Moge de beste overtuigen, een onderzoek naar de klassieke ...

(fictieve) personen of dingen. Cicero voert in 18 het vaderland op als een sprekend persoon
die Catilina toespreekt. In 27-29 neemt het vaderland opnieuw het woord, maar nu spreekt het
tegen Cicero over zijn plicht jegens zijn ‘patria’. Het opvoeren van het vaderland als sprekend
figuur heeft tot gevolg dat de zaak nog gewichtiger lijkt. Als immers zelfs het vaderland zelf
zich met deze zaak ‘bezig houdt’, is het zeker van belang dat ook de senatoren dat doen.
Gedurende zijn betoog streefde Cicero ernaar om zijn zinnen harmonisch en ritmisch op te
bouwen. Een volzin moest een afgerond geheel vormen wat betreft inhoud en vorm. Zo’n
volzin wordt een periode genoemd. Binnen een periode heerst evenwicht, doordat de
onderdelen inhoudelijk of vormelijk corresponderen. Dat houdt in dat er sprake is van
inhoudelijke herhaling of antithese, of dat de zinsdelen ongeveer even lang zijn en op dezelfde
manier opgebouwd zijn. De periode vertoont ook een spanningsverloop. In bijzinnen (liefst
met trikolon) bouwt de redenaar de spanning op die zijn hoogtepunt bereikt in de hoofdzin.
Aan het einde van de hoofdzin is er weer ruimte voor ontspanning. Dan kan de redenaar even
‘rusten’ en aan de volgende periode beginnen. De periodes zorgden dus voor ritmische en
harmonische zinnen. Cicero kon op die manier ook de aandacht van zijn publiek trekken en
door het meeslepende effect van zo’n cadans wordt de redevoering ook overtuigender.
Passendheid
De Oratio in Catilinam is zeer passend verwoord. Het wat verheven taalgebruik leent zich erg
goed om een publiek van aanzienlijke mannen, senatoren, toe te spreken. Cicero wisselt geen
zakelijk en informeel taalgebruik af, maar blijft het hele betoog lang op een vrij zakelijke toon
oreren. Het onderwerp leent zich ook voor de toepassing van alle stijlmiddelen, omdat het hier
om het landsbelang gaat. Dan mag de spreker behoorlijk wat retorische overtuigingskracht uit
de kast trekken.
In de inleiding van een rede moet de spreker de aandacht van het publiek trekken. Dat is
Cicero goed gelukt. Vanaf de eerste retorische vraag zit je als luisteraar al op het puntje van je
stoel, omdat je zo benieuwd bent wat Catilina’s reactie zal zijn en hoe Cicero verder zal gaan.
Daarnaast is het exordium -naast de peroratio- natuurlijk dé plek om op de gevoelens van de
toehoorders in te spelen. Dat doet hij dan ook. Hij doet voorkomen alsof Catilina al een leger
voor de poorten van de stad heeft staan en alsof er niemand slechter is dan deze man.
Bovendien wijst hij op de maatregelen die allemaal zijn genomen om te verzekeren dat de
senatoren veilig waren. Zo vond de vergadering van de senaat plaats in de zwaarbewaakte
tempel van Jupiter. Daarnaast werd de Palatijn, waar veel senatoren woonden, ’s nachts goed
bewaakt. De bestuurders van de republiek waren bang voor aanslagen op hun leven. Als
Cicero daar aan het begin van zijn rede aan refereert, kun je je voorstellen dat het angstige
gevoel bij de senatoren wordt opgeroepen.
Kortom: de redevoering van Cicero voldoet aan de eisen correctheid, passendheid en
duidelijkheid. Bovendien is het ook een zeer aantrekkelijk verhaal om naar te luisteren, mede
dankzij het gebruik van meeslepende stijlfiguren en een aantrekkelijke cadans. Het geheel is
dus behoorlijk overtuigend voor het publiek.
We hebben nu de kenmerken van een Ciceroniaanse redevoering op een rijtje gezet, maar ik
wilde ook weten in hoeverre Cicero zich hield aan de klassieke voorschriften. Dit waren
natuurlijk niet echte regels, maar de klassieke geschriften over retorica werden en worden wel
als een soort ‘maatstaven’ voor een goede rede gezien. Door mijn bevindingen m.b.t. Cicero’s
kenmerken te combineren met de informatie uit het vorige hoofdstuk heb ik het volgende
vastgesteld.
22