Moge de beste overtuigen, een onderzoek naar de klassieke ...

Retorica in theorie
Kort overzicht van de theorie van de klassieke retorica
Voordat we de redevoeringen van Cicero en Obama retorisch kunnen analyseren en
beoordelen naar klassieke maatstaven, moeten we die klassieke theorie eerst bekijken. Tot de
klassieke retorica worden geschriften vanaf de vierde eeuw v.C. tot en met het handboek van
Quintilianus (95 n.C.) gerekend. Ook de handboeken van Cicero behoren tot deze categorie.
Ik heb er echter voor gekozen om ‘mijn’ klassieke retorica te beperken tot vóór Cicero.
Anders zou je “de maatstaf waarmee je wilt meten, kromtrekken” 4 .
De retorica is de leer van de welsprekendheid. Het beslaat alle aspecten die een rol spelen bij
redevoeringen. Van de inhoud tot en met de presentatie: de klassieke retorici hadden er
aandacht voor en gaven adviezen in handboeken.
In de klassieke retorica worden drie typen situaties besproken, te weten: rechtszaken, politieke
vergaderingen en gelegenheidsbijeenkomsten. Dit waren de meest voorkomende situaties in
de klassieke oudheid waarin men behoefte had aan een goede redevoering. In rechtszaken
moesten de advocaat en de aanklager alles uit de kast halen om de rechter van het standpunt
van een van hen te overtuigen. Bij politieke vergaderingen ging het meestal om
wetsvoorstellen die verdedigd of aangevallen moesten worden om zo de uitslag van de
uiteindelijke stemming te beïnvloeden. Wanneer iemand een lof- of schimprede hield,
behoorde dat tot de gelegenheidsrede. Het doel van deze rede is -anders dan in rechtszaken of
politieke situaties- niet de stemprocedure beïnvloeden, maar het verwoorden van de
gemeenschappelijke gevoelens van zijn publiek.
Behalve dat een redenaar rekening moet houden met de situatie waarin hij spreekt, heeft hij
zich ook aan de basisvoorwaarden van een retorische tekst te houden. Een rhetor moet
namelijk de aandacht van zijn gehoor trekken en ook houden. Bovendien moet hij ervoor
zorgen dat men een juist begrip krijgt van de boodschap die hij wil overbrengen. Ten slotte
moet hij door zijn publiek geloofd worden. Als niemand zijn betoog aanvaardt, kan hij ook
niet overtuigen.
Naast basisvoorwaarden voor de tekst, zijn er ook opgaven waarvoor een redenaar staat bij het
voorbereiden en -uiteindelijk- voordragen van zijn redevoering. Deze taken zijn inventio,
dispositio, elocutio, memoria en actio. Inventio duidt op het vinden en bedenken van de
inhoud van het betoog. Daar horen ook het bepalen van een standpunt en het zoeken naar en
vinden van argumenten bij. De inhoud die gevonden is moet op volgorde worden gezet:
dispositio. Daarna moet de geordende inhoud mooi worden verwoord. Dat gebeurt bij de
elocutio. Om uiteindelijk een goede presentatie te kunnen houden, is de memoria heel
belangrijk: het uit het hoofd leren van het betoog. Een rhetor die zijn tekst uit zijn hoofd kent,
komt immers veel deskundiger over op zijn gehoor dan iemand die zijn uitgeschreven betoog
slechts voorleest. De laatste taak van de redenaar is natuurlijk de actio: het voordragen van
zijn betoog.
De vorm van een betoog heeft ook invloed op de overtuigingskracht, maar de kracht van de
argumenten is vaak de doorslaggevende factor. De klassieke retorici hadden daarom ook de
meeste aandacht voor de effectieve argumenten. Dit onderdeel hoort bij de inventio, de eerste
taak van de redenaar. In theorie is het dus voldoende om genoeg sterke argumenten op te
4 Citaat van Aristoteles uit zijn Rhetorica, dat overigens geen direct verband heeft met de context.
9