civieten 

de stad onveilig zullen maken, of moet ik het hebben over 

onze heerlijke sociëteitsavonden? Ik zou de stuk voor stuk 

interessante lezingen kunnen opsommen, de goedlopende 

studiekringen kunnen langsgaan. Waarom zou ik? Komt u 

vooral zelf eens kijken. U ziet vast wel het nodige voorbijkomen, 

zo niet, like dan even de pagina facebook.com/yirgroningen. 

Bovenstaand citaat staat er niet zonder reden. Ons afgelopen 

studieweekend ging over het thema Jodendom. Het 

citaat gaat over de plaats van Israël in het vernieuwde (vervulde) 

verbond. In dit weekend viel op hoe verschillend er 

werd gedacht over de plaats van Israël in de heilsorde. Steven 

Paas opende het debat onlangs met zijn boek ‘Christian 

Zionism Examined’, waarin hij stelt dat Israël gelijk staat aan 

al de andere volken. Het Israël van God behelst de heidenen 

en de joden in het ene lichaam van Christus. Steven Paas 

schrijft dit boek ook omdat het hem opvalt dat er op een 

verkeerde manier naar het Oude Testament wordt gekeken. 

Men redeneert buiten Christus om en verwacht een aards 

Koninkrijk, kiest opnieuw voor Barabbas (betekent ook Zoon 

des mensen, maar staat voor een nieuw Israël op aarde met 

wapens). Ook de discipelen durven na veertig dagen onderwijs 

over het Koninkrijk nog te vragen: ‘Heer, herstelt u in 

deze tijd het Koninkrijk voor Israël?’ Bij het lezen van het 

Oude Testament moeten we duidelijk hebben door welke 

bril we lezen. Vanuit welke hermeneutiek benaderen we de 

tekst? 

Dan iets anders. De uitslag van de bestuursenquête is inmiddels 

ook bekend, vermoedelijk staan er op elke positie weer 

twee kandidaten. Bij veel functies ligt het dicht bij elkaar. 

Misschien ten overvloede, maar wist u dat de procedure bij 

ons voluit democratisch is? Dat de enquete direct openbaar 

komt, dat de vergadering na strijd tussen kandidaten kiest 

voor de beste kandidaten. In ons systeem moeten de kandidaten 

een visie-document opstellen en ontstaat er vervolgens 

een debat over ideeën. Er valt wat te kiezen. Er zijn 

geen achterkamertjes, de leden kiezen het nieuwe bestuur. 

Tot nu toe zijn er geen andere disputen die ook een dergelijk 

systeem hebben, er zijn zelfs disputen die de enquête nog 

geheim houden. Waarom vraag ik u, waarom? Ik kan mij nog 

de workshop op het kaderweekend herinneren van olim-fiscus 

van Kranenburg: de goede argumenten tuimelden toen 

over elkaar heen. 

Tot nog toe heb ik nog geen reactie gekregen op de vorige 

column over het nut van een landelijke publiciteitscommissie. 

Dat zal ongetwijfeld in deze DC wel gebeuren. U houdt 

namelijk ook niet van linkse hobby’s zoals we dat hier noemen. 

Een warm amicaliter ook mede namens mijn bestuursgenoten, 

Maarten Klok 

h.t. praeses Yir’at’Adonay 


Te recenseren… 

Henk Bakker 

Gunnende kerk. Kompas 

voor een waardegestuurde 

gemeente-ethiek 

Uitgeverij Brevier 

Willeke Herwig (red.) 

Like God. Bijbels dagboek voor 

jonge mensen van 20 tot 35 

jaar 

Uitgeverij Boekencentrum 

Rob Nijhoff (red.) 

Volgers. 16 christenen 

die onze wereld hebben 

veranderd. Van Augustinus tot 

Bono 

Uitgeverij Buijten en 

Schipperheijn Motief 

Reinier Sonneveld 

De kerk. Waarom zou je 

meedoen? 

Uitgeverij Buijten en 

Schipperheijn Motief 

Piet Vergunst (red.) 

Toch gescheiden. Over de 

complexiteit van een gebroken 

huwelijk 

Uitgeverij Boekencentrum 

Een van deze boeken of een 

ander boek recenseren? Mail 

naar redactie@csfr.nl. 


De Éne God is de andere niet 


Trek rond door de straten van Jeruzalem, 

kijk toch en let op, zoek op zijn pleinen, 

of u iemand vindt, of er een is die recht doet, 

een die betrouwbaarheid nastreeft, 

dan zal Ik Jeruzalem vergeven. 

- Jeremia 5:1 - 

Wie is God? Hoe kunnen wij spreken over God? En: hoe spreekt God Zelf? God spreekt 

over Zichzelf in menselijke vormen, maar is dat overdrachtelijk bedoeld? Hoe wil het 

mensvormig spreken over God in de Bijbel verstaan worden? Is Hij werkelijk van plan om 

Zijn volk Israël uit te roeien in de woestijn? Is Hij werkelijk teleurgesteld als er ten tijde van 

Jeremia geen enkele rechtvaardige op de pleinen gevonden wordt? 

Of is dit allemaal retoriek van God? Zegt Hij dat Hij teleurgesteld is, 

terwijl Hij eigenlijk al voor de zoekopdracht in Jeremia 5:1 wist dat er 

geen rechtvaardige te vinden was? Kan God niet teleurgesteld zijn in 

Zijn volk? Maar als Hij niet teleurgesteld kan zijn, kan Hij zich dan wel 

verheugen over de zondaar die zich bekeert? Is God dan emotieloos? 

Denk eens een ogenblik met mij mee. 

De ingrijpendheid van deze vraag zien wij terug in de Gesprekken 

van Cassianus (365-435). In het tiende gesprek vertelt hij over een 

brief van bisschop Theofilus van Alexandrië die hij rond de vierde 

eeuwwisseling naar de monniken in zijn bisdom deed uitgaan. Hierin 

bracht hij naar voren dat de Bijbelteksten, waarin in menselijke vormen over God werd 

gesproken, strikt allegorisch dienden te worden gelezen. Als over God lichamelijk gedacht 

werd, werd dat door Theofilus bestempeld als ‘dwaze ketterij’ (ineptam haeresim). 

Dit was overigens ook de gedachte van Augustinus, die een sterke afkeer had van het 

spreken over God in menselijke termen. Alsof God een lichaam zou hebben! Een God die 

zich zo laat kennen, kan toch geen God zijn! 

Cassianus, die toen tussen de monniken leefde, schrijft dat vele monniken de Bijbel 

letterlijk namen. Ze namen de Bijbel zo letterlijk dat ze concludeerden dat God mensvormig 

moest zijn uit het feit dat God de mens naar Zijn beeld geschapen heeft. U begrijpt dat 

veel monniken zich tegen deze bisschop verzetten. Een van hen was de oude Serapion, 

een monnik die hoog in aanzien stond. Toen deze in aanraking werd gebracht met deze 

nieuwe theologie, ging zijn geestelijke wereld ten onder. Hoe moest hij nu nog bidden? 

“Wee mij ellendige, ze hebben mijn God weggenomen” (Heu me miserum, tulerunt a 

me deum meum). Moeten wij deze Serapion als een (te) simpele gelovige aan de kant 

zetten en daarmee God buiten tijd en ruimte veilig stellen? Of is de gewoonte in het Oude 

Testament om over God in menselijke categorieën te spreken een te sterke traditie? Is 

dit een van de Bijbelse manieren om over Gods aanwezigheid te spreken? De Éne God is 

de andere niet! 

Is God de ‘God van de filosofen’? Kunnen alleen simpele zielen aan een mensvormig 

Godsbeeld vasthouden? Of is dit Godsbeeld noodzakelijk om werkelijk in God te kunnen 

geloven, tot Hem te kunnen bidden, in gemeenschap met Hem te kunnen leven? De Éne 

God is de andere niet! 

Kuitert koos de kant van Serapion toen hij (in de inleiding van De persoonlijke God. 

Gesprekken op de grens van filosofie en geloof van P.H. Steenhuis) zei dat God niet de 

God van de filosofen is, maar dat God van ‘menselijke makelij, verbeelding, verhaal’ is. 

Mij dunkt dat hij, in navolging van Pascal, gelijk heeft. Echter, verliest hij zijn God niet 

weer meteen aan de andere kant? De Éne God is de andere niet! 

Misschien moeten we de Bijbel maar voor zichzelf laten spreken, voordat we onze 

theologische systemen/oplossingen opleggen aan de tekst. De aard van Bijbelteksten 

over het wezen van God en het spreken van God moeten we mijns inziens zien als de stijl 

van het spreken en de aanwezigheid van God en niet als een probleem dat overwonnen 

moet worden om tot systematisch theologische Godskennis te komen. Als God spreekt, 

doet Hij dat kennelijk zo. 

Amicaliter, 

Reinier van Nieuw Amerongen, Am.St.E.Lo.D.A.M.E.N.S.E. (3) 

Recensies 

Tolle Lege 

57

Tolle Lege 

58 

Recensies 

God vinden – in gesprek met zoekers 

Dr. Marc. J. de Vries 

Recensent: Ellen van Burg, Tilburg 

Marc J. de Vries studeerde natuurkunde aan de VU 

in Amsterdam en promoveerde in Eindhoven op een 

proefschrift over technologie in de natuurkunde. Aan 

de Technische Universiteit in Delft is hij bijzonder 

hoogleraar Christelijke Filosofie. 

De titel van dit boek is bedoeld als tegenhanger. In de 

boekhandel zijn veel boeken te vinden met een titel 

die wijst op het zoeken van ‘iets hogers’. Titels met 

het woord vinden zijn 

heel wat schaarser. Het 

lijkt er niet om te gaan 

of je vindt, als je maar 

gezocht hebt. Marc J. 

de Vries kiest een ander 

publiek. Hij schrijft een 

boek voor hen die God 

al gevonden hebben en 

anderen op de weg naar 

God willen leiden. 

Hij onderscheidt vier 

wegen waarlangs 

God gezocht wordt: 

de weg van de 

natuurwetenschap, 

de weg van de 

geschiedenis, de weg 

van de religiositeit en de weg van de filosofie. Deze 

wegen worden kort en bondig uiteen gezet, waarna 

de vraag volgt wat de betekenis is van de betreffende 

weg in gesprek met zoekers. Telkens weer komt naar 

boven dat de wegen aanwijzingen geven dat God 

bestaat, tegelijk leiden de wegen niet onomstotelijk 

naar God. Verder is het beeld wat van God geschilderd 

wordt, vaak incompleet en negatief. Daarom ook een 

hoofdstuk waarin het gesprek aangegaan wordt met 

hen die God niet (meer) zoeken. 

Het boek sluit af met een hoofdstuk over de enige 

weg die leidt tot het vinden van God: de weg van 

Gods Woord, samengaand met gebed (om verlichting 

van Gods Geest) en binnen de gemeenschap van de 

christelijke gemeente. Dit is zoeken vanuit het diepste 

verlangenvanhethart.Dezewegvraagtomvertrouwen 

in Gods Woord. Ook aan het einde van dit hoofdstuk 

gaat de schrijver in gesprek met zoekers en wijst hen 

er dan op dat we steeds opnieuw moeten vertrouwen 

zonder dat er een sluitend bewijs is. Marc J. de Vries 

heeft een goed te lezen en compleet boek geschreven, 

wat aanwijzingen geeft voor de mogelijkheden om in 

gesprek te gaan met ongelovigen. Met dat het een 

beknopt boek is, wordt de diepgang gemist, maar 

daar is het boek ook niet voor bedoeld. Het geeft 

handreikingen en aanknopingspunten. Tegelijk wijst 

het op de weg, die wij ook allen telkens opnieuw te 

bewandelen hebben, om God te vinden en hervinden. 

Dr. Marc J. de Vries, God vinden – in gesprek met 

zoekers. Heerenveen: Uitgeverij Groen, 2011, 128 

pagina’s, €12,50. 

Provocatie – over de zin van God en geloof 

Willem Maarten Dekker 

Recensent: Teunis Brand, Rotterdam 

‘Geloven is niet vanzelfsprekend meer’, hoor je 

tegenwoordig vaak zeggen. Het is dat nooit geweest, 

zou Willem Maarten Dekker zeggen. Geloven is God 

uitdagen, provoceren, en in de diepste ervaring van 

Godverlatenheid toch op Hem vertrouwen. Geloven is 

het verwachten van het onmogelijke, zegt de schrijver 

Kierkegaard na. 

Het boek Provocatie – bestaand uit essays tussen 

preken en theologie – is een tegendraads boek over de 

zin van God en geloof. Het is opgebouwd als een soort 

preek: de voorzang, een aantal essays over geloof, de 

tussenzang, essays over God en de slotzang. Elk essay 

gaat terug op een Bijbelverhaal waarin duidelijk sprake 

is van een crisis. We zien Zacharias en Elizabeth in een 

crisis, twee godvrezende mensen, maar hun leven is 

doodgelopen. Het hele verhaal van God met Israël lijkt 

aan een einde te zijn gekomen. Er is geen toekomst 

meer. Maar op het onverwachte moment komt God 

met een belofte. Zacharias reageert ongelovig. Hoe 

kan het ook anders, zou je zeggen, maar God reageert 

nog met straf ook. Zacharias wordt met stomheid 

geslagen. 

Dan trekt Dekker de parallel naar de kerk. Zou het zo 

zijn dat de kerk ook met stomheid is geslagen, omdat 

ze de belofte niet meer werkelijk gelooft? Kan het zo 

zijn dat de kerk daarom maar beter kan zwijgen, omdat 

haar woorden anders toch leeg zijn? 

De andere essays kennen een vergelijkbaar patroon. 

Midden in een crisis komt er iets van God aan het licht: 

bij Jacob die door God wordt verminkt, bij Jezus die de 

zweep door de tempel haalt. God openbaart zich niet 

op de plaatsen waar wij het verwachten, zeker niet op 

de plaatsen waar we dat het liefst zouden willen. God 

provoceert ons, en het geloof dat God tóch vasthoudt 

provoceert Hem. Wie God zo vasthoudt, krijgt vroeg of 

laat een bevrijdend woord. 


Het is een scherp boek, met mooie interpretaties en 

toepassingen van Bijbelverhalen. De essays zijn op een 

existentiëlemaniergeschreven,vanuiteenpersoonlijke 

worsteling met God en daarom ook opbouwend, zij 

het op een tegendraadse manier. Het geloof is niet iets 

wat ons rust geeft, want God is ons altijd weer vooruit. 

Dat betekent (in een ander beeld van Dekker) hard 

fietsen om net na een bocht een glimp van God op te 

vangen. 

In de tussenzang 

vraagt Dekker: 

over welke God 

hebben we het? 

Twee godsbeelden 

moeten aan flarden: 

God als Hoogste 

Wezen en Gods als 

ons diepste zelf. Alle 

al- en on- woorden 

van het metafysische 

godsbeeld slaan kapot 

op het kruis. Wie God 

aan het kruis heeft 

gezien, kan alleen 

nog maar dialectisch 

over God spreken: Gods almacht én onmacht, Zijn 

onveranderlijkheid én bekering. Ook je zelfgerichtheid 

en spirituele behoeften moeten eraan, het is puur 

egoïsme. 

Waarom provoceert Dekker? Omdat er iets te 

provoceren valt: tegen missionair activisme, tegen 

mensen die denken God naar hun hand te kunnen 

zetten, tegen de God die je bent in het diepst van 

je gedachten. Maar ten diepste omdat God zelf de 

grootste Provocateur is. Dekker roept op om je door 

God te laten provoceren. Het boek wil verkondigende 

theologie zijn, en de kern van de verkondiging is de 

dwaasheid van het kruis. 

Dekker lijkt soms te provoceren om het provoceren 

zelf. Niet elke Bijbeltekst laat zich op zo’n tegendraadse 

manier interpreteren, al komt Dekker een heel eind. 

Ook bij de theologische keuzes die gemaakt worden 

kunnen kanttekeningen worden geplaatst. We moeten 

ons echter niet laten verleiden om in de strik van al 

te vroege kritiek te vervallen. Dat gaat in tegen de 

essayistische aard van het boek, en bovendien is het 

boek daarvoor te aansprekend. Tolle lege! 

Willem Maarten Dekker, Provocatie – over de zin van 

God en geloof. Heerenveen: Uitgeverij Groen, 2012, 

144 pagina’s, €14,95. 


Waarlijk vrij? Bevrijdingspastoraat in het licht 

Els Nannen 

Recensent: Marjolein Kreft, Rotterdam 

Recensies 

Ineentijdwaarinbevrijdingspastoraatvolgensschrijver 

Els Nannen ‘in’ is, is een bezinning op dit onderwerp 

nodig. Het charismatische gedachtegoed wint terrein 

in de kerken en dit beïnvloedt de theologie breed. 

Daarom biedt Nannen in het lijvige boek Waarlijk vrij? 

een grondige analyse van de achtergrond, geschiedenis 

en huidige praktijk van het bevrijdingspastoraat. De 

toon van het boek is dan ook weerleggend, een ‘tegende-stroom-in-boek’. 

Het is geen neutraal informatief 

boek, wat de lezer in gedachten moet houden. 

Els Nannen, met een achtergrond in de rechten, 

psychologieenzending,deedeerderstudiesnaaronder 

anderen occultisme en alternatieve geneeswijzen. 

Om een gedegen mening over bevrijdingspastoraat 

te vormen, moeten veel vragen aan de orde worden 

gesteld. Onderwerpen die aan de orde worden gesteld 

zijn de geschiedenis van exorcisme, de onterechte 

focus op strategisch-geestelijke oorlogsvoering, het 

spreken van God door Zijn Woord en Geest en de plaats 

die het Woord in dient te nemen, de wapenrusting 

en eventuele geestesgaven van de gelovige, het 

charismatisch triomfalisme, de identiteit van de 

gelovige en overschatting en onderschatting van de 

macht van de satan. Nannen wijst terug op de Schrift 

en toont aan dat veel onterechte stellingen over de 

duivel worden gehanteerd in de bevrijdingstheologie. 

Als voorbeeld noem ik kort de analyse van Nannen 

over de strategisch-geestelijke oorlogsvoering. In 

de bevrijdingstheologie wordt verondersteld dat de 

gelovige een actieve opdracht heeft te strijden tegen 

de satan, om ruimte te maken voor het koninkrijk van 

God op aarde. De duivel moet ontmaskerd worden, 

sommige gelovigen met bijzondere gaven kunnen 

te weten komen welke duivelen heersen in een 

bepaald gebied en dit is volgens de aanhangers nodig, 

wil evangelisatie succes hebben. Nannen verwijst 

naar de prediking in de gemeenten van het Nieuwe 

Testament. Het evangelie van zonde en genade kan 

direct gepredikt worden, het Woord zelf maakt ruimte. 

In de bevrijdingstheologie is sprake van een ander 

evangelie. Niet de zonde zit tussen de mens en God, 

welke Jezus wil verzoenen, maar de mens moet vooral 

strijden tegen de satan. Nannen gaat hier tegenin door 

met de Schrift aan te tonen dat de geestelijke strijd 

van de gelovige met name intern is, de gelovige heeft 

te strijden tegen de oude mens, tegen de inwonende 

zonden, zij heeft met gebed en daden te strijden voor 

het behoud van de medemens en tegen verleidingen 

van de satan. De satan krijgt volgens Nannen in de 

Tolle Lege 

59

Tolle Lege 

60 

Recensies 

bevrijdingstheologie 

een te grote rol. 

Een notie die terecht 

het overwegen 

waard is, is het 

vermoeden dat we 

in de eindtijd leven, 

waar valse profetieën 

en dergelijke 

veel gehoord 

zullen worden. 

Voorstanders zeggen 

juist dat het in deze 

eindtijd weer nodig 

is dat Christus door 

tekenen en wonderen 

bij de mens komt. 

Daarbij moet echter onthouden worden dat Jezus zelf 

in de Bijbel geen getuigenis van de duivel accepteert. 

Uitdrijving van geesten is volgens Nannen absoluut 

geen apologetisch middel om te evangeliseren. 

Een andere interessante vraag is wat de zeggingskracht 

van ervaring is op dit gebied. Veel theorie over 

de geesteswereld is gebaseerd op bijzondere 

openbaringen aan bepaalde personen, bijvoorbeeld 

over de hiërarchie van demonen. We moeten onze 

premissen toetsen aan Gods Woord, want als we op 

onterechte gronden ruimte maken voor bevrijding, zal 

de duivel ons ervaringen geven om ons te misleiden, 

stelt Nannen. 

De veelheid en verscheidenheid van noties die in het 

boek worden genoemd zijn wat mij betreft een kracht 

en een zwakte. Bevrijdingspastoraat is een onderwerp 

wat moeilijk op zichzelf gezien kan worden. Het stelt 

vragen aan heel het geloof en de theologie. Welke 

plaats geven wij de Heilige Geest? Welke rol had satan 

bij de zondeval en nu in deze wereld? Wat betekent 

het dat er een eindtijd is, waarin de duivel rondgaat als 

een briesende leeuw? Wat is de heerschappij van de 

mens over deze aarde? Heeft de gelovige een actieve, 

zuiverende taak op deze aarde om ruimte te maken 

voor het Koninkrijk? Welke plaats geven wij de duivel 

in de zonden nu, is iedere zonde inderdaad gelijk? 

Doordat het onderwerp zo breed wordt, kan het nog 

zo zijn dat een boek van deze omvang soms diepgang 

mist. De toon van Nannen helpt daar niet bij. Vaak 

wordt een onderwerp genoemd in de vorm van een 

verwerping van een verkeerde leer. Dat is mij soms te 

makkelijk. Wat mij betreft zou het boek soms meer 

zeggingskracht hebben als Nannen zelf meer woorden 

wijdt aan genoemde vragen, eventueel aangevuld met 

een weerlegging van gedachten van anderen. 

Door de breedte is het lastig om in deze recensie goed 

recht te doen aan het boek. Het boek is leerzaam en 

geeft veel stof tot nadenken en is het daarom zeker 

een aanrader om ter hand te nemen. Niet alleen voor 

mensen die vanuit ervaringen met bevrijdingspastoraat 

meer kennis hierover op willen doen, maar ook voor 

mensen die meer willen leren over de identiteit en 

taken van een gelovige en de plaats van de duivel in 

de theologie. 

Els Nannen, Waarlijk vrij? Bevrijdingspastoraat in 

het licht. Kampen: Uitgeverij Voorhoeve, 2011, 473 

pagina’s, €29,50. 

Paulus. Kijken in Uw lezend gezicht 

Charles Vergeer 

Recensent: Arco den Heijer, Nijmegen 

Steeds meer krijgen ook niet-theologen belangstelling 

voor het Nieuwe Testament. Charles Vergeer 

promoveerde op de Griekse filosoof Heraclitus en 

doceert nu filosofie en ethiek in Eindhoven. Hij 

heeft echter al meerdere boeken over het Nieuwe 

Testament op zijn naam staan. Waar hij zich eerder 

vooral met Jezus en de evangelisten bezighield, heeft 

hij in dit laatste boek zijn aandacht op Paulus gericht. 

De ondertitel is aardig: Kijken in Uw lezend gezicht. De 

afbeelding van Paulus op de voorkant wekt even de 

suggestie dat we in Paulus’ gezicht kijken. Maar in feite 

leest Paulus helemaal niet op de afbeelding, en de 

hoofdletter in ‘Uw’ wekt nieuwsgierigheid. Al lezend 

in het boek blijkt dat Paulus mij als lezer in het gezicht 

kijkt en mij bevraagt op mijn vooronderstellingen bij 

het lezen van de tekst. Het laat al zien hoezeer Charles 

Vergeer door de postmoderne filosofie gevormd is. 

Autoritatieve interpretaties worden ‘gedeconstrueerd’, 

Paulus wordt bevrijd van de banden van kerkelijke 

inleeskunde, er moet ruimte geschapen worden voor 

iedere lezer om zijn eigen Paulus-beeld te creëren. 

Voor zijn hermeneutiek verwijst hij naar Paul Ricoeur 

en Michel Foucault, een enkele keer ook naar Jacques 

Derrida. Het zal inmiddels duidelijk zijn dat het niet 

direct stichtelijke lectuur is. Ik zal de opbouw van 

het boek kort schetsen en vervolgens een kritische 

evaluatie geven. 

Het eerste deel van het boek, dat bijna de helft van 

het aantal pagina’s beslaat, bestaat uit een lezing 

van de meeste brieven van Paulus die in de huidige 

Bijbelwetenschap als authentiek gelden: Galaten, 

1 en 2 Korinthe, 1 Thessalonicenzen, Philippensen, 

en Philemon. Vergeer ontdekt allerlei breuken in de 

tekst en concludeert dat deze brieven grotendeels 

het product zijn van een redactie in Efeze, die in ca. 

90 na Christus twee edities van de brieven van Paulus 


edigeerde. Voor deze edities werden wel passages 

uit ‘echte’ brieven van Paulus gebruikt, maar ze 

werden aangevuld, opnieuw gerangschikt en van 

nieuwe geadresseerden voorzien. Het oorspronkelijke 

materiaal zou vrijwel allemaal afkomstig zijn geweest 

uit de briefwisseling met de gemeente van Korinthe. 

In het tweede deel 

schetst Vergeer de 

ontwikkeling van 

de theologie in de 

eerste eeuw door 

achtereenvolgens 

de hymne uit 

Philippensen 2 (als 

gemeentelied dat aan 

Paulus voorafging), 

Paulus’ getuigenis 

over de opstanding 

uit 1 Korinthe 15 (dat 

Vergeer nog wel voor 

authentiek paulinisch 

houdt), en de rede 

op de Areopagus uit 

Handelingen, geschreven eind 1 e eeuw, als voorbeeld 

van lukaanse theologie die weinig meer met Paulus’ 

zelf te maken zou hebben. Terwijl Jezus zelf zich als 

rechtmatige opvolger van David tot koning der Joden 

had willen maken, en zijn leerlingen na zijn (nietlichamelijke) 

opstanding Hem in eerste instantie nog 

als de speciaal door God geliefde Gezalfde zagen, 

was aan het eind van de eerste eeuw het Joodse 

kader losgelaten en werd Jezus beschouwd als God 

en werd zijn opstanding omkleed met mythes die zijn 

lichamelijkheid benadrukten. 

Het derde deel focust op de moderne lezers van het 

boek Handelingen. Vergeer laat achtereenvolgens 

Eduard Meyer, Cees den Heyer en Christopher Kavin 

Rowe aan het woord. De eerste, een classicus uit het 

begin van de twintigste eeuw, blijkt een antisemitische 

bril op gehad te hebben. Cees den Heyer blijkt te 

weinig kritisch in zijn historisch onderzoek wanneer hij 

ervan uitgaat dat Paulus in Tarsus opgroeide en niet 

in Jeruzalem (Vergeer verdedigt hier de historische 

waarde van Handelingen, waar hij elders erg kritisch 

over is!). In Rowe waardeert Vergeer de kritische 

lezing van Handelingen, maar ook hij is niet kritisch 

genoeg in de reconstructie van Paulus’ proces: 

volgens Vergeer is Paulus wel degelijk veroordeeld 

door Festus, omdat een beroep op de keizer alleen na 

veroordeling mogelijk was. Lucas, die Paulus’ onschuld 

wilde benadrukken, verzweeg dat. Hier heeft Vergeer 

volgens mij wel een punt. 

In het laatste deel, dat de raadselachtige titel ‘Context’ 


Recensies 

meegekregen heeft, gaat hij in op de brief aan de 

Romeinen. Ook die bevat maar een paar snippertjes 

authentieke paulinische tekst. Paulus zou nooit een 

brief aan de Romeinen geschreven hebben, de brief 

was nodig om aan de editie van Efeze de glans van de 

eeuwige stad te verlenen. Vergeer gaat hier heel snel, 

stelt her en der vragen maar beantwoordt die zelden. 

Het laatste hoofdstuk gaat over de gevangenschap en 

dood van Paulus in Rome. Vrij abrupt houdt het boek 

op. 

Mijn houding was in eerste instantie behoorlijk 

vijandig, toen ik dit boek las. Gaandeweg heb ik echter 

wel respect gekregen voor zijn zeer zelfstandige lezing 

van de teksten. In alles is te merken dat hij thuis is in 

de Grieks-Romeinse oudheid. Als classicus stelt hij 

ook andere vragen dan theologen en komt dan tot 

verassende conclusies. Opmerkelijk is dat hij vrijwel 

niet de discussie aangaat met de wetenschappelijke 

literatuur. Dat heeft een voordeel, maar ook een 

groot nadeel. Het voordeel is, dat hij nu in relatief kort 

bestek een hele zelfstandige visie op Paulus en het 

corpus paulinum kan ontwikkelen, die in hoofdlijnen 

consistent is. Het nadeel is, dat de lezer moeilijk kan 

controleren waar hij zijn informatie vandaan heeft, al is 

tussen de regels door wel te merken dat hij redelijk op 

de hoogte is van de wetenschappelijke literatuur over 

Paulus. Door zijn boek in het Nederlands te publiceren 

en de discussie in de wetenschappelijke gemeenschap 

niet aan te gaan, kan hij van alles roepen zonder dat hij 

daarin gecorrigeerd wordt. En er is zeker wel de nodige 

correctie mogelijk. Om een voorbeeld te noemen: één 

van de argumenten dat de brief aan de Romeinen nooit 

voor de Romeinen geschreven is, is dat Romeinen de 

joodse redeneringen niet zouden kunnen begrijpen en 

het ‘eerst de Jood en dan de Griek’ ronduit beledigend 

zouden vinden. Dat is onzin, wanneer we beseffen 

dat christenen uit de heidenen vooral geworven 

werden uit proselieten en godvrezenden, die dus al 

het nodige van het Jodendom wisten en daar respect 

voor hadden. Een meer algemeen punt van kritiek, 

is dat Vergeer ondanks zijn kritische lezing van de 

teksten toch erg veel over Paulus lijkt te weten, wat 

hij dan weer gebruikt om teksten als niet-paulinisch te 

bestempelen. De cirkelredenering ligt regelmatig op de 

loer. Het resultaat is een tamelijk positief Paulusbeeld, 

en een redactie in Efeze die verantwoordelijk is 

voor het negatieve in de teksten (vervloekingen, 

vrouwonvriendelijke uitspraken, rommelige 

zinsopbouw). Met name één punt springt eruit, wat ik 

echt niet kan volgen: Paulus zou niet in de lichamelijke 

opwekking van Jezus geloofd hebben. Vergeer poneert 

dit zonder enige argumentatie, terwijl er alle reden is 

om het tegendeel aan te nemen: dat voor Paulus, als 

Farizeeër, een niet-lichamelijke opwekking (die een 

dualistisch mensbeeld veronderstelt), ondenkbaar 

Tolle Lege 

61

Tolle Lege 

62 

Recensies 

was. Speelt de wens Vergeer parten om de opwekking 

van Jezus zo te duiden, dat het voor moderne 

lezers nog acceptabel is? Of werkt de platoonse 

onderwaardering van het lichaam ook vandaag de dag 

nog door? Hoe dan ook, ook Vergeer is een lezer met 

zijn eigen vooronderstellingen en is zeker niet altijd de 

zorgvuldige filoloog die hij pretendeert te zijn. 

Dat neemt niet weg, dat hij ook veel kritische vragen 

stelt die niet zo eenvoudig te pareren zijn, en die door 

theologen en historici zeker serieus genomen moeten 

worden. Het boek is aan te raden voor wie in staat is 

het kritisch te lezen, d.w.z. met een goede kennis van 

de Griekse taal en cultuur en van de wetenschappelijke 

discussies met betrekking tot Paulus. 

Tenslotte twee korte opmerkingen over taal en stijl: 

Vergeer schrijft, alsof hij in gesprek is met de lezer. Dat 

leest prettig, maar levert soms ook wat problematische 

zinsconstructies op. En een klein aantal spelfouten 

weegt niet op tegen de over het algemeen verzorgde 

indruk die het boek maakt. 

Charles Vergeer, Paulus. Kijken in Uw lezend gezicht. 

Budel: Damon, 360 pagina’s, €27,90. 

Up to date gereformeerd. Reformatorische 

gemeenschap in een opengebroken wereld 

Johan Schouls 

Recensent: Johan van de Worp, Leiden 

Up to date gereformeerd. Reformatorische 

gemeenschap in een gebroken wereld, aldus luidt de 

titel van het door de Kampense godsdienstdocent 

J. Schouls geschreven boek. Met dit boek mengt de 

auteur zich in een discussie die al langere tijd gaande 

is binnen de gereformeerde gezindte, en de C.S.F.R. in 

het bijzonder: hoe Bijbels is het te leven in een min 

of meer geïsoleerde zuil? Of anders geformuleerd, hoe 

moeten christenen anno 2012 leven in een seculiere 

en postmoderne samenleving? Een zeer relevant en 

belangrijk onderwerp, zo dunkt mij. In zijn ‘Woord 

vooraf’ geeft Schouls te kennen de volgende vraag in 

zijn boek te willen beantwoorden: ‘Welke bedreigingen 

zijn er voor de reformatorische gemeenschap en welke 

roeping heeft zij te volgen in de concrete situatie van 

de postmoderne en opengebroken samenleving?’ (9) 

Jammer genoeg lukt het de auteur niet in het vervolg 

van zijn boek deze vraag adequaat te beantwoorden. 

Problematisch is allereerst het woord ‘gemeenschap’. 

Bewust spreekt de auteur niet van de ‘zuil’ omdat die 

zijns inziens op het eind loopt. Het woord gemeenschap 

drukt zijns inziens daarentegen meer de Bijbelse notie 

van het elkaar nodig hebben uit. Die omschrijving 

is zeker terecht, maar in het verdere van het boek 

lijkt de gemeenschap (het voor elkaar een hand en 

een voet zijn, 190) 

eerder een remedie 

te zijn om, bij het 

mogelijk wegvallen 

van de verschillende 

identiteitgebonden 

instellingen, het 

reformatorische 

belijden en haar 

kernwaarden in de 

huidige samenleving 

te handhaven, 

dan dat het om 

een hedendaagse 

werkelijke toestand 

gaat. Door deze 

woordkeus blijft een 

belangrijk vraagstuk onterecht rusten, want wat zijn 

de redenen geweest waarom de reformatorische zuil 

werd vormgegeven? Hoe moeten de voor- en nadelen 

van zuilvorming ten opzichte van elkaar worden 

afgewogen? 

Daarnaast zit er een opmerkelijke spanning – sterker 

uitgedrukt: een inconsistentie – die niet echt opgelost 

wordt in het boek. Schouls erkent de scheefgroei in de 

gereformeerde gezindte en wil deze kritisch bejegenen. 

Op een zeer heldere en krachtige wijze analyseert 

hij in het eerste gedeelte het huidige tijdsgewricht: 

de kwaal van de zieke patiënt wordt trefzeker 

gediagnosticeerd. Vervolgens zoekt de auteur naar het 

Bijbelse antwoord op de vraag hoe een christen in de 

wereld moet staan en wat van hem gevraagd wordt. 

Kort gezegd luidt zijn antwoord dat een christen met 

God leeft, dat hij geroepen is in de wereld en dat hij 

geen enkele reden heeft om zich af te zonderen van 

de wereld (56). Niet de reformatorische organisaties 

zijn het meest aangewezen om de roeping van de 

christen te vervullen, maar de christelijke, kerkelijke 

gemeente (77). Dit ideaaltype wordt aan de hand 

van verschillende Bijbelteksten goed en overtuigend 

uitgewerkt. Maar wat moet er concreet met de 

reformatorische instellingen gebeuren? Hoe geeft de 

gemeente ook praktisch vorm aan het christen-zijn? 

Daarop geeft de auteur geen antwoord. Wel stelt 

de auteur in een interview met het Reformatorisch 

Dagblad dat, zolang die instellingen bestaan, er vooral 

dankbaar gebruik van moeten worden gemaakt (RD, 

19 september). Deze uitspraak valt echter moeilijk te 

rijmen met zijn in het boek geponeerde stelling dat 

de Bijbelse roeping van de christen luidt voortdurend 

verantwoording af te leggen van het christen-zijn 

tegenover de niet-christen. 


Dat een concreet antwoord op allerlei vragen 

ontbreekt, is zondermeer een zwakte. De intenties 

van de auteur zijn echter zeker positief te noemen; dat 

moet hier onderstreept worden. Schouls geeft in zijn 

slotwoord te kennen dat dit boek een ‘zoektocht en 

ontdekkingstocht’ was. Die zoektocht blijkt duidelijk 

uit de veelal beschrijvende manier van schrijven, maar 

nog meer in de bewogen en betrokken schrijfstijl, 

waarbij de auteur dikwijls de hand in eigen boezem 

steekt. De sterke Bijbelse onderbouwing van de 

christelijke roeping zet aan tot verdere bezinning, en 

dat is het positieve aan dit boek. De lezer wordt aan de 

Volgend nummer 


Houdt u ook zo van spanning en avontuur? En bent u ook naar Skyfall geweest om te genieten van de intriges en 

schietpartijen waar 007 nu weer in belandt? Dan kunt u uw hart ophalen aan de volgende DC. Die gaat namelijk 

over geweld. Maar niet alleen. Het zal ook gaan over macht. “Macht & Geweld” dus. In onze samenleving hebben 

we te maken met macht en geweld, maar er is niets nieuws onder de zon; denk maar aan de tijd van slavernij en 

het overkoepelende thema in de hele geschiedenis is macht en geweld. 

We zullen in DC 3 ingaan op verschillende aspecten rond dit thema. Een onderdeel hiervan is bijvoorbeeld het 

onderwerp “Geestelijke machten” en ook wordt er gekeken naar de aantrekkelijkheid van criminaliteit. Want 

vallen vrouwen wel op lieverdjes, of kicken ze op een stoute man? En gaat macht altijd samen met geweld? U leest 

het in de volgende DC! Wees welkom om uw gedachten over macht en geweld met ons te delen. 

Voor vragen en kopij: redactie@csfr.nl 

Deadline: 23 januari 2013 


Recensies 

hand van verschillende casussen zelf aan het denken 

gezet. De auteur heeft met dit boek een nieuwe 

impuls aan de discussie gegeven en dat verdient 

respect. De weinig concrete uitwerking van de Bijbelse 

gegevens naar de praktijk vraagt daarom om een goed 

uitgewerkt vervolg. 

Johan Schouls, Up to date gereformeerd. 

Reformatorische gemeenschap in een opengebroken 

wereld. Kampen: Brevier Uitgeverij, 2012, 192 pagina’s, 

€17,50. 

Tolle Lege 

63

Volgend nummer: 

macht & geweld 

DeaDline: 23 januari 2013 Kopij: reDactie@csfr.nl 

ACTIVITEITENKALENDER 

15 januari 2013 Panoplia Christelijke politiek 

Ir. B.J. van der Vlies 

16 januari 2013 Johannes Calvijn Over de praktisch-theologische kant 

aan Godsverduistering 

Ds. P.J. Visser 

16 januari 2013 Yir’at ‘Adonay Debat over de toekomst van de kerk 

Dr. W. Dekker & dr. R. de Reuver 

23 januari 2013 Am.St.E.Lo.D.A.M.E.N.S.E. Macht in de kerk 

Dr. E.A.J.G. van der Borght 

23 januari 2013 Dei Gratia Grondslaglezing over de NGB 

Lector nog onbekend 

23 januari 2013 Quo Vadis Hel & Hemel: de weg van Dante 

Dr. J. van der Helm 

23 januari 2013 Sola Scriptura De maakbaarheid van de media 

Lector nog onbekend 

29 januari 2013 Emèt Qenee Vriendschap - in een vluchtige en 

zelfzuchtige cultuur. 

Dhr. A. de Wit & drs. P.J. Vergunst 

6 februari 2013 Ichthus Het liefhebben van de naaste 

Dr. H. van de Leede 

13 februari 2013 Am.St.E.Lo.D.A.M.E.N.S.E. Workshops over ‘U en macht’ 

o.a. Jeanette de Korte 

1950 1951 1958 1959 1963 1971 1976 1993 2008

DE cIVITATE - Csfr

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?