Moge de beste overtuigen, een onderzoek naar de klassieke ...

sommen om het publiek te overtuigen, maar in de praktijk blijkt dat dit meestal niet
toereikend is. Daarom maakt de klassieke retorica onderscheid tussen argumentatieve en nietargumentatieve
middelen. Daaronder vallen inleidende en afsluitende opmerkingen,
achtergrondinformatie én irrationele persuasiemiddelen. Deze laatste categorie omvat het
ethos van de spreker en het bij het publiek opwekte pathos. Ethos, dat letterlijk ‘karakter’
betekent, staat voor de indruk die de spreker maakt. Pathos, emotie, staat daarentegen voor de
gevoelens die de redenaar bij zijn gehoor weet los te maken. ‘Humor’ wordt overigens ook als
een vorm van pathos gezien.
Aristoteles meende dat ethos meer effect had dan pathos of logos (de argumentatie). Hij
definieerde ethos als de indruk die de spreker tijdens de voordracht bij het publiek opbouwt.
Ethos heb je dus niet, het wordt je toegeschreven! Het publiek beoordeelt de redenaar op drie
indrukken: deskundigheid, eerlijkheid en welgezindheid. Als een spreker kan tonen dat hij een
grote kennis van het onderwerp heeft, komt hij deskundig over en is het publiek dus eerder
geneigd om hem te geloven. Ook eerlijkheid is een factor waar het publiek tijdens een
voordracht op let. Wanneer de rhetor een onvolledige of eenzijdige benadering van het
onderwerp tentoonstelt, zal hij daar door zijn toehoorders op worden afgerekend. Tenslotte
prefereert het publiek sprekers die hun welgezind lijken.
In politieke situaties was ethos erg belangrijk, pathos, echter, werd vaak ingezet bij
rechtszaken. Advocaten en aanklagers probeerden respectievelijk medelijden en
verontwaardiging bij de rechters en het publiek op te wekken om hen zo te kunnen overtuigen
van hun standpunt. De aanklager probeert de misdaad en de beklaagde zo gruwelijk en wreed
mogelijk af te schilderen, terwijl de advocaat juist medelijden met de beklaagde probeert op te
roepen. In politieke redevoeringen werd pathos ook wel gebruikt, zij het in mindere mate.
Hierbij werden vaak emoties als vaderlandsliefde, angst en hoop opgeroepen.
Wanneer de inhoud van het betoog was bepaald, kon de redenaar het betoog gaan vormgeven.
Allereerst wordt de inhoud geordend. Vaak gebruikt men de ‘nestoriaanse opstelling’ 5 van
argumenten, d.w.z.: de sterke argumenten worden aan het begin en eind van een betoog
geplaatst en de zwakkeren daartussenin. De redenaar probeert zijn betoog zó vorm te geven
dat hij zoveel mogelijk aandacht, begrip en aanvaarding kan verkrijgen. Volgens Hermagoras
van Temnos (150 v. Chr.) is dit de ‘beste’ opbouw van een rede (in een rechtszaak):
1 Exordium (inleiding)
aandacht trekken, begrip mogelijk maken en het gehoor welwillend stemmen
2 Narratio (chronologische vertelling)
feiten over het wie, wat, waarom, etc.
3 Propositio (stellingname)
hoofdstandpunt van het betoog openbaar maken
4 Partitio (aankondiging van de indeling van de argumenten)
enumeratie van de hoofdonderdelen van de argumentatio
5 Argumentatio (argumentatie) omvat:
Confirmatio (bewijsvoering vóór het standpunt)
Refutatio (weerlegging van tegenargumenten)
6 Digressio (uitweiding) dit kan bijvoorbeeld een algemene beschouwing over de
verderfelijkheid van de misdaad zijn, zonder dat er aandacht aan de zaak zelf besteed wordt
7 Peroratio (slot)
samenvatting van de propositio, partitio en argumentatio en emotionering van de rechters
5 Nestor was een van Homeros’ helden in zijn Ilias. Nestor stond erom bekend dat hij zijn sterkste mannen op de
vleugels opstelde en de zwakkeren in het midden. Zo werd een maximale slagkracht gerealiseerd.
10